Πολυτροπικά Πολιτισµικά Παλίµψηστα και Στρατηγικές Πρόσληψης Λόγου 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο κεφάλαιο επισηµαίνεται µια ιδιαίτερη κατηγορία κειµένων και η σηµασία τους για τη διδακτική της πρόσληψης λόγου. Πρόκειται για πολυτροπικά κείµενα µε ίχνη από περισσότερες από µία πλαισιώσεις που ονοµάσαµε πολυτροπικά πολιτισµικά παλίµψηστα, µε αναφορά στα λεκτικά πολιτισµικά παλίµψηστα του R. Galisson. Για να δηµιουργηθούν απαλείφονται κάποιοι δείκτες, από το σύνολο των λεκτικών ή µη-λεκτικών δεικτών που χαρακτηρίζουν µια σύµβαση ενός κειµενικού είδους, και στη θέση τους εγγράφονται δείκτες από άλλη σύµβαση ή άλλο κειµενικό είδος. Με την εσκεµµένη αυτή τροποποίηση, ο αποδέκτης µαζί µε το τελικό νέο κείµενο προσλαµβάνει και τις υποµνήσεις άλλων ταξιδεύοντας σε άλλους ρόλους, κόσµους ή πολιτισµούς. Τα πολυτροπικά παλίµψηστα, δηµιουργούν µια αίσθηση έκπληξης και µοιρασµένης οικειότητας, θυµίζοντας τους πολιτισµικούς πόρους που µοιράζεται µια κοινότητα στο επίπεδο των συµβάσεων των κειµενικών ειδών. Οι τρόποι ανατροπής και οριοθέτησης κάθε είδους και επιλογής του κυρίαρχου είδους στο πολυτροπικό παλίµψηστο, προϋποθέτουν γνώση των συµβάσεων και των δεικτών που τείνουν να έχουν διάφορα κειµενικά είδη και για αυτό το λόγο παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νοηµατοδότηση και την επικοινωνία, και κατ επέκταση και για τη διδακτική της επικοινωνίας. Λέξεις-κλειδιά: είκτες, Κειµενικά Είδη, ιακειµενικότητα, Πολυτροπικά Πολιτισµικά Παλίµψηστα, Στρατηγικές Πρόσληψης Κειµένων. ABSTRACT The communication aims to revealing the importance of multimodal palimpsests for the elaboration of strategies and the development of skills and knowledge concerning the reception and production of texts, as they are described in the "Common European Framework for Languages". The term multimodal palimpsest has been created to indicate a multimodal text, which contains indexes from more than one contextualization, engraved on the text during a constant process of re-construction. Thus, indexes and norms that refer to more than one genre can be traced on the final text. Having introduced the issue theoretically, examples of analysis of multimodal palimpsests are presented. 1 Στοιχεία δηµοσίευσης (45) Κουτσουσίµου-Τσίνογλου, Β. & Παπαδοπούλου, Μ. (2011). Πολυτροπικά παλίµψηστα και στρατηγικές πρόσληψης λόγου. Στο: Μ. Πουρκός & Ε. Κατσαρού (επ). Βίωµα, µεταφορά και πολυτροπικότητα: Εφαρµογές στην επικοινωνία, την εκπαίδευση, τη µάθηση και τη γνώση. Θεσσαλονίκη: Νησίδες (σσ. 349-364)
1. Από τα µεσαιωνικά Παλίµψηστα στα σύγχρονα Πολυτροπικά Παλίµψηστα: Η ανάδυση της έννοιας και του όρου Όπως είναι γνωστό, µε τον όρο παλίµψηστα (πάλιν+ψάω = «αποξέω»), στην πιο γενικευµένη του χρήση, εδώ και αιώνες, περιγράφονται περγαµηνές ή πάπυροι ή ζωγραφικοί πίνακες οι οποίοι, για λόγους οικονοµίας στη γραφική ύλη, χρησιµοποιήθηκαν για δεύτερη φορά, αφού απαλείφθηκε το αρχικό τους περιεχόµενο και επικαλύφθηκε µε νέο. Συχνά, µαζί µε την τελευταία εγγραφή στο παλίµψηστο, ο αποδέκτης προσλαµβάνει ίχνη από παλιότερα κείµενα ή εικόνες που, καθώς δεν έχουν σβηστεί εντελώς, φέρουν το άρωµα άλλων εποχών, κόσµων ή πολιτισµών. Κατ αναλογία, στο επίπεδο της λεκτικής έκφρασης, στη διδακτική και άλλες επιστήµες της γλώσσας, από τις αρχές της δεκαετίας του 90, ο όρος λεκτικά πολιτισµικά παλίµψηστα - τον οποίο, εύστοχα, εισήγαγε ο Robert Galisson (1994, 1999) - χρησιµοποιείται για διατυπώσεις που δηµιουργούνται απαλείφοντας εσκεµµένα ένα µέρος από µια -πολύ γνωστή στη γλωσσική πολιτισµική κοινότητα- παγιωµένη έκφραση και αντικαθιστώντας το µε ένα νέο. Με αυτό τον τρόπο, ο αποδέκτης του λεκτικού παλίµψηστου προσλαµβάνει τη νέα έκφραση συγχρόνως µε την υπόµνηση της παλιάς και µε όλο το πολιτισµικό φορτίο µε το οποίο συνειρµικά συνδέεται. Τα λεκτικά πολιτισµικά παλίµψηστα, τράβηξαν την προσοχή αρκετών ερευνητών κυρίως, επειδή: συγκαταλέγονται στα πιο δηµοφιλή παιχνίδια λεκτικής δηµιουργικότητας σε πολλούς τοµείς της επικοινωνίας, όπως: στα Μ.Μ.Ε. (π.χ. Νέα ηµοκρατία: «Σεµνά και µετρητά» 2 ), στα παραµύθια (π.χ. Τα τρία µικρά λυκάκια 3 ), στη διαφήµιση (π.χ. love is in the hair 4 ), στο θέατρο (π.χ. Η παπουτσωµένη Ντόρα), σε τίτλους βιβλίων (π.χ. Αlice au pays du langage 5 ). θέτουν ποικίλα προβλήµατα ενδογλωσσικής ή εξωγλωσσικής διαπολιτισµικής επικοινωνίας καθώς είναι αδιαφανή (Simeonidou-Christidou, 1998) ή εξαιρετικά δύσκολα στην κατανόηση για αποδέκτες που δε µοιράζονται το ίδιο κοινό πολιτισµικό φορτίο. Για παράδειγµα, συχνά, είναι απροσπέλαστα όχι µόνο για όσους µαθαίνουν ξένες γλώσσες αλλά και για άτοµα µε διαφορετικές εµπειρίες πρόσληψης από τους νοµιµοποιηµένους αποδέκτες, όπως: άλλης 2 2 Tίτλος άρθρου, «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» (7/9/2008) 3 Τριβιζάς, Ε. (1994). Τα Τρία Μικρά Λυκάκια. Αθήνα: Μίνωας. 4 ιαφηµιστικό σλόγκαν για σαµπουάν 5 Yaguello, M. (1981). Alice au Pays du Langage. Pour Comprendre la Linguistique. Paris: Seuil.
