Educación secundaria para persoas adultas Ámbito científico tecnolóxico Módulo 2 Unidade didáctica 7 Reprodución e relación Páxina 1 de 42
Índice 1. Programación da unidade...3 1.1 Encadramento da unidade no ámbito... 3 1.2 Descrición da unidade didáctica... 3 1.3 Obxectivos didácticos... 4 1.4 Contidos... 4 1.5 Actividades e temporalización... 5 1.6 Recursos materiais... 5 1.7 Avaliación.... 5 2. Desenvolvemento...6 2.1 Tipos de reprodución... 6 2.1.1 Reprodución asexual...6 2.1.2 Reprodución sexual...9 2.1.3 Vantaxes e inconvenientes da reprodución sexual...16 2.2 A función de relación nos seres vivos... 17 2.2.1 Relación nos seres unicelulares...17 2.2.2 Relación nas plantas...17 2.2.3 Relación nos animais...19 2.2.4 Actividade física...22 2.3 Corpos xeométricos... 25 2.3.1 Poliedros...25 2.3.2 Corpos de revolución...32 2.3.3 Volumes de corpos xeométricos...36 3. Cuestionario de avaliación...41 Páxina 2 de 42
1. Programación da unidade 1.1 Encadramento da unidade no ámbito Módulo 1 Bloque 1 Bloque 2 Unidade 1 Unidade 2 Unidade 3 Unidade 4 Unidade 5 Unidade 6 Unidade 7 Unidade 8 Módulo 2 Bloque 1 Bloque 2 Unidade 1 Unidade 2 Unidade 3 Unidade 4 Unidade 5 Unidade 6 Unidade 7: Reprodución e relación Unidade 8 Módulo 3 Bloque 1 Bloque 2 Unidade 1 Unidade 2: Unidade 3 Unidade 4 Unidade 5 Unidade 6 Unidade 7 Unidade 8 Módulo 4 Bloque 1 Bloque 2 Unidade 1 Unidade 2 Unidade 3 Unidade 4 Unidade 5 Unidade 6 Unidade 7 Unidade 8 1.2 Descrición da unidade didáctica Esta unidade comeza co estudo das formas de reprodución dos seres vivos e as vantaxes de cada unha, e continúa coa descrición da características da función de relación en cada grupo de seres vivos. Conclúese coa xeometría, co estudo dos corpos xeométricos máis sinxelos e o cálculo de lonxitudes, áreas e volumes de obxectos do contorno. Páxina 3 de 42
1.3 Obxectivos didácticos Distinguir e caracterizar as principais formas de reprodución asexual dos seres vivos. Describir as formas de reprodución sexual en plantas e animais. Analizar as vantaxes evolutivas da reprodución sexual desde o punto de vista da variabilidade, a adaptación ao medio, etc. Distinguir as fases da función de relación: percepción, coordinación e resposta. Identificar os mecanismos da función de relación en plantas e organismos inferiores. Describir a función de relación en animais, e os órganos e sistemas implicados. Valorar as vantaxes da práctica da actividade física para a saúde, e da hixiene corporal. Respectar as normas de conservación dos medios urbano e natural. Identificar e clasificar corpos xeométricos sinxelos: poliedros, paralelepípedos e corpos de revolución. Calcular lonxitudes, áreas e volumes de corpos sinxelos no contexto de resolución de problemas xeométricos con obxectos do contorno inmediato. 1.4 Contidos Distinción dos dous tipos de reprodución: sexual e asexual. Identificación e caracterización das formas de reprodución asexual de organismos unicelulares, fungos, plantas e animais. Caracterización da reprodución sexual de plantas e animais. Comparación das reproducións sexual e asexual e do seu significado desde o punto de vista da súa variabilidade. Recoñecemento das respostas dos seres vivos aos estímulos: percepción, coordinación e resposta (movemento). Función de relación nos organismos unicelulares, fungos e plantas. Función de relación nos animais: órganos dos sentidos, e sistema nervioso e hormonal. Estimulación da práctica da actividade física como fonte de saúde. Atención á hixiene corporal logo da práctica de actividade física. Aceptación das normas para a conservación dos medios urbano e natural. Identificación e clasificación de corpos xeométricos sinxelos: poliedros, paralelepípedos e corpos de revolución. Elementos característicos de cada un. Estimación e cálculo de lonxitudes, áreas e volumes de corpos xeométricos sinxelos. Resolución de problemas que impliquen a estimación, a medida e o cálculo de lonxitudes, superficies e volumes de obxectos do contorno inmediato. Páxina 4 de 42
1.5 Actividades e temporalización Entre 18 e 20 períodos lectivos. 1.6 Recursos materiais Libros para a ESA a distancia: Ámbito da Natureza 3. Unidade didáctica 2: As funcións dos seres vivos. Ámbito da Natureza 4A. Unidade didáctica 2: Sexualidade e reprodución. Unidade didáctica 3: Relación e coordinación. Unidade didáctica 4: Saúde e enfermidade. Material gráfico e audiovisual sobre as funcións de reprodución e relación. Acceso a internet. 1.7 Avaliación Os contidos conceptuais valoraranse pola resolución das actividades propostas e mediante cuestionarios, test, comunicación de resultados, etc. Os procedementos e actitudes avaliaranse a través da observación das técnicas usadas, da interpretación dos traballos realizados, do interese amosado na participación nos debates e nos traballos en grupo, dos datos obtidos a través de entrevistas, cuestionarios, etc. Páxina 5 de 42
