ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ Διευθυντής: Καθηγητής Χαράλαμπος Μ. Μουτσόπουλος, MD, FACP, FRCP ΔΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΟΣΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΩΝ ΑΥΤΟΑΝΤΙΓΟΝΩΝ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΥΤΟΑΝΟΣΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΛΕΝΗ-ΧΙΩΤΟΠΟΥΛΑ ΣΤΕΑ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΑΘΗΝΑ 2007

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑΣ Διευθυντής: Καθηγητής Χαράλαμπος Μ. Μουτσόπουλος, MD, FACP, FRCP ΔΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΟΣΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΩΝ ΑΥΤΟΑΝΤΙΓΟΝΩΝ ΣΤΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΥΤΟΑΝΟΣΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΛΕΝΗ-ΧΙΩΤΟΠΟΥΛΑ ΣΤΕΑ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΑΘΗΝΑ 2007 ii

Ημερομηνία αίτησης για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής: 17/02/2003 Ημερομηνία ορισμού τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής: 17/04/2003 Τριμελής συμβουλευτική επιτροπή: 1. Μουτσόπουλος Χαράλαμπος, Καθηγητής Παθολογικής Φυσιολογίας. 2. Τζιούφας Αθανάσιος, Αναπληρωτής Καθηγητής Παθολογικής Φυσιολογίας. Επιβλέπον μέλος Δ.Ε.Π. 3. Μανουσάκης Μενέλαος, Επίκουρος Καθηγητής Παθολογικής Φυσιολογίας. iii

ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟΣ ΟΡΚΟΣ ΟΜΝΥΜΙ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΙΗΤΡΟΝ ΚΑΙ ΑΣΚΛΗΠΙΟΝ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΝ ΚΑΙ ΠΑΝΑΚΕΙΑΝ ΚΑΙ ΘΕΟΥΣ ΠΑΝΤΑΣ ΤΕ ΚΑΙ ΠΑΣΑΣ ΙΣΤΟΡΑΣ ΠΟΙΕΥΜΕΝΟΣ ΕΠΙΤΕΛΕΑ ΠΟΙΗΣΕΙΝ ΚΑΤΑ ΔΥΝΑΜΙΝ ΚΑΙ ΚΡΙΣΙΝ ΕΜΗΝ ΟΡΚΟΝ ΤΟΝΔΕ ΚΑΙ ΞΥΓΓΡΑΦΗΝ ΤΗΝΔΕ. ΗΓΗΣΕΣΘΑΙ ΜΕΝ ΤΟΝ ΔΙΔΑΞΑΝΤΑ ΜΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΝ ΤΑΥΤΗΝ ΙΣΑ ΓΕΝΕΤΗΣΙΝ ΕΜΟΙΣΙ, ΚΑΙ ΒΙΟΥ ΚΟΙΝΩΣΕΣΘΑΙ ΚΑΙ ΧΡΕΩΝ ΧΡΗΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕΤΑΔΟΣΙΝ ΠΟΙΗΣΕΣΘΑΙ ΚΑΙ ΓΕΝΟΣ ΤΟ ΕΞ ΑΥΤΟΥ ΑΔΕΛΦΕΟΙΣ ΙΣΟΝ ΕΠΙΚΡΙΝΕΕΙΝ ΑΡΡΕΣΙ ΚΑΙ ΔΙΔΑΞΕΙΝ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΝ ΤΑΥΤΗΝ, ΗΝ ΧΡΗΙΖΩΣΙ ΜΑΝΘΑΝΕΙΝ, ΑΝΕΥ ΜΙΣΘΟΥ ΚΑΙ ΞΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΗΣ ΤΕ ΚΑΙ ΑΚΡΟΗΣΙΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΟΙΠΗΣ ΑΠΑΣΗΣ ΜΑΘΗΣΙΟΣ ΜΕΤΑΔΟΣΙΝ ΠΟΙΗΣΕΣΘΑΙ ΥΙΟΙΣΙ ΤΕ ΕΜΟΙΣΙ ΚΑΙ ΤΟΙΣΙ ΤΟΥ ΕΜΕ ΔΙΔΑΞΑΝΤΟΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΑΙΣΙ ΞΥΓΓΕΓΡΑΜΕΝΟΙΣ ΤΕ ΚΑΙ ΩΡΚΙΣΜΕΝΟΣ ΝΟΜΩ ΙΗΤΡΙΚΟ ΑΛΛΩ ΔΕ ΟΥΔΕΝΙ. ΔΙΑΙΤΗΜΑΣΙ ΤΕ ΧΡΗΣΟΜΑΙ ΕΠ ΩΦΕΛΕΙΗ ΚΑΜΝΟΝΤΩΝΚΑΙ ΔΥΝΑΜΙΝ ΚΑΙ ΚΡΙΣΙΝ ΕΜΗΝ, ΕΠΙ ΔΗΛΗΣΕΙ ΔΕ ΚΑΙ ΑΔΙΚΙΗ ΕΙΡΞΕΙΝ. ΟΥ ΔΩΣΩ ΔΕ ΟΥΔΕ ΦΑΡΜΑΚΟΝ ΟΥΔΕΝΙ ΑΙΤΗΘΕΙΣ ΘΑΝΑΣΙΜΟΝ, ΟΥΔΕ ΥΦΗΓΗΣΟΜΑΙ ΞΥΜΒΟΥΛΗΝ ΤΟΙΝΔΕ ΟΜΟΙΩΣ ΔΕ ΟΥΔΕ ΓΥΝΑΙΚΙ ΠΕΣΣΟΝ ΦΘΟΡΙΟΝ ΔΩΣΩ. ΑΓΝΩΣ ΔΕ ΚΑΙ ΟΣΙΩΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΩ ΒΙΟΝ ΤΟΝ ΕΜΟΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΝ ΤΗΝ ΕΜΗΝ. ΟΥ ΤΕΜΕΩ ΔΕ ΟΥΔΕ ΜΗΝ ΛΙΘΙΩΝΤΑΣ, ΕΚΧΩΡΗΣΩ ΔΕ ΕΡΓΑΤΗΣΙΝ ΑΝΔΡΑΣΙΝ ΠΡΗΞΙΟΣ ΤΗΣΔΕ. ΕΣ ΟΙΚΙΑΣ ΔΕ ΟΚΟΣΑΣ ΑΝ ΕΣΙΩ ΕΣΕΛΕΥΣΟΜΑΙ ΕΠ ΩΦΕΛΕΙΗ ΚΑΜΝΟΝΤΩΝ, ΕΚΤΟΣ ΕΩΝ ΠΑΣΗΣ ΑΔΙΚΙΑΣ ΕΚΟΥΣΙΗΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΙΗΣ ΤΗΣ ΤΕ ΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΑΦΡΟΔΙΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΕΠΙ ΤΕ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΔΡΕΙΩΝ, ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΔΟΥΛΩΝ. Α Δ ΑΝ ΕΝ ΘΑΡΑΠΕΙΗ Η ΙΔΩ Η ΑΚΟΥΣΩ, Η ΚΑΙ ΑΝΕΥ ΘΕΡΑΠΕΙΗΣ ΚΑΤΑ ΒΙΟΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ, Α ΜΗ ΧΡΗ ΠΟΤΕ ΕΚΛΑΛΕΕΣΘΑΙ ΕΞΩ, ΣΙΓΗΣΟΜΑΙ, ΑΡΡΗΤΑ ΗΓΕΥΜΕΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΤΟΙΑΥΤΑ. ΟΡΚΟΝ ΜΕΝ ΟΥΝ ΜΟΙ ΤΟΝΔΕ ΕΠΙΤΕΛΕΑ ΠΟΙΕΟΝΤΙ ΚΑΙ ΜΗ ΞΥΓΧΕΟΝΤΙ ΕΙΗ ΕΠΑΥΡΑΣΘΑΙ ΚΑΙ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ, ΔΟΞΑΖΟΜΕΝΩ ΠΑΡΑ ΠΑΣΙΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΕΙ ΧΡΟΝΟΝ ΠΑΡΑΒΑΙΝΟΝΤΙ ΔΕ ΚΑΙ ΕΠΙΟΚΕΟΝΤΙ, ΤΑΝΑΝΤΙΑ ΤΟΥΤΕΩΝ. iv

ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟΣ ΟΡΚΟΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΟΡΚΙΖΟΜΑΙ ΣΤΟΝ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΤΟΝ ΙΑΤΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΣΚΛΗΠΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΚΕΙΑ ΚΑΙ Σ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΘΕΕΣ, ΠΟΥ ΒΑΖΩ ΜΑΡΤΥΡΕΣ, ΟΤΙ ΘΑ ΕΚΠΛΗΡΩΣΩ ΤΟΝ ΟΡΚΟ ΜΟΥ ΑΥΤΌ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΑΥΤΟ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΔΥΝΑΜΗ ΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΜΟΥ. ΟΤΙ ΘΑ ΘΕΩΡΩ ΕΚΕΙΝΟΝ ΠΟΥ ΜΟΥ ΔΙΔΑΞΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΝ ΑΥΤΗ ΙΣΟΝ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΜΟΥ, ΚΑΙ ΘΑ ΤΟΝ ΚΑΝΩ ΚΟΙΝΩΝΟ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΜΟΥ, ΚΑΙ ΘΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΩ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΚΑ ΜΟΥ ΟΤΙ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΤΟΥΣ ΑΠΟΓΟΝΟΥΣ ΤΟΥ ΘΑ ΘΕΩΡΩ ΩΣ ΑΔΕΛΦΟΥΣ ΜΟΥ ΚΑΙ ΘΑ ΤΟΥΣ ΔΙΔΑΞΩ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΑΥΤΗ, ΑΝ ΕΠΙΘΥΜΟΥΝ ΝΑ ΜΑΘΟΥΝ, ΧΩΡΙΣ ΜΙΣΘΟ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑ. ΟΤΙ ΘΑ ΜΕΤΑΔΩΣΩ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ, ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΓΙΟΥΣ ΜΟΥ, ΣΤΟΥΣ ΓΙΟΥΣ ΤΟΥ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ ΜΟΥ, ΚΑΙ ΣΕ ΜΑΘΗΤΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΧΟΥΝ ΣΥΝΔΕΘΗ ΜΑΖΙ ΜΟΥ ΜΕ ΟΡΚΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ, ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΥΝΗΘΕΙΑ ΤΩΝ ΙΑΤΡΩΝ, ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΝΕΝΑ ΑΛΛΟ. ΘΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΩ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΙΤΑ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΩΦΕΛΕΙΑ ΤΩΝ ΑΡΡΩΣΤΩΝ, ΟΣΟ ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ ΑΠΌ ΤΗ ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΜΟΥ, ΚΑΙ (ΥΠΟΣΧΟΜΑΙ ΟΤΙ) ΘΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟΦΥΛΑΞΩ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΒΛΑΒΗ ΚΑΙ ΑΔΙΚΙΑ. ΔΕΝ ΘΑ ΧΟΡΗΓΗΣΩ ΘΑΝΑΤΗΦΟΡΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΕ ΚΑΝΕΝΑ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΑΝ ΠΡΟΚΛΗΘΩ, ΟΥΤΕ ΘΑ ΥΠΟΔΕΙΞΩ ΤΕΤΟΙΑ ΣΥΜΒΟΥΛΗ. ΕΠΙΣΗΣ ΔΕΝ ΘΑ ΔΩΣΩ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΑ ΦΑΡΜΑΚΟ ΕΚΤΡΩΤΙΚΟ. ΑΓΝΗ ΚΑΙ ΚΑΘΑΡΗ ΘΑ ΔΙΑΤΗΡΗΣΩ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΜΟΥ. ΔΕΝ ΘΑ ΧΕΙΡΟΥΡΓΗΣΩ ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΠΑΣΧΟΥΝ ΑΠΟ ΠΕΤΡΑ, ΑΛΛΑ ΘΑ ΑΦΗΣΩ ΤΗΝ ΠΡΑΞΗ ΑΥΤΗ ΣΤΟΥΣ ΕΞΑΣΚΗΜΕΝΟΥΣ. ΣΕ ΟΣΑ ΣΠΙΤΙΑ ΠΡΟΣΚΑΛΟΥΜΑΙ, ΘΑ ΜΠΑΙΝΩ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟ ΤΩΝ ΑΡΡΩΣΤΩΝ, ΚΡΑΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΟΥ ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΘΕΛΗΜΑΤΙΚΗ ΑΔΙΚΙΑ Η ΑΛΛΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΚΑΙ ΠΡΟ ΠΑΝΤΩΣ ΜΑΚΡΙΑ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΑΦΡΟΔΙΣΙΑΚΗ ΠΡΑΞΗ ΣΕ ΣΩΜΑΤΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΝΔΡΩΝ, ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ Η ΔΟΥΛΩΝ. ΟΣΑ ΔΕ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΘΑ ΔΩ Η ΘΑ ΑΚΟΥΣΩ Η ΚΑΙ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ, ΟΣΑ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΠΟΤΕ ΝΑ ΚΟΙΝΟΛΟΓΟΥΝΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΕΞΩ, ΘΑ ΤΑ ΑΠΟΣΙΩΠΩ, ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΝΤΑΣ ΟΤΙ ΑΥΤΑ ΕΙΝΑΙ ΙΕΡΑ ΜΥΣΤΙΚΑ. ΟΣΟ ΛΟΙΠΟΝ ΘΑ ΤΗΡΩ ΤΟΝ ΟΡΚΟ ΜΟΥ, ΚΑΙ ΔΕΝ ΘΑ ΤΟΝ ΠΑΡΑΒΙΑΖΩ, ΕΙΘΕ ΝΑ ΠΕΤΥΧΑΙΝΩ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΜΟΥ, ΕΧΟΝΤΑΣ ΚΑΛΟ ΟΝΟΜΑ ΠΑΝΤΟΤΕ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΕΑΝ ΟΜΩΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΒΩ ΚΑΙ ΓΙΝΩ ΕΠΙΟΡΚΟΣ, ΝΑ ΠΑΘΩ ΤΑ ΑΝΤΙΘΕΤΑ. v