ηλικιακής ή κοινωνικής οµάδας, αυτόχθονες οµιλητές του εξωτερικού, µη ενηµερωµένους στην επικαιρότητα, µη εξοικειωµένους µε ένα θέµα ή µια κοινωνική πραγµατικότητα (π.χ. Ο κύκλος των «παραπλανηθέντων υπουργών» 6 ), κ.λπ. δίνουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το κοινό πολιτισµικό κεφάλαιο µιας κοινωνικής οµάδας (βλ. ενδεικτικά Boyer, 2001), σε ενδογλωσσικό ή εξωγλωσσικό επίπεδο, σε παγιωµένες εκφράσεις από παροιµίες, ρητά, συνθήµατα, τίτλους, τηλεοπτικές ατάκες κ.λπ. αποτελούν πρόκληση ή βραχνά για διερµηνείς, µεταφραστές και κάθε είδους εξωγλωσσικούς ή ενδογλωσσικούς διαµεσολαβητές (βλ. ενδεικτικά Amossy, 2007 και Tsitsa & Anastassiadi, 2001). Η έρευνα για τα λεκτικά πολιτισµικά παλίµψηστα ως τώρα άντλησε κυρίως παραδείγµατα από τον Τύπο (βλ. ενδεικτικά Κουρδής, 2005) και εστιάστηκε στις πολιτισµικές κατηγορίες προέλευσης των παγιωµένων εκφράσεων (π.χ. λογοτεχνία, κινηµατογράφος, λαϊκή σοφία) καθώς και στις κοινωνικές κατηγορίες των χρηστών τους. Προσεγγίζοντας λεκτικά παλίµψηστα από τη σκοπιά της διακειµενικότητας 7, µε στόχο να κατανοήσουµε καλύτερα τους τρόπους µε τους οποίους ένα κείµενο παραπέµπει σε άλλα ή εµπεριέχει άλλα, κίνησαν το ενδιαφέρον µας κείµενα που ανακαλούσαν συνειρµικά άρρητες εκφράσεις και συµβάσεις µε τρόπους που δεν είχαν επισηµανθεί και µελετηθεί. Τα κείµενα αυτά µοιάζουν, εν µέρει, µε τα λεκτικά παλίµψηστα, διότι και αυτών η πρόσληψη οδηγεί σε ανάκληση άρρητων παγιωµένων στοιχείων, αλλά διαφοροποιούνται σαφώς και γίνονται πολύ πιο ενδιαφέροντα γιατί παίζουν δηµιουργικά όχι µόνο µε ποικίλους λεκτικούς και µη λεκτικούς κώδικες της πολυτροπικότητας 8 αλλά και µε ποικίλες συµβάσεις των κειµενικών ειδών 9. 6 Τίτλος άρθρου, «Βήµα» (21/9/2008) 7 Η έννοια της διακειµενικότητας χαρακτηρίζει τους κάθε είδους δεσµούς ενός κειµένου µε άλλα κείµενα. Η Julia Kristeva που την εισάγει τη δεκαετία του 60 την ορίζει ως κειµενική αλληλεπίδραση, η οποία επιτρέπει να θεωρήσουµε κάθε κειµενικό τµήµα ή κώδικα ως µετασχηµατισµό τµηµάτων ή κωδίκων άλλων κειµένων. Συγγενείς έννοιες για την ανάλυση των λογοτεχνικών κειµένων θεωρούνται ο διάλογος και η πολυφωνικότητα του Bakhtine. (Kristeva, 1969. Todorov, 1981). Στη διδακτική της γλώσσας επισηµαίνεται ότι για κάθε νοηµατοδότηση, ο παραγωγός ή ο αποδέκτης λόγου δανείζεται εργαλεία από την πραγµατική γνώση του της διακειµενικότητας που ισοδυναµεί µε τη συνολική εµπειρία του σε κείµενα, κειµενικές συµβάσεις και χρήσεις κειµένων (Bronckart, 1996). 8 Για τη θεωρία της πολυτροπικότητας, κάθε νοηµατοδότηση στηρίζεται σε πολλούς λεκτικούς και µη λεκτικούς τρόπους. Για τον ορισµό της και για αναλύσεις πολυτροπικών κειµένων, βλέπε ενδεικτικά: Baldry & Thibault, 2006 Kalantzis 3 & Cope, 2000. Kress, 1997. 2000, 2001. 9 Κάθε εποχή και κάθε κοινωνική οµάδα χρησιµοποιεί σταθερούς τύπους εκφωνηµάτων -τα κειµενικά είδη- για την επίτευξη των επικοινωνιακών στόχων της. Αν τα κειµενικά είδη δεν υπήρχαν και δεν τα κατείχαµε, αν έπρεπε να οριοθετηθούν κάθε φορά κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας, τότε η γλωσσική επικοινωνία θα ήταν σχεδόν αδύνατη, αναφέρει ο Bakhtine (Bakhtine, 1984: 285). Το κειµενικό είδος συνιστά µια «σταδιακή, σκόπιµη και στοχοθετηµένη
Στόχος µας είναι να επισηµάνουµε ορισµένες κατηγορίες από τα κείµενα αυτά που ονοµάσαµε πολυτροπικά πολιτισµικά παλίµψηστα και να δείξουµε πώς λειτουργεί ο αποδέκτης κατά την πρόσληψή τους. 2. Τι είναι τα Πολυτροπικά Πολιτισµικά Παλίµψηστα; Μια πρώτη οριοθέτηση Τα πολυτροπικά παλίµψηστα δεν είναι απλά λεκτικά παλίµψηστα ενταγµένα σε πολυτροπικά κείµενα. Στο εξώφυλλο του οδηγού διατροφής που εξέδωσε το γαλλικό κράτος (Κείµενο 1), εµφανίζεται ένα λεκτικό παλίµψηστο µέσα σε ένα πολυτροπικό κείµενο. Από το λεκτικό µέρος, ο αποδέκτης προσλαµβάνει την έκφραση «η υγεία έρχεται τρώγοντας» που δηλώνει το στόχο του οδηγού. Ταυτόχρονα, όµως ανατρέχοντας στο κοινό πολιτισµικό φορτίο σε παροιµίες, θυµάται την άρρητη παγιωµένη έκφραση «η όρεξη έρχεται τρώγοντας». Από το εικονικό µέρος (από τα χρώµατα, τα αντικείµενα και τη διάταξή τους) σε συνεξέταση µε το λεκτικό, ο αποδέκτης, προσλαµβάνει επιπλέον, την παρότρυνση για ευχάριστη διατροφή, µε ποικιλία και πολλά φρούτα και λαχανικά, που προαναγγέλλουν τις κατευθυντήριες γραµµές του οδηγού. Κείµενο 1. Εξώφυλλο οδηγού διατροφής του Γαλλικού Υπουργείου Υγείας. Από την αλληλεπίδραση της άρρητης έκφρασης «Η όρεξη έρχεται τρώγοντας» µε τα λεκτικά και µη λεκτικά στοιχεία του εξωφύλλου ο αποδέκτης προσλαµβάνει τις συνυποδηλώσεις ότι η όρεξη για υγιεινή διατροφή έρχεται τρώγοντας υγιεινά και ότι η υγιεινή διατροφή µπορεί να είναι και διασκεδαστική. Όµοια λειτουργεί και η γελοιογραφία του Κυρ (Κείµενο 2). διαδικασία» (staged, goal-oriented purposeful activity), η οποία λεκτικοποιείται µε γλωσσικά, κυρίως κείµενα και αναπαριστά, σε ένα αφαιρετικό 4 επίπεδο, τις γλωσσικές στρατηγικές που χρησιµοποιούνται για την πραγµάτωση ποικίλων ειδών κοινωνικών στόχων (Martin, 1984: 25). Ή ακόµη, όπως προσδιορίζεται από τον Hyland: Τα κειµενικά είδη είναι «αφηρηµένοι, κοινωνικά αναγνωρίσιµοι τρόποι χρήσης της γλώσσας» (2002: 114). Για τον ορισµό και την ταξινόµηση των κειµενικών ειδών, βλέπε Bhatia, 1997 Johns, 1997, 2002 Macken-Horarik, 2002 Miller, 1984 Paltridge, 2002.