2. Desenvolvemento 2.1 Tipos de reprodución A reprodución é o atributo principal dos seres vivos, ao asegurar a supervivencia da especie. Aínda que as funcións de nutrición e relación son indispensables para a supervivencia de calquera ser vivo, todos os individuos de todas as especies, máis pronto ou máis tarde, morren. A reprodución evita a extinción da especie e permite que as características dun individuo, así como as doutros da súa mesma especie, continúen nos seus descendentes nas seguintes xeracións e manteñan a continuidade da especie. Existen dúas modalidades de reprodución; asexual e sexual. Na reprodución asexual, un único individuo produce descendentes idénticos a el, entanto que na reprodución asexual dous individuos participan na produción de descendentes, polo que se obteñen organismos únicos con característica de ambos os dous proxenitores. Secuencia de actividades S1. Cal é a finalidade da reprodución? S2. Sinale as diferenzas entre a reprodución sexual e asexual. 2.1.1 Reprodución asexual Neste tipo de reprodución unha ou varias células dun individuo orixinan descendentes idénticos ao proxenitor. Esta reprodución ten varias modalidades, segundo o tipo de organismos ca realicen. A reprodución asexual en organismos unicelulares Os organismos unicelulares, como os protozoos ou algunhas algas, reprodúcense asexualmente usando mecanismos como a bipartición, a xemación e a esporulación. Páxina 6 de 42
Bipartición: neste proceso o núcleo da célula divídese en dous núcleos idénticos e deseguido a célula divídese en dúas partes do mesmo tamaño; cada unha delas orixina un novo individuo. Dáse nas amebas e paramecios. Xemación: caracterízase porque a célula orixinal dá lugar a dúas células fillas de diferentes tamaño. Neste proceso, igual que na bipartición, o núcleo divídese, pero un deles desprázase cara á membrana, onde se forma unha xema ou protuberancia que finalmente se separa formando un novo individuo, pero de menor tamaño. Esta modalidade de reprodución é típica dos lévedos. Esporulación: neste proceso o núcleo da célula divídese varias veces. Cada un dos núcleos fillos rodéase dunha membrana, o que dá lugar a numerosas células fillas que se denominan esporas. É característica dalgúns protozoos e bacterias. Este tipo de reprodución é moi vantaxosa cando as condicións ambientais son desfavorables, xa que as esporas poden resistir durante moito tempo; pero xerminan cando as condicións son favorables, orixinando novos individuos. A reprodución asexual en plantas organismos pluricelulares Plantas. A reprodución asexual en plantas é moito mais frecuente que nos animais. Existen dous mecanismos principais: fragmentación ou multiplicación múltiple e reprodución por esporas. Fragmentación ou multiplicación múltiple: neste proceso unha parte dunha a planta da lugar a novos descendentes. Segundo a parte que se divida, existen varios tipos de fragmentación: Fragmentación ou multiplicación múltiple Tubérculos Bulbos Talos subterráneos, especializados en almacenar substancias de reserva, separados da planta, dan lugar a novas plantas, esta reprodución é típica por exemplo da pataca. Talo subterráneo rodeado de follas en capas. O bulbo divídese en bulbos menores e cada un xera unha nova planta. Así reprodúcense o allo e q cebola. Páxina 7 de 42
Fragmentación ou multiplicación múltiple Estolóns Rizomas Gallos ou escallos Talos rastreiros que de treito en treito enraízan no solo e se independizan dando lugar a novas plantas. Esta reprodución é típica dos amorodos. Talos subterráneos que crecen horizontalmente, conteñen xemas que o brotar forman talos aéreos e enraízan. Típicos da grama e os lirios. Variedade de reprodución asexual artificial. Consiste en plantar un anaco da planta que conteña xemas, que desenvolven raíces e orixinan novas planta, como ocorre nos xeranios. Reprodución por esporas É característica organismos non vexetais, como os fungos. Unha espora é unha célula, rodeada dunha cuberta moi resistente que, ao caer ao chan, se divide e dá lugar a un novo individuo. Animais. Nos animais hai dous tipos de reprodución asexual: a xemación e a escisión. Xemación Consiste na formación de prominencias ou rebentos sobre o proxenitor, que ao creceren e desenvolvérense, orixinan novos seres que poden vivir independentemente, como é o caso das esponxas ou hidras de auga doce, ou poden quedar unidos ao organismo parental formando colonias, como os corais. Escisión O animal divídese espontaneamente en dous ou máis anacos, cada un dos cales é capaz de formar o animal completo. Así se reproducen algúns vermes mariños e anémonas de mar. En ocasións, un fragmento dun animal perdido accidentalmente pode rexenerar o organismo completo; pode ocorrer en miñocas e estrelas de mar. Secuencia de actividades S3. Nomee diferenzas e semellanzas entre bipartición, xemación e división múltiple. Páxina 8 de 42
S4. Para que os bulbos, tubérculos e rizomas almacenen substancias de reserva? S5. Indique o tipo de reprodución asexual das plantas: amorodo, tulipán e pataca. 2.1.2 Reprodución sexual Na reprodución sexual, ao contrario que na asexual, interveñen dous proxenitores, cada un deles achega unha célula especializada, denominada gameto, que ao fusionarse dá lugar a unha única célula, chamada cigoto, que no seu desenvolvemento orixina unha descendencia con características de ambos os proxenitores. A reprodución sexual en plantas Nas plantas superiores con sementes ou espermatófitas, os órganos reprodutores áchanse nas flores. As plantas máis primitivas, como brións e fentos, carecen de flores e sementes. Todos os vexetais caracterízanse por alternaren dúas fases no seu ciclo: o esporófito e o gametófito. O esporófito produce esporas que o caeren ao chan e xerminaren dan lugar ao gametófito, responsable da produción de gametos; estes ao fusionarse forman o cigoto, que ao desenvolverse forma a fase de esporófito, que completa o ciclo. Ciclo vital dunha planta O ciclo varía cos tipos de plantas. Vese unha tendencia evolutiva, desde as plantas máis primitivas, como os brións, cun gametófito moi desenvolvido, que é a plantiña que chamamos brión, ata os fentos e as espermatófitas, que o teñen moi reducido. Páxina 9 de 42
