ΔΙΑΛΕΞΗ 12η : OI OIKONOMIKEΣ ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ- ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ JOSEPH SCHUMPETER Ο Γιόζεφ Άλοϊς Σουμπέτερ (Joseph Alois Schumpeter, 8 Φεβρουαρίου 1883-8 Ιανουαρίου 1950) ήταν Αυστριακός οικονομολόγος μοραβικής καταγωγής. Έγινε γνωστός για τις θεωρίες του περί Καπιταλιστικής Ανάπτυξης και Οικονομικών κύκλων. Ο Schumpeter (1883-1950) άσκησε μεγάλη επίδραση στη μελέτη της ανάπτυξης και της οικονομικής επιστήμης γενικότερα (όπως και στον κλάδο της διοίκησης επιχειρήσεων), καθώς εισήγαγε τον παράγοντα καινοτομία στην παραγωγική διαδικασία αποδίδοντάς του πρωταρχικό ρόλο.
Το έργο του Στα έργα του συγκαταλέγονται τα βιβλία: Θεωρία της Οικονομικής Ανάπτυξης (1912) Οικονομικοί κύκλοι: Μια θεωρητική, ιστορική και στατιστική ανάλυση της καπιταλιστικής διαδικασίας (1939) Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία (1942)
Οι Bασικές Θέσεις του J. Schumpeter Ο J. Schumpeter (1883 1950) αποδέχεται τη νεοκλασική θεωρία και ιδιαίτερα τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας (ισορροπίας σε μια ελεύθερη αγορά) με τη διαφορά ότι της ασκεί ουσιώδη κριτική. Είναι αντίθετος με την αντίληψη της νεοκλασικής ορθοδοξίας που θέλει την αναπτυξιακή διαδικασία μια συνεχή αρμονική χωρίς διακοπές και κρίσεις εξέλιξη του παραγόμενου προϊόντος. Αν και αντίθετος στη μαρξιστική ιδεολογία, διαβλέπει ωστόσο, το τέλος του καπιταλιστικού συστήματος και τη σταδιακή αντικατάσταση του από το σοσιαλισμό, θέση απόλυτα συμβεβλημένη με την εκτίμηση του Marx (σχόλιο: Η κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος δεν φαίνεται να αποδεικνύεται ορθή ιστορικά Αποδέχεται τη θέση ότι μέσω του μηχανισμού προσδιορισμού των τιμών και των ποσοτήτων μέσω της οικονομίας της αγοράς επιτυγχάνεται η ισορροπία μέσω μιας ομαλής διαδικασίας-πορείας Ωστόσο, αυτή η ομαλή πορεία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως οικονομική ανάπτυξη
Προϋποθέσεις ανάπτυξης: Εμφάνιση νέων προϊόντων στην αγορά τα οποία δεν υπήρχαν πριν Ποιοτική Βελτίωση των υπαρχόντων προϊόντων Εφαρμογή νέων μεθόδων παραγωγής και εμπορίας Δημιουργία νέων αγορών Νέες πηγές προσφοράς Α υλών Αναδιάρθρωση κλάδων παραγωγής με την διάσπαση των μονοπωλιακών καταστάσεων (τραστ και καρτέλ)
Νέοι επιχειρηματίες ικανοί να αναλάβουν νέους επιχειρηματικούς κινδύνους Επαναστατικές αλλαγές στη διάρθρωση της παραγωγικής βάσης Καινοτομία η καινοτομία αποτελεί μια νέα συνάρτηση παραγωγής σε κάθε ιστορική περίοδο κάποια επιχείρηση προκαλεί αναταραχή (σ.σ. εννοεί την αναπτυξιακή) μέσα στον κλάδο παραγωγής συμπαρασύροντας όλο το σύστημα O Schumpeter ισχυρίζεται ότι ο καπιταλισμός βαθμιαία θα καταστραφεί εκ των έσω όχι λόγω της αποτυχίας του αλλά από την ίδια του την επιτυχία, η οποία θα φέρει ριζικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Ο καπιταλισμός σύμφωνα με τον Schumpeter θα παραχωρήσει τη θέση του σε κάποια μορφή δημόσιου ελέγχου ή σοσιαλισμού.