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΕΑ ΕΛΕΝΗ-ΧΙΩΤΟΠΟΥΛΑ Ημερομηνία Γέννησης: 1-1-1980 Υπηκοότητα: Όνομα πατρός: Ελληνική Αντώνιος Τηλέφωνο: 210 7774316 6977422263 Οικογενειακή Κατάσταση: Άγαμη Ηλεκτρονική διεύθυνση: elenstea@gmail.com, elenstea@med.uoa.gr ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 2003-Σήμερα Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιατρική Σχολή Εργαστήριο Παθολογικής Φυσιολογίας Εκπόνηση Διδακτορικής Διατριβής Υποτροφία προγράμματος ΠΕΝΕΔ 2001- κωδικός έργου 01ΕΔ 164 (Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας) Γνωστικό αντικείμενο: Ανοσολογία Θέμα διατριβής: «Δομική και ανοσολογική μελέτη ενδοκυττάριων αυτοαντιγόνων στη συστηματική αυτοανοσία.» 1997-2002 Τμήμα Βιολογίας Σχολής Θετικών Επιστημών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Βαθμός πτυχίου: 8,2 «Λίαν Καλώς» Τίτλος πτυχιακής εργασίας: «Κλωνοποίηση του γονιδίου της κρυσταλλικής πρωτεΐνης του στελέχους 1.1 του Bacillus thuringiensis» 2002 Πρακτική άσκηση στο Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών Θεσ/νίκης (ΕΘ.Ι.Α.Γ.Ε.) Τίτλος εργασίας: «Ανάλυση του γονιδιώματος παραγωγικών ζώων. Εφαρμογές της και μελλοντικές προοπτικές. Ανάλυση καρυότυπου. Τεχνικές χειρισμού ωαρίων και εμβρύων παραγωγικών ζώων». 2000 Φοίτηση στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Rennes II στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος Socrates 1999 Πτυχίο Αγγλικής γλώσσας (Επάρκεια διδασκαλίας) Proficiency Certificate of Cambridge University vi

1996 Πτυχίο Γαλλικής γλώσσας (Επάρκεια διδασκαλίας) Diplôme d Études Françaises (2 e Degré) Université de Paris- Sorbonne 1991-1997 Ελληνογαλλικό Κολλέγιο «Delasalle, Θεσσαλονίκη Απολυτήριο: 19.2 «Άριστα» ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2003-Σήμερα Εργαστήριο Ανοσοχημείας Τμήμα Παθολογικής Φυσιολογίας, Ιατρική Σχολή Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2000-2002 Εργαστήριο Γενικής Μικροβιολογίας Τομέας Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ. 2000 Εργαστήριο Ινστιτούτου Κτηνιατρικών Ερευνών Θεσσαλονίκης (ΕΘ.Ι.Α.Γ.Ε.) - Ανοσοαποτύπωση με τη μέθοδο Western - Ηλεκτροφόρηση πρωτεϊνών σε δύο διαστάσεις - Ανοσοενζυμική μέθοδος (ELISA) - Χρωματογραφία συγγένειας - Αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης - Πέψη DNA με ενδονουκλεάσες περιορισμού - Ηλεκτροφόρηση DNA - Απομόνωση πλασμιδιακού DNA σε μεγάλη κλίμακα - Προετοιμασία «ικανών» βακτηριακών κυττάρων για μετασχηματισμό - Κλωνοποίηση αλληλουχιών DNA σε βακτηριακό φορέα - Καλλιέργεια και μετασχηματισμός βακτηρίων - in situ ανοσοανίχνευση μετασχηματισμένων βακτηρίων - Ανάλυση καρυότυπου από ολική καλλιέργεια αίματος - Απομόνωση ωαρίων και εμβρύων παραγωγικών ζώων και διατήρηση τους - Καλλιέργεια ωοθυλακικών κυττάρων - Χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή Άριστη γνώση χειρισμού Microsoft Office (Microsoft Word, Excel, PowerPoint), Internet Explorer, Adobe Acrobat, Adobe Photoshop. vii

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ 1. E.A. Stea, J.G. Routsias, M. Samiotaki, G. Panayotou, E. Papalambros, H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas. Analysis of parotid glands of primary Sjögren s syndrome patients using proteomic technology reveals altered autoantigen composition and novel antigenic targets. Clin Exp Immunol 2007;Jan;147(1): 81-89 2. E.A. Stea, J.G. Routsias, R.M. Clancy, J.P. Buyon, H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas. Anti-La/SSB Antiidiotypic Antibodies in Maternal Serum: A Marker of Low Risk for Neonatal Lupus in an Offspring. Arthr Rheum. 2006, Jul; 54(7): 2228-34 3. E.A. Stathopoulou, J.G. Routsias, E.A. Stea, H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas. Cross-reaction between antibodies to the major epitope of Ro60 kd autoantigen and a homologous peptide of Coxsackie virus 2B protein. Clin Exp Immunol 2005, Jul ; 141(1): 148-54 ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΜΕ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ 23-26/2/2006 26 th European Workshop for Rheumatology Research Ηράκλειο Inadequate anti-idiotypic response, as assessed by antibodies to La/SSB complementary epitopes: a novel component in the development of neonatal lupus Stea E.A., Routsias J.G., Clancy R.M., Buyon J.P., Moutsopoulos H.M. and Tzioufas A.G. Annals of Rheumatic Diseases, 2006, Vol.65 (Suppl 1) ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΜΕ ΑΝΑΡΤΗΜΕΝΗ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΣΕ POSTER 21-24/6/2005 Annual European Congress of Rheumatology EULAR 2006 -Amsterdam Quantitation of anti-ro52 autoantibodies identifies clinical subgroups among patients with primary Sjögren s Syndrome (pss) I.A. Tsonis, J.G. Routsias, E.A. Stea, E. Zintzaras, S. Avrameas, H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas Annals of Rheumatic Diseases, 2006, Vol.65 (Suppl 2) Proteomic analysis of parotid glands of primary Sjögren s Syndrome patients viii

