ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ/ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ:

«6 η Διημερίδα (αλληλο-)διδακτικής. Διδάσκοντας με λογισμό και με όνειρο. Έμπνευση και Δημιουργία στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Σχολ. έτος 2017-18.» Διοργάνωση: Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Β. Καλοκύρη ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ/ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: Ειρήνη Σπυριδάκη, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ Μ.Α. ΣΧΟΛΕΙΟ: 13 ο Γυμνάσιο Ηρακλείου ΘΕΜΑ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ: Υποστήριξη του γλωσσικού γραμματισμού στο πλαίσιο του Διασχολικού Δικτύου Γλωσσικού Γραμματισμού. «Έμπνευση και δημιουργία» στην παραγωγή υλικού-δραστηριοτήτων για τη Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία στο Γυμνάσιο. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το εκπαιδευτικό υλικό που προτείνεται βασίζεται στην ανάγκη υποβοήθησης της καλλιέργειας των πρωταρχικών δεξιοτήτων της ορθογραφίας, της ανάγνωσης και της ευανάγνωστης γραφής των μαθητών, όσο και άλλων συμπληρωματικών δεξιοτήτων όπως είναι η κατανόηση ενός κειμένου, η εξάσκηση στην παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου με κριτήριο τη διάκριση των κειμενικών ειδών, ο εμπλουτισμός του λεξιλογίου κ. ά. Παράλληλα, οι δραστηριότητες προϋποθέτουν την ενεργητική εμπλοκή των μαθητών στη μαθησιακή διεργασία, μέσα από την εφαρμογή σύγχρονων εκπαιδευτικών συμμετοχικών τεχνικών, οι οποίες καθιστούν τη μάθηση μια διαδικασία ευχάριστη για τους μαθητές, οι οποίοι παρακινούνται -με έναν παιγνιώδη τρόπονα εμπεδώσουν τις γνώσεις τους, να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους και να επανεξετάσουν τις εδραιωμένες πεποιθήσεις τους, αναπλαισιώνοντας τις αντιλήψεις και τις στάσεις τους απέναντι σε σύγχρονους κοινωνικούς προβληματισμούς. Οι δραστηριότητες αυτές διασυνδέονται νοηματικά με συγκεκριμένες θεματικές ενότητες των γνωστικών αντικειμένων της Νεοελληνικής Γλώσσας και των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου. 1

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ Ο σκοπός της διδακτικής αυτής πρότασης είναι να βελτιώσουν οι μαθητές μας την ικανότητα ανάγνωσης και γραφής, να είναι σε θέση να κατατάσσουν τα κείμενα που συναντούν σε «είδη λόγου» (διακρίνοντας το πλαίσιο στο οποίο τα κείμενα εντάσσονται και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους), αλλά και ευρύτερα, να έχουν τη δυνατότητα να κατανοούν υπόρρητα μηνύματα που περιέχονται σε αυτά με απώτερο στόχο να αντιμετωπίζουν με άνεση τα ζητήματα της καθημερινής τους ζωής που σχετίζονται με τον λόγο. Οι επιμέρους στόχοι των δραστηριοτήτων είναι οι ακόλουθοι: Α. Σε επίπεδο γνώσεων: Να ορίζουν με σαφήνεια το θέμα του κειμένου. Να ερμηνεύουν τα μηνύματα που περιέχονται στα κείμενα. Να αναγνωρίζουν τις κύριες ιδέες από τις δευτερεύουσες ιδέες των κειμένων. Να διακρίνουν τις διαφορές στο ύφος και το λεξιλόγιο ανάμεσα στα κειμενικά είδη. Να επιλέγουν το κατάλληλο λεξιλόγιο για να συντάξουν το δικό τους κείμενο. Να συγκρίνουν δεδομένα ή στάσεις, περιγράφοντάς τα. Β. Σε επίπεδο ικανοτήτων: Να κάνουν σωστή ανάγνωση και να ελέγχουν την ορθογραφία των κειμένων. Να εκπονούν το σχεδιάγραμμα ενός κειμένου, πριν από τη σύνταξή του, ιεραρχώντας τις ιδέες επιχειρήματά τους. Να εφαρμόζουν τις αποκτηθείσες από το μάθημα γνώσεις σε νέα περιβάλλοντα μάθησης. Να χρησιμοποιούν οπτικά ερεθίσματα προκειμένου να συντάξουν ένα δικό τους προσωπικό κείμενο. 2

