Τα δικαιώµατα πνευµατικής ιδιοκτησίας µπορούν να πάρουν ποικίλες µορφές. Μεταξύ άλλων διακρίνουµε τις πατέντες (patents), τα copyrights, και τα εµπορικά µυστικά (trade secrets). Ενώ από νοµικής πλευράς υπάρχουν συγκεκριµένες διαφοροποιήσεις µεταξύ διαφορετικών τύπων δικαιωµάτων ιδιοκτησίας, από οικονοµικής πλευράς τα χαρακτηριστικά που µας ενδιαφέρουν και µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως µοχλοί πολιτικής είναι η διάρκεια (length), το εύρος (breadth), το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα (inventive step) και οι εξαιρέσεις (exemptions). 1. Πατέντες (ευρεσιτεχνίες) Μια πατέντα δίνει στον κάτοχό της το δικαίωµα να µηνύσει αυτόν που θα προσπαθήσει να φτιάξει, να χρησιµοποιήσει, να πωλήσει, να προσφέρει, να εισάγει ή να προσφέρει για εισαγωγή την καινοτοµία στη χώρα που κατοχυρώνει την πατέντα. Παρέχει δηλαδή ένα νόµιµο µονοπώλιο. To χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τις πατέντες και τις κάνει ισχυρότερες από οποιαδήποτε άλλη µορφή νοµικής κατοχύρωσης είναι ότι αποκλείουν τη χρήση οποιασδήποτε καινοτοµίας παρόµοιας µε την κατοχυρωµένη (όπως για παράδειγµα µίας αποµίµησης) που αναπτύσσεται από ανεξάρτητη ερευνητική προσπάθεια (π.χ. από µια διαφορετική επιχείρηση). Υλικό που µπορεί να κατοχυρωθεί: Για να είναι δυνατό µια καινοτοµία να κατοχυρωθεί, πρέπει να ικανοποιούνται τέσσερις βασικές συνθήκες: - να υπάρχει υλικό που να µπορεί να κατοχυρωθεί ως καινοτοµία, - να παρέχει χρησιµότητα, - να αποτελεί νεωτερισµό και - να µην είναι προφανής. Οι δύο πρώτες συνθήκες δίνουν έµφαση στην τεχνολογία. Μια καινοτοµία ικανοποιεί την πρώτη συνθήκη αν είναι: (1) ένας µηχανισµός, (2) ένα προϊόν, (3) ένας συνδυασµός υλικών ή (4) µια διαδικασία παραγωγής προϊόντων. Η δεύτερη συνθήκη ικανοποιείται όταν η καινοτοµία παρέχει θετική ωφέλεια για την κοινωνία. Για παράδειγµα, στο παρελθόν, οι µηχανές τυχερών παιχνιδιών δεν κατοχυρώνονταν µε πατέντες λόγω της αµφισβητούµενης κοινωνικής τους αξίας. Σήµερα, η συνθήκη αυτή αποκλείει την κατοχύρωση φαρµάκων τα οποία δεν έχουν αποδειχθεί ασφαλή και αποτελεσµατικά στην αντιµετώπιση των ασθενειών για τις οποίες προορίζονται. Οι δύο τελευταίες συνθήκες δεν επιτρέπουν την κατοχύρωση καινοτοµιών που δεν προκύπτουν από ουσιαστική βελτίωση προηγούµενης γνώσης ή που προκύπτουν µε προφανή (για τον µέσο επιστήµονα-ερευνητή) τρόπο από την εφαρµογή των προηγούµενων τεχνολογιών. ιάρκεια: Όλα τα θεσµοθετηµένα δικαιώµατα πνευµατικής ιδιοκτησίας κάποια στιγµή εκπνέουν. Η µέγιστη διάρκεια µιας πατέντας στις ΗΠΑ και σε πολλές άλλες χώρες είναι είκοσι χρόνια από την ηµέρα της κατοχύρωσης, αν και µπορεί να µειωθεί στην περίπτωση που δεν πληρωθούν οι απαιτούµενες εισφορές για την διατήρησή της. Βέβαια ενώ το 1