Κείµενο 2. Γελοιογραφία του Κυρ, πηγή: «Βήµα» 5/10/2008. Σε κείµενα όπως αυτά, το λεκτικό παλίµψηστο αλληλεπιδρά, βέβαια, µε το πλαίσιο όπου εµφανίζεται και νοηµατοδοτείται σύµφωνα µε αυτό, όµως η πολυτροπικότητα δεν παίζει ουσιαστικό ρόλο για τη συναίρεση των δύο εκφράσεων σε µία και για τη διπλή νοηµατοδότηση. Ο αποδέκτης µπορεί να βρει την κρυµµένη παγιωµένη έκφραση και χωρίς την εικόνα, µε βάση µόνο λεκτικούς δείκτες και την διακειµενική εµπειρία του. ηλαδή, αν στο πολιτισµικό του φορτίο συµπεριλαµβάνονται ήδη οι παροιµίες, φτάνει σε αυτές αναγνωρίζοντας τα λεκτικά ίχνη τους («Η έρχεται τρώγοντας», «Άλλα τα µάτια του και άλλα»). Αντίθετα, για τη διπλή ή πολλαπλή νοηµατοδότηση του πολυτροπικού παλίµψηστου η πολυτροπικότητα είναι καθοριστική. 3. Πολυτροπικά Πολιτισµικά Παλίµψηστα: Προς µια κατηγοριοποίηση 3.1. Πολυτροπικά Παλίµψηστα µε ίχνη παγιωµένων εκφράσεων σε εικόνες Στα πολυτροπικά παλίµψηστα αυτής της κατηγορίας, η συνολική σκηνοθεσία παραπέµπει κάθε φορά σε µια παγιωµένη έκφραση, η οποία θεωρείται µέρος του κοινού πολιτισµικού φορτίου των νοµιµοποιηµένων αποδεκτών. Στη γελοιογραφία (Κείµενο 3), χάρη στην εικονογράφηση, ο αποδέκτης νοηµατοδοτεί πολλαπλά το κείµενο και µε µια κρυµµένη παροιµία και συµβουλή για την πολιτική από τον Ευάγγελο Αβέρωφ «Το πρόβατο που φεύγει από το µαντρί το τρώει ο λύκος». 5 Κείµενο 3. Γελοιογραφία του Κυρ, πηγή: «Βήµα» 5/10/2008.
Το ίδιο συµβαίνει και στη διαφήµιση (Κείµενο 4). Εδώ, ο αποδέκτης µε βασικούς δείκτες τη φωτογραφία από το δεµάτι καθώς και την προσθήκη του χειρόγραφου κύκλου γύρω από µια κουκίδα στο άχυρο και της λέξης «ψύλλος», νοηµατοδοτεί το γραπτό κείµενο «Βρίσκεις πάντα αυτό που ψάχνεις» µε τη συνυποδήλωση «έστω και αν είναι τόσο δύσκολο, όσο αν ψάχνεις ψύλλο στα άχυρα». Κείµενο 4. ιαφήµιση της εφηµερίδας µικρών αγγελιών «Χρυσή Ευκαιρία», πηγή: «Ελευθεροτυπία» 7/12/2008. 3.2. Πολυτροπικά Παλίµψηστα µε λέξεις µέσα σε λέξεις Η διπλή ή πολλαπλή νοηµατοδότηση του παλίµψηστου δεν περνάει πάντα µέσα από ρητά, συνθήµατα ή άλλες παγιωµένες εκφράσεις που θεωρούνται µέρος του κοινού πολιτισµικού φορτίου των νοµιµοποιηµένων αποδεκτών. Σε περιπτώσεις, όπως τα κείµενα: 5, 6, 7, 8 (τίτλος άρθρου εφηµερίδας, διαφηµίσεις τράπεζας και θεατρικής παράστασης και πινακίδα καφενείου, αντίστοιχα), ζητείται από τον αποδέκτη να φτάσει σε ένα παιχνίδι διπλής ανάγνωσης αναγνωρίζοντας λέξεις µέσα σε λέξεις, από την εναλλαγή γραµµατοσειρών, αλφαβήτων, χρωµάτων, τυπογραφικών χαρακτήρων ή άλλων συµβόλων. 6 Κείµενο 5. Τίτλος άρθρου εφηµερίδας, πηγή: «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», 7/9/2008.
Κείµενο 6. Έντυπη διαφήµιση της Αγροτικής Τράπεζας, ένθετο σε εφηµερίδα Κείµενο 7. ιαφηµιστική κάρτα για παράσταση του Κ.Θ.Β.Ε. Σε περιπτώσεις όπως αυτές, αυτό που σβήνεται και αντικαθίσταται µε άλλο δεν είναι ένα µέρος µιας έκφρασης ή λέξης αλλά ένα µέρος από τον τρόπο γραφής της. Ανατρέπονται δηλαδή, κάποιες συµβάσεις, µε τις οποίες είθισται να εµφανίζεται η έκφραση ή η λέξη στο συγκεκριµένο επικοινωνιακό πλαίσιο και αντί να διαταραχθεί η λεκτική οµοιογένεια -όπως συµβαίνει στα λεκτικά παλίµψηστα- εδώ διαταράσσεται η γραφιστική οµοιογένεια. Κείµενο 8. Πινακίδα καφετέριας στη Θεσσαλονίκη. 3.3. Πολυτροπικά Παλίµψηστα µε συναίρεση κειµενικών ειδών 7 Αν στα πολυτροπικά παλίµψηστα των προηγούµενων κατηγοριών ο αποδέκτης νοηµατοδοτεί διστάζοντας µετά την ερώτηση «Τι λέει εδώ;», στα δείγµατα αυτής της κατηγορίας διστάζει µετά την ερώτηση «Τι είναι αυτό;».
Προσεγγίζοντας τα κείµενα 9, 10, και 11 ο αναγνώστης/θεατής, κατά κανόνα, περνάει στιγµιαία από τις υποθέσεις «πρωτοσέλιδο εφηµερίδας;, φύλλο ατζέντας;, ωροσκόπιο;» πριν απαντήσει αντίστοιχα «ευχετήρια κάρτα, πρόσκληση σε γάµο, διαφήµιση». Κείµενο 9. Κάρτα ευχών για τη γιορτή της µητέρας Κείµενο 10. Προσκλητήριο γάµου Κείµενο 11. ιαφήµιση από ενηµερωτικό έντυπο για 8 συµπλήρωµα διατροφής.