ΒΙΒΛΙΟ 1 ο Θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης (1912) Σε αυτή τη μελέτη ο Σουμπέτερ καταδεικνύει το στατικό μοντέλο του καπιταλισμού που είναι καταδικασμένο να διαγράφει αέναους και μη παραγωγικούς κύκλους. Η συσσώρευση κεφαλαίου δεν είναι πλέον η σημαντικότερη πτυχή του καπιταλισμού όπως στον Άνταμ Σμιθ, τον Μαρξ και τον Τζον Στιούαρτ Μιλ. Το οικονομικό σύστημα περιγράφεται ως μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία όπου η αδράνεια παίζει κυρίαρχο ρόλο, η επανάληψη των ίδιων διαδικασιών είναι μία συνήθεια και είναι ο ανταγωνισμός αυτός που εξαναγκάζει τους κεφαλαιοκράτες να αποδίδουν στους εργάτες την πλήρη αξία της εργασίας τους.
H δημιουργική καταστροφή του Joseph Schumpeter Σύμφωνα με τον Schumpeter, η οικονομική ανάπτυξη δεν συνδέεται απλά με την αύξηση των παραγωγικών συντελεστών αλλά προσδιορίζεται από την καινοτομία. Η καινοτομία αντιπροσωπεύει την αποδόμηση της υφιστάμενης παραγωγικής διαδικασίας μέσα από μια διαδικασία «δημιουργικής καταστροφής». Η οικονομική πρόοδος δεν είναι συνεπώς μια ομαλή διαδικασία αλλά έρχεται σε κύματα, δημιουργεί αντιδράσεις και κοινωνικές εκρήξεις λόγω της αδυναμίας τμημάτων της κοινωνίας να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της αλλαγής, και έτσι η πρόοδος δοκιμάζεται από βίαιες καταστροφές. Υπάρχουν περίοδοι όπου υπάρχει μια σχετική σταθερότηττα στην αγορά υπό την έννοια ότι τα προϊόντα και οι παραγωγοί τους καθώς και τα μερίδια αγοράς είναι δεδομένα, όπου εκείνες οι επιχειρήσεις που επιδεικνύουν ανταγωνιστικότερα προϊόντα και τεχνολογίες ή οργανωσιακές ικανότητες που συντελούν στην επίτευξη οικονομικών κερδών είναι και αυτές που επικρατούν τελικά στην αγορά.
Αυτές οι περίοδοι χαρακτηρίζονται από θεμελιώδη σοκ στην αγορά ή ασυνέχειες που καταστρέφουν τους παλιούς πόρους και τις μεθόδους επτευξης συγκριτικού πλεονεκτήματος αντικαθιστώντας τις με νέες. Τα κέρδη κατά τον Σουμπέτερ δεν προέρχονται από την εκμετάλλευση της εργασίας ή από κάποια ενσωματωμένη αξία στο κεφάλαιο. Τα κέρδη εμφανίζονται στην παραγωγική διαδικασία όταν λαμβάνουν χώρα καινοτόμες ιδέες κάθε είδους, οι οποίες αυξάνουν την παραγωγικότητα σημαντικά ή βοηθούν στη δημιουργία εντελώς νέων προϊόντων. Οι επιχειρήσεις έχουν κίνητρο να επιδιώξουν την παροχή καινοτομικών προιόντων καθώς με τον τρόπο αυτό είναι δυνατόν να εξασφαλίσουν μεγάλα κέρδη, αν η καινοτομία που μετασχηματιστεί σε εμπορεύσιμο καταναλωτικό προιόν, τύχει της αποδοχής ενός σημαντικού μέρους καταναλωτών-αγοραστών. Σύμφωνα με τον Schumpeter, η διαδικασία της δημιουργικής καταστροφής υπονοεί ότι μια κατάσταση στατικότητας, είναι λιγότερο σημαντική από μια κατάσταση μακροχρόνιας δυναμικής αποτελεσματικότητος που σχετίζεται με μια μακρά περίοδο τεχνολογικής βελτίωσης.
