ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ. ΑΠΟΤΥΧΙΕΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ. ΑΠΟΤΥΧΙΕΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Έχοντας αναπτύξει τα βασικά εργαλεία ανάλυσης και έννοιες της οικονομικής ανάλυσης μπορούμε τώρα να προχωρήσουμε στην εισαγωγή στην έννοια των εξωτερικοτήτων η οποία είναι ο κορμός πάνω στον οποίο θα αναπτύξουμε τις αρχές των πολιτικών προστασίας του περιβάλλοντος. Καθώς η έννοια των εξωτερικοτήτων συνδέεται με τις έννοιες των δημοσίων αγαθών και των κοινόκτητων πόρων θα ξεκινήσουμε στο κεφάλαιο 4 με μια πρώτη εισαγωγική προσέγγιση των εννοιών αυτών. Στο επόμενο κεφάλαιο θα προχωρήσουμε σε μια πιο προσεκτική εξέταση των εξωτερικοτήτων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ, ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ & ΚΟΙΝΟΚΤΗΤΟΙ ΠΟΡΟΙ Πριν προχωρήσουμε στην εξέταση των εξωτερικοτήτων είναι σημαντικό να προσδιορίσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά των αγαθών έτσι ώστε να μπορέσουμε σε ένα πρώτο επίπεδο να διαχωρίσουμε μεταξύ ιδιωτικών αγαθών, τα οποία προσφέρονται από ιδιωτικές επιχειρήσεις στις αγορές όπως αναλύσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, και αμιγώς δημόσιων αγαθών, τα οποία θα πρέπει να προσφέρονται από την κυβέρνηση. Επίσης θα ορίσουμε τους κοινόκτητους πόρους και τα φυσικά μονοπώλια. Στο διάγραμμα 4.1 γίνεται μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης των αγαθών με βάση δύο χαρακτηριστικά. Το εάν ένας καταναλωτής, ή ομάδα καταναλωτών, μπορεί να αποκλείσει τους υπολοίπους από την χρήση του αγαθού, και το εάν το αγαθό είναι ανταγωνιστικό στην κατανάλωση, δηλαδή εάν μία μονάδα του αγαθού μπορεί να δημιουργήσει ωφέλεια σε περισσότερους του ενός, ή μιας ομάδος, καταναλωτών. Με βάση τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τα αγαθά στις εξής τέσσερις κατηγορίες. Αποκλειστικής xρήσης; Ναι Όχι Ανταγωνιστικό στην κατανάλωση; Ναι Ιδιωτικά αγαθά Χωνάκι παγωτό Είδη ένδυσης Μποτιλιαρισμένοι δρόμοι με διόδια Κοινόκτητοι πόροι Ψάρια ελευθέρας βοσκής Το περιβάλλον Μποτιλιαρισμένοι δρόμοι χωρίς διόδια Όχι Φυσικό μονοπώλιο Πυρασφάλεια Δορυφορική TV Μη μποτιλιαρισμένοι δρόμοι με διόδια Δημόσια αγαθά Εθνική άμυνα Γνώση Μη μποτιλιαρισμένοι δρόμοι χωρίς διόδια Διάγραμμα 4.1. Διαχωρισμός δημόσιων και ιδιωτικών αγαθών Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 44

Τα αγαθά τα οποία συνήθως εξετάζουμε και τα οποία ονομάζονται ιδιωτικά αγαθά, είναι αποκλειστικής χρήσης και ανταγωνιστικά στην κατανάλωση. Για παράδειγμα, ένα ζευγάρι παπούτσια μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο από ένα άτομο σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και το άτομο αυτό (με δεδομένο ότι τα δικαιώματα ιδιοκτησίας είναι σαφώς καθορισμένα και προστατεύονται) μπορεί να αποκλείσει τα υπόλοιπα άτομα από το να χρησιμοποιούν τα παπούτσια του. Στο άλλο άκρο βρίσκονται τα αμιγώς δημόσια αγαθά, δηλαδή τα αγαθά των οποίων η χρήση δεν μπορεί να αποκλεισθεί και δεν είναι ανταγωνιστικά στην κατανάλωση. Παράδειγμα αποτελεί η εθνική άμυνα μιας χώρας. Από τη στιγμή που αποφασιστεί το επίπεδο των επενδύσεων στην εθνική άμυνα όλοι οι πολίτες της χώρας ωφελούνται χωρίς κανείς να μπορεί να αποκλειστεί, ενώ η ωφέλεια ενός πολίτη από την «κατανάλωση» της εθνικής άμυνας δεν μειώνει την ωφέλεια των υπολοίπων πολιτών. Αγαθά τα οποία είναι μεν ανταγωνιστικά στην κατανάλωση αλλά η χρήση τους δεν μπορεί να αποκλειστεί, είτε γιατί δεν υπάρχουν σαφώς καθορισμένα δικαιώματα είτε γιατί είναι δύσκολο να εφαρμοστούν, ονομάζονται αγαθά ελεύθερης πρόσβασης ή κοινόκτητοι πόροι. Παραδείγματα κοινόκτητων πόρων αποτελούν όλα τα ζώα ελευθέρας βοσκής. Τα ψάρια σε μία λίμνη μπορούν να προσφέρουν ωφέλεια (με την στενή καταναλωτική