Αυτό συµβαίνει, επειδή σε κάθε κείµενο, αναγνωρίζει λεκτικούς και µη λεκτικούς δείκτες δύο τουλάχιστον κειµενικών ειδών. Το διαφορετικό από τις προηγούµενες κατηγορίες είναι ότι τα ίχνη του άλλου λόγου που αναγνωρίζουν οι αποδέκτες δεν τους παραπέµπουν κάθε φορά σε µια συγκεκριµένη έκφραση, αλλά σε µια οµάδα κειµένων του ιδίου είδους, των οποίων τα χαρακτηριστικά θεωρούνται µέρος του κοινού τους πολιτισµικού φορτίου. Με βάση λοιπόν, τις οµοιότητες των κατηγοριών που περιγράψαµε, θα µπορούσαµε να ορίσουµε τα πολυτροπικά πολιτισµικά παλίµψηστα ως κείµενα που έχουν προκύψει από την εσκεµµένη τροποποίηση συµβάσεων ενός ή περισσοτέρων κειµενικών ειδών και χαρακτηρίζονται από τη συναίρεση αντιφατικών δεικτών. 4. Εστιάζοντας στην πρόσληψη: Στρατηγικές, συµβάσεις και δείκτες Από την παραπάνω συζήτηση γίνεται φανερό, ότι όσοι εκφράζονται µε πολυτροπικά παλίµψηστα αποδέχονται ως αξία τη δηµιουργικότητα και πειραµατίζονται µε διάφορες µορφές της, στο επίπεδο της διακειµενικότητας, εκµεταλλευόµενοι πολλές από τις επικοινωνιακές δεξιότητές τους και µεγάλο εύρος του πολυπολιτισµικού τους ρεπερτορίου. Η παραγωγή ευφάνταστων πολυτροπικών παλίµψηστων αποτελεί πρόκληση για πολλές κατηγορίες επαγγελµατιών της επικοινωνίας, όπως είναι οι: διαφηµιστές, δηµοσιογράφοι, γελοιογράφοι, συντάκτες, δηµιουργοί λογοτεχνικών, τηλεοπτικών και κινηµατογραφικών έργων, παραµυθάδες κ.λπ. αλλά και για ιδιώτες µε τις παραπάνω αξίες και χαρακτηριστικά. Όµως, παρά το ενδιαφέρον της παραγωγής των πολυτροπικών παλίµψηστων, επιλέξαµε να εστιάσουµε στην πρόσληψή τους γιατί αυτή δεν αφορά κάποιες, αλλά όλες τις κατηγορίες των αποδεκτών, οι οποίοι µπορούν να απευθυνθούν σε άλλους επιλέγοντας από τους όποιους δικούς τους εκφραστικούς πόρους, αλλά για να κατανοήσουν το λόγο των άλλων απαιτείται συχνά να νοηµατοδοτήσουν και να επικοινωνήσουν µε τρόπους έξω από το οικείο τους ρεπερτόριο. 4.1. Στρατηγικές πρόσληψης και δείκτες: Θεωρητικό πλαίσιο Υπενθυµίζουµε ότι, σύµφωνα µε το Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για τη Γλώσσα (2008) 10, η πρόσληψη 11 λόγου είναι µια ενεργητική διαδικασία κατά την οποία ο αποδέκτης (αναγνώστης, θεατής, ακροατής) αναπτύσσει διαδοχικά τέσσερις στρατηγικές: 9 10 Κεφάλαιο 4.4. 11 Για το γαλλικό όρο «reception», επιλέγουµε τον όρο «πρόσληψη» αντί του «αντίληψη» που προτείνεται στην ελληνική µετάφραση του Κοινού Ευρωπαϊκού Πλαισίου Αναφοράς για τη Γλώσσα (2008).
Σχεδιασµό. Επιλέγει το κειµενικό είδος µε τις συµβάσεις του οποίου θα προσεγγίσει το κείµενο, το τοποθετεί σε συγκεκριµένο γνωστικό πλαίσιο (πλαισίωση). Κάνει υποθέσεις, σχέδια και πραξεογράµµατα. Εκτέλεση. Αναζητεί λεκτικούς και µη λεκτικούς δείκτες και θέτει σε εφαρµογή τα σχέδια και το πραξεόγραµµά του. Αξιολόγηση. Συγκρίνει τους δείκτες µε τον αρχικό σχεδιασµό και επιβεβαιώνει ή απορρίπτει τις αρχικές υποθέσεις, προσδοκίες ή σχέδια. Αποκατάσταση. Εφόσον χρειαστεί, ξαναρχίζει τη διαδικασία µε νέο σχεδιασµό, αναπλαισίωση κ.λπ. Στο κέντρο αυτής της διαδικασίας βρίσκεται ο εντοπισµός και η αξιολόγηση δεικτών. Ο αποδέκτης για να διατυπώσει, επιβεβαιώσει ή απορρίψει τις υποθέσεις του, αναζητά δείκτες που σχετίζονται µε: τη νοµιµοποιηµένη σκοπιµότητα και τους στόχους του κειµένου, το καθεστώς των νοµιµοποιηµένων µετόχων στην επικοινωνία, το νοµιµοποιηµένο τόπο, το νοµιµοποιηµένο χρόνο (περιοδικότητα, διάρκεια της εξέλιξης, συνέχεια της εξέλιξης, συνέχεια της ισχύος), το νοµιµοποιηµένο µέσο ή υλικό, το νοµιµοποιηµένο τρόπο και κειµενική οργάνωση 12. Στην αναζήτηση αυτή, ο αποδέκτης βασίζεται σε κατηγοριοποιήσεις δεικτών που έχει ήδη κάνει, συνειδητά ή ασυνείδητα, ανάλογα µε τις συµβάσεις που θεωρεί ότι ορίζουν ένα κειµενικό είδος. Οι συµβάσεις αυτές απορρέουν από το διακείµενο 13, δηλαδή το σύνολο των κειµένων και κειµενικών ειδών της προηγούµενης εµπειρίας του. Για να αξιολογήσει τις υποθέσεις του για κάθε κατηγορία, διατρέχει εσωτερικευµένους παραδειγµατικούς άξονες από το διακείµενό του, καθένας από τους οποίους περιλαµβάνει λεκτικούς και µη λεκτικούς δείκτες. Σε ένα πολυτροπικό πολιτισµικό παλίµψηστο µπορεί να έχει τροποποιηθεί ένας ή περισσότεροι παραδειγµατικοί άξονες δεικτών, µε αποτέλεσµα στο τελικό κείµενο να 12 Ενδεικτικά, για τις «νοµιµοποιηµένες» παραµέτρους της περίστασης επικοινωνίας βλέπε D. Maingueneau (1998), κεφάλαιο 5 και το γνωστό µοντέλο SPEAKING του D. Hymes (1967). 13 Συχνά το διακείµενο περιγράφεται ως ένα νεφέλωµα από σύνολα κειµένων και κειµενικών ειδών, από τα οποία κάποια έχουν σαφή ονόµατα και όρια και κάποια ασαφή (Bronckart, 1996: 103-106, 211). Αν και ενίοτε θεωρείται συνώνυµο του διαλόγου που αντίστοιχα, εµφανίζεται ως µία δεξαµενή µε διαφορετικά είδη λόγου, κατά κανόνα διαφοροποιείται ή λειτουργεί συµπληρωµατικά µε αυτόν διότι ένα κείµενο µπορεί να περιλαµβάνει διαφορετικά είδη λόγου (Maingueneau, 1998: 41). Η προσφυγή στο διακείµενο και στον διάλογο είναι αναγκαία για κάθε νοηµατοδότηση τόσο στην παραγωγή, όσο και στην πρόσληψη λόγου. Κάθε παραγωγός ή αποδέκτης λόγου νοηµατοδοτεί αντλώντας από το προσωπικό του διακείµενο που αποτελείται από το σύνολο των κειµένων και κειµενικών ειδών της προηγούµενης εµπειρίας του. Η νοηµατοδότηση των πολυτροπικών παλίµψηστων αναδεικνύει ένα κοινό συλλογικό διακείµενο µιας κοινωνικής οµάδας. 10