καινοτοµικό προϊόν προστατεύεται κατά τη διάρκεια ισχύος ευρεσιτεχνίας, δεν υπάρχει προστασία από τη χρήση (µεµονωµένων) στοιχείων της πατέντας για την κατασκευή άλλων προϊόντων. Εύρος: Η µονοπωλιακή δύναµη που θα έδινε στον κάτοχό της µια πατέντα που θα προστάτευε µόνο την ακριβή µορφή της καινοτοµίας θα ήταν µηδαµινή καθώς σε αυτή την περίπτωση θα αρκούσε µια οριακή αλλαγή των χαρακτηριστικών του κατοχυρωµένου καινοτοµικού προϊόντος για να προκύψει ένα τέλειο υποκατάστατο αυτού, το οποίο θα αφαιρούσε το σύνολο της µονοπωλιακής δύναµης από τον κάτοχο της πατέντας. Ο νόµος παρέχει τη βάση για την προστασία µιας καινοτοµίας από προϊόντα που χρησιµοποιούνται για σχετικά παρόµοιο σκοπό τον οποίο επιτελούν µε σχετικά παρόµοιο τρόπο. Το εύρος της πατέντας ορίζει πόσο σχετικά είναι τα προϊόντα που αποκλείονται από την κατοχυρωµένη καινοτοµία. ιαφορετικά, ο όρος «εύρος της πατέντας» καθορίζει πόσο διαφορετικό πρέπει να είναι ένα προϊόν ώστε να µην παραβιάζει το νόµο (δηλαδή την πατέντα) που κατοχυρώνει την καινοτοµία. Εξαιρέσεις και άµυνες: Ο νόµος δίνει το δικαίωµα σε αυτόν που θεωρεί ότι µια καινοτοµία δεν ικανοποιεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις ώστε να κατοχυρωθεί νοµικά να την προσβάλλει. Εκτός από αυτό το λόγο, υπάρχουν και άλλοι στους οποίους µπορεί να βασιστεί η προσβολή ή η εξαίρεση µιας πατέντας. Έναν πρώτο λόγο αποτελεί η ελλιπής διατύπωση/περιγραφή της καινοτοµίας. εδοµένου ότι µέρος της κοινωνικής αξίας της πατέντας απορρέει από τη δυνατότητα που προσφέρει ως µέσο για την αποκάλυψη της γνώσης, µια κακή περιγραφή της καινοτοµίας αφαιρεί σηµαντικές από τις θετικές της επιδράσεις ως προς τη διάχυση της γνώσης και έρχεται σε αντίθεση µε την απαίτηση οι πατέντες να δίνονται σε εφευρέτες που κάνουν πλήρη και έγκαιρη αποκάλυψη της γνώσης. Ένα δεύτερο λόγο συνιστά η κακή χρήση της πατέντας, συνήθως σε συνδυασµό µε παράβαση διατάξεων περί προστασίας του ανταγωνισµού. Τέτοια παραδείγµατα αποτελούν: (α) η πώληση αδειών εκµετάλλευσης που δίνουν το δικαίωµα στον ιδιοκτήτη της πατέντας να οικειοποιείται τα δικαιώµατα πνευµατικής ιδιοκτησίας των βελτιώσεων που γίνονται από την επιχείρηση που αγοράζει την άδεια εκµετάλλευσης, (β) άδειες που απαιτούν τη συνέχιση των πληρωµών (royalties) πέραν της διάρκεια ισχύος της πατέντας ή (γ) την πληρωµή αδειών για την εκµετάλλευση προϊόντων που δεν είναι κατοχυρωµένα (ταυτόχρονα µε την πώληση άδειας χρήσης του κατοχυρωµένου προϊόντος). Μια τρίτη κατηγορία αµυνών που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την εξαίρεση της ισχύος µιας πατέντας αφορά περιπτώσεις στις οποίες η δραστηριότητα του παραβάτη κρίνεται κοινωνικά ωφέλιµη. Κλασικό παράδειγµα αποτελεί η µελέτη της καινοτοµίας για µη εµπορικούς σκοπούς. Στο παρελθόν οι κυριότεροι χρήστες αυτής της εξαίρεσης ήταν τα Πανεπιστήµια. Ωστόσο, µε την πάροδο του χρόνου και µε τη σταδιακή εµπορευµατοποίηση της Πανεπιστηµιακής έρευνας, η εξαίρεση αυτή τείνει να καταργηθεί. Επίσης, η άρση της ισχύος κάποιων ευρεσιτεχνιών µπορεί να γίνει, σε περιόδους που η χρήση τους κρίνεται απαραίτητη, για παράδειγµα, για εθνικούς λόγους κατά τον 1 ο Παγκόσµιο Πόλεµο οι ΗΠΑ ήραν όλες τις πατέντες που σχετίζονταν µε τις ραδιο-τηλεπικοινωνίες. Αποζηµίωση: Οι βασικοί τρόποι µε τους οποίους τα δικαστήρια τιµωρούν τους παραβάτες µιας πατέντας είναι χρηµατικά πρόστιµα που πληρώνει ο παραβάτης προς τον κάτοχο της πατέντας καθώς και συστάσεις για επιπλέον κυρώσεις στην περίπτωση που η παράβαση συνεχιστεί. Τα χρηµατικά πρόστιµα έχουν την έννοια της αποζηµίωσης του 2