Nos fentos predomina o esporófito, o que vemos ao observar a planta, e o gametófito está moi reducido. Reprodución das plantas con flor. Os espermatófitos son as plantas con flor e sementes. A flor é o seu órgano reprodutor e consta de sépalos, pétalos, estames e carpelos. A reprodución das plantas con flor comeza cando no interior dos grans de pole, producidos polas anteras dos estames, se desenvolve o gameto masculino, e por outra banda no interior dos carpelos fórmase o gameto feminino. Xa que logo, o gametófito das plantas con flor áchase reducido a un pequeno grupo de células. O pole chega á parte feminina da flor pola polinización. Logo de que o gran de pole se poña en contacto co estigma, na parte superior do carpelo xeralmente, desenvolve un tubo polínico (con dous gametos masculinos) que se prolonga e se introduce polo ovario, e prodúcese a fecundación do gameto feminino por un dos gametos masculinos, formando o cigoto, que dará lugar o embrión da semente. O outro gameto masculino fusiónase con outras células do carpelo e forma a reserva nutritiva da semente. As paredes do ovario transfórmanse, fanse duras ou carnosas e forman o froito que envolve a semente. Deste froito, cando está maduro, disemínanse as sementes polo vento, a auga, os insectos, as aves..., xerminan ao caeren nun solo axeitado e con boas condicións de humidade e temperatura, e producen de novo unha planta adulta. Páxina 10 de 42
A reprodución sexual en animais Nos animais os gametos masculinos denomínanse espermatozoides e os femininos óvulos. Os gametos fórmanse nos órganos reprodutores específicos, chamados gónadas. As gónadas masculinas son os testículo e as femininas ovarios. Normalmente un individuo posúe un único tipo de gónada, ovario ou testículo, como é ocaso dos vertebrados e moitos invertebrado, e dise que son unisexuais. Outros son hermafroditas: cada individuo posúe á súa vez gónadas masculinas e femininas, o que lles ocorre a algúns vermes, como as miñocas e sambesugas, e a algúns moluscos, como os caracois e as lesmas. Fecundación. A fecundación é a unión dos gametos e pode producirse fóra do corpo da nai (fecundación externa) ou dentro do aparello reprodutor feminino (fecundación interna). Fecundación externa: é característica de animais acuáticos. Os óvulos e os espermatozoides van ser liberados á auga, onde se produce a súa unión, esta fecundación require grande produción de gametos para poderen atoparse no medio acuático. Fecundación externa nun peixe Fecundación interna é típica de animais terrestres, aínda que tamén se produce nas quenllas, raias e tamén nos mamíferos e réptiles mariños. Nesta fecundación o macho introducen os espermatozoides dentro do corpo da femia. De forma xeral a fecundación é cruzada, é dicir participan dous animais sexan unisexuais ou hermafroditas. Sen embargo, en contados casos, é posible que un animal se autofecunde, un exemplo é a tenia ou solitaria un verme parasito do intestino que vive só e a única posibilidade de reprodución é a autofecundación. Desenvolvemento embrionario. Segundo onde teña lugar o desenvolvemento do embrión os animais clasifícanse en: Ovíparos: a femia deposita ovos que conteñen o embrión e este desenvólvese no seu interior, alimentándose das reservas que contén. Este tipo de desenvolvemento é típico de invertebrados, peixes, anfibios, réptiles e aves. Ovovivíparos: o embrión desenvólvese a partir das reservas do ovo, pero este atópase e desenvólvese no interior do aparello reprodutor das femias, de xeito que as crías saen directamente das nais. Prodúcese na maioría das quenllas e os lagartos. Vivíparos. O embrión desenvólvese no interior do aparello reprodutor feminino e nútrese a partir das substancias nutritivas que esta lle achega. Este desenvolvemento é propio dos mamíferos. Por outra banda, o desenvolvemento das crías pode ser de dous tipos en función do estado en que nazan estas: Páxina 11 de 42
Desenvolvemento directo: as crías son de aspecto similar a un adulto; o desenvolvemento ata adulto complétase aumentando de tamaño e madurando os seus órganos. E o caso de réptiles, aves, e dos mamíferos. Desenvolvemento indirecto. As crías nacen con aspecto diferente aos adultos e denomínanse larvas. E para transformárense en adultos sofren unha serie de transformacións, que se coñece como metamorfose. Así ocorre nas ras e nos insectos. Desenvolvemento indirecto das crías: a metamorfose na ra Metamorfose sinxela Ten lugar nos saltóns, grilos, cascudas e as libélulas As larvas denomínanse ninfas e o seu desenvolvemento consiste no crecemento e maduración do corpo, con mudas periódicas. A muda é o proceso polo que o insecto se desprende do vello esqueleto e forma un novo que se endurece. Metamorfose completa Ten lugar nos escaravellos, bolboretas, moscas e outros insectos. Neste caso as larvas son moi distintas dos adultos. A larva ademais das mudas, sofre unha derradeira transformación espectacular tras pasar por un período inmóbil encerrada nunha cuberta ou casulo. Nesta fase denomínase popa ou crisálida. Metamorfose nos insectos Páxina 12 de 42
Secuencia de actividades S6. Indique cales son os órganos masculinos e femininos desta flor. Indique ademais o nome das súas partes numeradas. S7. Como se forma a semente dunha flor? S8. Que estrutura da flor forma o froito? S9. Describa o mecanismo de reprodución sexual das plantas a partir do debuxo: Páxina 13 de 42
S10. Que son as gónadas? S11. Explique as diferenzas entre a fecundación externa e a interna. S12. Por que os seres vivos con reprodución externa produce unha grande cantidade de gametos? S13. Indique o tipo de fecundación que presentan os seguintes animais: Animais Tipo de fecundación Animais Tipo de fecundación Nécora Mexillón Saltón Quenlla Anfibio Cabalo Golfiño Caracol Sardiña S14. A que se denomina animal hermafrodita? Páxina 14 de 42