συναιρούνται εσκεµµένα ίχνη τρόπων από περισσότερα από ένα κειµενικά είδη. Ο αποδέκτης, µε βάση κάποιους δείκτες επιλέγει το κυρίαρχο κειµενικό είδος σύµφωνα µε το οποίο θα προσεγγίσει το κείµενο (σχεδιασµός). Ανατρέχοντας στους παραδειγµατικούς άξονες δεικτών που θεωρεί ότι χαρακτηρίζουν το κειµενικό είδος, αναζητά στο κείµενο και άλλους δείκτες για να επιβεβαιώσει τις υποθέσεις του (εκτέλεση). Εντοπίζοντας κάποιους δείκτες µη συµβατούς (αξιολόγηση), ανατρέχει σε παραδειγµατικούς άξονες δεικτών που θεωρεί ότι χαρακτηρίζουν άλλα κειµενικά είδη και κάνει νέες υποθέσεις και αναπλαισιώσεις (αποκατάσταση). Η πρόσληψη των πολυτροπικών παλίµψηστων κεντρίζει το ενδιαφέρον των αναγνωστών, θεατών ή ακροατών γιατί στηρίζεται σε ένα παιχνίδι διαδοχικών ανατροπών υποθέσεων, πλαισιώσεων και αναπλαισιώσεων, σχεδιασµών και ανασχεδιασµών µέσα από τον εντοπισµό αντιφατικών λεκτικών και µη λεκτικών δεικτών. Καθώς απαιτεί περισσότερους διαδοχικούς σχεδιασµούς και ανασχεδιασµούς, οδηγεί τον αποδέκτη σε ένα µεγαλύτερο σάρωµα των πολυπολιτισµικών πόρων του διακειµένου του και η νοηµατοδότηση, προκύπτει τελικά, από µια ενεργητικότερη διαδικασία που στηρίζεται αφενός σε αναγνωρίσιµα τµήµατα του ακουστικού ή οπτικού πολυτροπικού κειµένου και αφετέρου στη συνολική πολυπολιτισµική εµπειρία κάθε αποδέκτη. Αν κατά την πρόσληψη των λεκτικών παλίµψηστων, ο αποδέκτης βρίσκεται αντιµέτωπος µε «ασκήσεις» πρόσληψης που του ζητούν µια κρυµµένη απάντηση, κατά την πρόσληψη των πολυτροπικών παλίµψηστων αντιµετωπίζει πολύ πιο σύνθετες -και για αυτό πολύ πιο απαιτητικές και προκλητικές- «ασκήσεις πολλαπλών επιλογών» στο επίπεδο της διακειµενικότητας που συχνά τον οδηγούν στη συνειδητοποίηση ή αποσαφήνιση εσωτερικευµένων συµβάσεων που οριοθετούν τα κειµενικά είδη. 4.2. Στρατηγικές πρόσληψης και δείκτες: Παραδείγµατα 4.2.1. Νοηµατοδοτώντας Παλίµψηστα µε τροποποίηση ενός παραδειγµατικού άξονα Κείµενα όπως το 12, συνιστούν µια ιδιαίτερη περίπτωση, στα όρια του λεκτικού και του πολυτροπικού παλίµψηστου. εν µπορεί να εκληφθούν ως λεκτικά παλίµψηστα, γιατί δεν έχουν προκύψει από την τροποποίηση λέξεων µιας συγκεκριµένης, παγιωµένης έκφρασης. Επίσης, αρχικά φαίνεται δύσκολο να θωρηθούν πολυτροπικά παλίµψηστα γιατί η νοηµατοδότησή τους δε φαίνεται να στηρίζεται ουσιαστικά στην πολυτροπικότητα, µε την έννοια της αλληλεπίδρασης πολλών τρόπων. Ωστόσο, τα εντάξαµε στα πολυτροπικά παλίµψηστα διότι έχουν προκύψει από την αλλαγή µιας σύµβασης, δηλαδή ενός τρόπου κάποιου συγκεκριµένου κειµενικού είδους. Η αλλαγή 11
αυτή συνίσταται στην αντικατάσταση ενός παραδειγµατικού άξονα δεικτών συγκεκριµένου κειµενικού είδους µε δείκτες από άξονα άλλου είδους και εικονογραφεί σαφώς τη λειτουργία του πολυτροπικού παλίµψηστου. Κείµενο 12. Τίτλος βιβλίου του Ευγένιου Τριβιζά. Τριβιζάς, Ε. (1997). Ποιος έκανε πιπί στο Μισισιπή; Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Στη διατύπωση «Ποιος έκανε πιπί στο...» αναγνωρίζονται εύκολα δείκτες (λεξιλογικοί και γραµµατικοί: έκανε πιπί, και γ πρόσωπο αντί για β ) που νοµιµοποιούν την υπόθεση της τρυφερής επίπληξης µε αποδέκτη βρέφος, νήπιο ή οικιακό ζώο συντροφιάς, σε πρόσωπο µε πρόσωπο επικοινωνία στον τοµέα της οικειότητας του ιδιωτικού βίου. Οι υποθέσεις αυτές δηµιουργούν αναµονή για µια επιλογή από τον παραδειγµατικό άξονα των λέξεων-δεικτών που δηλώνουν ένα χώρο ή ένα αντικείµενο που σχετίζεται µε αυτό το νοµιµοποιηµένο πλαίσιο επικοινωνίας: π.χ. χαλί, σαλόνι, κρεβάτι, αυτοκίνητο κ.λπ. Τροποποιώντας αυτή τη σύµβαση, µε την απάλειψη κάθε δείκτη από τον προαναφερθέντα νοµιµοποιηµένο παραδειγµατικό άξονα, και εγγράφοντας στη θέση του ένα τοπωνύµιο από τη γεωγραφία µιας µακρινής ηπείρου, συναιρούνται στο ίδιο κείµενο λεκτικοί δείκτες που παραπέµπουν σε αντιφατικές υποθέσεις επειδή ανήκουν σε διαφορετικά κειµενικά είδη. Η διατύπωση στο Μισισιπή, ως δείκτης παραπέµπει στα πλαίσια κειµενικών ειδών, όπως: άρθρο εφηµερίδας (π.χ. Οικολογική καταστροφή στο Μισισιπή, Περιπέτεια στο Μισισιπή), διαφήµιση ταξιδιωτικού γραφείου (π.χ. Κρουαζιέρα στο Μισισιπή), µυθιστόρηµα (π.χ. Έγκληµα στο Μισισιπή). Η συνύπαρξη δεικτών από ένα πλαίσιο ιδιωτικής και ένα πλαίσιο δηµόσιας επικοινωνίας παραπέµπει σε παιδικό λόγο που χαρακτηρίζει η ασάφεια των ορίων κοινωνικής απόστασης ή περιπτώσεις µίµησης παιδικού λόγου όπως στο παραµύθι. Η τελική νοηµατοδότηση του κειµένου ως τίτλου παραµυθιού στηρίζεται στη συνεξέταση των αντιφατικών αυτών δεικτών µε άλλους λεκτικούς και µη λεκτικούς δείκτες, όπως το αντικείµενο (βιβλίο) και η συγκεκριµένη θέση του κειµένου (τίτλος), ο τρόπος γραφής, τα χρώµατα, η εικόνα, το όνοµα του συγγραφέα και η εµπειρία του αναγνώστη από τον τρόπο γραφής του κ.λπ. 12