Αυτό που πραγματικά μετράει είναι ο ανταγωνισμός μεταξύ νέων προϊόντων, τεχνολογιών και οργανωσιακών τεχνικών, και όχι ο ανταγωνισμός ως προς την τιμή (σελ. 84-5). Από αυτή την τελευταία θέση και παρεμφερείς απόψεις οι ιδέες του Schumpeter s έχουν χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για την υπεράσπιση της ιδέας ύπαρξης μονοπωλίων, καθώς το κίνητρο για την επίτευξη υψηλών κερδών μέσω της καινοτομίας είναι υψηλό για την ενθάρρυνση της καινοτομίας, που συντελεί σε αποτελέσματα υψηλότερα μακρο-πρόθεσμα Ο Schumpeter υποστήριξε ότι η ανάλυση της πολιτικής των επιχειρήσεων θα πρέπει να επικεντρωθεί περισσότερο σε πολιτικές καινοτομίας και λιγότερο στην σημασία των τιμών στην αγορά ως προς τη διαμόρφωση της τωρινής ευημερίας που επιτυγχάνει η οικονομία.
Παραδείγματα: Εταιρείες που έφεραν την επανάσταση αλλάζοντας συνάμα την δομή της παραγωγής ή τη δημιουργία νέων κλάδων παραγωγής ήταν για παράδειγμα: η Xerox στα φωτοτυπικά μηχανήματα ή Polaroid στη στιγμιαία φωτογραφία (οι ανταγωνιστές της διαπίστωσαν ότι τα κέρδη τους άρχισαν να μειώνονται από την εισαγωγή της νέας τεχνολογίας και προσπάθησαν είτε να δημιουργήσουν παρόμοιες τεχνολογίες, ή να μειώσουν το κόστος παραγωγής για να προσφέρουν τα προϊόντα τους σε χαμηλότερη τιμή, χωρίς όμως να απωλέσουν μέρος της κερδοφορίας τους) Οι κασέτες ως τρόπος αποθήκευσης δεδομένων ήχου σταδιακά αντικαταστάθηκαν από νέες καινοτομικές τεχνολογίες Στην τεχνολογία, η κασέτα αντικατέστησε το 8-track, μόνο για να αντικατασταθεί με τη σειρά της από το CD, και το MP3 player
Οι εταιρείες που παρουσιάζουν παρωχημένη τεχνολογία δεν καταφέρνουν απαραίτητα να προσαρμοστούν στο επιχειρηματικό περιβάλλον που δημιουργήθηκε από τις νέες τεχνολογίες. Η καινοτομία λοιπόν δίνει στον καπιταλιστή που την εκμεταλλεύεται ένα σημαντικό άλλα πρόσκαιρο πλεονέκτημα, γιατί λίαν συντόμως οι ανταγωνιστές την αντιγράφουν και αποκαθίσταται η προηγούμενη ισορροπία του τρόμου. Οι καινοτόμοι ή επαναστάτες της παραγωγής (entrepreneurs) δεν ανήκουν κατ ανάγκην σε κάποια κοινωνική/οικονομική τάξη, ωστόσο αποτελούν τον μοχλό της ανάπτυξης και της ευημερίας. Ο επιχειρηματίας όμως που προάγει την καινοτομία έχει το κίνητρο κατά τον Σουμπέτερ να δημιουργήσει ένα ιδιωτικό βασίλειο ή μία δυναστεία, να επιτύχει και να απολαύσει τη χαρά της δημιουργίας και της επίτευξης στόχων.
Εν τέλει, ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής δεν διακατέχεται μόνο από τη νοοτροπία της επικράτησης και της αρπαγής του πλούτου από την κοινωνία αλλά και από έναν ιδιότυπο ρομαντισμό και διάθεση ανατροπής της στατικότητας των πραγμάτων. Για τον Σουμπέτερ, η καπιταλιστική δυναμική οδηγεί στην κυριαρχία των μεγάλων επιχειρήσεων. Ο μονοπωλιακός καπιταλισμός των κυρίαρχων μεγάλων επιχειρήσεων αποτελεί το ανώτερο και τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού. Όμως, η συμφωνία στο συμπέρασμα σε σχέση με τη βασική θέση του κομμουνισμού ότι στο τέλος το καπιταλιστικό σύστημα θα καταρρεύσει, συνοδεύεται από μια εντελώς διαφορετική οπτική για τους παράγοντες που οδηγούν στην κρίση του καπιταλισμού. Το "παράδοξο" του Σουμπέτερ είναι η άποψη πως ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει όχι λόγω της αποτυχίας του αλλά λόγω της επιτυχίας του. Η καπιταλιστική κοινωνία δεν θα πάψει να δημιουργεί κέρδος.