S15. A que animais (segundo o seu desenvolvemento embrionario) corresponden os seguintes debuxos? Explique nun caso como se desenvolve o embrión S16. Que é a metamorfose? S17. Que nome reciben as larvas acuáticas dos anfibios como a ra? S18. Como chega a adulto un insecto que ten metamorfose sinxela? S19. Indique as etapas polas que pasa un insecto con metamorfose completa. Páxina 15 de 42
2.1.3 Vantaxes e inconvenientes da reprodución sexual Inconvenientes A reprodución sexual presenta fronte á asexual certas desvantaxes, entre as que destacan: un gasto enerxético importante na procura e na loita por conseguir parella, unha menor rapidez na reprodución e un menor número de descendentes, entre outras. Vantaxes Pola contra, ten a vantaxe biolóxica de xerar diversidade de individuos dentro da especie, xa que os descendentes presentan caracteres mesturados dos dous proxenitores, ao contrario da asexual, en que todos os descendentes son idénticos ao proxenitor. Así, nun conxunto de seres diversos nunha especie aumenta a probabilidade de sobrevivir ante os cambios ambientais, favorecendo a adaptación e a perpetuación da especie, e a súa evolución. Secuencia de actividades S20. Que vantaxe para a especie supón que os caracois, malia seren hermafroditas, teñan fecundación cruzada no canto de autofecundación? S21. Indique as vantaxes e os inconvenientes dun tipo e outro de reprodución, asexual e sexual. Páxina 16 de 42
2.2 A función de relación nos seres vivos A función de relación é a que lles permite aos seres vivos percibiren a información do medio exterior ou do interior do seu propio organismo, e produciren unha resposta axeitada aos cambios que se produzan. Denomínase estímulo calquera factor físico ou químico capaz de desencadear unha resposta nun individuo, por exemplo, unha variación da temperatura, unha substancia química, a presenza de luz, etc... 2.2.1 Relación nos seres unicelulares Os organismos unicelulares ante os estímulos poden responder do seguinte xeito: Reproducíndose cando as condicións son favorables. Formando estruturas resistentes como esporas, ou quistes cando as condicións son desfavorables para a súa supervivencia. Movéndose cara ao estímulo ou fuxindo del. Os movementos poden ser de tres xeitos: Por cilios: que son múltiples prolongacións celulares que cobren toda a súa superficie e se moven compasadamente, ten lugar nos paramecios. Por flaxelos: unha longa ou dúas prolongación que baten sobre a auga e impulsan o organismo, así se despraza a euglena. Por un movemento típico das amebas, que consiste en emitir prolongacións citoplasmáticas temporais que lles permiten desprazarse. Ameba Eulenga Paramecio 2.2.2 Relación nas plantas A resposta máis frecuente das plantas ante un estímulo é medrar cara a unha dirección definida polo estímulo, como a luz, a temperatura ou a gravidade. As respostas principais son os tropismos e as nastias. Tropismos Son movementos permanentes dos talos e das raíces que se dirixen cara ao estímulo ou na dirección contraria a este. Segundo o estímulo, denomínanse: Fototropismo: se os talos se dobran cara á luz. Xeotropismo: as raíces medran no sentido da gravidade e os talos en sentido contrario. Hidrotropismo: as raíces medran cara a onde haxa auga. Tigmotropismo: resposta das plantas rubideiras, en contacto con algo en que enrorse. Páxina 17 de 42
Nastias Son movementos temporais das follas ou das flores que non se producen nunha dirección. Son exemplos de nastias os seguintes: O pechamento dos pétalos dalgunhas flores, durante a noite. O movemento das mimosas ao tocalas. O pechamento das follas dalgunhas plantas carnívoras ao recibiren un insecto, para o capturar. Secuencia de actividades S22. Indique a diferenza entre os tres tipos de movementos dos seres unicelulares. S23. Indique a diferenza entre os tropismos e as nastias. Cite dous tipos de cada movemento e a que estímulos responden? S24. Complete a seguinte táboa, indicando na parte da planta que corresponda se é positivo (+) ou negativo (-). Talo Follas Raíces Fototropismo Xeotropismo Hidrotropismo Páxina 18 de 42
2.2.3 Relación nos animais A función de relación nos animais é máis evidente e máis complexa que nas plantas, e realízase en varias etapas: Presenza de estímulo: calquera factor físico ou químico que é detectado polo organismo, por exemplo, o son, olor, sabor, movemento... Percepción do estímulo: realízase nos órganos dos sentidos, que transmiten a información ao sistema coordinador do corpo. Coordinación: realízaa o sistema nervioso e hormonal, que recibe e interpreta a información que lle chega dos receptores sensoriais, elaborando unha resposta axeitada. Resposta: é a reacción que aparece como consecuencia do estímulo. Esta resposta realízase por medio dun órgano efector (glándula ou músculo). Recepción dos estímulos Os estímulos que van ser captados polos receptores dos órganos dos sentidos poden ser: Químicos: neste grupo inclúense receptores olfactivos e gustativos. Os receptores olfactivos, en moitos insectos atópanse nas antenas. Nos vertebrados áchanse nas fosas nasais. A localización dos receptores gustativos é moi variable: antenas nos caracois, tentáculos no polbo, patas nas moscas redor da boca, ou dentro dela nos peixes, superficie da lingua nos mamíferos, etc. Mecánicos: é o sentido do tacto; atópase na superficie do corpo. Os peixes teñen a liña lateral, que detecta pequenas vibracións e correntes da auga. Térmicos: captan variacións da