έννοια) μόνο στο άτομο το οποίο τα καταναλώνει. Χωρίς όμως ιδιαίτερο καθεστώς που να περιορίζει την αλίευση, δεν μπορεί να αποκλειστεί η αλίευσή τους καθώς αυτά κολυμπούν σε διάφορα μέρη της λίμνης. Πολλές φορές στην βιβλιογραφία γίνεται ο διαχωρισμός μεταξύ αμιγώς και μηαμιγώς δημοσίων αγαθών, στη βάση του εάν ένα αγαθό μη αποκλειστικής χρήσης είναι ή όχι ανταγωνιστικό στην κατανάλωση. Το κλασσικό παράδειγμα είναι ένας δρόμος ο οποίος μέχρι ενός αριθμού χρηστών δεν είναι μποτιλιαρισμένος, ενώ όταν ξεπεραστεί ο αριθμός αυτός ο Ωφέλεια ατόμου n 1 Αριθμός χρηστών Διάγραμμα 4.2. Αμιγώς δημόσιο αγαθό το οποίο υπόκειται σε μποτιλιάρισμα δρόμος είναι μποτιλιαρισμένος και η ωφέλεια του κάθε χρήστη μειώνεται όσο αυξάνονται οι χρήστες. Η περίπτωση αυτή παρουσιάζεται στο διάγραμμα 4.2, στο οποίο το υπό εξέταση αγαθό έχει χαρακτηριστικά αμιγώς δημόσιου αγαθού μέχρι του επιπέδου χρηστών n 1, ενώ εάν αυξηθούν οι χρήστες παραπάνω, το αγαθό αποκτά χαρακτηριστικά κοινόκτητου πόρου σύμφωνα με την παραπάνω κατηγοριοποίηση. Τα αγαθά αυτά πολλές φορές στην βιβλιογραφία αναφέρονται ως μη αμιγώς δημόσια αγαθά. Στην ανάλυση που ακολουθεί δεν θα επιμείνουμε στον διαχωρισμό αυτό καθώς θα επικεντρωθούμε σε αγαθά τα οποία έχουν χαρακτηριστικά αμιγώς δημόσιου αγαθού είτε σε αγαθά ελεύθερης πρόσβασης. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 45

Τέλος, αγαθά των οποίων η χρήση μπορεί να αποκλειστεί αλλά δεν είναι ανταγωνιστικά στην κατανάλωση, αποτελούν τα αμιγώς φυσικά μονοπώλια. Παραδείγματα τέτοιων αγαθών αποτελούν η πυροπροστασία και η δορυφορική τηλεόραση. Από την στιγμή που γίνει η επένδυση για ένα Πυροσβεστικό Τμήμα σε μία περιοχή, και καθώς οι πιθανότητες να υπάρχει πυρκαγιά σε πολλά σημεία την ίδια στιγμή είναι μικρές, θα μπορούσε το Τμήμα αυτό να εξυπηρετεί ολόκληρη την περιοχή χωρίς να μειώνεται η ωφέλεια κανενός κατοίκου της περιοχής. Την ίδια στιγμή όμως το Τμήμα αυτό θα μπορούσε να περιορίσει την προστασία μεμονωμένων ατόμων αποκλείοντας τα υπόλοιπα. Επομένως, με βάση την παραπάνω συζήτηση, η κυβέρνηση θα πρέπει να παρεμβαίνει στις αγορές ιδιωτικών αγαθών μόνο όταν παρατηρούνται ατέλειες στον ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων ή όταν η παραγωγή ή η κατανάλωσή τους δημιουργεί εξωτερικότητες. Επίσης η κυβέρνηση θα πρέπει να παρεμβαίνει στις περιπτώσεις δημόσιων αγαθών, φυσικών μονοπωλίων και κοινόχρηστων πόρων. Η κυβέρνηση θα πρέπει επίσης να παρεμβαίνει στην περίπτωση ασυμμετρίας στην πληροφόρηση και ύπαρξης διαφορών μεταξύ ιδιωτικών και δημόσιων προεξοφλητικών επιτοκίων. Οι παραπάνω αποτελούν τους κύριους τομείς δράσης της κυβέρνησης σε μικροοικονομικό επίπεδο και θα εξετασθούν στο επόμενο Τμήμα του Κεφαλαίου αυτού. Ασφαλώς η κυβερνητική παρέμβαση μπορεί να έχει και άλλους στόχους, όπως η επίτευξη ισότητας και δικαιοσύνης, η μακροοικονομική σταθεροποίηση και ο συντονισμός της οικονομικής δραστηριότητας. Οι στόχοι αυτοί της κυβερνητικής πολιτικής δεν εξετάζονται στο παρόν βιβλίο. 4.1 ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ Τα αμιγώς δημόσια αγαθά (pure public goods) είναι μη ανταγωνιστικά στην χρήση και δεν μπορεί να αποκλειστεί η χρήση τους από κανέναν. Δηλαδή στην περίπτωση των δημόσιων αγαθών τα άτομα καταναλώνουν την ίδια ποσότητα του αγαθού ταυτόχρονα. Για παράδειγμα, όλοι οι Έλληνες απολαμβάνουμε το ίδιο επίπεδο προστασίας από εξωτερικούς εχθρούς ταυτόχρονα, λόγο των εθνικών αμυντικών δαπανών. Το γεγονός ότι η Μαρία προστατεύεται, δεν μειώνει την προστασία που παρέχεται στον Γιώργο, και είναι επίσης αδύνατο η Μαρία να αποκλείσει τον Γιώργο από την παροχή προστασίας. Ως εκ τούτου, παρουσιάζεται το πρόβλημα του πως θα επέλθει συμφωνία μεταξύ των ατόμων για το πώς θα παραχθεί η ποσότητα του αγαθού την οποία θέλουν όλοι να