ιδιοκτήτη της πατέντας για τα χαµένα κέρδη του από την δραστηριότητα του παραβάτη. Ο υπολογισµός της αποζηµίωσης είναι απλούστερος στην περίπτωση που ο ιδιοκτήτης της πατέντας έχει ήδη πωλήσει άδειες εκµετάλλευσης σε άλλους χρήστες. Το χρηµατικό πρόστιµο, ωστόσο, µπορεί να αποτελεί πολλαπλάσιο της αντίστοιχης αξίας της άδειας εκµετάλλευσης αν τεκµηριωθεί «κακή πίστη» εκ µέρους του παραβάτη. Το πρόβληµα υπολογισµού του κατάλληλου προστίµου γίνεται πιο σύνθετο στην περίπτωση που ο ιδιοκτήτης των πνευµατικών δικαιωµάτων δεν είχε εκ των προτέρων πρόθεση να πωλήσει άδειες εκµετάλλευσης, οπότε µια υποθετική συµφωνία πρέπει να κατασκευαστεί στη βάση της οποίας θα υπολογιστεί η αποζηµίωση. 2. Copyrights Ένα copyright παρέχει στον κάτοχό του αποκλειστικό δικαίωµα αντιγραφής, αναπαραγωγής, προσαρµογής και επίδειξης του έργου του. Το δικαίωµα αυτό είναι αρκετά πιο περιορισµένο από µια πατέντα, καθώς προστατεύει µόνο την έκφραση. Γενικά µε copyright δεν προστατεύονται οι εφευρέσεις, οι ιδέες, οι διαδικασίες παραγωγής. Υλικό που µπορεί να κατοχυρωθεί: Ένα copyright µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να προστατεύσει έργο το οποίο µπορεί να καταγραφεί/διατυπωθεί σε κάποιο υλικό µέσο (π.χ. χαρτί ή CD). Για παράδειγµα, µουσική, κινηµατογραφικές ταινίες, βιβλία (π.χ. επιστήµης ή λογοτεχνίας), έργα τέχνης (π.χ. γλυπτική ή αρχιτεκτονική). Αντίθετα µε τις πατέντες, δεν απαιτείται η ικανοποίηση κάποιου κριτηρίου νεωτερισµού. Ωστόσο, τα έργα αυτά πρέπει να ενσωµατώνουν έναν ελάχιστο βαθµό δηµιουργικότητας. Για παράδειγµα, απλές βάσεις δεδοµένων δεν µπορούν να προστατευθούν µε copyright. Εύρος και διάρκεια: Το µικρό εύρος των copyrights αντισταθµίζεται από την εξαιρετικά µεγάλη διάρκεια ισχύος. Η προστασία ξεκινά από τη στιγµή που το έργο δηµοσιεύεται και στις ΗΠΑ εκτείνεται µέχρι και 70 χρόνια µετά το θάνατο του δηµιουργού. Εξαιρέσεις και άµυνες: Ο νόµος δίνει περιθώριο για καλή χρήση ενός έργου που έχει κατοχυρώσει µε copyright o δηµιουργός του από κάποιον άλλο, όταν αυτή η χρήση δεν προσβάλλει τα συµφέροντα του πρώτου. Πολλά παραδείγµατα σχετίζονται µε τη δυνατότητα σπουδής αποτελεσµάτων επιστηµονικής έρευνας. Για παράδειγµα, στις βιβλιοθήκες δίνεται το δικαίωµα της περιορισµένης αντιγραφής πνευµατικής εργασίας (επιστηµονικών εγχειριδίων ή άρθρων) από σπουδαστές ή ερευνητές. Αποζηµίωση: Όπως και στην περίπτωση του νόµου περί ευρεσιτεχνιών, ο υπολογισµός της αποζηµίωσης υπολογίζεται βάσει των χαµένων κερδών του κατόχου που προκλήθηκαν από τη δραστηριότητα του παραβάτη και µπορεί επιπλέον να επισύρει πρόστιµα και φυλάκιση. 3. Εµπορικά µυστικά Αποτελούν συµφωνίες προστασίας εµπορικών πληροφοριών. Υλικό που µπορεί να κατοχυρωθεί: Ένα εµπορικό µυστικό µπορεί να περιλαµβάνει: (1) πληροφόρηση στρατηγικής σηµασίας για τον κάτοχό της ή (2) πληροφόρηση, ο κάτοχος της οποίας έχει λάβει τα κατάλληλα µέτρα για να την κρατήσει µακριά από τη δηµοσιότητα. Αντίθετα από µια πατέντα, η πληροφορία αυτή δεν χρειάζεται να αποτελεί 3