temperatura; atópanse no interior da pel. Un caso especial é o órgano de foseta que posúen algunhas serpes, como a de crótalos. Trátase de dúas pequenas cavidades situadas a cada lado da cabeza que lles permite localizar as súas presas pola calor que emiten os seus corpos. Auditivos: nos invertebrados están en distintas partes dos corpo: antenas, nas moscas; abdome, nos escaravellos; ou patas, nos saltóns. Nos vertebrados o oído está situado a ambos os lados da cabeza. Equilibrio: perciben os cambios de posición da cabeza; atópase moi desenvolvido nos mamíferos e localízase no interior do oído. Visuais: teñen distinto grao de desenvolvemento segundo o grupo de animais. Os anélidos e algúns moluscos teñen ollos moi simples, os artrópodos presentan ollos compostos formados por moitas unidades visuais cunha visión en mosaico. Os vertebrados son os que teñen os ollos mais perfeccionados. Sistemas de coordinación Os animais teñen dous sistemas de coordinación da información recibida a través dos receptores sensoriais: Sistema nervioso: transmite a información en forma de impulsos eléctricos a través dunha rede de células nerviosas. Páxina 19 de 42
Todos os animais posúen sistema nervioso. Canto máis evolucionado sexa o animal aumenta a complexidade do sistema nervioso, e as respostas son máis rápidas e complexas. O sistema nervioso está constituído polos centros nervioso e polos nervios. Centros nerviosos: son os centros de control e coordinación da información. Regulan toda a información do corpo. Na maioría dos invertebrados, como anélidos, moluscos e artrópodos, están formados por unha cadea de ganglios que se conectan con ganglios cerebrais. Nos vertebrados os centros nerviosos son o encéfalo, que está protexido polo cranio, e a medula espinal, protexida pola columna vertebral. Nervios: constitúen unha rede de células nerviosas que poñen en comunicación os centros nervioso con diferentes órganos. Sistema endócrino: ademais do sistema nervioso, moitos animais teñen outro sistema de coordinación, o sistema hormonal ou endócrino, que transmite a información mediante unhas substancias químicas, as hormonas, a través do medio interno. Ambos os sistemas elaboran respostas ante os estímulos que reciben e transmítenas aos músculos e ás glándulas, que executan a resposta. A coordinación hormonal lévase a cabo por un conxunto de órganos especializados, chamados glándulas endócrinas, que producen hormonas e as liberan ao sangue. As hormonas teñen grande importancia na regulación do medio interno, no control do crecemento, na regulación das reaccións químicas do organismo (metabolismo) e na reprodución. A coordinación hormonal tamén controla os cambios que se producen durante a metamorfose dos insectos e sobre a cola dos cágados para que se reabsorba e aparezan as patas da ra. As actuación do sistema hormonal é mais lenta pero máis prolongada que as do sistema nervioso. Páxina 20 de 42
Os efectores Os órganos efectores son os encargados de executar a resposta; inclúe o sistema muscular e as glándulas. O sistema muscular é a parte activa do sistema locomotor: a actividade física e a hixiene corporal despois da súa práctica achega claros beneficios para a saúde. Secuencia de actividades S25. Indique as etapas necesarias para que se leve a cabo a función de relación nos animais e os órganos que interveñen. S26. Complete a localización dos receptores sensitivos dos seguintes animais na táboa seguinte: Oído Gusto Olfacto Mosca Mamífero S27. Que vantaxe ten a serpe de crótalos para capturar as súas presas? S28. No oído dos mamíferos hai dous tipos de receptores. Cales son estes estímulos que perciben? Páxina 21 de 42
S29. Indique a función que ten o sistema nervioso. De que partes está formado? S30. Indique a función e o modo en que actúa o sistema endócrino. S31. Indique as principais glándulas endócrinas nos vertebrados. 2.2.4 Actividade física A actividade física refírese á totalidade da enerxía que se gasta ao moverse. Pero, cando nos referimos á actividade física como o traballo realizado no tempo de lecer, daquela esta convértese en exercicio físico, elemento indispensable na vida actual como inimigo do sedentarismo, e convértese nun aliado da saúde, ao incluír actividades aeróbicas: andar a paso lixeiro, carreiras a ritmo suave, pasear en bicicleta, nadar, aeróbic, e algunhas afeccións activas, como a xardinería e os deportes competitivos. Efectos da actividade física na saúde Os beneficios de realizar unha actividade física regular e continuada achegan claros beneficios, como son a redución do risco de padecer certas doenzas ou a mellora da saúde mental. Destacamos o seguinte: Sistema circulatorio. A práctica deportiva adecuada diminúe o número de pulsacións en repouso e un menor aumento ante un esforzo moderado. Tamén aumenta o fluxo sanguíneo a través dos vasos sanguíneos, ao aumentar a cantidade de sangue bombeado a igual número de pulsacións. Ademais, a práctica deportiva regular e moderada reduce a presión arterial, e aumenta e mellora o retorno venoso. Este último é un elemento principal na prevención da aparición das varices. Páxina 22 de 42