καταναλώσουν. Στην περίπτωση των αμιγώς δημόσιων αγαθών, η συνολική ζήτηση δεν είναι πλέον το οριζόντιο αλλά το κάθετο άθροισμα των ατομικών καμπυλών ζήτησης. Επομένως προκύπτει το πρόβλημα τιμολόγησης των δημόσιων αγαθών. Το Διάγραμμα 4.3 απεικονίζει την καμπύλη ζήτησης δύο καταναλωτών, του Γιώργου (D A ) και της Μαρίας (D Β ). Αθροίζοντας κάθετα τις καμπύλες ζήτησης των δύο καταναλωτών βρίσκουμε την καμπύλη συνολικής ζήτησης του αγαθού (D). Υποθέτουμε ότι το αγαθό παράγεται με ένα σταθερό οριακό κόστος MC. Επομένως, σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού, το άριστο επίπεδο παραγωγής του αγαθού είναι Q *. Για να παραχθεί όμως η άριστη ποσότητα, θα πρέπει να καλυφθεί το κόστος, δηλαδή να δεχτεί να πληρώσει το οριακό κόστος ο κάθε καταναλωτής. Όπως όμως φαίνεται και στο διάγραμμα, η μέγιστη τιμή την οποία οι καταναλωτές διατίθενται να πληρώσουν για να παραχθεί Q * διαφέρει μεταξύ των καταναλωτών (P A P ). B Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 46

B B P D Συνολική ζήτηση MC P A Ατομική ζήτηση P B D B D A q B q A Q * Διάγραμμα 4.3. Δημόσια αγαθά Q Ας υποθέσουμε ότι o Γιώργος πληρώνει MC και παράγεται ποσότητα q A. Εάν ζητηθεί τώρα από την Μαρία να δηλώσει την ζήτησή της για το αγαθό, προφανώς δεν θα αποκαλύψει την πραγματική ζήτησή της, αλλά θα δηλώσει μια πολύ πιο υποβαθμισμένη από την πραγματική ωφέλεια από το αγαθό αυτό, ή ακόμη και μηδενική ζήτηση. Δηλώνοντας μηδενικά οφέλη και άρα μηδενική ζήτηση, η Μαρία δεν θα πληρώσει τίποτα ενώ ταυτόχρονα υπερκαλύπτει τις ανάγκες της για το αγαθό αυτό καθώς q A >q B. Από την στιγμή που ο Γιώργος αποκαλύψει τις πραγματικές προτιμήσεις του και πληρώσει για την παραγωγή του δημόσιου αγαθού, η Μαρία δρα ως τζαμπατζής (free rider). Τσαμπατζής είναι το άτομο το οποίο ενώ αποκομίζει οφέλη από κάποιο αγαθό ή υπηρεσία, αρνείται ή αποφεύγει να πληρώσει. Καθώς κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει κάποιο άτομο από το να απολαμβάνει τα οφέλη από ένα δημόσιο αγαθό, τα άτομα θα αποφεύγουν να πληρώσουν για την παροχή του αγαθού αυτού ευχόμενοι ότι θα πληρώσουν οι άλλοι. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που η Μαρία αποκαλύψει πρώτη τις προτιμήσεις της και πληρώσει MC για να παραχθεί q B. Στην περίπτωση αυτή ο Γιώργος θα πληρώσει τόσο ώστε να παραχθεί qa-q B και όχι qa. Και στην περίπτωση αυτή παράγεται μικρότερη της άριστης ποσότητας του δημόσιου αγαθού. Καθώς στην περίπτωση των αμιγώς δημόσιων αγαθών οι καταναλωτές δεν αποκαλύπτουν τις πραγματικές τους προτιμήσεις, αντίθετα από την περίπτωση των ιδιωτικών αγαθών, τα αγαθά αυτά εάν προσφερθούν από ιδιωτικές επιχειρήσεις δεν Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 47

θα παραχθεί η άριστη ποσότητα. Ο μόνος τρόπος για να παραχθεί το άριστο επίπεδο είναι να το παράγει το δημόσιο, συλλέγοντας τους απαραίτητους πόρους μέσο φορολογίας. Η άριστη λύση επιτυγχάνεται εάν χρεωθεί ο κάθε καταναλωτής με ποσό ίσο με την οριακή προθυμία πληρωμής, δηλαδή στην περίπτωση του παραδείγματος στο διάγραμμα 4.2, ο Γιώργος θα πρέπει να χρεωθεί με P A και η Μαρία με P B. Μια τέτοια τιμολόγηση αποτελεί παράδειγμα τιμών Lindahl ή αλλιώς φορολογίας κατά Lindahl (Lindahl E (1958) Just taxation: A positive solution In Classics in the Theory of Public Finance, editors R. Musgrave and P. Peacock, N.Y: Growell- Collier). Παραδείγματα δημόσιων αγαθών αποτελούν η εθνική άμυνα όπως αναφέραμε παραπάνω, η βασική έρευνα, και τα προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας. Πέρα από τα δημόσια αγαθά σε εθνικό επίπεδο έχουμε και παγκόσμια δημόσια αγαθά όπως για παράδειγμα η ειρήνη, η βιώσιμη ανάπτυξη, η προστασία της στοιβάδας του όζοντος, το σταθερό κλίμα, και η βιοποικιλότητα. Γενικότερα, πολλά από τα προβλήματα περιβαλλοντικών εξωτερικοτήτων