E.A. Stea, J.G. Routsias, E.K. Kapsogeorgou, G. Panayotou, A.G. Terzoglou,H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas Annals of Rheumatic Diseases, 2006, Vol.65 (Suppl 2) 27-29/4/2006 9 th International Symposium on Sjögren s Sundrome - Washington Proteomic analysis of parotid glands of primary Sjögren s Syndrome patients E.A. Stea, J.G. Routsias, E.K. Kapsogeorgou, G. Panayotou, A.G. Terzoglou,H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas Inadequate anti-idiotypic response, as assessed by antibodies to La/SSB complementary epitopes: a novel component in the development of neonatal lupus Stea E.A., Routsias J.G., Clancy R.M., Buyon J.P., Moutsopoulos H.M. and Tzioufas A.G. Quantitation of anti-ro52 autoantibodies identifies clinical subgroups among patients with primary Sjögren s Syndrome (pss) I.A. Tsonis, J.G. Routsias, E.A. Stea, E. Zintzaras, S. Avrameas, H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas 22-24/9/2005 XI Mediterranean congress of Rheumatology - Ηράκλειο Analysis of autoantigens in parotid glands of primary Sjögren s Syndrome patients using a proteomic approach E.A. Stea, J.G. Routsias, E.K. Kapsogeorgou, G. Panayotou, A.G. Terzoglou,H.M. Moutsopoulos and A.G. Tzioufas Clin Exp Rheumatology 2005, Vol.23 (5): 591 ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ - Συμμετοχή στη μετάφραση, από την Αγγλική στην Ελληνική γλώσσα, των πρακτικών του συνεδρίου «Ημέρες αυτοάνοσων ρευματικών νοσημάτων» (Αθήνα 24-26 Ιουνίου 2004) για το τριμηνιαίο ιατρικό περιοδικό «Τι νεώτερο στη ρευματολογία», Οκτ-Δεκ 2004, Τεύχος 8 ix

ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ 28/3-1/4/2005 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τέταρτος κύκλος κατάρτισης του μεταπτυχιακού προγράμματος «Μοριακή Ιατρική και Ανοσολογία-Από τη Βασική Έρευνα στην Κλινική Εφαρμογή» Τίτλος: «Ιστική Φλεγμονή» 13-17/12/2004 Ιατρική Σχολή-Πανεπιστήμιο Αθηνών Τρίτος κύκλος κατάρτισης του μεταπτυχιακού προγράμματος «Μοριακή Ιατρική και Ανοσολογία-Από την Βασική Έρευνα στην Κλινική Εφαρμογή» Τίτλος: «Κλινική Ανοσολογία (Αυτοανοσία και Μοριακή Βιολογία)» 18-27/10/2004 Ίδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών Ακαδημίας Αθηνών (Ι.ΙΒ.Ε.Α.) Δεύτερος κύκλος κατάρτισης του μεταπτυχιακού προγράμματος «Μοριακή Ιατρική και Ανοσολογία-Από την Βασική Έρευνα στην Κλινική Εφαρμογή» Τίτλος: «Βασική Ανοσολογία» 29/11-21/12/2004 Πανεπιστήμιο Αθηνών-Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας Σεμινάρια με τίτλο: «Διοίκηση και αποτίμηση της έρευνας και τεχνολογίας και ενσωμάτωσή της στη διαδικασία της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης» ΥΠΟΤΡΟΦΙΕΣ ΒΡΑΒΕΙΑ 2006 26 th European Workshop for Rheumatology Research Ηράκλειο Young Investigator Award για την εργασία: Inadequate anti-idiotypic response, as assessed by antibodies to La/SSB complementary epitopes: a novel component in the development of neonatal lupus 1997 Υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.) για την εισαγωγή στο Τμήμα Βιολογίας του Α.Π.Θ. x