Sistema respiratorio. Co adestramento regular prodúcese unha mellora no intercambio de gases e aumenta a capacidade pulmonar, é dicir, aumenta o volume máximo de osíxeno que o organismo é capaz de utilizar nun esforzo. Sistema locomotor. A práctica dunha actividade física continuada vai influír positivamente no organismo co fortalecemento da estrutura corporal formada por ósos, tendóns e cartilaxes. Así mesmo, vai contribuír no aumento da elasticidade muscular e articular. Facer deporte pode incrementar a densidade mineral e o tamaño dos ósos en adolescentes, axudar a mantelo nos adultos e a retardar o seu descenso nos anciáns. Relación coas doenzas e coas lesións físicas Por outra banda, favorece o control de doenzas comúns, como a diabete, a obesidade ou a hipertensión. A orixe desas doenzas non é sempre a mesma, e require un control médico de forma xeral. A práctica dunha actividade física regula ou reduce o risco de padecelas. Diabete. Ao comparar persoas sedentarias coas que son máis activas, vese que o risco de desenvolver diabete de tipo 2 é menor nestas últimas. Nas persoas diabéticas, o exercicio inflúe no gasto de glicosa, o que pode supor pequenas pero significativas melloras no control glicémico (azucre no sangue). Obesidade. Un estilo de vida activo unido a unha alimentación adecuada facilita o control de peso. Ademais, nas persoas obesas que logran manterse activas e en forma reducen o risco de padecer afeccións cardíacas e diabete. Doenzas psicolóxicas. É de salientar que a práctica de exercicio físico con regularidade mellora a saúde psicolóxica, o estado de ánimo, a percepción da imaxe do propio corpo e a autoestima física, e diminúe as sensacións de tensión e de ansiedade. Tamén mellora a calidade e a extensión do sono en persoas que non padecen alteracións mentais. Lesións físicas. É importante lembrar que a realización de calquera actividade física aumenta os riscos de lesións a nivel muscular e/ou articular. Pois ben, parte destas lesións pódense previr respectando os seguintes principios: Evitar cometer excesos. Incluír o quecemento como parte ineludible de calquera deporte ou actividade. Levar un ritmo de traballo progresivo, de menos a maior esixencia. Por último cómpre non esquecer que é recomendable un recoñecemento médico deportivo antes de empezar a practicar calquera actividade física, posto que os seus resultados, analizados por un especialista, darán as pautas canto a ritmo, intensidade, cadencia, etc. Secuencia de actividades S32. Indique varios tipos de exercicio físico beneficiosos en xeral para a saúde. Páxina 23 de 42
S33. Cite beneficios da práctica continuada de exercicio para a saúde en: Sistema circulatorio Sistema respiratorio Sistema locomotor Obesidade Saúde mental S34. Indique as medidas preventivas para evitar lesións na práctica de exercicio, e o máis recomendable antes de iniciar unha práctica deportiva. Páxina 24 de 42
2.3 Corpos xeométricos Os corpos xeométricos divídense en poliedros (prismas, pirámides) e corpos de revolución (cilindros, esferas e conos). 2.3.1 Poliedros Son figuras tridimensionais limitadas por varios planos en forma de polígonos. Nun poliedro elementos principais son: Caras: son os polígonos que limitan o poliedro. Arestas: son os segmentos comúns a dúas caras. Vértice. Son os puntos do poliedro onde se xuntan tres ou máis arestas. O número de caras, vértices e arestas está relacionado. A Fórmula de Euler indica que se cumpre que: Caras + Vértices = Arestas +2 Poliedros regulares Un poliedro regular é aquel cuxas caras son polígonos regulares iguais e en cada un dos seus vértices converxe o mesmo número de caras. Páxina 25 de 42
Polígonos regulares Definición Figura e desenvolvemento Tetraedro Formado por catro caras que son triángulos equiláteros. Cubo ou hexaedro Formado por seis caras que son cadrados. Octaedro Formado por oito caras que son triángulos equiláteros. Este poliedro xira libremente cando se suxeita por vértices opostos. Dodecaedro Formado por doce caras que son pentágonos regulares Icosaedro Formado por vinte caras que son triángulos equiláteros. Prisma É un poliedro limitado por dous polígonos iguais e paralelos entre si que forman as bases e caras laterais. A altura do prisma é a distancia entre as bases. O prisma é recto, se as caras laterais son rectángulos e perpendiculares ás bases. Prismas rectos Teñen nas bases polígonos regulares (prismas regulares) Prismas oblicuos As caras laterais non son perpendiculares ás bases Clasificación dos prismas. En función de que o tipo de polígono das bases do prisma sexa un triángulo, un cadrado, un pentágono, un pentágono, etc., denomínanse triangulares, cuadrangulares, pentagonais, hexagonais, etc. Áreas dos prismas. A partir do desenvolvemento dun prisma podemos calcular con claridade a súa área: Páxina 26 de 42
Área total = Área lateral + 2 Área da base Área lateral: A L é a suma das áreas das súas caras laterais. Área lateral = Perímetro da base. Altura (h). Área das bases: AB é a suma das áreas das súas dúas bases. Área total= Area lateral + 2. Área das bases. Exemplo Calculemos a área total dun prisma de base pentagonal, de altura 10 cm, lado da base 4 cm e apotema 2,75 cm. A Lateral = Perímetro da base altura = 5 cm 4 10 cm = 200 cm 2 Α Perímetro da base apotema 2 5 cm 42,75 cm 2 Base = = = A Total = A Lateral + 2. A Base = 200 cm 2 + 2 27,5 cm 2 = 78 cm 2 27,5cm 2 Paralelepípedos: son prismas en que todas as súas caras son paralelogramos, cada par de caras opostas son iguais. Ortoedros son paralelepípedos con todas as caras rectangulares. Área Total = 2.a.b + 2.a.c +a.b.c = 2 ( a.b + a.c + b.c ) Cubos Cubo é un ortoedro en que as tres dimensións son iguais. Área Total = 6. a 2 Páxina 27 de 42