Να προτείνουν τρόπους επίλυσης διαφορών, οι οποίες εδράζονται σε διαφορετικές αντικρουόμενες αντιλήψεις. Να κατασκευάζουν φράσεις στις οποίες θα επιλέγουν κατάλληλο λεξιλόγιο ανάλογα με τις περιστάσεις επικοινωνίας. Να επαληθεύουν σε ποιο κειμενικό είδος ανήκουν τα κείμενα που μελετούν. Σε επίπεδο στάσεων: Να εκτιμούν όλες τις παραμέτρους ενός προβλήματος προτού προβούν στη διατύπωση μιας τελικής άποψης στάσης. Να αμφισβητούν τις εδραιωμένες πεποιθήσεις τους, επανεξετάζοντάς τις. Να διερωτώνται για την αλήθεια που λανθάνει στην άποψη του συνομιλητή τους. Να αποδέχονται τη διαφορετικότητα των αντιλήψεων των συμμαθητών τους. Να ενθαρρύνουν τους συμμαθητές τους να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους. Να παρακινούνται ώστε να αναπτύξουν τη φιλαναγνωσία. Να υποκινούνται ώστε να υιοθετούν μια κριτική στάση έναντι των πολυτροπικών σύγχρονων κειμένων. Οι μέθοδοι διδασκαλίας που προτείνονται για την αξιοποίηση των δραστηριοτήτων είναι οι εξής: Oμαδοσυνεργατική μάθηση (οι μαθητές δουλεύουν σε ομάδες υποβοηθούμενοι από τον διδάσκοντα). Βιωματική μάθηση (οι μαθητές εμπλέκονται ενεργητικά στη μαθησιακή διαδικασία και επεξεργάζονται ζητήματα που άπτονται της καθημερινότητάς τους). Ανακαλυπτική μάθηση (οι μαθητές ερευνούν και ανακαλύπτουν μόνοι τους τη λύση, αξιοποιώντας τις προϋπάρχουσες γνώσεις τους). 3

Ατομική εργασία (οι μαθητές συντάσσουν ένα γραπτό κείμενο στο σπίτι). Οι ενδεδειγμένες τεχνικές διδασκαλίας των δραστηριοτήτων κρίνουμε ότι είναι οι ακόλουθες: Ομαδική και ατομική εργασία. Συζήτηση στην ολομέλεια. Ερωτήσεις και απαντήσεις. Παιχνίδι ρόλων δραματοποίηση. Μελέτη περίπτωσης. Για την εκπόνηση των προτεινόμενων δραστηριοτήτων απαιτούνται περίπου 15-20 λεπτά, τα οποία αφιερώνονται είτε στην αρχή του μαθήματος ως αφόρμηση, είτε εμβόλιμα κατά τη διάρκεια του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας και της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, είτε στο τέλος του μαθήματος, προκειμένου να επιτευχθεί εμπέδωση προέκταση της γνώσης (μεταγνώση). Εναλλακτικά, ορισμένες δραστηριότητες είναι δυνατό να ανατεθούν στους μαθητές ως άσκηση για το σπίτι (ιδίως όταν πρόκειται να συντάξουν ένα μεγαλύτερο σε έκταση κείμενο). Οι προτεινόμενες δραστηριότητες είναι οι ακόλουθες: 1. Με αφορμή ένα ποίημα Οι μαθητές διαβάζουν αποσπάσματα από το έργο «Ποίημα στους φίλους» του Χ. Λ. Μπόρχες. Στη συνέχεια καλούνται να σημειώσουν στο κείμενο τις λέξεις / φράσεις που έχουν αρνητικό και θετικό περιεχόμενο. Έπειτα, συντάσσουν μια επιστολή προς τους μαθητές του Ειδικού Σχολείου της περιοχής τους, με στόχο να τους γνωστοποιήσουν την πρόθεσή τους να σταθούν αλληλέγγυοι στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Έχουμε επιλέξει τα ακόλουθα αποσπάσματα: Δεν μπορώ να σου δώσω λύσεις για όλα τα προβλήματα της ζωής σου, 4