Στους γονείς μου και στον αδελφό μου, Αντώνη, Ελισσάβετ και Άλκη xi

Πρόλογος Η παρούσα Διδακτορική Διατριβή εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Παθολογικής Φυσιολογίας κατά την περίοδο 2003-2007. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον Καθηγητή Χαράλαμπο Μ. Μουτσόπουλο για την ευκαιρία που μου έδωσε να εκπονήσω την διατριβή μου, για την εμπιστοσύνη, την συμπαράσταση και την εκτίμηση που μου έδειξε όλα αυτά τα χρόνια, για τις οξυδερκείς παρατηρήσεις του, την αστείρευτη μετάδοση της γνώσης και της εμπειρίας του, το ειλικρινές του ενδιαφέρον απέναντι μου και τη βοήθεια του σε ό,τι και αν τον έχω χρειαστεί. Ευχαριστώ θερμά τον Αναπληρωτή Καθηγητή Αθανάσιο Τζιούφα για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε με την ανάθεση της διατριβής αυτής, για τη συνεχή επιστημονική του καθοδήγηση, τη μετάδοση των γνώσεων του, καθώς και για την συνεχή παρότρυνση και υποστήριξη του κατά την εκπόνηση της διατριβής μου. Ιδιαίτερα επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Επίκουρο Καθηγητή Μενέλαο Μανουσάκη για τις πολύτιμες συμβουλές του. Ο Λέκτορας Ιωάννης Ρούτσιας ήταν πάντα πρόθυμος να μου μεταδίδει την εμπειρία του και να με προκαλεί να ανακαλύψω τα μονοπάτια της έρευνας, να με στηρίζει και να δημιουργεί φιλικό κλίμα και για αυτό τον ευχαριστώ από την καρδιά μου. Πολύτιμη υπήρξε η συμβολή του Ερευνητή Α Γιώργου Παναγιώτου και της Βιολόγου Μαρτίνας Σαμιωτάκη του Ινστιτούτου Βιοϊατρικών Επιστημών «Αλέξανδρος Φλέμινγκ», όποτε χρειάστηκε να τους συμβουλευτώ ή να χρησιμοποιήσω τον τεχνικό τους εξοπλισμό με βοήθησαν πρόθυμα, δίχως δεύτερη σκέψη. Ακόμη ευχαριστώ την επιστημονική συνεργάτιδα Ευσταθία Καψογεώργου για τη βοήθεια της και τις συμβουλές της, όποτε της τις ζήτησα. Ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στα μέλη του εργαστηρίου Παθολογικής Φυσιολογίας για τη στήριξη τους και ιδιαίτερα στη «συνοδοιπόρο» Μαρία Σπαχίδου, η οποία είναι πλέον μια από τις πολυτιμότερες φίλες μου. Οι φίλοι μου και ιδιαίτερα η Ολυμπία Παπαδάκη, Νέλη Γουσέτη και ο Παύλος Τσιατούρας επέδειξαν κατανόηση και στήριξη κατά την επίπονη και πολύωρη ενασχόληση μου με τη διατριβή μου και παράλληλα προσέφεραν «ισορροπία» στη ζωή μου. Οι γονείς μου και ο αδελφός μου υπήρξαν θερμοί υποστηρικτές της προσπάθειας μου, συνέπασχαν σε κάθε δύσκολη στιγμή και χαίρονταν σε κάθε μου επίτευγμα με το δικό τους μοναδικό τρόπο. Η εργασία αυτή υποστηρίχτηκε οικονομικά από το ερευνητικό πρόγραμμα ΠΕΝΕΔ 2001 (01ΕΔ164) της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας (Γ.Γ.Ε.Τ.) με τίτλο «Κυτταρική και ανοσολογική απόκριση κατά του αυτοαντιγόνου La/SSB» με υπεύθυνο τον Αναπληρώτη Καθηγητή Α.Γ. Τζιούφα. xii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντμήσεις...4 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...7 Ι. ΤΟ ΑΝΟΣΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ...8 Ι.1. Φυσική ανοσία...8 Ι.2. Επίκτητη ανοσία...11 Ι.2.1. Τ λεμφοκύτταρα...13 Ι.2.2. Δομή και βιολογική σημασία αντισωμάτων...14 Ι.2.3. Παραγωγή αντισωμάτων...17 Ι.2.4. Στάδια της επίκτητης ανοσίας...19 II. ΑΥΤΟΑΝΟΣΙΑ...22 ΙΙ.1. Ανοσολογική ανοχή...22 ΙΙ.2. Φυσικά και παθογενετικά αυτοαντισώματα...26 ΙΙ.3. Αιτιολογικοί παράγοντες της αυτοανοσίας...27 ΙΙ.3.1. Γενετικοί παράγοντες...28 ΙΙ.3.2. Ρόλος των λοιμώξεων στην αυτοανοσία...29 ΙΙ.3.3. Απόπτωση και αυτοανοσία...30 ΙΙ.3.4. Διαταραχές του ανοσολογικού συστήματος...31 ΙΙ.3.5. Διαταραχές της αντιγονικής παρουσίασης...32 ΙΙ.3.6. Άλλοι παράγοντες που σχετίζονται με την αυτοανοσία...32 II.4. Νοσήματα σχετιζόμενα με τα αυτοαντιγόνα του συμπλέγματος RoRNP...33 II.4.1. Σύνδρομο Sjögren ή αυτοάνοση επιθηλιίτιδα...33 ΙΙ.4.2. Ιστοπαθολογία του σs...34 II.4.3. Παθοφυσιολογία και παθογένεια του σs...36 II.4.4. Γενετικές συσχετίσεις στο σs...38 II.4.5. Αυτοαντισώματα στο σs Πολυκλωνική και μονοκλωνική υπερδραστηριότητα...39 II.5.1. Σύνδρομο Νεογνικού Λύκου...40 ΙΙ.5.2. Παθογένεια του κολποκοιλιακού αποκλεισμού...41 ΙΙ.5.3 Αντισώματα στο Σύνδρομο Νεογνικού Λύκου...44 ΙΙΙ. ΑΥΤΟΑΝΤΙΓΟΝΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΩΜΑΤΑ ΕΝΑΝΤΙ ΑΥΤΩΝ...45 ΙΙΙ.1. Β κυτταρικοί επίτοποι των ενδοκυττάριων αυτοαντιγόνων...46 ΙΙΙ.1.1. Η αξία των Β κυτταρικών επιτόπων...46 ΙΙΙ.1.2. Ταξινόμηση των Β κυτταρικών επιτόπων...47 ΙΙΙ.1.3. Ενδοκυττάρια αυτοαντιγόνα και Β κυτταρικοί επίτοποι αυτών...49 ΙΙΙ.1.3.1. Το σύμπλοκο Ro/La RNP...49 ΙΙΙ.1.3.2. Το αυτοαντιγόνο La/SSB...50 1

ΙΙΙ.1.3.3. Το αυτοαντιγόνο Ro60...53 ΙΙΙ.1.3.4. Το αυτοαντιγόνο Ro52...55 ΙΙΙ.1.3.5. Το αυτοαντιγόνο ασβεστιοδικτίνη (calreticulin)...57 ΙΙΙ.1.3.6. Τα αυτοαντιγόνα α- και β-φοδρίνη...59 III.2. Οι Β κυτταρικοί επίτοποι ως εργαλεία για τη μελέτη της αυτοάνοσης απόκρισης...60 ΙΙΙ.2.1. Συμπληρωματικοί επίτοποι και αντι-ιδιοτυπικά αντισώματα...61 ΙΙΙ.2.1.1 Η συμβολή του δικτύου ιδιοτυπικών και αντι-ιδιοτυπικών αλληλεπιδράσεων στον έλεγχο της παραγωγής αντισωμάτων...65 ΙΙΙ.2.1.2 Ιδιοτυπικά και αντι-ιδιοτυπικά αντισώματα. Ορισμοί...66 ΙΙΙ.2.1.3 Καταστολή ιδιοτυπικών αποκρίσεων μέσω αντι-ιδιοτυπικών αντισωμάτων...67 ΙΙΙ.2.1.4. Η θεωρία του δικτύου: Αντιγονικοί καθοριστές εσωτερικής εικόνας...68 ΙΙΙ.2.2. Πρώιμη αναγνώριση επιτόπων και εξάπλωση της ανοσολογικής απόκρισης...72 ΙΙΙ.2.4. Μετα-μεταφραστικές τροποποιήσεις επιτόπων...75 IV. ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΜΟΝΩΣΗΣ ΑΥΤΟΑΝΤΙΣΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΑΝΤΙΓΟΝΩΝ...81 IV.1. Χρωματογραφία ανοσοσυγγένειας...82 IV.2. ELISA...84 IV. 3. Ηλεκτροφόρηση πρωτεϊνών και ανοσοαποτύπωση...87 IV.3.1. Ηλεκτροφόρηση σε γέλη πολυακρυλαμιδίου (SDS-PAGE)...87 IV.3.2. Ηλεκτροφόρηση πρωτεϊνών σε δύο διαστάσεις...89 IV.3.3. Ανοσοαποτύπωση...91 IV.4. Ανοσοκατακρήμνιση...93 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΟΥ ΜΕΡΟΥΣ...95 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...109 Σκοπός της μελέτης...110 Αντι-ιδιοτυπικά αντισώματα έναντι αντι-la/ssb αντισωμάτων στο μητρικό ορό...111 Περίληψη...113 Εισαγωγή...115 Ασθενείς και μέθοδοι...118 Αποτελέσματα...123 Συζήτηση...128 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...134 Η πρωτεομική ανάλυση παρωτίδων ασθενών με πρωτοπαθές σύνδρομο Sjögren αποκαλύπτει μεταβολή στη σύσταση των αυτοαντιγόνων και νέους αντιγονικούς στόχους....136 2

Περίληψη...137 Εισαγωγή...139 Υλικά και μέθοδοι...141 Αποτελέσματα...148 Συζήτηση...153 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...161 Περίληψη...164 Summary...167 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...169 3