κάτι καινούργιο ή να συνδέεται µε κάποια τεχνολογία. Μπορεί να είναι οποιαδήποτε πληροφορία π.χ. χρηµατοοικονοµικά δεδοµένα ατόµων ή κατάλογοι πελατών. 1 Γενικά, η πληροφόρηση αποτελεί στρατηγικό εργαλείο για τις επιχειρήσεις. Στο βαθµό που η πληροφόρηση µιας επιχείρησης µπορεί να χρησιµοποιηθεί από αντίπαλες επιχειρήσεις αυτό ενδεχοµένως να µειώσει την ανταγωνιστικότητά της. ιάρκεια και εύρος: Καταρχάς δεν υπάρχει χρονικός περιορισµός. υνητικά, µια επιχείρηση µπορεί να αποκρύψει ένα µυστικό για πάντα. Το µυστικό για την παρασκευή της Coca-Cola έχει επιδείξει εξαιρετική αντοχή. Πρακτικά, ωστόσο, τα περισσότερα εµπορικά µυστικά διαρρέουν µετά την πάροδο κάποιων ετών. Η διάρκεια εξαρτάται και από τα χαρακτηριστικά του προϊόντος µε το οποίο συνδέεται το εµπορικό µυστικό. Εξαιρέσεις και άµυνες: Μπορούν να υποστηριχθούν στη βάση του ισχυρισµού ότι ο κάτοχος του εµπορικού µυστικού δεν έλαβε τα απαραίτητα µέτρα για την προστασία από τη διαρροή του (π.χ. φυσική προστασία ή password σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές). Θα µπορούσε επίσης να υποστηριχθεί ότι το µυστικό έµαθε κάποιος χωρίς να γνωρίζει ότι η πηγή από την οποία προήλθε η πληροφόρηση είναι παράνοµη. ιαρροή µπορεί επίσης να συµβεί στην περίπτωση µετακίνησης ή απόλυσης εργατικού δυναµικού. Εντός κάποιων λογικών πλαισίων οι διαρροές αυτές αντιµετωπίζονται χωρίς κυρώσεις. Αποζηµίωση: Η χρηµατική αποζηµίωση υπολογίζεται µε βάση δύο κριτήρια: τις χρηµατικές απώλιες (ζηµιές) του ιδιοκτήτη του εµπορικού µυστικού και τα κέρδη του παρανοµούντος. Σηµαντικό χαρακτηριστικό των εµπορικών µυστικών είναι ότι εµποδίζουν τη ροή της γνώσης. Για το λόγο αυτό και ο νόµος δίνει τη δυνατότητα για ανταλλαγές ή πώληση εµπορικών µυστικών. Το πρόβληµα της αποκάλυψης της γνώσης H γνώση είναι δηµόσιο αγαθό οπότε τα οφέλη της εξαρτώνται από το βαθµό χρησιµοποίησής της. Η γνώση µπορεί να χρησιµοποιηθεί µε δύο τρόπους: για την παραγωγή νέων προϊόντων ή διαδικασιών παραγωγής και ως υπόβαθρο για µελλοντικές ανακαλύψεις, δηλαδή είτε για κατανάλωση είτε για έρευνα. Στην περίπτωση των ευρεσιτεχνιών, οι οποίες προστατεύουν τον κάτοχο από καινοτοµίες που προέρχονται από ανεξάρτητη έρευνα, η τεχνολογία πρέπει να αποκαλυφθεί έτσι ώστε οι ανταγωνιστές και τα δικαστήρια (που θα δικάσουν οποιαδήποτε παράβαση) να γνωρίζουν τα ακριβή χαρακτηριστικά του προϊόντος που προστατεύεται. Ωστόσο, ενώ ο νόµος δίνει το δικαίωµα της αποκλειστικής εκµετάλλευσης της γνώσης που ενσωµατώνεται σε µια καινοτοµία, δεν προστατεύει τον αρχικό εφευρέτη από τη νέα γνώση και καινοτοµίες που µπορεί δυνητικά να προκύψουν από τη δική του ανακάλυψη. Οι εφευρέτες προτιµούν, γενικά, να αποφεύγουν την αποκάλυψη των καινοτοµιών τους και για το λόγο αυτό τα εµπορικά µυστικά αποτελούν αρκετά ελκυστικές πρακτικές στην περίπτωση που ο εφευρέτης πιστεύει ότι το µυστικό δεν είναι εύκολο να αποκαλυφθεί ή να ανακαλυφθεί από άλλους (για παράδειγµα το µυστικό για την παραγωγή της Coca- 1 Η γνώση-πληροφορία για τις καταναλωτικές συνήθειες και τα χρηµατοοικονοµικά δεδοµένα των πελατών µιας επιχείρησης παίζει κεντρικό ρόλο στην κατάρτιση των στρατηγικών της, από την τιµολογιακή πολιτική µέχρι την πολιτική αποθεµάτων. 4