ούτε έχω απαντήσεις για τις αμφιβολίες και τους φόβους σου όμως μπορώ να σ ακούσω και να τα μοιραστώ μαζί σου. Δεν μπορώ ν αλλάξω το παρελθόν ή το μέλλον σου. Όμως όταν με χρειάζεσαι θα είμαι εκεί μαζί σου. Δεν μπορώ να αποτρέψω τα παραπατήματά σου. Μόνο μπορώ να σου προσφέρω το χέρι μου να κρατηθείς και να μην πέσεις. Πηγή: Μπόρχες Χ.Λ. (1995), Ποιήματα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Ενδεικτική αξιοποίηση της δραστηριότητας στο μάθημα των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β Γυμνασίου, στο κείμενο «Τα πουλιά δέλεαρ του Θεού» του Νίκου Καρούζου της ενότητας «Η αγάπη για τους συνανθρώπους μας Οι φιλικοί δεσμοί Η αγάπη». Επίσης, η δραστηριότητα μπορεί να αξιοποιηθεί και στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας Γ Γυμνασίου, στην 6η ενότητα «Ενεργοί πολίτες για την υπεράσπιση οικουμενικών αξιών». Βάλε τις δικές σου λεζάντες 2. Οι μαθητές παρατηρούν προσεκτικά τις εικόνες που τους διανέμονται σε φωτοαντίγραφα. Στη συνέχεια καλούνται να συμπληρώσουν τις εικόνες με δικές τους λεζάντες. Στη συνέχεια παρακινούνται να συντάξουν ένα σύντομο κείμενο που θα υποστηρίζει ερμηνευτικά την κάθε εικόνα. Α Γυμνασίου, στην 4η ενότητα «Φροντίζω για τη διατροφή και την υγεία μου». 5

3. Με αφορμή ένα σύνθημα Οι μαθητές διαβάζουν το σύνθημα «Η ευτυχία δεν γράφεται με» που είναι γραμμένο σ ένα δημόσιο κτίριο. Στη συνέχεια καλούνται να αποτυπώσουν τις σκέψεις τους σε μία παράγραφο με αφορμή το σύνθημα αυτό. Ενδεικτική αξιοποίηση της δραστηριότητας στο μάθημα των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Γυμνασίου, στο κείμενο «Ζητείται ελπίς» του Αντώνη Σαμαράκη της ενότητας «Η μεταπολεμική λογοτεχνία». 4. Γράφω τι σκέπτομαι και νιώθω Οι μαθητές καλούνται να συντάξουν 1-2 σελίδες ημερολογίου ενός εφήβου που αναγκάζεται να φύγει από την πατρίδα του λόγω πολεμικών αναταραχών και να μεταναστεύσει σε μια άλλη χώρα. Στο κείμενό τους θα πρέπει να αποτυπώνονται τόσο οι σκέψεις, όσο και τα συναισθήματα του νέου. Γ Γυμνασίου, στην 5η ενότητα «Ειρήνη - Πόλεμος». 5. Υποδυόμενοι ρόλους Ο καθηγητής διαβάζει μία σύντομη ιστορία που αφορά στην καταπίεση που βιώνει ένας νέος από έναν συμμαθητή του στο σχολικό περιβάλλον. Ένας μαθητής καλείται να υποδυθεί τον νέο θύμα του σχολικού εκφοβισμού που δίνει συνέντευξη σε μια ομάδα μαθητών, οι οποίοι έχουν προηγουμένως συντάξει γραπτά τις ερωτήσεις που θα του απευθύνουν. Οι υπόλοιποι μαθητές της τάξης κρατούν σημειώσεις και στο τέλος εκθέτουν προφορικά τις παρατηρήσεις τους. Γ Γυμνασίου, στην 3η ενότητα «Είμαστε όλοι ίδιοι. Είμαστε όλοι διαφορετικοί». 6

