Διοίκηση Επιχειρήσεων

Διοίκηση Επιχειρήσεων Ενότητα 8: Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη Πουλιόπουλος Λεωνίδας Τμήμα Διεθνούς Εμπορίου

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας Να κατανοήσει ο φοιτητής τις βασικές εννοιολογικές προσεγγίσεις της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. 4

Περιεχόμενα ενότητας Γενικά στοιχεία για την εταιρική κοινωνική ευθύνη. Ορισμοί εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την εταιρική κοινωνική ευθύνη. 5

Γενικά-Εισαγωγικά (1) Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη (Ε.Κ.Ε.) είναι μια έννοια η οποία τα τελευταία χρόνια λαμβάνει άλλες διαστάσεις και άλλο νόημα από εκείνο που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, τόσο λόγω της αυξανόμενης οικολογικής καταστροφής που συντελείται κάθε μέρα, αλλά και λόγω της τελευταίας χρηματοπιστωτικής κρίσης τα αποτελέσματα της οποίας είναι ακόμη απροσδιόριστα όσο αφορά την πραγματική οικονομία. Επομένως η συζήτηση γύρω από την Ε.Κ.Ε. που πρέπει να γίνει, λαμβάνει ένα εξαιρετικό πλέον ενδιαφέρον, καθότι πρέπει να λάβει σοβαρά υπ όψη, όχι μόνο τα περιβαλλοντικά και τα κοινωνικά προβλήματα αλλά και τον ρόλο που θα πρέπει να παίξουν οι επιχειρήσεις και κυρίως οι τράπεζες στο νέο διαμορφούμενο οικονομικό περιβάλλον, που θα προκύψει, μετά τη τελευταία οικονομική ή ακόμη και ενδεχόμενη κοινωνική κρίση. 6

Γενικά-Εισαγωγικά (2) Όλοι γνωρίζουμε ότι οι επιχειρήσεις είναι ένα προϊόν της κοινωνίας και υπάρχουν λόγω της κοινωνίας. Αντλούν την δύναμή τους από την κοινωνία παίρνουν την άδεια για να λειτουργήσουν από την κοινωνία, επομένως οφείλουν να υπηρετούν και την κοινωνία παράλληλα με το κέρδος. Φυσικά κανένας δεν θα ήθελε να βάλει εμπόδια και φραγμούς στην ανάπτυξη στη δημιουργικότητα και την ευρηματικότητα των επιχειρήσεων και των στελεχών τους. Δεν μπορούν όμως τόσο τα ακριβοπληρωμένα στελέχη, οι διοικήσεις και άλλοι παράγοντες των επιχειρήσεων στον βωμό του κέρδους και των μπόνους, να αγνοούν βασικούς και θεμελιώδεις κανόνες της αγοράς, η μη τήρηση των οποίων επιφέρει οικονομικές κρίσεις, που καταλήγουν σε κοινωνικό αποκλεισμό, εξευτελισμό ακόμη και αφανισμό ενός μέρους των μελών της κοινωνίας μας. 7

Ορισμοί Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (1) Δεν υπάρχει ένας καθιερωμένος διεθνώς ορισμός της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης παρά το γεγονός ότι η έννοια αυτή χρησιμοποιείται ευρέως στο δημόσιο διάλογο διεθνώς. Πριν προχωρήσουμε στον προσδιορισμό της έννοιας για τις ανάγκες της Γνώμης αυτής, θα ήταν χρήσιμο να καταγράψουμε τους ορισμούς που κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιηθεί. Το 1998, το Διεθνές Επιχειρηματικό Συμβούλιο για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Δ.Ε.Σ.Β.Α., World Business Council for Sustainable Development) χρησιμοποίησε τον πιο κάτω ορισμό της έννοιας της Ε.Κ.Ε. για να διεξάγει την πρώτη έρευνα με θέμα τον προσδιορισμό του όρου Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη στο Βέλγιο και την Ολλανδία : "Η εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι η διαρκής δέσμευση μιας επιχείρησης να συμπεριφέρεται ηθικά και να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη ενώ ταυτόχρονα θα βελτιώνει την ποιότητα ζωής των εργαζομένων και των οικογενειών τους καθώς επίσης και της τοπικής κοινότητας και της κοινωνίας γενικότερα». 8

Ορισμοί Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (2) Η διεύρυνση της έρευνας και του διαλόγου σε άλλες χώρες σε όλο τον κόσμο επιβεβαίωσε την διαφορετικότητα της έννοιας του ορισμού αυτού από περιοχή σε περιοχή, όπως και του είδους των δράσεων που θεωρούνται αναγκαίες. Η διαφορετικότητα αυτή συνδέεται με τη διαφορετική κουλτούρα αλλά και το διαφορετικό βαθμό ανάπτυξης της κάθε χώρας, που συνεπάγεται και διαφορετικές προτεραιότητες των τοπικών πληθυσμών ανά περιφέρεια. Σαν αποτέλεσμα της έρευνας σε διεθνές επίπεδο ο αρχικός ορισμός του Δ.Ε.Σ.Β.Α. επαναπροσδιορίσθηκε στην συνέχεια ως εξής : "Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη είναι η δέσμευση των επιχειρήσεων να συμβάλουν στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, και να προσπαθούν μαζί με τους εργαζομένους, τις οικογένειές τους, την τοπική κοινωνία και την κοινωνία γενικότερα να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους». 9