4.2.2. Νοηµατοδοτώντας Παλίµψηστα µε τροποποίηση πολλών παραδειγµατικών αξόνων Ένα τυπικό παράδειγµα αυτής της κατηγορίας συνιστά το διαφηµιστικό κείµενο 13. Εδώ, το σχήµα του αντικειµένου που φέρει το λόγο, το χειρόγραφο, η δοµή του κειµένου και η διατύπωση «παραδίδει µαθήµατα σε» θα µπορούσαν να λειτουργούν ως δείκτες του κειµενικού είδους «αγγελία µε την οποία ένα φυσικό πρόσωπο αναζητάει εργασία, ανακοινώνοντας προσφορά υπηρεσίας (µαθηµάτων) έναντι αµοιβής». Κείµενο 13. ιαφηµιστικό έντυπο της Singer, ένθετο σε εφηµερίδα (εµπρός όψη). Όµως, κάποιοι άλλοι δείκτες δεν είναι συµβατοί µε την υπόθεση αυτή. Το χρώµα του χαρτιού (κίτρινο αντί άσπρο), η ποιότητα του χαρτιού (χαρτόνι που δεν κόβεται εύκολα), ο τρόπος µε τον οποίο έφτασε στον αποδέκτη (µε τα ένθετα µιας εφηµερίδας), ο χώρος της διάδρασης (όχι αναγκαστικά δηµόσιος π.χ. ανάγνωση µπροστά σε κολώνα ή σε πίνακα ανακοινώσεων, αλλά στο σαλόνι ενός σπιτιού) ανατρέπουν την υπόθεση της αγγελίας και παραπέµπουν στις συµβάσεις άλλου κειµενικού είδους (δηλαδή σε συµβάσεις της διαφήµισης). Στην πρόσληψη του πολυτροπικού παλίµψηστου στο πλαίσιο της διαφήµισης συνηγορούν και οι λεκτικοί δείκτες mademoiselle, στυλ, νοικοκυρές... Για παράδειγµα, η λέξη mademoiselle λειτουργεί διπλά ως δείκτης µη συµβατός µε την υπόθεση της αγγελίας παράδοσης µαθηµάτων, γιατί: (α) προερχόµενη από µια διαφορετική γλώσσα και γραµµένη µε ένα διαφορετικό αλφάβητο από το υπόλοιπο κείµενο ανατρέπει τις συµβάσεις της γλωσσικής και γραφικής οµοιογένειας που απαιτεί η παρουσίαση του συντάκτη του κειµένου αυτού και δηλώνει την απόστασή της από το υπόλοιπο κείµενο, 13
(β) δηλώνοντας οικογενειακή κατάσταση, και µάλιστα µε τον τρόπο που θα την δήλωναν µαθήτριες άλλης εποχής, ανατρέπει τη σύµβαση που απαιτεί ο συντάκτης των αγγελιών αυτού του είδους να παρουσιάζεται µε την εργασιακή του ιδιότητα (καθηγητής, φιλόλογος κ.λπ.) ή το επίπεδο σπουδών του (φοιτήτρια, τριτοετής Νοµικής, κάτοχος proficiency), µαζί ενδεχοµένως µε ένα χαρακτηρισµό για τα προσόντα του που εγγυάται την αποτελεσµατικότητά του, όπως: έµπειρος, αριστούχος. Έτσι, ανακαλεί µια πραγµατικότητα από άλλη εποχή και άλλες κοινωνικές συνθήκες, η οποία δεν είναι συµβατή µε τους υπόλοιπους δείκτες του κειµένου, όταν mademoiselles δίδασκαν σε εύπορες δεσποινίδες οικοκυρικά, πιάνο και γαλλικά. Με τον ίδιο τρόπο, µνήµες άλλων κόσµων ή άλλων εποχών µη συµβατές µε την αγγελία παράδοσης µαθηµάτων αλλά και µε τον κόσµο στον οποίο παραπέµπει η mademoiselle, δηµιουργούν οι δείκτες στυλ και νοσοκόµες, διαφηµίστριες, γραµµατείς, νοικοκυρές, καθηγήτριες µουσικής. Το στυλ δεν ανήκει στον παραδειγµατικό άξονα των δεικτών των ευρέως διδασκοµένων µαθηµάτων, και οι νοσοκόµες, διαφηµίστριες, γραµµατείς, νοικοκυρές, καθηγήτριες µουσικής δεν ανήκουν στον παραδειγµατικό άξονα των νοµιµοποιηµένων αποδεκτών της αγγελίας, όπου το αναµενόµενο θα ήταν ιδιότητες ακαδηµαϊκές ή ηλικιακές (π.χ. σε µαθητές λυκείου, παιδιά κ.λπ.). Επίσης, όµοια λειτουργεί και το ώρο και το καθάρισµα (Κείµενο 14) ως δείκτης άλλου κειµενικού είδους, κόσµου και εποχής (διαφήµιση επιχείρησης και όχι αγγελία ιδιώτη). Κείµενο 14. ιαφηµιστικό έντυπο της Singer, ένθετο σε εφηµερίδα (πίσω όψη). Καθώς λοιπόν, οι δείκτες του κειµενικού είδους «διαφήµιση» κυριαρχούν, ο αναγνώστης, αναπροσαρµόζοντας τις αρχικές του υποθέσεις µε διαδοχικές αναπλαισιώσεις, προσλαµβάνει µε το κείµενο ως διαφήµιση και αλλάζει πραξεόγραµµα, για παράδειγµα δεν κόβει το χαρτάκι, που άλλωστε δεν έχει αριθµό 14
τηλεφώνου, αλλά αναζητά στην πίσω όψη το διαφηµιζόµενο προϊόν για να ανακαλύψει ότι η mademoiselle είναι τύπος ραπτοµηχανής. 4.2.3. Νοηµατοδοτώντας Παλίµψηστα µε τροποποίηση παραδειγµατικών αξόνων πολλών κειµενικών ειδών Το κείµενο 15, εύκολα θα µπορούσε να εκληφθεί ως πρωτοσέλιδο της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας, µε βάση πολλούς δείκτες που χαρακτηρίζουν τόσο το πρωτοσέλιδο συνολικά ως κειµενικό είδος (όπως: όνοµα, στοιχεία και σήµα της εφηµερίδας στο υψηλότερο σηµείο της σελίδας, τίτλος µε bold και µεγάλη γραµµατοσειρά, υπέρτιτλος διακριτός µε λεπτή οριζόντια µαύρη γραµµή, χωρισµός της σελίδας σε δύο µέρη µε µαύρη κατακόρυφη γραµµή, εικόνα και διάταξη των άρθρων), όσο και τα επιµέρους κειµενικά είδη που απαρτίζουν ένα πρωτοσέλιδο (στοιχεία της εφηµερίδας, εικόνες, είδη άρθρων, τίτλοι, υπέρτιτλοι και λεζάντες, κ.λπ.). Όµως, εκτελώντας και αξιολογώντας αυτό το πρώτο σχέδιο πρόσληψης, ο αναγνώστης/θεατής εντοπίζει δείκτες που δεν επιβεβαιώνουν την αρχική υπόθεσή του. Για παράδειγµα, ανατρέχοντας στις συµβάσεις του πρωτοσέλιδου, διαπιστώνει ότι το πρωτοσέλιδο του παραδείγµατος είναι σε ανάστροφη θέση σε σχέση µε τις υπόλοιπες σελίδες και ότι το συγκεκριµένο φύλλο της εφηµερίδας δεν έχει οπισθόφυλλο, αλλά δύο πρωτοσέλιδα. Και µόνοι οι δείκτες αυτοί αρκούν για αναπλαισίωση, υποδεικνύοντας ότι θα πρέπει να ερµηνεύσει το ανάστροφο πρωτοσέλιδο διαφορετικά τόσο από τα συνήθη πρωτοσέλιδα, όσο και από το υπόλοιπο σώµα της εφηµερίδας. Κείµενο 15. Ολοσέλιδη διαφήµιση της Vodafone, πηγή: «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» 12/10/2008. 15