6. Η αξία της ενεργού δράσης Μία ομάδα μαθητών καλείται να καταγράψει σε χαρτί συνοπτικά την επιχειρηματολογία της αναφορικά με τη σπουδαιότητα της υιοθέτησης του πάρκου της γειτονιάς από το σχολείο. Μια άλλη ομάδα μαθητών συντάσσει γραπτά την αντεπιχειρηματολογία της. Και οι δύο ομάδες παρουσιάζουν τα επιχειρήματά τους στην τάξη. Οι υπόλοιποι μαθητές αποφασίζουν ποιας ομάδας τα επιχειρήματα είναι περισσότερο πειστικά. Α Γυμνασίου, στην 3η ενότητα «Ταξίδι στον κόσμο της φύσης». 7. Η διαμοίραση ιδεών Οι μαθητές της τάξης χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες γύρω από δύο ενωμένα θρανία. Κάθε ομάδα έχει στη διάθεσή της χαρτί του μέτρου και μαρκαδόρους. Στο χαρτί κάθε ομάδας έχουμε αναγράψει ένα ερώτημα που εμπίπτει σε συγκεκριμένο θεματικό άξονα (π.χ. «Τι μπορεί να σας καταπιέζει στο σχολικό περιβάλλον» ή «Προτείνετε τρόπους με τους οποίους το σχολείο μπορεί να γίνει ένας ανοικτός χώρος ελεύθερης προσωπικής έκφρασης και δημιουργικότητας»). Οι μαθητές κάθε ομάδας απαντούν γραπτά στην ερώτηση που υπάρχει στο δικό τους χαρτί. Μετά από δέκα λεπτά αλλάζουν θέσεις και μετακινούνται στο τραπέζι μιας άλλης ομάδας, προκειμένου να συμπληρώσουν με τις δικές τους σκέψεις εκείνες των συμμαθητών τους, οι οποίοι όμως έχουν απαντήσει σε ένα διαφορετικό ερώτημα. Σε κάθε τραπέζι παραμένει μόνο ο συντονιστής της κάθε ομάδας. Σκοπός των μαθητών κάθε ομάδας είναι να περάσουν και από τα τέσσερα τραπέζια, να μελετήσουν τις σκέψεις των άλλων μαθητών για τέσσερα διαφορετικά ζητήματα και να προσθέσουν τις ιδέες τους. Τέλος, επιστρέφουν στην αρχική τους ομάδα και παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της διαμοίρασης των ιδεών τους. Β Γυμνασίου, στην 4η ενότητα «Το σχολείο στον χρόνο». 7