Όπως αναφέρθηκε, η δύναμη υπεροχής του καπιταλισμού δεν βρίσκεται στους μηχανισμούς της εργασιακής αξίας αλλά σ' αυτό που ο ίδιος αποκαλεί "δημιουργική καταστροφή". Η δύναμη του καπιταλισμού πηγάζει από τις νέες μεθόδους παραγωγής, τις νέες αγορές και μορφές οργάνωσης της βιομηχανίας, όπως αυτές αναπτύσσονται στο πλαίσιο της λειτουργίας των μεγάλων επιχειρήσεων του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Φυσικά για να δημιουργηθούν καινοτομίες οι οποίες θα τείνουν να δημιουργήσουν μονοπωλιακές καταστάσεις. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να ληφθεί υπόψη σοβαρά η πέραν της καινοτομίας και η ικανότητα της ηγεσίας του επιχειρηματία. Είναι η ηγεσία και το κύρος και η προβλεπτικότητα για τις μελλοντικές τάσεις της αγοράς που έχουν μεγάλη επίδραση στη λήψη αποφάσεων που οδηγούν στη δημιουργία καινοτομιών, οι οποίες με τη σειρά τους δημιουργούν μονοπωλιακές τάσεις.
Ενας ιδανικός επιχειρήματίας δεν θα πρέπει να χαρακτηρίζεται μόνο από ικανότητα αντίληψης, διορατικότητα και δημιουργικότητα, αλλά και από την πρόθεση να ρισκάρει, να αναλάβει επιχειρηματικό κίνδυνο. Και αυτό φυσικά σχετίζεται με τα ίδια τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του επιχειρηματία. Συνεπώς για τον Σουμπέτερ μονοπώλιο σημαίνει δημιουργική καταστροφή και όχι μεγιστοποίηση κερδών. Η παρακμή τής επιχειρηματικής λειτουργίας και όχι ο περιορισμός των κερδών "καταστρέφει" την ίδια την δημιουργική καταστροφή. Η καινοτομία αντιπροσωπεύει την αποδόμηση της υφιστάμενης παραγωγικής διαδικασίας μέσα από μια διαδικασία «δημιουργικής καταστροφής». Η οικονομική πρόοδος δεν είναι συνεπώς μια ομαλή διαδικασία αλλά έρχεται σε κύματα, δημιουργεί αντιδράσεις και κοινωνικές εκρήξεις λόγω της αδυναμίας τμημάτων της κοινωνίας να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της αλλαγής, και έτσι η πρόοδος δοκιμάζεται από βίαιες καταστροφές.
Προϋποθέσεις ανάπτυξης: Εμφάνιση νέων προϊόντων στην αγορά τα οποία δεν υπήρχαν πριν Ποιοτική βελτίωση των υπαρχόντων προϊόντων Εφαρμογή νέων μεθόδων παραγωγής και εμπορίας Δημιουργία νέων αγορών Νέες πηγές προσφοράς Α υλών Αναδιάρθρωση κλάδων παραγωγής με την διάσπαση των μονοπωλιακών καταστάσεων (τραστ και καρτέλ) Νέοι επιχειρηματίες ικανοί να αναλάβουν νέους επιχειρηματικούς κινδύνους Επαναστατικές αλλαγές στη διάρθρωση της παραγωγικής βάσης
Καινοτομία η καινοτομία αποτελεί μια νέα συνάρτηση παραγωγής σε κάθε ιστορική περίοδο κάποια επιχείρηση προκαλεί αναταραχή (σ.σ. εννοεί αναπτυξιακή) μέσα στον κλάδο παραγωγής συμπαρασύροντας όλο το σύστημα Αυτό που πρέπει να διακρίνει τον επιτυχημένο επιχειρηματία είναι όχι το αν είναι ιδιοκτήτης της επιχείρησης, αλλά να έχει ηγετικές ικανότητες Ο επιχειρηματίας για τον Schumpeter είναι ικανός όταν αναλαμβάνει επιχειρηματικούς κινδύνους και δεν περιορίζεται μόνο στη λήψη λογικών αποφάσεων
Ο σουμπετεριανός επιχειρηματίας δεν θεωρεί αυτοσκοπό του μόνο την μεγιστοποίηση του κέρδους (maximization of profit) Αντίθετα, επιδιώκει το κέρδος γιατί έχει το όνειρο της ίδρυσης ενός ιδιωτικού βασιλείου και συνήθως, όχι απαραίτητα, μιας δυναστείας Τον διακατέχει η θέληση για κατάκτηση, η θέληση της ίδρυσης, η διάθεση του αγώνα και η απόδειξη υπεροχής έναντι των άλλων ΣΧΟΛΙΟ: Ο Schumpeter αποδίδει στον επιχειρηματία ψυχολογικά αίτια για την εκδήλωση υψηλής επιχειρηματικής ικανότητας στη συμπεριφορά του με σκοπό τη δημιουργία. Το κίνητρο για την επιχειρηματική δράση δεν είναι η υψηλή αμοιβή, η προαγωγή ή η δόξα, αλλά η ψυχολογική ευχαρίστηση από την συνεισφορά του.