παρουσιάζουν χαρακτηριστικά δημοσίων αγαθών. Για παράδειγμα, ο αέρας που αναπνέουμε και απολαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας είναι μη ανταγωνιστικό αγαθό στην κατανάλωση. Η μόλυνση όμως της ατμόσφαιρας με την απόρριψη ρυπαντών από την οικονομική διεργασία είναι γενικά, ή έχει πλέον φτάσει στο σημείο να είναι, ανταγωνιστική προς τις άλλες χρήσεις του αγαθού. Και αυτό γιατί η μόλυνση της ατμόσφαιρας μειώνει την ποσότητα ή καλύτερα την ποιότητα της ατμόσφαιρας που απολαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας. Δηλαδή η ατμόσφαιρα έχει χρήσεις μη ανταγωνιστικές στην κατανάλωση αλλά και χρήσεις ανταγωνιστικές στην κατανάλωση. Όπως θα δούμε παρακάτω που θα εξετάσουμε τις εξωτερικότητες, το άριστο επίπεδο χρήσης της ατμόσφαιρας ως αποδέκτη των ρύπων βρίσκεται στο σημείο στο οποίο το οριακό όφελος από την χρήση της ατμόσφαιρας ως αποδέκτη ρύπων είναι ίσο με το οριακό κόστος που επιφέρει στις μη ανταγωνιστικές χρήσεις της ατμόσφαιρας. 4.2. ΚΟΙΝΟΚΤΗΤΟΙ ΠΟΡΟΙ Αγαθά ελεύθερης πρόσβασης ή κοινόκτητοι είναι οι πόροι των οποίων η χρήση δεν μπορεί να αποκλειστεί, ενώ είναι ανταγωνιστικοί στην κατανάλωση, καθώς όταν ένα άτομο τους χρησιμοποιεί, ελαττώνει αυτόματα την ευχαρίστηση των άλλων. Κλασσικό παράδειγμα κοινόκτητων πόρων αποτελεί η αλιεία, όπου ο ανταγωνισμός μεταξύ των αλιέων οδηγεί σε επενδύσεις πέρα του άριστου επιπέδου και σε συνολική προσπάθεια η οποία οδηγεί σε υπεραλίευση (Το κλασσικό άρθρο για το πρόβλημα των κοινόκτητων πόρων είναι αυτό του Gordon H (1954) The economic theory of common property resource: The fishery Journal of Political Economy, Vol. 62: 124-142). Αυτό συμβαίνει όταν δεν έχουν προσδιοριστεί σαφώς δικαιώματα στις ποσότητες τις οποίες μπορεί κάθε αλιέας να αλιεύσει. Ο έντονος ανταγωνισμός θα οδηγήσει σε τόσο εντατική αλίευση ώστε να οδηγήσει συγκεκριμένα είδη ψαριών στην εξαφάνιση, ακόμη και σε περιπτώσεις που είναι γνωστό το αποτέλεσμα αυτό στους αλιείς. Ο κάθε αλιέας μεμονωμένα δεν έχει κανένα κίνητρο να δράσει για την προστασία του υπό εξαφάνιση είδους, καθώς δεν μπορεί να καρπωθεί τα δυνητικά οφέλη από την σωτηρία του είδους. Επομένως κάθε αλιέας έχει κίνητρο να αλιεύσει έως το σημείο στο οποίο το οριακό του όφελος είναι ίσο με το οριακό του κόστος (που όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο αντιστοιχεί στην ισορροπία τέλειου ανταγωνισμού εάν ο κάθε αλιέας δεν μπορεί να επηρεάσει την τιμή του αλιεύματος) αγνοώντας τα οποία κόστη τόσο στον εαυτό του όσο και στους υπόλοιπους αλιείς-- Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 48

από την εξαφάνιση του είδους. Γενικά ο βαθμός των αναποτελεσματικοτήτων που δημιουργούνται στην περίπτωση των κοινόκτητων πόρων εξαρτάται από το επίπεδο του προσδιορισμού των δικαιωμάτων χρήσης των κοινόκτητων πόρων. Όσο πιο σαφή γίνονται τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, τυπικά ή άτυπα (εθιμικό δίκαιο) τόσο περιορίζονται οι αναποτελεσματικότητες. Τα προβλήματα τα οποία δημιουργούνται στην ακραία περίπτωση στην οποία δεν υπάρχουν σαφώς καθορισμένα δικαιώματα ιδιοκτησίας και έχουμε πλήρως ελεύθερη πρόσβαση στην χρήση του πόρου, μπορούν να περιγραφούν σχηματικά με την βοήθεια του διαγράμματος 4.4. Υποθέτουμε ότι έχουμε έναν εξαντλήσιμο πόρο στον οποίο υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση (ψάρια, βίσωνες, κλπ) και του οποίου το οριακό κόστος απόκτησης είναι σταθερό και ίσο με MC. Η υπόθεση ότι υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση στον πόρο αυτό αντιστοιχεί με την ισορροπία σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού, όπως αναφέραμε παραπάνω στο πρόβλημα της υπεραλίευσης. Καθώς όμως ο πόρος είναι εξαντλήσιμος και υποθέτοντας ότι η ζήτηση είναι αρκετά υψηλή σε σχέση με το οριακό