8. Μικρές αγγελίες Υποθέτουμε ότι οι μαθητές μας επιθυμούν να αγοράσουν ένα ποδήλατο και για τον σκοπό αυτό πρόκειται να κάνουν μια έρευνα αγοράς. Διαβάζουν λοιπόν μικρές αγγελίες που τους έχουμε μοιράσει σε φωτοαντίγραφα και προσπαθούν να επισημάνουν τα κοινά σημεία που υπάρχουν ανάμεσά τους, αλλά και τις διαφορές. Σημειώνουν τα ρήματα που χρησιμοποιούνται συνήθως, το γραμματικό πρόσωπο και τον τρόπο οργάνωσης των προτάσεων. Τέλος, καλούνται να γράψουν τη δική τους Μικρή Αγγελία, στην οποία θα καταγράφουν τα χαρακτηριστικά του ποδηλάτου τους, το οποίο επιθυμούν να πουλήσουν. Β Γυμνασίου, στην 6 η ενότητα «Παρακολουθώ, ενημερώνομαι και ψυχαγωγούμαι από διάφορες πηγές (ΜΜΕ, Διαδίκτυο κτλ.)». 9. Προσομοίωση δίκης Στην τάξη στήνεται ένα εικονικό δικαστήριο στο οποίο πρόκειται να δικαστεί συμβολικά κάποιος (π.χ. η κινητή τηλεφωνία, το διαδίκτυο). Μοιράζονται στους μαθητές οι ρόλοι της ομάδας των δικαστών, της ομάδας των συνηγόρων υπεράσπισης, της ομάδας των κατηγόρων, της ομάδας των μαρτύρων και φυσικά αυτής του κατηγορουμένου. Αφήνουμε δέκα λεπτά στους μαθητές για να οργανώσουν σχηματικά τα κύρια σημεία των λόγων που θα εκφωνήσουν και όταν όλοι είναι έτοιμοι, αρχίζει η δίκη. Γ Γυμνασίου, στην 6 η ενότητα «Ενεργοί πολίτες για την υπεράσπιση οικουμενικών αξιών». 8

10. Ο ταξιδιωτικός χάρτης της Ελλάδας Οι μαθητές αναλαμβάνουν να συγκεντρώσουν τις σημαντικότερες πληροφορίες για διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας. Στη συνέχεια δημιουργούν τα δικά τους μικρά βιβλία, ακολουθώντας την τεχνική του Freinet και τα κολλούν επάνω σ ένα μεγάλο χάρτη της Ελλάδας στο σημείο ακριβώς όπου βρίσκεται το μέρος που έχουν αναλάβει να παρουσιάσουν. Β Γυμνασίου, στην 1η ενότητα «Από τον τόπο μου σ όλη την Ελλάδα». 11. Η ηχογραφημένη ανάγνωση Ανατίθεται σε ομάδες μαθητών να ασκηθούν στην ανάγνωση ενός διηγήματος. Μέσα σε κάθε ομάδα, ένας μαθητής θα αναλάβει τον ρόλο του αφηγητή και οι υπόλοιποι θα υποδυθούν τους ήρωες του διηγήματος. Όταν θα είναι έτοιμοι όλοι, θα ηχογραφήσουν τις αναγνώσεις των διηγημάτων και όταν αυτές θα παρουσιαστούν στην τάξη, θα ακολουθήσουν παρατηρήσεις από την ολομέλεια. Α Γυμνασίου, στην 6η ενότητα «Οι δημιουργικές δραστηριότητες στη ζωή μου». 12. Η σύνταξη βιβλιοπαρουσίασης Οι μαθητές αναλαμβάνουν σε ομάδες να συντάξουν τη βιβλιοπαρουσίαση ενός μυθιστορήματος της σχολικής βιβλιοθήκης. Μελετούν πρότυπα βιβλιοπαρουσιάσεων που τους διανέμονται σε φωτοαντίγραφα και στη συνέχεια γράφουν τη δική τους βιβλιοπαρουσίαση. Τα κείμενα αυτά δημοσιεύονται στη σχολική εφημερίδα. Α Γυμνασίου, στην 9η ενότητα «Ανακαλύπτω τη μαγεία της γνώσης». 9