Cola έχει πολύ µεγαλύτερη αξία από µια αντίστοιχη πατέντα µε περιορισµένη διάρκεια η διάρκεια του συγκεκριµένου µυστικού είναι αξιοσηµείωτη). Οπότε, η πρακτική των εµπορικών µυστικών δεν αποδίδει στο βαθµό που αποδίδει το σύστηµα των ευρεσιτεχνιών καθώς περιορίζει τη χρήση της γνώσης σε σχέση µε το ρόλο της ως υπόβαθρο για περαιτέρω έρευνα και νέες ανακαλύψεις. Το εύρος και το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα ύο κεντρικής σηµασίας χαρακτηριστικά των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας είναι το εύρος και το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα. Το εύρος του δικαιώµατος ιδιοκτησίας καθορίζει το πόσο διαφορετικό πρέπει να είναι ένα άλλο προϊόν ώστε να µην παραβιάζει την κατοχυρωµένη καινοτοµία. Το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα καθορίζει πόσο διαφορετικό πρέπει να είναι ένα προϊόν σε σχέση µε άλλα κατοχυρωµένα προϊόντα ώστε να µπορεί να κατοχυρωθεί µε δικαιώµατα ιδιοκτησίας. Αν και πολλές φορές τα δύο αυτά χαρακτηριστικά αντιµετωπίζονται ως όµοια, για παράδειγµα αν ένα προϊόν είναι πολύ διαφορετικό από ένα ήδη κατοχυρωµένο (καινοτοµικό) προϊόν τότε µπορεί να κατοχυρωθεί και δεν παραβιάζει την πρώτη καινοτοµία, υπάρχουν σαφείς διαφορές µεταξύ τους. Στις πατέντες το εύρος και το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα καθορίζονται από το πόσο νεωτεριστικό πρέπει να είναι ένα προϊόν για να κατοχυρωθεί και από το πόσο µη προφανές είναι σε σχέση µε προηγούµενα κατοχυρωµένα προϊόντα. Το εύρος σχετίζεται περισσότερο µε το βαθµό νεωτερισµού ως προς τον τρόπο µε τον οποίο ικανοποιεί µια ανάγκη και ως προς το µέσο που χρησιµοποιεί για να ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη που θα πρέπει να έχει ένα καινούριο προϊόν ώστε να µην παραβιάζει µια κατοχυρωµένη ευρεσιτεχνία. Το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα σχετίζεται περισσότερο µε το βαθµό στον οποίο το προϊόν (που αιτεί κατοχύρωση) προκύπτει από την εφαρµογή (προηγούµενης) γνώσης που ενσωµατώνεται σε µια άλλη ευρεσιτεχνία. Στα copyrights δεν έχει τόση σηµασία το καινοτοµικό βήµα όσο το εύρος, το οποίο καθορίζεται από το πόσο καινούριο είναι το προϊόν. Η νοµοθεσία για τις πατέντες επιβάλλει πιο αυστηρές απαιτήσεις ως προς το προϊόν που προστατεύεται και δίνει σε αυτές µεγαλύτερο εύρος αλλά µικρότερη διάρκεια σε σχέση µε τα copyrights. Ο σχέση µεταξύ του εύρους και του απαιτούµενου καινοτοµικού βήµατος µπορεί να γίνει ευκολότερα κατανοητή µε τη χρήση του παρακάτω διαγράµµατος. Α Παραβιάζουν, µπορούν να κατοχυρωθούν Παραβιάζουν, δεν µπορούν να κατοχυρωθούν εν παραβιάζουν, δεν µπορούν να κατοχυρωθούν Β ιάγραµµα 1. Πατέντα Α: Μικρό εύρος, µεγάλο απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα Πατέντα Β: Μεγάλο εύρος, µικρό απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα 5