Συντμήσεις Ελληνικοί όροι 1) αα: αμινοξική αλληλουχία ή αλληλουχία αμινοξέων 2) ΒΚΥ: υποδοχέας αντιγόνου Β λεμφοκυττάρων 3) β/ό: βάρος κατ όγκον 4) ΕΚΣΑ: επιθηλιακά κύτταρα σιελογόνου αδένα 5) ΚΚΑ: κολποκοιλιακός αποκλεισμός 6) ΜΔ: μονάδες δέσμευσης 7) ΜΜΤ: μετα-μεταφραστικές τροποποιήσεις 8) ΜΣΙ: μείζον σύμπλεγμα ιστοσυμβατότητας 9) ό/ό: όγκος κατ όγκον 10) ΡΑ: ρευματοειδής αρθρίτιδα 11) ΣΕΛ: συστηματικός ερυθηματώδης λύκος 12) ΣΝΛ: σύνδρομο νεογνικού λύκου 13) σσ: σύνδρομο Sjögren 14) TKY: υποδοχέας αντιγόνου T λεμφοκυττάρων Ξενόγλωσσοι όροι: 1) 2D: 2 dimensional, 2 διαστάσεων 2) ΑΝΑ: anti-nuclear antibodies, αντι-πυρηνικά αντισώματα 3) ANCA: anti-neutrophil cytoplasmic antibodies, αντισώματα έναντι κυτταροπλάσματος ουδετερόφιλων 4) APC: antigen presenting cell, αντιγονοπαρουσιαστικό κύτταρο 5) ATP: τριφωσφορική αδενοσίνη 6) bcl: οικογένεια αντι-αποπτωτικών πρωτεϊνών που ανακαλύφθηκαν σε ανθρώπινο Β κυτταρικό λέμφωμα, Β cell lymphoma 7) c: complementary, συμπληρωματικό 8) CCP: cyclic citrullinated peptides, κυκλικά κιτρουλλινιωμένα πεπτίδια 9) CD: cluster of differentiation, δείκτες διαφοροποίησης των λεμφοκυττάρων 4

10) CMV: cytomegalovirus, κυτταρομεγαλοϊός 11) CTL: cytotoxic T lymphocytes, κυτταροτοξικά Τ λεμφοκύτταρα 12) CTLA-4: υποδοχέας των πρόσφατα ενεργοποιημένων Τ λεμφοκυττάρων που συνδέεται στα συνενεργοποιητικά μόρια της οικογένειας Β7 και καταστέλλει την ενεργοποίηση τους 13) D ή Da: Dalton, μονάδα μοριακού μεγέθους πρωτεϊνών 14) dsdna: double-stranded deoxyribonucleic acid, δεοξυριβουνουκλεϊκό οξύ διπλής έλικας 15) ΕΒΝΑ-1: Epstein Barr nuclear antigen-1, πυρηνικό αντιγόνο-1 του ιού Epstein Barr 16) ELISA: enzyme linked immunosorbent assay, ανοσοενζυματική ανίχνευση στερεάς φάσης 17) Fab: fragment antigen binding, περιοχή αντισώματος τάξης IgG στην οποία συνδέεται το αντιγόνο 18) Fc: fragment crystallizable, σταθερή περιοχή αντισώματος τάξης IgG 19) HCV: hepatitis C virus, ιός της ηπατίτιδος C 20) HIV: human immunodeficiency virus, ανθρώπινος ιός ανοσοανεπάρκειας 21) HLA: human leukocyte virus, ανθρώπινο λευκοκυτταρικό αντιγόνο 22) HTLV: human T cell lymphotropic virus, ανθρώπινος Τ λεμφοτρόπος ιός 23) hyrna: human cytoplasmic RNA, ανθρώπινο κυτταροπλασματικό ριβονουκλεϊκό οξύ 24) ICAM: intercellular adhesion molecule-1, διακυτταρικό μόριο σύνδεσης 25) IFN: interferon, ιντερφερόνη 26) Ig: immunoglobulin, ανοσοσφαιρίνη 27) IL: interleukin, ιντερλευκίνη 28) IRES: internal ribosome entry site, στοιχεία εισόδου στο εσωτερικό του ριβοσώματος 29) LFA: leukocyte function associated antigen, αντιγόνου σχετίζεται με τη λειτουργία των λευκοκυττάρων 30) MW: molecular weight, μοριακό βάρος ή μέγεθος 31) ΝΚ: natural killers, κύτταρα φυσικοί φονείς 5

32) PAD: peptidylarginine deiminase, απαμινάση της πεπτιδυλοαργινίνης 33) PAGE: polyacrylamide gel electrophoresis, ηλεκτροφόρηση σε γέλη πολυακρυλαμιδίου 34) PBS: phosphate buffer saline, ρυθμιστικό διάλυμα φωσφορικών αλάτων 35) pi: isoelectric point, ισοηλεκτρικό σημείο 36) PR-3: proteinase 3, πρωτεϊνάση 3 37) PVDF: Polyvinylidene Fluoride, πολυβινυλοφθορίδιο 38) RF: rheumatoid factor, ρευματοειδής παράγοντας 39) RNA: ribonucleic acid, ριβονουκλεϊκό οξύ 40) RNA polііі: RNA polymerase ІІІ, RNA πολυμεράση ΙΙΙ 41) RNP: ribonucleoprotein, ριβονουκλεοπρωτεΐνη 42) RRNL: research registry for neonatal lupus, Κέντρο Καταγραφής για το Νεογνικό Λύκο 43) SDS: sodium dodecylsulfate, δωδεκυλοθειϊκό νάτριο 44) Ser: serine, σερίνη 45) snrnp: small nucleolar RNP, μικρό πυρηνισκικό RNP 46) TBS: tris buffer saline, ρυθμιστικό διάλυμα Tris 47) TGF-β: transforming growth factor β, αυξητικός παράγοντας μεταμόρφωσης-β 48) Th: T helper, βοηθητικά Τ λεμφοκύτταρα 49) Thr: threonine, θρεονίνη 50) TLR: toll like receptor, υποδοχείς τύπου Toll 51) TNF-α: tumor necrosis factor, παράγοντας νέκρωσης των όγκων 52) Treg: T regulatory, Τ ρυθμιστικά κύτταρα 53) trna: transporting RNA, μεταφορικό RNA 54) VP1: viral capsid protein 1, πρωτεΐνη του καψιδίου των ιών Coxsackie 55) VSV: vesicular stomatitis virus, ιός της φυσσαλιδώδους στοματίτιδας 6

ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 7

Ι. ΤΟ ΑΝΟΣΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Ο όρος ανοσία αναφέρεται στη σχετική αντίσταση του οργανισμού σε μολυσματικές νόσους (α-νοσία, immunity) και προέρχεται από τo λατινικό επίθετο immunis, το οποίο σημαίνει ελεύθερος από φόρους ή φορτία [1]. Το ανοσοποιητικό σύστημα των ανώτερων σπονδυλωτών, όπως ο άνθρωπος, οργανώνεται σε ιστούς, κύτταρα και δραστικά μόρια που προλαμβάνουν την εγκατάσταση λοιμώξεων παθογόνων μικροοργανισμών ή αναχαιτίζουν ήδη εγκαταστημένες λοιμώξεις [2]. Η συντονισμένη αντίδραση των συστατικών του ανοσοποιητικού συστήματος σε εισβολή παθογόνων μικροοργανισμών ονομάζεται ανοσολογική απάντηση ή απόκριση. Οι μηχανισμοί άμυνας του ξενιστή χωρίζονται για λόγους κατανόησης σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τη φυσική ή έμφυτη ανοσία και την επίκτητη ανοσία. Η φυσική ανοσία μεσολαβεί στην πρώιμη φάση της προστασίας από τους παθογόνους μικροοργανισμούς και αντιδρά με τον ίδιο τρόπο σε επαναλαμβανόμενες εκθέσεις στον ίδιο μικροοργανισμό, ενώ η επίκτητη ανοσία μεσολαβεί στο όψιμο και πιο αποτελεσματικό στάδιο της άμυνας και αποκρίνεται καλύτερα σε κάθε διαδοχική έκθεση σε έναν μικροοργανισμό. Οι δύο τύποι της ανοσίας δεν είναι ανεξάρτητοι, αλλά υπάρχει μια μόνιμη αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ των μηχανισμών των δύο συστημάτων με κοινό στόχο τη βέλτιστη προστασία του οργανισμού. Ι.1. Φυσική ανοσία Πρώτη γραμμή στην άμυνα του ξενιστή αποτελούν οι επιθηλιακοί ιστοί στις πιθανές πύλες εισόδου των μικροοργανισμών, όπως το δέρμα, το αναπνευστικό σύστημα και ο γαστρεντερικός σωλήνας. Τα συνεχή επιθήλια 8

αποτελούν μηχανικούς φραγμούς για τους παθογόνους μικροοργανισμούς, ενώ ταυτόχρονα παράγουν πεπτίδια με μικροβιοκτόνο δράση (αμυντίνες). Παράλληλα στα επιθήλια εντοπίζονται Τ λεμφοκύτταρα, τα ενδοεπιθηλιακά λεμφοκύτταρα που λειτουργούν ως «φρουροί» κατά λοιμωδών παραγόντων. Εφόσον οι μικροοργανισμοί καταφέρουν να διαπεράσουν τους επιθηλιακούς φραγμούς, επιστρατεύονται δύο τύποι κυκλοφορούντων φαγοκυττάρων, τα ουδετερόφιλα και τα μακροφάγα, τα οποία αναγνωρίζουν μέσω υποδοχέων κοινές δομές προϊόντων των μικροοργανισμών, τους φαγοκυτταρώνουν και τέλος τους φονεύουν ενδοκυττάρια. Σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση των μακροφάγων παίζει η οικογένεια πρωτεϊνικών υποδοχέων τύπου Toll (TLRs). Οι υποδοχείς τύπου Toll είναι μια οικογένεια μεμβρανικών πρωτεϊνών οι οποίες αναγνωρίζουν συγκεκριμένα μοτίβα μικροβιακών μορίων και λειτουργούν σε συνεργασία με κινάσες σχετιζόμενες με υποδοχείς, οι οποίες διεγείρουν την παραγωγή μικροβιοκτόνων ουσιών και κυτοκινών από τα φαγοκύτταρα. Η πρώτη πρωτεΐνη της οικογένειας που ταυτοποιήθηκε ήταν η πρωτεΐνη Toll στη μύγα Drosophila. Στον άνθρωπο έχουν εντοπιστεί 10 διαφορετικά μέλη βάσει της ομολογίας τους με την πρωτεΐνη Toll, οι υποδοχείς TLR 1-10. Όλοι οι TLR υποδοχείς περιέχουν περιοχές πλούσιες σε λευκίνη, οι οποίες γειτνιάζουν με μοτίβα πλούσια σε κυστεΐνη, τα οποία εντοπίζονται στην εξωκυττάρια τους περιοχή. Στην κυτταροπλασματική τους περιοχή εντοπίζεται μια περιοχή ομόλογη με τους υποδοχείς Toll/IL1 (περιοχή TIR), η οποία είναι απαραίτητη για την μεταγωγή σήματος. Κάθε υποδοχέας τύπου Toll φαίνεται να είναι ειδικός για διαφορετικά μικροβιακά προϊόντα για παράδειγμα ο υποδοχέας TLR-3 αναγνωρίζει μόρια RNA διπλής έλικας, ο TLR-4 αναγνωρίζει τον 9

λιποπολυσακχαρίτη (LPS) και ο TLR-2 την πεπτιδογλυκάνη. Οι TLRs μπορούν να δράσουν σε συνεργασία με άλλα μόρια που αναγνωρίζουν απευθείας μικροβιακά προϊόντα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις απαιτείται ο ετεροδιμερισμός διαφορετικών TLR υποδοχέων (Σχήμα 1). Ένας άλλος τύπος κυττάρων, τα φυσικά φονικά κύτταρα (ΝΚ), έχουν την ικανότητα να φονεύουν κύτταρα του ξενιστή μολυσμένα με ενδοκυττάριους μικροοργανισμούς και να ενεργοποιούν τα μακροφάγα, ώστε να φονεύσουν τους φαγοκυτταρωμένους οργανισμούς. Σχήμα 1. Α. Τυπική δομή υποδοχέα TLR. B. Ενεργοποίηση του μεταγραφικού παράγοντα NF-κΒ, μέσω διέγερσης του υποδοχέα TLR-4 από λιποπολυσακχαρίτη (LPS). Οι πρωτεΐνες του συμπληρώματος συμμετέχουν στη φυσική ανοσία, καθώς ενεργοποιούνται στην επιφάνεια των μικροοργανισμών (εναλλακτική οδός ενεργοποίησης του συμπληρώματος) και με την ενζυμική τους δράση προκαλούν λύση σε βακτήρια. Άλλες πρωτεΐνες που παίζουν ρόλο στην πρώιμη φάση των ανοσολογικών αποκρίσεων είναι η λεκτίνη του πλάσματος που συνδέεται με τη μαννόζη (MBL) η οποία επικαλύπτει τους μικροοργανισμούς και ενεργοποιεί τα φαγοκύτταρα και τις πρωτεΐνες του συμπληρώματος (οδός λεκτίνης). Τέλος η C-αντιδρώσα πρωτεΐνη (CRP) συνδέεται με μόρια φωσφοχολίνης των μικροοργανισμών, προκειμένου να φαγοκυτταρωθούν. 10