13. Συνομιλίες προσώπων Οι μαθητές μελετούν γραπτές συνομιλίες ανθρώπων γύρω από διαφορετικά ζητήματα. Στη συνέχεια παρακινούνται να υποθέσουν τα χαρακτηριστικά των ομιλούντων προσώπων. Έπειτα οι ίδιες συνομιλίες προβάλλονται σε βίντεο. Οι μαθητές καλούνται να εντοπίσουν τα χαρακτηριστικά του γραπτού και του προφορικού λόγου και τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Α Γυμνασίου, στην 2η ενότητα «Επικοινωνία στο σχολείο». 14. Άσκηση ορθογραφίας Μοιράζουμε στους μαθητές σε φωτοαντίγραφα ένα γράμμα που είχε στείλει στη γυναίκα του ένας αναλφάβητος άνδρας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Στο γράμμα αυτό περιέχονται ορισμένα ορθογραφικά λάθη και οι μαθητές καλούνται να τα εντοπίσουν και να τα διορθώσουν. Ενδεικτική αξιοποίηση της δραστηριότητας στο μάθημα των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α Γυμνασίου, στο κείμενο «Ανήμερα της 28 ης Οκτωβρίου 1940» του Γιώργου Θεοτοκά της ενότητας «Εθνική ζωή». 15. Πες το διαφορετικά Οι μαθητές μελετούν ορισμένες φράσεις που εμπεριέχονται στα φωτοαντίγραφα που τους έχουμε μοιράσει. Κάτω από κάθε φράση υπάρχουν τρεις αριθμημένες αράδες όπου οι μαθητές θα πρέπει να καταγράψουν τρεις διαφορετικούς τρόπους διατύπωσής των συγκεκριμένων φράσεων. Στη συνέχεια, οι μαθητές εντοπίζουν τα συνώνυμα των λέξεων που έχουν χρησιμοποιήσει για να συντάξουν τις τρεις εναλλακτικά διατυπωμένες φράσεις 10

τους. Τέλος, επισημαίνουν τις συνθήκες επικοινωνίας μέσα στις οποίες είναι δυνατό να χρησιμοποιείται καθεμιά φράση, προκειμένου η επικοινωνία να καταστεί αποτελεσματική. Α Γυμνασίου, στην 2η ενότητα «Επικοινωνία στο σχολείο». Εποπτικά μέσα εργαλεία Τα εποπτικά μέσα εργαλεία που χρησιμοποιούνται είναι τα φωτοαντίγραφα των δραστηριοτήτων που διανέμονται στους μαθητές, τα οποία περιλαμβάνουν και οπτικό υλικό. Επίσης απαιτείται ένα cd player ή έναν υπολογιστή, ένα μικρόφωνο και ακουστικά, ώστε να είναι εφικτή η ηχογράφηση της ανάγνωσης των μαθητών και η προβολή των video με τις συνομιλίες προσώπων. Συνολική θεώρηση Συμπεράσματα Οι προτεινόμενες δραστηριότητες έχουν ως στόχο να γίνει κατανοητός ο γλωσσικός γραμματισμός από τους μαθητές ως ένα σύνολο πρακτικών λόγου, δηλαδή ως τρόποι χρήσης της γλώσσας και παραγωγής νοήματος, τόσο στην ομιλία, όσο και στη γραφή. Αυτές οι πρακτικές λόγου συνδέονται στενά με συγκεκριμένες θεωρήσεις του κόσμου (πεποιθήσεις / αξίες) από συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες, συνεπώς διαμορφώνουν την ταυτότητα των ανθρώπων που τις χρησιμοποιούν και καθιστούν λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματική την επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη των ομάδων. Η αξιοποίηση των δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας των μαθημάτων της Νεοελληνικής Γλώσσας και της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο εμπλέκει τους μαθητές (ακόμα και τους αδύνατους ως προς τη γνωστική επάρκεια) σε μια πορεία ανακαλυπτικής μάθησης που και ενισχύει τη διάθεσή τους να συμμετέχουν ενεργητικά στο μάθημα. Παράλληλα, παρέχει στους μαθητές τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσουν πώς ο γλωσσικός γραμματισμός συνδέει άμεσα την 11

ομιλία με τον μετασχηματισμό της πραγματικότητας και αναδεικνύει τον ενεργητικό και υπεύθυνο ρόλο του ανθρώπου σε αυτόν τον μετασχηματισμό. 12