Το ιάγραµµα 1 απεικονίζει δύο διαφορετικές πατέντες για τα προϊόντα Α και Β, καθένα από τα οποία βρίσκονται στο κέντρο του χώρου στον οποίο ορίζονται τα προϊόντα. Κάθε σηµείο στην γύρω περιοχή αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό υποκατάστατο προϊόν. Ο εσωτερικός δίσκος γύρω από το Α περιλαµβάνει τα υποκατάστατα προϊόντα που παραβιάζουν την πατέντα Α, αντιπροσωπεύει, δηλαδή, το εύρος της πατέντας. Ο εξωτερικός δίσκος περιλαµβάνει τα υποκατάστατα προϊόντα που δεν υπερβαίνουν το ελάχιστο καινοτοµικό βήµα και εποµένως δεν µπορούν να κατοχυρωθούν. Στο δακτύλιο βρίσκονται τα προϊόντα που δεν παραβιάζουν την πατέντα-καινοτοµία Α αλλά και δεν µπορούν να κατοχυρωθούν. Τα προϊόντα αυτά πιθανότατα θα προσφερθούν στην αγορά από ένα σύνολο ανταγωνιστικών µεταξύ τους επιχειρήσεων που πωλούν στενά υποκατάστατα µεταξύ τους προϊόντα και αρκετά υποκατάστατα σε σχέση µε το προϊόν Α, µε αποτέλεσµα να µειωθεί το κέρδος της επιχείρησης που έχει την πατέντα Α. Για το προϊόν Β έχουµε υποθέσει ότι το εύρος περικλείει περισσότερα προϊόντα από ό,τι το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα. Τα προϊόντα εντός του δακτυλίου παραβιάζουν µεν την πατέντα αλλά µπορούν να κατοχυρωθούν. Σε αυτή την περίπτωση µπορούν να προκύψουν οι λεγόµενες περιοριστικές πατέντες (blocking patents). Μια πατέντα που αποκτάται από έναν διαφορετικό εφευρέτη θα εµποδιστεί από τον κάτοχο της πατέντας Β, αφού την παραβιάζει. Σε αυτή την περίπτωση απαιτείται η πώληση άδειας εκµετάλλευσης (license) από τον κάτοχο της Β στον κάτοχο του νέου προϊόντος. Εποµένως, ο κάτοχος της πατέντας Β τελικά θα ανταγωνίζεται µε λιγότερες επιχειρήσεις (αυτές στις οποίους πωλεί άδεια εκµετάλλευσης) οπότε και η ευκαιρίες για κερδοφορία θα είναι αρκετά αυξηµένες σε σχέση µε την περίπτωση που υποκατάστατα προϊόντα θα µπορούσαν να προσφερθούν από περισσότερες επιχειρήσεις κάθε µια από τις οποίες δεν θα είχε τη δυνατότητα να κατοχυρώσει το προϊόν της ώστε να προστατεύσει τη (σχετική) µονοπωλιακή της δύναµη αλλά και τη µονοπωλιακή δύναµη του κατόχου της πατέντας Β, όπως συµβαίνει στην περίπτωση της πατέντας Α. Α Παραβιάζουν, µπορούν να κατοχυρωθούν Παραβιάζουν, δεν µπορούν να κατοχυρωθούν εν παραβιάζουν, δεν µπορούν να κατοχυρωθούν Β ιάγραµµα 2. Πατέντα Α: Πολλές ανταγωνιστικές επιχειρήσεις χωρίς κατοχυρωµένα προϊόντα Πατέντα Β: Λίγες επιχειρήσεις που αγοράζουν άδεια εκµετάλλευσης από τον κάτοχο της πατέντας Το ερώτηµα που τίθεται στο σηµείο αυτό είναι ποιο από τα δύο συστήµατα ευρεσιτεχνιών δίνει τα ιδανικότερα κίνητρα για την ανάπτυξη καινοτοµιών. Για να απαντήσουµε πρέπει να έχουµε πληροφόρηση σχετικά µε: - το κόστος της εφεύρεσης, - την κοινωνική ευηµερία που προκύπτει από τις εφευρέσεις και 6
- το βαθµό στον οποίο µια εφεύρεση επιτρέπει να αναπτυχθούν περαιτέρω εφευρέσεις. Επίσης, θα πρέπει να µελετήσουµε τη σηµασία του όρου δύναµη ή προστασία µιας πατέντας. Ο κάτοχος ενός δικαιώµατος πνευµατικής ιδιοκτησίας αντλεί µονοπωλιακή δύναµη από τη δυνατότητα που έχει να αποκλείει την πώληση στενά υποκατάστατων προϊόντων από αντιπάλους, δυνατότητα που καθορίζεται σε σηµαντικό βαθµό από το εύρος και το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα. Όσον αφορά προϊόντα που παραβιάζουν την πατέντα, ο κάτοχός της