Μη συµβατούς δείκτες µε την αρχική του υπόθεση, διαπιστώνει επίσης, ο αναγνώστης/θεατής όταν προσεγγίζει τα επιµέρους κείµενα του πρωτοσέλιδου, καθώς και τις σχέσεις µεταξύ τους. Ένα παιχνίδι συναίρεσης αντιφατικών δεικτών τόσο για τα κειµενικά είδη ειδησεογραφίας ή διαφήµισης (άρθρα ή διαφηµίσεις;, τίτλοι ή διαφηµίσεις;, χάρτης ή διαφήµιση;) όσο και για το θέµα (εξαιρετικά συµβάντα σε ξένη χώρα ή υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας;) εµφανίζεται στα περισσότερα κείµενα. Για παράδειγµα, διαπιστώνει πληθώρα επιµέρους λεκτικών και πολυτροπικών παλίµψηστων τα οποία, είτε έχουν προκύψει από τροποποίηση παγιωµένων εκφράσεων (π.χ. Επίσηµο νόµισµα το Φθηνώ), είτε έχουν προκύψει από τροποποίηση αξόνων δεικτών κειµενικών ειδών (π.χ. δείκτες χάρτη µε τοπωνύµια όπως: Blabladesh, Talkville, Speakland, North Ringtone, New Mobilia κ.λπ.), συναιρούν δείκτες από τις δύο διαφορετικές θεµατικές περιοχές και τις δύο κατηγορίες κειµενικών ειδών. Όµοια, στην υπόθεση της διαφήµισης συνηγορούν και άλλοι δείκτες που δεν συνιστούν χαρακτηριστικά του τυπικού πρωτοσέλιδου της «Κυριακάτικης». Για παράδειγµα, το µη αναµενόµενο κόκκινο χρώµα σε τέσσερα πεδία δηµιουργεί ερωτηµατικά για το είδος των άρθρων που προβάλλονται σε αυτό το φόντο. Καθώς η χρωµατική οµοιοµορφία συνήθως παραπέµπει σε οµοιογένεια κειµενικών ειδών, και τα δύο πεδία περιέχουν απροκάλυπτα διαφηµιστικά µηνύµατα, ενώ τα άλλα δύο έχουν αντιφατικούς δείκτες, ο αναγνώστης/θεατής τείνει να νοηµατοδοτήσει όλα τα κείµενα στα κόκκινα πεδία ως διαφηµίσεις. 5. Συµπεράσµατα και προοπτικές Ως µοναδικά κάθε φορά, παιχνίδια µίµησης, δηµιουργικότητας και απόκρυψης για τη χαρά της ανακάλυψης, τα πολυτροπικά παλίµψηστα διεκδικούν περισσότερη προσοχή από πιο τυπικές πραγµατώσεις του κυρίαρχου κειµενικού τους είδους, αναγκάζοντας τον βιαστικό κυρίως ακροατή, θεατή ή αναγνώστη εφήµερων κειµένων, να ανατρέξει ενεργητικότερα στο σύνολο των χαρακτηριστικών κάθε είδους, µε µοναδική ανταµοιβή την αίσθηση της έκπληξης από την ανατροπή του προφανούς οικείου για ένα άλλο οικείο, λιγότερο προφανές. Σε αυτό ακριβώς το σηµείο διαφέρουν από νεοαναδυόµενα είδη που συχνά πριν σταθεροποιηθούν, καλούνται υβριδικά- όπου η τροποποίηση συµβάσεων έχει µονιµότερο χαρακτήρα, δε στοχεύει στην έκπληξη αλλά στη λειτουργικότητα και 16
προκύπτει είτε από τη µεταφορά χαρακτηριστικών ενός είδους σε άλλο 14, είτε από την αµηχανία που προκαλεί η διαφοροποίηση του εξωτερικού πλαισίου, παραδείγµατος χάρη, µια εξέλιξη τεχνολογική 15. Στα πολυτροπικά παλίµψηστα οι ανατροπές των συµβάσεων µαρτυρούν την επιδεξιότητα του οµιλητή στο χειρισµό ποικίλων σηµειωτικών τρόπων της επικοινωνίας και αποκαλύπτουν, πέρα από τη διάθεση για πρωτοτυπία, απρόσµενες για την περίσταση όψεις της ταυτότητας του οµιλητή ή και στάσεις αµφισβήτησης για το ίδιο το επικοινωνιακό τελετουργικό που ακολουθεί (εκτενέστερη αναφορά στο θέµα βλ. Κουτσουσίµου-Τσίνογλου, 2000). Η οριοθέτηση κάθε είδους και η επιλογή του κυρίαρχου είδους στο πολυτροπικό πολιτισµικό παλίµψηστο, προϋποθέτουν καλή γνώση των συµβάσεων και των δεικτών που τείνουν να έχουν διάφορα κειµενικά είδη και για αυτό το λόγο παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη νοηµατοδότηση και την επικοινωνία, και κατ επέκταση και για τη διδακτική της επικοινωνίας. Μολονότι, η µε ποικίλους τρόπους συναίρεση αντιφατικών δεικτών που χαρακτηρίζει τα πολυτροπικά παλίµψηστα δεν είναι νέα (υπενθυµίζουµε τη συναίρεση κειµενικών ειδών σε παροιµίες 16, ή παιγνιώδεις οδηγίες 17 ), έως σήµερα τα πολυτροπικά παλίµψηστα θεωρούνται, κατά κανόνα, κείµενα περιθωριακά και ανάξια προσοχής για τη διδακτική της γλώσσας, ακόµη και στο πλαίσιο προσεγγίσεων που εστιάζουν στα χαρακτηριστικά των κειµενικών ειδών. Ωστόσο, η διαδικασία αποδόµησης ενός πολυτροπικού παλίµψηστου µέσα από τον εντοπισµό αντιφατικών δεικτών, οδηγεί σε µια νέα εξερεύνηση της διακειµενικότητας µέσα από τη συνειδητοποίηση των νοµιµοποιηµένων συµβάσεων που χαρακτηρίζουν διάφορα κειµενικά είδη και επιτρέπει να αποσαφηνισθούν οι δέσµες των χαρακτηριστικών δεικτών, δηλαδή οι τρόποι, που προκύπτουν από κάθε σύµβαση. Αυτό το παιχνίδι της σύγκρισης αντιφατικών πλαισιώσεων γίνεται γοητευτικότερο σε πολυτροπικά κείµενα όπου η τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα να εµφανίζονται οι δείκτες σταδιακά, π.χ. στην τηλεόραση, το ραδιόφωνο, τον κινηµατογράφο κ.λπ. 18. Σε αυτό το πλαίσιο, η εξέταση πολυτροπικών παλίµψηστων 14 Χαρακτηριστικό παράδειγµα µεταφοράς υπήρξε η αναγραφή του θέµατος σε φακέλους ταχυδροµικής επίσηµης ή επαγγελµατικής αλληλογραφίας, µετά την εξάπλωση του φαξ. 15 Παράδειγµα η εξέλιξη των συµβάσεων από τα περιεχόµενα έντυπου περιοδικού στη σελίδα υποδοχής αντίστοιχου ηλεκτρονικού περιοδικού. 16 Όπως: «από την Πόλη έρχοµαι και... στην κορφή κανέλα». 17 Όπως: «Συνταγή της επιτυχηµένης εκδροµής»: Αναµείξτε δύο δόσεις χιούµορ, µία δόση καλής διάθεσης κ.λπ.». 17 18 Ενδεικτικά, σε µαθήµατά µας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο και στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας χρησιµοποιήσαµε τηλεοπτικές διαφηµίσεις (όπως: δελτίο καιρού που έκρυβε διαφήµιση για τα κλιµατιστικά CHAPPEE, δήλωση ηλικιωµένης κυρίας σε συνοµηλίκους της «Πήρα το Lower» που έκρυβε διαφήµιση για τραπεζικό προϊόν), την εισαγωγή της εκποµπής