Επιπλέον θέσεις του Schumpeter Eκείνο που έχει σημασία είναι τα πραγματικά μεγέθη και όχι τα χρηματικά Οι μεταβολές στην ποσότητα χρήματος απλά επηρεάζουν το επίπεδο των τιμών Η χρηματοδότηση των επενδύσεων μπορεί να εξασφαλιστεί από τις αποταμιεύσεις Οι τράπεζες συνεισφέρουν στην ανάπτυξη δημιουργώντας (λογιστικό) χρήμα
Η Περιοδικότητα του επιχειρηματικού κύκλου Θέσεις Schumpeter: Εφόσον εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση επενδυτικών σχεδίων τότε μπορεί να προκύψουν νέες καινοτομίες Οι νέες καινοτομίες θα φέρουν την οικονομική ανάπτυξη που μπορεί να σχηματοποιηθεί με μια κυκλική εξέλιξη διακοπτόμενη από ασυνέχειες και κρίσεις όπως φαίνεται από το επόμενο σχήμα
Φάση της Ανάπτυξης/ Άνθησης: Εδώ ο επιχειρηματίας εφαρμόζοντας νέες τεχνολογίες και μεθόδους παραγωγής παράγει καινοτομικά προϊόντα Η εξέλιξη αυτή συμπαρασύρει και άλλους επιχειρηματίες να κατευθύνουν τις επενδύσεις τους προς τη νέα καινοτομία με σκοπό το κέρδος Η οικονομία περνά σε μια περίοδο άνθησης, όπου νέες επιχειρήσεις που εισέρχονται στον κλάδο επιταχύνουν την οικονομική δραστηριότητα ενώ αυτές που δεν μπορούν να εναρμονισθούν με τα νέα δεδομένα αποχωρούν από τον κλάδο
Φάση της Κάμψης Πολλοί επιχειρηματίες από άλλους κλάδους προσφεύγουν στον εξωτερικό δανεισμό με σκοπό να εισέλθουν στην αναδυόμενη αγορά με σκοπό την παραγωγή για καθαρά κερδοσκοπικούς σκοπούς Όμως, από τη στιγμή που το κύμα των καινοτομιών σταματήσει να αποδίδει περαιτέρω κέρδη στις νεοεισερχόμενες εταιρίες που έχουν δανεισθεί, τότε αυτές αντιμετωπίζουν το φάσμα της χρεοκοπίας Φάση Ύφεσης Πολλές εταιρίες κλείνουν λόγω μικρής παραγωγικότητας και γιατί εισήλθαν στην αγορά με τη νοοτροπία της κερδοσκοπικής επέκτασης
Φάση Ανάκαμψης Οι υγιείς εναπομείναντες εταιρίες προσπαθούν να καλύψουν το κενό που άφησαν οι επιχειρήσεις που έκλεισαν Η παραγωγή τους αυξάνει δημιουργώντας νέες υγιείς προϋποθέσεις ανάπτυξης. Η φάση της ανάκαμψης που θα οδηγήσει σε ένα νέο κύκλο ανάπτυξης είναι προ των πυλών
Η Περιοδικότητα του επιχειρηματικού κύκλου Θέσεις Schumpeter: Εφόσον εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση επενδυτικών σχεδίων τότε μπορεί να προκύψουν νέες καινοτομίες Οι νέες καινοτομίες θα φέρουν την οικονομική ανάπτυξη που μπορεί να σχηματοποιηθεί με μια κυκλική εξέλιξη διακοπτόμενη από ασυνέχειες και κρίσεις