Pirámide Poliedro cun polígono calquera por base, e triángulos cun vértice común caras laterais. A altura da pirámide é a distancia do vértice ao plano que contén a base. Unha pirámide é regular se é recta e ten como base un polígono regular. Se non cumpre estas características, denomínase irregular. Nunha pirámide regular todas a arestas laterais son iguais e as caras laterais son triángulos isósceles. As alturas dos triángulos chámase de apotemas da pirámide. As pirámides chámanse triangulares, cuadrangulares, pentagonais, hexagonais... segundo o tipo de polígono da base. Área da pirámide. A partir do desenvolvemento dunha pirámide pódese calcular con claridade a súa área: Área total = Área lateral + Área da base Área lateral: A L é a suma das áreas das súas caras laterais, n triángulos iguais: A L b. a perímetro da base a = n = 2 2 Área da base: A B Perímetro da base a A B = 2 Daquela, a área total dunha pirámide é: Area total = Area lateral + Area da base A T = A L + A B = Perímetro da base a Perímetro da base a + 2 2 Páxina 28 de 42
Exemplo Calculemos a área total dunha pirámide pentagonal de 9 cm de altura, cuxo polígono da base ten 6 cm de lado e un apotema de 4,13 cm. A A PB a (5.6cm).9cm = 2 2 L = = PB a (5.6cm).4,13cm = 2 2 B = = 135 cm 2 61,95 cm A T = A L +A B = 135 cm 2 + 61,95 cm 2 = 196,95 cm 2 2 Secuencia de actividades S35. Complete a táboa, comprobando que se cumpra para os 5 poliedros regulares a fórmula de Euler: Cara + vértice = Aresta + 2 Nome Caras Vértices Arestas C + V=A + 2 Tetraedro 4 4 6 4+4=6+2 S36. Clasifique os seguintes prismas segundo as súas bases: Páxina 29 de 42
S37. Un prisma cuadrangular ten unha altura de 5 cm e a aresta da súa base mide 3 cm. Calcule a súa área total. S38. Calcule a área total dun prisma triangular de altura 8 cm, lado da base 4 cm e altura da base 3,46 cm. S39. Nun prisma de base pentagonal de altura 11 cm o lado da base mide 5 cm e o raio da base 4,25 cm. Calcule a súa área total. S40. Canto custa pintar catro paredes dunha habitación de 4 m de longo e 3 m de largo. e altura de 2,5 m, se o prezo da pintura é de 8 EUR/m 2. S41. As dimensións dun ortoedro son 6 cm, 11 cm e 10 cm. Calcule a súa área. Páxina 30 de 42
S42. Calcule a área dun cubo que ten unha aresta de 10 cm de lonxitude. S43. Calcule a área total dunha pirámide cuadrangular de apotema 6 cm e 4 cm de lado do cadrado da base. S44. Unha pirámide regular ten por base un pentágono regular de 2,5m. A apotema da pirámide mide 4,2 m. Cal é a superficie lateral? S45. Calcule a área total dunha pirámide que ten de base un cadrado de 10 cm e unha altura de 12 cm. Lembre que o primeiro é calcular a altura dun dos seus triángulos laterais (apotema da pirámide) aplicando o teorema de Pitágoras. S46. Calcule a área total dunha pirámide de base hexagonal ten 6 cm de altura e 3 cm de lado da base. Páxina 31 de 42
2.3.2 Corpos de revolución O cilindro, o cono e a esfera non son poliedros, porque non están limitados por polígonos. Cilindro É un corpo xeométrico xerado a partir dun rectángulo que xira arredor dun dos seus lados. A altura dun cilindro é a lonxitude do eixe de xiro. Xeratriz do cilindro corresponde á lonxitude do lado oposto ao eixe, é dicir, coincide coa altura. Área do cilindro. A partir do desenvolvemento do cilindro pódese calcular con claridade a súa área: Área total = Área lateral + 2 Área da base Área lateral: AL é a área dun rectángulo en que a base é a lonxitude da circunferencia da base, 2 π r, e a altura, h, é a altura do cilindro. A L = 2 π r.h Area da base: AB, cada base, como é un círculo,terá unha área de: AB = π r2 Area total = Area lateral + 2. Area da bases A T = A L + 2. A B = 2 π r.h + 2. π r 2 Como exemplo, a área lateral e total dun cilindro que ten de raio da base 3 m e de altura 5 cm, calcúlase así: A L = 2 π r.h = 2. 3,14. 3m. 5m = 94,2 =cm 2 A B = π r 2 = 3,14. 9 cm 2 = 56,5 cm 2 = 150,7 cm 2 Páxina 32 de 42
Conos Son corpos xeométrico xerados a partir dun triángulo rectángulo que xira arredor dun dos seus catetos. A altura dun cono (h) é a lonxitude do eixe de xiro. Xeratriz do cono é a lonxitude da hipotenusa do triángulo. Área do cono. A partir do desenvolvemento dun cono pódese calcular con claridade a súa área: Área total = Área lateral + Área da base Área lateral: AL é a área dun sector circular con lonxitude 2 π r e raio x. A L LArco raiodosector 2π r x = Asec torcircular = = = π r x 2 2 Área da base: AB corresponde a área dun círculo: AB = π r2 Daquela, a área total dun cono é: AÁea total = Área lateral + Área da base A Total = A l + A B = π. r. x + π r 2 Como exemplo, a área total dun cono de 5 cm de raio e 20 de xeratriz, calculase: A L =π. r. x = π. 5 cm. 20cm = 314 cm 2 A B = π r 2 = π. (5cm) 2 = 78,5 cm 2 A T = A L+ A B = 314 cm 2 + 78,5 cm 2 = 392,5 cm 2 Páxina 33 de 42
Esferas As esferas son corpos de revolución que se xeran ao facer xirar un semicírculo arredor do seu diámetro. O eixe da esfera é o diámetro sobre o que xira o semicírculo. O centro corresponde o centro do semicírculo. O raio é o raio do semicírculo. Area da esfera. A área dunha esfera de raio r é: A = 4. π. r2 Como exemplo, a superficie dunha esfera de 8 cm de diámetro, calcúlase: A = 4. π. r 2 = 4. π. (4 cm) 2 = 200,96 cm 2 Secuencia de actividades S47. Indique a cantidade de chapa que se necesita para construír un depósito cilíndrico pechado de 60 cm de raio de base e 1,8 m de altura. S48. Calcule a superficie total dun tronco de madeira cilíndrico recto, de 3 cm de altura e diámetro da base 30 cm. Páxina 34 de 42
S49. As paredes dun pozo de 12 m de profundidade é 1,6 m de diámetro foron cementadas. O prezo é de 50 euros o metro cadrado. Canto foi o seu custo? S50. Unha tenda de campaña cónica ten unha altura de 2 m e un diámetro de 1 m. Calcule os metros cadrados que se necesitan para forrala, sen incluír a base. S51. Calcule a xeratriz dun cono de 4 cm de alto e 5 cm de raio (lembre aplicar o teorema de Pitágoras). S52. Determine a altura dun cono de xeratriz 13 cm e de raio 9 cm. S53. Calcule a superficie esférica dun balón que ten 20 cm de diámetro. Páxina 35 de 42