θα µπορούσε να συµβάλει ουσιαστικά στην κατανόηση των βασικότερων συµβάσεων των πλέον διαδεδοµένων κειµενικών ειδών. Αν τα λεκτικά παλίµψηστα λειτουργούν ως ένα κλείσιµο µατιού σε κάποιους αποδέκτες, υπενθυµίζοντας τους κοινούς τους πολιτισµικούς πόρους σε επίπεδο ρητών, τίτλων, διάσηµων ρήσεων, συνθηµάτων κ.λπ., τα πολυτροπικά παλίµψηστα, λειτουργούν όµοια αποκαλύπτοντας κοινούς πολιτισµικούς πόρους µιας κοινότητας σε ένα πολύ πιο σύνθετο επίπεδο, στο επίπεδο των διαρκώς ανανεούµενων συµβάσεων των κειµενικών ειδών και δηµιουργούν νέες, ενδιαφέρουσες προοπτικές για δραστηριότητες και εργασίες τύπου σχεδίων εργασίας (project) για όσους εµπλέκονται στη διδασκαλία/εκµάθηση γλωσσών σε διάφορα επίπεδα (εκπαιδευτές εκπαιδευτικών, εκπαιδευτικούς, δηµιουργούς εκπαιδευτικών υλικών και εργαλείων αξιολόγησης, µαθητές κ.λπ.). 6. Βιβλιογραφία Amossy, R. (2007). D une Culture à l Autre: Réflexions sur la Transposition des Clichés et des Stéréotypes. Palimpsestes 13, numéro spécial Le Cliché en traduction (Presses de la Sorbonne Nouvelle), 9-27. Bakhtine, M. (1984). Esthétique de la création verbale. Paris: Gallimard. Baldry, A. & Thibault, J. P. (2006). Multimodal Transcription and Text Analysis. London: Equinox. Bhatia, V. (1997). Introduction: Genre Analysis and World Englishes. World Englishes, 16, 313-319. Boyer, H. (2001). L Incontournable Paradigme des Représentations Partagées dans le Traitement de la Compétence Culturelle en Français Langue Étrangère. Revue de Didactologie des Langues-Cultures, 3/4, 123-124, 333-340. Bronckart, J-P. (1996). Activité langagière, textes et discours. Pour un interactionnisme socio-discursif. Lausanne, Paris : Delachaux et Niestlé. Galisson, R. (1994). Les Palimpsestes Verbaux: Des Révélateurs Culturels Remarquables mais peu Remarqués In Lingua III, Programme Interuniversitaire de Coopération: Apprentissage des Langues pour la Vie Active et Communication Interculturelle (pp. 9-33). Thessalonique: Laboratoire de Didactique des Langues, Université Aristote de Thessalonique. «Αλ τσαντίρι Νιούζ» και αποσπάσµατα από το κινηµατογραφικό έργο του Γούντυ Άλλεν «Ακαταµάχητη Αφροδίτη» όπου συναιρούνταν δείκτες αρχαίας τραγωδίας, χολυγουντιανού µιούζικαλ και σύγχρονης κοινωνικής ταινίας. 18
Galisson, R. (1999). La Pragmatique Lexiculturelle pour Accéder Autrement, à une Culture, par un Autre Lexique. ELA, 116, 477-496. Hyland, K. (2002). Genre: Language, Context and Literacy. Annual Review of Applied Linguistics, 22, 113-135. Hymes, D. (1967). Models of the Interaction of Language and Social Life. Journal of Social Issues, XXIII (2), 8-28. Johns, A. (1997). Text, Role and Context: Developing Academic Literacies. Cambridge: Cambridge University Press. Johns, A. (2002). Introduction: Genre in the Classroom. In A. M. Johns (Ed.), Genre in the Classroom: Multiple Perspectives (pp. 3-13). N.J. & London: Lawrence Erlbaum Associates. Kalantzis, M. & Cope, B. (2000). Multiliteracies: The Design of Social Futures. London: Palmer Press. Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για τη Γλώσσα: Εκµάθηση, ιδασκαλία, Αξιολόγηση (2008){2005 αρχική γαλλική έκδοση}. Στρασβούργο: Συµβούλιο για την Πολιτιστική Συνεργασία Επιτροπή Παιδείας Τµήµα Σύγχρονων Γλωσσών. (επιµέλεια ελληνικής έκδοσης Σ. Ευσταθιάδης & Α. Τσαγγαλίδης) Ανακτήθηκε 15/10/2008, από τη διεύθυνση: http://www.komvos.edu.gr/common%20european%20framework.pdf Κουρδής, Ε. (2005). Λεκτικά Πολιτισµικά Παλίµψηστα στον Ελληνικό Τύπο. Συγχρονική και ιαχρονική Μελέτη Σηµασιολογικών Πεδίων και Συχνότητας Εµφάνισής τους. In Proceedings of the 7th International Conference on Greek Linguistics, University of York, 8-10/9/2005 (πρακτικά υπό έκδοση). Κουτσουσίµου-Τσίνογλου, Β. (2000). Πολυφωνικότητα και Πολυτροπικότητα: είκτες Στάσεων του/της Οµιλητή/-τριας και Σχεδιασµός ενός «Κοινού Γραπτού». Προπαιδαγωγική ανάλυση. Γλωσσικός Υπολογιστής, 2, 1-2, 207-222. Kress, G. (1997). Visual and Verbal Modes of Representation in Electronically Mediated Communication: The Potentials of New Forms of Text. In I. Snyder (Ed.), In Page to Screen. Sydney: Allen & Unwin. Kress, G. (2000). Design and Trasformation: New Theories of Meaning. In M. Kalantzis & B.Cope (Eds.), Multiliteracies: The Design of Social Futures. London: Palmer Press. Kress, G. (2001). Issues for a Working Agenda in Literacy. In M. Kalantzis & B. Cope (Eds.), Transformations in Language and Learning: Perspectives on Multiliteracies. Australia: Common Ground Publishing. Kristeva, J. (1969). Σηµειωτική. Recherches pour une sémanalyse. Paris : Seuil. 19
Macken-Horarik, M. (2002). Something to Shoot for : A Systemic Functional Approach to Teaching Genre in Secondary School Science. In Ann, M. Johns (Ed.), Genre in the Classroom: Multiple Perspectives (pp. 17-42). N.J. & London: Lawrence Erlbaum Associates. Maingueneau, D. (1998). Analyser les Textes de Communication. Paris: Armand Collin. Martin, J. R. (1984). Types of Writing in Infants and Primary School. In I. Unsworth (Ed.), Reading, Writing, Spelling (Proceedings of the Fifth Macarthur Reading/Language Symposium). Sydney: Macarthur Institute of Higher Education. Miller, C. (1984). Genre as Social Action. Quarterly Journal of Speech, 70, 151-167. Paltridge, B. (2002). Genre, Text Type, and the English for Academic Purposes (EAP) Classroom. In A. M. Johns (Ed.), Genre in the Classroom: Multiple Perspectives (pp. 73-90). N.J. & London, Lawrence Erlbaum Associates. Simeonidou-Christidou, T. (1998). Zones de Transparence et d Opacité Sémantiques pour le Grec et le Français. Thessalonique: Studio University Press. Todorov, T. (1981). Mikhail Bakhtine le principe dialogique. Suivi de Ecrits du Cercle de Bakhtine. Paris: Seuil. Tsitsa, M. & Anastassiadi, M. Ch. (2001). Accéder la Traduction de la Culture par l Entremise des Palimpsestes Verbo-Culturels (PVC). Cahiers de Lexicologie, 78, 147-176. 20