ευνοείται αν αυτά δεν µπορούν να κατοχυρωθούν, δηλαδή δεν υπερβαίνουν το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα, διότι σε αυτή την περίπτωση ο κάτοχος απολαµβάνει πλήρη µονοπωλιακή δύναµη (χωρίς να αναγκάζεται από το νόµο να πωλεί άδειες εκµετάλλευσης σε επιχειρήσεις που επιθυµούν να πωλήσουν υποκατάστατα προϊόντα). Σχετικά µε υποκατάστατα που δεν παραβιάζουν την πατέντα ο κάτοχός της προτιµά να παρέχονται από λιγότερες αντί για περισσότερες επιχειρήσεις, καθώς κάτω από ολιγοπωλιακές συνθήκες υπάρχουν προοπτικές για µεγαλύτερη κερδοφορία. Συµπερασµατικά έχουµε: (1) µικρό εύρος και µεγάλο απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα (πατέντα Α) αποκλείει την κατοχύρωση στενά υποκατάστατων προϊόντων, αλλά επιτρέπει την εµφάνιση πολλών υποκατάστατων προϊόντων που εντείνουν τον ανταγωνισµό και (2) µεγάλο εύρος και µικρό απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα (πατέντα Β) αφήνει περιθώρια για περιορισµένο αριθµό υποκατάστατων προϊόντων να αναπτυχθούν που όµως θα απαιτηθεί να εξασφαλίσουν άδεια εκµετάλλευσης από τον κάτοχο της πατέντας προκειµένου να πωληθούν στην αγορά. Εποµένως, µε δεδοµένο και σταθερό το εύρος της πατέντας ο κάτοχος προτιµά τα προϊόντα που παραβιάζουν την πατέντα να µην µπορούν να κατοχυρωθούν (ώστε να εξασφαλίσει το µονοπώλιο και να αποφύγει µια ολιγοπωλιακή κατάσταση) δηλαδή προτιµά το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα τουλάχιστο ίσο µε το εύρος. Επίσης προτιµά τα προϊόντα που δεν παραβιάζουν την καινοτοµία να µπορούν να κατοχυρωθούν ώστε να επέλθει µια ολιγοπωλιακή αντί µιας τέλεια ανταγωνιστικής κατάστασης. Προτιµά δηλαδή το εύρος να είναι τουλάχιστο ίσο µε το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα. Συνολικά, προτιµά το εύρος να ταυτίζεται µε το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα. Οπότε, ο κάτοχος µιας πατέντας µεγιστοποιεί το κέρδος του αν όλα τα προϊόντα που παραβιάζουν την ευρεσιτεχνία του δεν µπορούν να κατοχυρωθούν και όλα τα προϊόντα που δεν παραβιάζουν την πατέντα του µπορούν να κατοχυρωθούν. Σε ό,τι αφορά το ρόλο του εύρους και του απαιτούµενου καινοτοµικού βήµατος στην κοινωνική αξία των καινοτοµιών έχουµε τα εξής: µε δεδοµένο το απαιτούµενο καινοτοµικό βήµα, οι ευρεσιτεχνίες µε σχετικά µικρό εύρος βλάπτουν πολύ λιγότερο τον ανταγωνισµό καθώς επιτρέπουν σε πολλές επιχειρήσεις να προσφέρουν προϊόντα αρκετά υποκατάστατα σε σχέση µε το κατοχυρωµένο. Από την άλλη µεριά, µε δεδοµένο το εύρος δεν είναι πάντα ξεκάθαρο ότι ένα µικρό καινοτοµικό βήµα είναι η καλύτερη επιλογή. Αν το καινοτοµικό βήµα είναι πολύ µικρό τότε απαιτείται η χορήγηση άδειας χρήσης από τον κάτοχο της πατέντας σε άλλες επιχειρήσεις που παράγουν στενά υποκατάστατα. Αν όµως το τελικό προϊόν απαιτεί την αγορά πολλών αδειών εκµετάλλευσης από διαφορετικούς εφευρέτες µε κατοχυρωµένα ενδιάµεσα προϊόντα (ή αλλιώς ερευνητικά εργαλεία, όπως θα δούµε σε επόµενο κεφάλαιο) τα οποία είναι συµπληρωµατικά µεταξύ τους, τα κόστη συναλλαγής πολλαπλασιάζονται, η πραγµατοποίηση συναλλαγών γίνεται πιο χρονοβόρα και δηµιουργείται µεγαλύτερη αβεβαιότητα σχετικά µε τις δυνατότητες εκµετάλλευσης των κατοχυρωµένων προϊόντων. Με λίγα λόγια, η καινοτόµος διαδικασία εµποδίζεται [Ο 7