Ι.2. Επίκτητη ανοσία Συστατικά της επίκτητης ανοσίας αποτελούν τα λεμφοκύτταρα (σχήμα 2) και τα προϊόντα τους. Τα λεμφοκύτταρα αναγνωρίζουν ειδικά, μέσω υποδοχέων, συγκεκριμένες μολυσματικές και μη ουσίες που παράγονται από τους μικροοργανισμούς, οι οποίες ονομάζονται αντιγόνα. Οι επίκτητες ανοσολογικές απαντήσεις δημιουργούν εξειδικευμένους μηχανισμούς για την αντιμετώπιση διαφόρων τύπων λοιμώξεων, ενώ τα κύτταρα και τα μόρια της φυσικής ανοσίας χρησιμοποιούνται προκειμένου να εξουδετερωθούν οι παθογόνοι μικροοργανισμοί. Σχήμα 2. Εικόνα ηλεκτρονικού μικροσκοπίου, όπου απεικονίζεται ένα ανενεργό λεμφοκύτταρο, το οποίο χαρακτηρίζεται από συμπυκνωμένη χρωματίνη, περιορισμένο κυτταρόπλασμα, έλλειψη ενδοπλασματικού δικτύου ή άλλων μεταβολικών δραστηριοτήτων. Η επίκτητη ανοσία έχει τέσσερις ιδιότητες οι οποίες τη διαχωρίζουν από τη φυσική ανοσία. Τα χαρακτηριστικά αυτών είναι περιληπτικά τα εξής: I. Ειδικότητα. Το ανοσοποιητικό σύστημα έχει την ιδιότητα να διακρίνει διαφορές ανάμεσα σε τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο διαφορετικά αντιγόνα ή τμήματα αυτών. Ο οργανισμός μετά από επανέκθεση του σε ένα αντιγόνο εμφανίζει έντονη αντίδραση έναντι αυτού κι όχι έναντι άλλων αντιγόνων. Η ιδιότητα αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ο πληθυσμός των λεμφοκυττάρων αποτελείται από πολλούς 11

διαφορετικούς κλώνους, καθένας εκ των οποίων εκφράζει έναν ειδικό αντιγονικό υποδοχέα. II. Μνήμη. Το ανοσοποιητικό σύστημα έχει τη δυνατότητα να θυμάται τα αντιγόνα με τα οποία έχει έρθει σε επαφή, με αποτέλεσμα να αντιδρά ταχύτερα και αποτελεσματικότερα σε επανεκθέσεις του σε αυτά. III. Αυτορύθμιση. Οι ανοσολογικές απαντήσεις είναι αυτοπεριοριζόμενες και εξασθενούν καθώς εξαλείφονται οι λοιμώξεις, ώστε το ανοσοποιητικό σύστημα να επιστρέφει σε κατάσταση ηρεμίας και να είναι έτοιμο να απαντήσει σε νέες λοιμώξεις. IV. Ανοχή. Το ανοσοποιητικό σύστημα «εκπαιδεύεται», ώστε να μην αντιδρά στις δυνητικά αντιγονικές ουσίες του ιδίου του ξενιστή, δηλαδή στα αυτοαντιγόνα. Η επίκτητη ανοσία διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: τη χυμική ανοσία και την κυτταρική ανοσία. Στη χυμική ανοσία κύριο ρόλο παίζουν τα Β λεμφοκύτταρα. Στην περίπτωση που το αντιγόνο είναι πρωτεϊνικής φύσης απαιτείται η βοήθεια των Τ λεμφοκυττάρων προκειμένου τα Β λεμφοκύτταρα να ενεργοποιηθούν (Τεξαρτώμενες απαντήσεις). Τα Β λεμφοκύτταρα εκφράζουν έναν ειδικό υποδοχέα που αναγνωρίζει και παρουσιάζει στο ανοσοποιητικό σύστημα ξένους αντιγονικούς καθοριστές (επίτοποι). Ο Β κυτταρικός υποδοχέας αντιγόνου (ΒΚΥ) είναι ένα μόριο ανοσοσφαιρίνης, το οποίο συγκρατείται στην επιφάνεια των κυττάρων από τη σταθερή (Fc) περιοχή του. Τα Β λεμφοκύτταρα εφόσον αναγνωρίσουν ένα αντιγόνο ενεργοποιούνται προκειμένου να παράξουν τους μεσολαβητές της χυμικής ανοσίας, τα 12

αντισώματα. Τα αντισώματα εκκρίνονται στην κυκλοφορία και στα υγρά των βλεννογόνων και λειτουργία τους είναι η εξουδετέρωση των μικροοργανισμών και των τοξινών τους και η απομάκρυνση τους από το αίμα, το γαστρεντερικό σωλήνα και το αναπνευστικό σύστημα. Τα αντισώματα δεν μπορούν να συνδεθούν με μικροοργανισμούς που εντοπίζονται ενδοκυττάρια, οπότε σε αυτή την περίπτωση μεσολαβεί η κυτταρική ανοσία. Ι.2.1. Τ λεμφοκύτταρα Μεσολαβητές της κυτταρικής ανοσίας είναι τα Τ λεμφοκύτταρα. Ορισμένα από τα κύτταρα αυτά ενεργοποιούν τα φαγοκύτταρα, ώστε να καταστρέψουν τους μικροοργανισμούς που εγκλωβίζονται σε φαγοκυτταρικά κυστίδια. Ένας άλλος πληθυσμός των κυττάρων αυτών είναι υπεύθυνος για τη φόνευση κάθε τύπου κυττάρων του ξενιστή που φιλοξενούν λοιμώδεις μικροοργανισμούς στο κυτταρόπλασμα τους. Τα Τ λεμφοκύτταρα αναγνωρίζουν τα αντιγόνα μέσω του υποδοχέα τους ΤΚΥ. Ο υποδοχέας αυτός είναι ένα ετεροδιμερές δύο διαμεμβρανικών πολυπεπτιδικών αλυσίδων, οι οποίες ενώνονται μεταξύ τους ομοιοπολικά. Η πλειοψηφία των Τ λεμφοκυττάρων εκφράζουν ΤΚΥ τύπου αβ, ο οποίος αναγνωρίζει πεπτίδια, ενώ 10% των Τ λεμφοκυττάρων εκφράζουν ΤΚΥ τύπου γδ, ο οποίος επιπρόσθετα φαίνεται να αναγνωρίζει λιπίδια και άλλα μη πεπτιδικά αντιγόνα. Ο ΤΚΥ αναγνωρίζει αντιγόνα, αλλά όπως και οι ανοσοσφαιρίνες της μεμβράνης των Β κυττάρων, δεν μπορεί να μεταβιβάσει σήματα προς τα Τ κύτταρα. Υπεύθυνα για αυτή τη λειτουργία είναι δύο άλλα μόρια τα οποία συνδέονται με τον ΤΚΥ, τα μόρια CD3 και η αλυσίδα ζ. Ο υποδοχέας ΤΚΥ αναγνωρίζει αντιγόνα τα οποία έχουν συνδεθεί στα μόρια του 13