κόστος απόκτησης, τότε το άριστο επίπεδο παραγωγής που προσδιορίζεται από την ελεύθερη αγορά, Q Αγοράς μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνιση του πόρου. Καθένας έχει κίνητρο να αλιεύσει (να θηρεύσει κλπ) έως το σημείο στο οποίο δεν θα μπορεί να έχει έστω και το παραμικρό κέρδος. Επομένως, ο πόρος αυτός θα πρέπει να προστατευτεί με κάποιου είδους παρέμβαση από την κοινωνία ως σύνολο, δηλαδή από την κυβέρνηση. Καθώς το πρόβλημα της υπεραλίευσης είναι και πραγματικό και πολύ σημαντικό για αρκετές χώρες που σημαντικό μέρος της οικονομικής δραστηριότητας σχετίζεται με την αλιείς, έχουν δοκιμαστεί από τις κυβερνήσεις διάφορες μορφές παρέμβασης. Οι περισσότερες από αυτές τις παρεμβάσεις απέτυχαν καθώς δεν αντιμετώπισαν την ρίζα του προβλήματος. Για παράδειγμα, ο περιορισμός της περιόδου αλιείας οδήγησε στις περισσότερες των περιπτώσεων σε δραματική αύξηση της αλιευτικής προσπάθειας (μεγαλύτερα σκάφη με καλύτερο εξοπλισμό, περισσότερες ώρες) και επομένως του αλιευόμενου όγκου κατά την διάρκεια της μικρότερης χρονικά περιόδου. Περιορισμοί στο μέγεθος και τύπο των σκαφών, οδήγησε στην βελτίωση της τεχνολογίας και του εξοπλισμού των σκαφών. Παρόμοιες αντιδράσεις ακολούθησαν και όλες τις άλλες κυβερνητικές παρεμβάσεις, οι οποίες ως εκ τούτου δεν βοήθησαν στην λύση του προβλήματος. Η αποτυχία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι οι παρεμβάσεις αυτές δεν αντιμετωπίζουν το πρόβλημα στη ρίζα του, η οποία είναι ο μη καθορισμός δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Επομένως, ο τρόπος αντιμετώπισης των προβλημάτων κοινόκτητων πόρων είναι η δημιουργία σαφώς καθορισμένων δικαιωμάτων χρήσης του πόρου. Υπάρχουν διάφοροι θεσμικά τρόποι να αποδοθούν δικαιώματα ιδιοκτησίας. Ας εξετάσουμε αρχικά την περίπτωση στην οποία δίνονται μονοπωλιακά δικαιώματα σε έναν από τους αλιείς. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα 4.4 η δημιουργία ενός μονοπωλίου θα οδηγήσει στην μονοπωλιακή ισορροπία, στην οποία τα κέρδη του μονοπωλητή αντιστοιχούν στην πρόσοδο σπανιότητας του πόρου. Με τον τρόπο αυτό η χρήση του πόρου περιορίζεται στο επίπεδο Q Αριστο. Η μονοπωλιακή λύση αντιστοιχεί στην άριστη λύση διότι η ελεύθερη πρόσβαση (τέλειος ανταγωνισμός) δεν επιτρέπει την ιδιοποίηση της προσόδου σπανιότητας και άρα έχουμε υπερεκμετάλλευση και επομένως ελάττωση του πληθυσμού ή και εξαφάνιση του είδους. Εναλλακτικά, θα μπορούσαν να δοθούν τα δικαιώματα σε πολλούς αλιείς οι οποίοι πλέον θα θεωρούσαν ως οριακό τους κόστος την τιμή που χρεώνει ο μονοπωλητής και όχι το Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 49

MC που αντιστοιχεί στα πραγματικά τους κόστη. Η διαφορά μεταξύ MC και P M αντιστοιχεί στο πρόσθετο κόστος που έχει η αλίευση ενός ψαριού σήμερα, καθώς δεν θα υπάρχει αύριο (δηλαδή η ανά μονάδα πρόσοδος σπανιότητας). Πρόσοδος σπανιότητας MC, AC MP AP Q Άριστο Q Αγοράς Q Διάγραμμα 4.4. Κοινόκτητοι πόροι Όταν ένα άτομο χρησιμοποιεί έναν κοινόκτητο πόρο, ελαττώνει την χρησιμότητα των υπολοίπων. Για το λόγο αυτό οι κοινόκτητοι πόροι χρησιμοποιούνται περισσότερο από το επιθυμητό. Η κατάσταση αυτή έχει γίνει γνωστή ως η τραγωδία των κοινόκτητων πόρων. (Garrett Hardin "The Tragedy of the Commons» Science, vol. 162 (December 13, 1968). Παραδείγματα κοινόχρηστων πόρων αποτελούν η καθαρή ατμόσφαιρα και νερό, τα κοιτάσματα πετρελαίου, οι μποτιλιαρισμένοι δρόμοι τα ψάρια, οι φάλαινες, και άλλα είδη άγριας ζωής. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι αν και έχει καθιερωθεί να χρησιμοποιείται η ορολογία κοινόκτητοι πόροι (common property) για να περιγράφουμε τα αγαθά στα οποία υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση (open access), η αντιστοιχία μεταξύ των δύο όρων δεν είναι απόλυτη. Ο Hardin που χρησιμοποιεί τον όρο κοινόκτητος πόρος, περιγράφει ένα παράδειγμα από την χρήση γης στον μεσαίωνα, στο οποίο ο πόρος ανήκει από κοινού στην κοινότητα (commons). Αλλά σε μια τέτοια περίπτωση, ο πόρος θα μπορούσε να μην ήταν ελεύθερης πρόσβασης και να προστατευόταν από την κοινότητα όσον αφορά εξωτερικούς χρήστες, ενώ να υπήρχε κάποια κατανομή δικαιωμάτων μέσο εθιμικού δικαίου. 4.3. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Το βασικό οικονομικό υπόδειγμα το οποίο εξετάσαμε στο Κεφάλαιο 3, υποθέτει ότι οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις αποφασίζουν βασισμένα στο ιδιωτικό και όχι το Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 50

κοινωνικό κόστος. Σε πολλές περιπτώσεις το ιδιωτικό και το κοινωνικό κόστος συμπίπτουν απόλυτα ή έστω δεν έχουν σημαντικές αποκλίσεις. Σε άλλες όμως περιπτώσεις, το κοινωνικό κόστος διαφέρει σημαντικά από το ιδιωτικό κόστος. Στις περιπτώσεις αυτές οι καταναλωτές ή/και παραγωγοί έχουν άγνοια ή δεν έχουν κίνητρα να λάβουν υπόψη τους (να εσωτερικεύσουν) το σύνολο του κόστους το οποίο έχουν οι ενέργειές τους. Στις περιπτώσεις αυτές οδηγούμαστε σε μη αποτελεσματικές κατανομές πόρων, καθώς οι καταναλωτές ή οι παραγωγοί οδηγούνται σε μη αποτελεσματικές αποφάσεις και ως εκ τούτου οι αγορές αποτυγχάνουν στο να παρέχουν την άριστη κατανομή των πόρων (μεγιστοποίηση του κοινωνικού πλεονάσματος). Στο Τμήμα αυτό εξετάζουμε αναλυτικά την έννοια και το περιεχόμενο των εξωτερικοτήτων και θα προσδιορίσουμε τα προβλήματα τα οποία δημιουργούνται καθώς και την ανάγκη παρέμβασης για την επίλυσή τους. Ο πλέον κοινά χρησιμοποιούμενος ορισμός των εξωτερικοτήτων που χρησιμοποιούν οι οικονομολόγοι είναι αυτός που παρουσιάζεται στο βιβλίο των Baumol και Oates (Baumol W and Oates W (1988) The Theory of Environmental Policy, New York: Cambridge University Press): «Εξωτερικότητες παρουσιάζονται όταν οι συναρτήσεις κατανάλωσης ή παραγωγής κάποιου ατόμου περιέχουν πραγματικές (μη χρηματικές) παραμέτρους οι οποίες επιλέγονται από κάποιον άλλον (καταναλωτή, επιχείρηση ή κυβέρνηση) χωρίς αυτός ο άλλος να επιλέγει αυτές τις παραμέτρους λαμβάνοντας υπόψη το αρχικό άτομο (θετικά ή αρνητικά)». Γενικά, έχουμε εξωτερικότητες όταν δημιουργούνται κόστη χωρίς τις απαραίτητες αποζημιώσεις είτε προσδίδονται οφέλη χωρίς να καταλογίζονται τα απαραίτητα κόστη. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι σχεδόν όλες οι συναλλαγές δημιουργούν αλληλεπιδράσεις μεταξύ ατόμων, επιχειρήσεων και κυβέρνησης, αλλά προφανώς δεν δημιουργούν όλες εξωτερικότητες. Εάν οι αλληλεπιδράσεις αυτές περνούν μέσα από θεσμοθετημένα πλαίσια και ακόμη περισσότερο όταν λαμβάνονται υπόψη από λειτουργούσες αγορές τότε δεν δημιουργούνται εξωτερικότητες. Μόλις μια ενέργεια γίνει μέρος του μηχανισμού αγοράς παύει να είναι εξωτερικότητα καθώς έχει εσωτερικευτεί. Επίσης εξωτερικότητες δεν λογίζονται τα κόστη (ή οφέλη) τα οποία μπορούν να επιφέρουν οι εσκεμμένες δραστηριότητες ενός ατόμου σε ένα άλλο άτομο. Για παράδειγμα, εάν ο Γιώργος, που είναι μαλωμένος με τον γείτονά του τον Θανάση, ρίχνει σκουπίδια στον κήπο του Θανάση αυτό δεν αποτελεί εξωτερικότητα αλλά ποινική παράβαση. Η περίπτωση αυτή εμπίπτει στη δικαιοδοσία του υπάρχοντος νομικού πλαισίου και μπορεί να επιλυθεί στα δικαστήρια. Εξωτερικότητες προκύπτουν από ενέργειες οι οποίες δεν περνούν από αγορές και δεν είναι εσκεμμένες αλλά αποτελούν δευτερογενές (παράπλευρο) αποτέλεσμα της επιδίωξης κάποιου άλλου στόχου. Όπως θα δούμε παρακάτω δεν συμπεριλαμβάνονται περιπτώσεις στις οποίες οι επιδράσεις περνούν μέσα από ήδη υπάρχουσες αγορές. Καθώς όλο και πιο συχνά παρατηρείται να ταυτίζονται οι εξωτερικότητες με τις περιβαλλοντικές ζημιές θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο όρος εξωτερικότητες συμπεριλαμβάνει τόσο τις αρνητικές όσο και τις θετικές επιδράσεις που δεν εσωτερικεύονται. Πριν προχωρήσουμε λοιπόν στην εξέταση των περιβαλλοντικών εξωτερικοτήτων, οι ποίες είναι υποσύνολο του συνόλου των παρατηρούμενων εξωτερικοτήτων στην παραγωγή και κατανάλωση, θα εξετάσουμε εν τάχη τα δύο είδη εξωτερικοτήτων, τις θετικές και τις αρνητικές. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 51