κλάδος των µικροεπεξεργαστών αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό πεδίο εφαρµογής αυτών των επιχειρηµάτων.] ικαιώµατα πνευµατικής ιδιοκτησίας και πολιτική ανταγωνισµού Η πολιτική ανταγωνισµού υποστηρίζει τις πρακτικές που προωθούν τον ανταγωνισµό. Ενώ τα πνευµατικά δικαιώµατα παρέχουν νοµική δυνατότητα για µονοπωλιακή εκµετάλλευση εντός κάποιων πλαισίων που δεν έρχονται σε άµεση σύγκρουση µε τις επιταγές της πολιτικής ανταγωνισµού, σε πολλές περιπτώσεις αφήνουν σηµαντικά περιθώρια για κακές µονοπωλιακές πρακτικές από την πλευρά των κατόχων τους. Οι επιχειρήσεις δεν είναι ελεύθερες να χρησιµοποιούν τις καινοτοµίες τους όπως αυτές επιθυµούν. Για παράδειγµα, η χορήγηση αδειών εκµετάλλευσης (licensing) θεωρείται ότι, γενικά: - προωθεί τον ανταγωνισµό και τη διάχυση της τεχνολογίας αφού δίνει τη δυνατότητα στους κατόχους µιας καινοτοµίας (και της αντίστοιχης γνώσης) να τη µοιραστούν µε άλλες επιχειρήσεις, - συνεισφέρει στην αποτελεσµατική παραγωγή των καινοτοµικών προϊόντων (αναλυτικότερα θα αναφερθούµε σε επόµενο κεφάλαιο) και - δίνει τη δυνατότητα κατοχύρωσης καινοτοµιών που παραβιάζουν δεδοµένες πατέντες να κατοχυρωθούν µετά από σχετικές άδειες εκµετάλλευσης. Ωστόσο, η χορήγηση αδειών εκµετάλλευσης αφήνει περιθώριο για πρακτικές που βλάπτουν τον ανταγωνισµό. Για παράδειγµα, ο πωλητής του δικαιώµατος εκµετάλλευσης µπορεί να υποχρεώσει τον αγοραστή/επιχείρηση να χρεώσει συγκεκριµένη τιµή για το (καινοτοµικό) προϊόν της ή να παράγει περιορισµένη ποσότητα, ή να περιορίσει τη δραστηριότητά της σε συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή, ή ακόµη να περιορίσει την εφαρµογή της τεχνολογικής γνώσης που απορρέει από την αρχική καινοτοµία σε συγκεκριµένες χρήσεις. Όλες αυτές οι πολιτικές αποσκοπούν στη συγκράτηση του ανταγωνισµού µεταξύ επιχειρήσεων του ίδου κλάδου σε χαµηλά επίπεδα µε αντίστοιχη θετική επίπτωση στις τελικές τιµές των προϊόντων και αρνητική επίπτωση στο πλεόνασµα του καταναλωτή. Η ανάλυση γίνεται πιο σύνθετη στην περίπτωση που υπάρχει η δυνατότητα για πώληση αποκλειστικών αδειών εκµετάλλευσης (exclusive licensing) µεταξύ ανταγωνιστικών επιχειρήσεων του ίδιου κλάδου. Σε αυτή την περίπτωση µπορεί να αυξηθούν τα κίνητρα των επιχειρήσεων για εξειδίκευση σε συγκεκριµένους τοµείς δραστηριότητας, για παράδειγµα, σε επίπεδο R&D, παραγωγικής διαδικασίας ή µάρκετινγκ. Οι πρακτικές αυτές, ωστόσο, εγκυµονούν σοβαρούς κινδύνους: (1) όσον αφορά την ροπή προς καινοτοµίες. Ένας λόγος για τον οποίο οι επιχειρήσεις καινοτοµούν είναι για να διατηρήσουν (ή να αυξήσουν) την ανταγωνιστικότητα έναντι των αντιπάλων τους, οπότε η δυνατότητα να ανταλλάσσουν γνώσεις µπορεί να µειώσει το κίνητρο να παράγουν γνώσεις και (2) όσον αφορά το βαθµό στον οποίο η µεταξύ τους συνεργασία θα επεκταθεί στο επίπεδο του ανταγωνισµού στην αγορά του τελικού προϊόντος, δηλαδή στο επίπεδο των αποφάσεων τιµολόγησης του τελικού προϊόντος. Εκτενέστερη αναφορά θα γίνει σε επόµενο κεφάλαιο. 8