S54. Unha cúpula semiesférica dun edificio ten 10 m de diámetro e unha altura de 5 m. calcule a súa superficie. S55. Calcule a superficie da Terra, sabendo co raio terrestre é de 6 371 km. 2.3.3 Volumes de corpos xeométricos O volume dun corpo é a cantidade de espazo que ocupa. Para sabermos o volume dun corpo sólido cómpre coñecermos as súas tres dimensións. Volume dun ortoedro Calcúlase multiplicando as súas tres dimensións ou arestas. Se estas miden a, b, c, daquela o volume é: V ortoedro = a. b. c Un cubo é un ortoedro coas tres dimensións iguais; xa que logo, o volume dun cubo de aresta a é igual ao valor da súa aresta elevado a tres. V cubo = a 3 Ortoedro de dimensións a, b, c Cubo de aresta a Páxina 36 de 42
Por exemplo, o volume un ortoedro de dimensións, 25 cm, 8 cm e 5 cm., calculase así: V ortoedro = a. b. c = 25 cm. 8 cm. 5 cm = 1000 m 3 Se un cubo ten de aresta 3 cm, o seu volume calcúlase así: V cubo = a 3 = (3cm) 3 = 27 cm 3 Volume de prismas e cilindros O volume dun prisma cunha altura h e área da base AB,é: V prisma = A B. h O volume dun cilindro de raio r e altura h, é: V cilindro = A B. h = π r 2.h Como exemplo, calculamos o volume dun prisma de base un pentágono que ten de apotema 4,13 cm, e cuxo lado mide 6 cm. A altura do prisma é de 8 cm. Perímetro. apotema 5.6cm.4,13cm 3 Vprisma = Abase. h = =.8 = 495,6cm 2 2 O volume dun cilindro de 5 cm de raio e 12 cm de altura, calcúlase: V cilindro = A B. h = π r 2.h= π. (5cm) 2. 12 cm = 942 cm 3 Secuencia de actividades S56. Calcule o Volume dos seguintes corpos xeométricos: Páxina 37 de 42
S57. Un caixa de zapatos ten unhas arestas de 40 cm, 40 cm e 60 cm. Calcule o volume da caixa. S58. Calcule o volume dun prisma triangular de 6cm de altura se a base é un triángulo equilátero de 8 cm de lado. S59. As latas de refrescos teñen a forma cilíndrica de 12 cm de altura e 6 cm de diámetro. Calcule o volume de refresco que cabe nel. S60. O volume dun depósito cilíndrico de 4 m de raio é de 565,2 m. Ache a súas áreas laterais e total. S61. Unha piscina ten 10 m de longo, 6 m de largo e 2 m de profundidade. Canto tempo tardará en encherse se a billa bota 25 litros de auga por minuto? Páxina 38 de 42
Volume de pirámides e conos O volume dunha pirámide con altura h e área da base A é: Volume pirámide = Área base Altura 3 O volume dun cono de raio r e altura h é: Volume cono r = π 2 Altura 3 Como exemplos, o volume dunha pirámide cuadrangular de 5 cm de lado da base e altura da pirámide 9 cm calcúlase: Volume Área Altura 3 (5cm).9cm 3 2 base pirámide = = = 75cm O volume dun cono de 11 cm de altura e 4 cm de raio, calcúlase: 2 π r Altura π.(4cm).11cm Volume cono = = = 184,21cm 3 3 2 3 3 Volume dunha esfera O volume dunha esfera de raio r é: Volume esfera = 4 π. r 3 3 Como exemplo o volume dunha esfera de 30 cm de diámetro calcúlase así: 4 4 = π π 3 3 3 3 Volume esfera. r =.(15cm) = 14130cm 3 Secuencia de actividades S62. Calcule o volume desta pirámide regular hexagonal regular, que ten base de lado 30 cm e un apotema do hexágono de 26 cm, e a altura da pirámide é 26 cm. Páxina 39 de 42
S63. Calcule o volume dun cono de 6 cm de raio e 9 cm de xeratriz. S64. Calcule o volume dunha flaneira, sabendo que os diámetros das súas bases miden 10 cm e 15 cm, e a súa altura 12 cm. S65. Calcule o volume dunha esfera de 6 cm de raio. S66. Calcule o volume dunha esfera de raio 2 cm. Se o raio fose dobre, canto aumentaría o volume? S67. O raio da Terra é de 6.371 km e o da lúa é de 1.738 km. Cantas veces é maior o volume da Terra que o da lúa? Páxina 40 de 42
3. Cuestionario de avaliación 1. A xemación é un tipo de reprodución asexual de organismos unicelulares consistente no seguinte: A célula orixinal divídese en dúas células do mesmo tamaño. A célula orixinal divídese en dúas células do mesmo tamaño. A célula orixinal forma unha xema que se separa formando dúas células de distinto tamaño. Tras múltiples divisións do núcleo a célula orixinal rompe e libera numerosas células fillas. 2. As plantas pódense reproducir asexualmente por: Bulbos, tubérculos, xemación e esporulación. Tubérculos, bulbos, rizomas, estolóns e esporulación. Escisión, rizomas, bulbos, tubérculos e estolóns. Bipartición, escisión, tubérculos, esporulación e estolóns. 3. Cal dos seguintes animais son unisexuais, ovíparos e teñen desenvolvemento directo? Quenlla. Ra. Golfiño. Bolboreta. Galiña. 4. Sinale a afirmación correcta: O cáliz é o conxunto de sépalos e a corola o conxunto de pétalos da flor. Os estames forman a parte feminina da flor. As gónadas son os órganos das plantas especializados en producir gametos. O pistilo forma a parte masculina da flor. 5. O movemento permanente dos talos e das raíces das plantas cara á luz denomínase: Xeotropismo. Fototropismo. Tigmotropismo. Nastia. Páxina 41 de 42
6. Os receptores gustativos das moscas atópanse: Nas patas. No aparello bucal. No abdome. Nas antenas. 7. As hormonas son substancias: Cunha función reguladora liberadas polo sistema nervioso. Cunha función reguladora liberadas polo sistema endócrino. Exclusivas dos animais vertebrados. Liberadas polas neuronas. 8. Indique os corpos xeométricos que non son poliedros: Icosaedro. Tetraedro. Cilindro. Paralelepípedo. 9. A área total dun prisma cuadrangular de altura 5 cm e de aresta da base 3 cm é: 78 cm 2 60 cm 2 69 cm 2 10. Indique a cantidade de aire que se necesita para inflar 100 balóns de 20 cm de diámetro: 418666,6 cm 837333,3 cm 3 418666,6 cm 2 Páxina 42 de 42