4.3.1. ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Αρνητική εξωτερικότητα είναι η μη αποζημιωμένη ζημιά που επιβάλλεται από την δραστηριότητα σε μια αγορά, σε άτομα που δεν μετέχουν στην κατανάλωση ή παραγωγή του συγκεκριμένου αγαθού. Παραδείγματα αποτελούν οι εκπομπές καυσαερίων από τα αυτοκίνητα και το κάπνισμα. Στην περίπτωση του αυτοκινήτου, το άτομο που το χρησιμοποιεί έχει ωφέλεια από την χρήση του αυτοκινήτου ενώ η βλάβη του ιδίου ατόμου από τα καυσαέρια που δημιουργεί είναι ένα πολύ μικρό μόνο μέρος της βλάβης που δημιουργεί στην κοινωνία. Καθώς το άτομο που οδηγεί το αυτοκίνητο δεν θα υποστεί παρά μόνο ένα απειροελάχιστο μέρος της συνολικής βλάβης, αποφασίζει για πόσο θα οδηγήσει χωρίς να λαμβάνει υπόψη του το κόστος που δημιουργεί στο κοινωνικό σύνολο. Ως εκ τούτου οδηγεί πολύ περισσότερο από τον κοινωνικά άριστο χρόνο. Γενικά, μια αρνητική εξωτερικότητα έχει σαν αποτέλεσμα η παραγωγή ή η κατανάλωση να οδηγεί τις αγορές να παράγουν μεγαλύτερη από την κοινωνικά βέλτιστη ποσότητα. Το διάγραμμα 4.5 απεικονίζει την αγορά ενός αγαθού του οποίου η παραγωγή δημιουργεί μία αρνητική εξωτερικότητα. Η επιχείρηση αντιλαμβάνεται το ιδιωτικό κόστος, το οποίο αποτελείται από το σύνολο του κόστους όλων των συντελεστών παραγωγής, από το οποίο συνολικό ιδιωτικό κόστος υπολογίζουμε το οριακό κόστος που αποτελεί και την καμπύλη προσφοράς της επιχείρησης σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού (το οποίο παρουσιάζει η καμπύλη PMC στο διάγραμμα 4.5). Όπως είδαμε στο προηγούμενο Κεφάλαιο, η ισορροπία στην αγορά αυτή θα μας δώσει ως άριστο επίπεδο παραγωγής Q. Αγοράς P SMC P ΑΡΙΣΤΗ PMC P ΑΓΟΡΑΣ D 0 Q ΑΡΙΣΤΗ Q ΑΓΟΡΑΣ Q Διάγραμμα 4.5. Αρνητικές εξωτερικότητες Ας υποθέσουμε τώρα ότι ως αποτέλεσμα της παραγωγής του αγαθού εκπέμπονται ρύποι οι οποίοι βλάπτουν την υγεία όλων των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής στην Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 52

οποία είναι εγκατεστημένη η επιχείρηση. Επομένως, το συνολικό κοινωνικό κόστος παραγωγής είναι μεγαλύτερο από το ιδιωτικό κόστος. Στο διάγραμμα 4.5 το οριακό κοινωνικό κόστος απεικονίζεται με την καμπύλη SMC η οποία ευρίσκεται επάνω και αριστερά του ιδιωτικού κόστους. Το κοινωνικό κόστος περιλαμβάνει το κόστος του παραγωγού και το κόστος που επιβάλλει η μόλυνση στα άτομα εκτός αγοράς. Η διαφορά μεταξύ των δύο καμπυλών δίνει το κόστος ρύπανσης. Στην περίπτωση που ληφθεί υπόψη το κοινωνικό κόστος το επίπεδο παραγωγής περιορίζεται στο Q Άριστο. Επομένως, το κοινωνικά άριστο επίπεδο παραγωγής είναι μικρότερο από το επίπεδο της ιδιωτικής ισορροπίας. Καθώς καμία ιδιωτική επιχείρηση δεν θα λάβει υπόψη της το κοινωνικό κόστος εθελοντικά (αλλιώς θα λειτουργεί με υψηλότερο οριακό κόστος και άρα δεν θα είναι ανταγωνιστικά με αποτέλεσμα να βγει από την αγορά μακροχρόνια) η κυβέρνηση πρέπει να παρέμβει και με κάποιον τρόπο να περιορίσει την αρνητική εξωτερικότητα. 4.3.2. ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Θετική εξωτερικότητα είναι το μη αντισταθμισμένο όφελος που δέχονται άτομα από την λειτουργία μιας αγοράς και τα οποία άτομα δεν συμμετέχουν στην αγορά αυτή. Παραδείγματα αγαθών και υπηρεσιών τα οποία δημιουργούν θετικές εξωτερικότητες αποτελούν οι εμβολιασμοί και η ανακαίνιση διατηρητέων κτιρίων. Στην περίπτωση ενός εμβολιαζόμενου ατόμου, εκτός από την ωφέλεια την οποία έχει το ίδιο το άτομο από τον εμβολιασμό, ωφέλεια προκύπτει και σε όλα τα άτομα της κοινωνίας στην οποία ζει το άτομο αυτό καθώς μειώνεται η πιθανότητα να προσβληθούν από την συγκεκριμένη αρρώστια για την οποία έγινε ο εμβολιασμός. Το ίδιο ισχύει και με την ανακαίνιση κτηρίων ή τον καλλωπισμό των κήπων ιδιωτικών κατοικιών, καθώς όλα τα άτομα ωφελούνται από την βελτίωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν. Εάν ο ιδιώτης λάβει υπόψη του μόνο το ίδιον όφελος από τον καλλωπισμό του κήπου του είναι σαφές ότι θα επενδύσει μικρότερο από το κοινωνικά άριστο ποσό. Ένα πολύ σημαντικό παράδειγμα αγαθού το οποίο δημιουργεί θετικές εξωτερικότητες είναι η εκπαίδευση. Στην περίπτωση αυτή οι θετικές εξωτερικότητες οφείλονται μεταξύ άλλων και στα οφέλη που προκύπτουν από την επαφή (καθημερινή, στην εργασία, κλπ) με καλύτερα πληροφορημένα άτομα, και το γεγονός ότι τα άτομα με εκπαίδευση κερδίζουν γενικά υψηλότερα εισοδήματα και άρα μειώνεται η πιθανότητα εγκληματικότητας. Γενικά, όταν υπάρχουν θετικές εξωτερικότητες το αποτέλεσμα είναι η παραγωγή ή η κατανάλωση να οδηγεί τις αγορές να παράγουν μικρότερη από την κοινωνικά βέλτιστη ποσότητα. Το διάγραμμα 4.6 περιγράφει την περίπτωση ανάπτυξης μιας νέας τεχνολογίας η οποία αν και αναπτύσσεται από μια επιχείρηση μπορεί να διαχυθεί και να έχει θετικά αποτελέσματα (μείωση κόστους) και σε άλλες επιχειρήσεις. Στην περίπτωση αυτή η επιχείρηση θα προβεί σε επενδύσεις όσον αφορά την τεχνολογική ανάπτυξη βασισμένη στο ιδιωτικό κόστος. Το ιδιωτικό οριακό κόστος αντικατοπτρίζει η καμπύλη προσφοράς PMC στο διάγραμμα 4.6. Επομένως η ιδιωτική ισορροπία θα δώσει ως άριστο επίπεδο παραγωγής Q. Αγοράς Εάν τώρα λάβουμε υπόψη και την αξία διάχυσης της νέας τεχνολογίας τότε το κοινωνικό κόστος παραγωγής είναι μικρότερο από το ιδιωτικό κόστος. Αυτό συμβαίνει καθώς το κοινωνικό κόστος (SMC) περιλαμβάνει το κόστος του παραγωγού αλλά μειωμένο κατά το όφελος προς την κοινωνία το οποίο δεν μπορεί να Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 53

ιδιοποιηθεί η επιχείρηση. Στην περίπτωση που ληφθεί υπόψη και το κοινωνικό όφελος, το επίπεδο παραγωγής αυξάνεται στο Q Άριστο. Επομένως, το κοινωνικά άριστο επίπεδο παραγωγής είναι μεγαλύτερο από το επίπεδο της ιδιωτικής ισορροπίας. P Αξία διάχυσης της τεχνολογίας PMC SMC Ισορροπία Άριστο D 0 Q ΑΓΟΡΑ Q ΑΡΙΣΤΗ Διάγραμμα 4.6. Θετικές εξωτερικότητες Q Όπως και στην περίπτωση των αρνητικών εξωτερικοτήτων, καμία ιδιωτική επιχείρηση (ή άτομο) δεν θα λάβει υπόψη της το κοινωνικό όφελος. Επομένως η κυβέρνηση πρέπει να παρέμβει και με κάποιον τρόπο να εσωτερικεύσει την θετική εξωτερικότητα. 4.3.3 ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝΤΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Μέρος των εξωτερικοτήτων που δημιουργούνται μπορεί κάποιες φορές να εσωτερικεύονται από τις αγορές (όπου υπάρχουν σαφή δικαιώματα ιδιοκτησίας). Για παράδειγμα, η εγκατάσταση μιας μονάδας παραγωγής χαρτοπολτού (που μολύνει σημαντικά τον αέρα) κοντά σε μια κατοικημένη περιοχή, μειώνει την αξία των κατοικιών και της γης στην περιοχή. Το μέρος αυτό της εξωτερικότητας που αφορά την αγορά κατοικίας και γης εσωτερικεύεται από τις αγορές αυτές. Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι δεν υπάρχουν αγορές για την εσωτερίκευση του συνόλου του κόστους που δημιουργεί η εγκατάσταση χαρτοπολτού. Η ρύπανση του αέρα και των νερών από τα απόβλητα της παραγωγής δημιουργούν εξωτερικά κόστη και ως εκ τούτου θα πρέπει να παρέμβει η κυβέρνηση. Μόνο στις περιπτώσεις στις οποίες μέρος των εξωτερικοτήτων που δημιουργούνται από την παραγωγή ή την κατανάλωση εσωτερικεύονται από τις αγορές δεν είναι απαραίτητη η παρέμβαση της κυβέρνησης, καθώς δεν υπάρχουν πλέον εξωτερικότητες. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 54