Ορισμοί Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (3) Σε ότι αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), ο ορισμός που δόθηκε στην Πράσινη Βίβλο είναι ότι η Ε.Κ.Ε. είναι η "έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη ("stakeholders"). Για τους σκοπούς αυτής της Γνώμης, θα ήταν σκόπιμο να αποφύγουμε να εμπλακούμε στην αναζήτηση του βέλτιστου εννοιολογικού ορισμού. Αντ' αυτού είναι πιο χρηστικό να τονίσουμε τα χαρακτηριστικά της έννοιας της Ε.Κ.Ε. και που φαίνεται να γίνονται δεκτά σε ευρωπαϊκό τουλάχιστον επίπεδο : 10

Ορισμοί Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (4) 1. Η σχετική συμπεριφορά των επιχειρήσεων για να εμπίπτει στην έννοια της Ε.Κ.Ε. πρέπει να είναι πέραν των νομικών υποχρεώσεών τους και να έχει χαρακτηριστικά εθελούσιας συμπεριφοράς. Συμπερασματικά λοιπόν, θα μπορούσε κανείς να πει ότι η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη εκφράζεται με προγράμματα, πρωτοβουλίες και καθημερινές πρακτικές, αλλά δεν επιβάλλεται με νομοθετικές ρυθμίσεις. Διαμορφώνει την φιλοσοφία της επιχείρησης με αρχές και αξίες, επηρεάζοντας την στρατηγική της. Για τον λόγο αυτό δε μπορεί να επιβληθεί από νομοθετικές ρυθμίσεις, αντίθετα στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η επιχείρηση οφείλει να αποτελεί ενεργό και συνειδητό μέλος της κοινωνίας, ενώ η συνεπής και υπεύθυνη επιχειρηματική δράση αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη μακροπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα των επιχειρήσεων. 11

Ορισμοί Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης (5) 2. Η Ε.Κ.Ε. θα πρέπει να αποσκοπεί στη βιώσιμη ανάπτυξη με όλες τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους που αυτή έχει. Στις παραμέτρους αυτές περιλαμβάνονται, πέραν των κάθε μορφής οικονομικών παραμέτρων, τα εργασιακά και γενικότερα τα ανθρώπινα δικαιώματα, η αρμονική συνύπαρξη με την τοπική κοινωνία, οι σχέσεις με τους προμηθευτές, τους πελάτες και τους μετόχους και η περιβαλλοντική προστασία. 3. Η Ε.Κ.Ε. δεν αποτελεί απλώς ένα πρόσθετο στοιχείο, στην πολιτική της επιχείρησης, διακριτό από τις άλλες επί μέρους πολιτικές της. Αντίθετα διαπερνά συνολικά τον τρόπο διαχείρισης των επιχειρήσεων και δεν πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα "κόστος" που αναλαμβάνεται με αντάλλαγμα την προώθηση, απλώς και μόνο, των δημοσίων σχέσεων της κάθε επιχείρησης. 12

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1) 1. Οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Eταιρική Kοινωνική Eυθύνη. Τον Ιούλιο του 2001, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την Πράσινη Βίβλο για την "Προώθηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για την εταιρική κοινωνική ευθύνη" με στόχο να ξεκινήσει ένα δημόσιο διάλογο σχετικά με την έννοια της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (στο εξής θα καλείται για λόγους συντομίας Ε.Κ.Ε.) και δεύτερον να εντοπίσει τρόπους για την ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού πλαισίου προώθησης της Ε.Κ.Ε. Στη συνέχεια της δημοσίευσης της Πράσινης Βίβλου, ξεκίνησε ένας δημόσιος διάλογος στη διάρκεια του οποίου έλαβαν θέση τόσο τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. (Συμβούλιο, Κοινοβούλιο, Ο.Κ.Ε. και Επιτροπή των Περιφερειών) όσο και εμπλεκόμενοι φορείς όπως επιχειρήσεις, συνδικαλιστικές ενώσεις, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, επενδυτές, καταναλωτικές οργανώσεις, κ.λπ. 13

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2) Σε συνέχεια των τοποθετήσεων αυτών, δόθηκε στη δημοσιότητα Ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά με την "Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη : μια συνεισφορά των επιχειρήσεων στη βιώσιμη ανάπτυξη" που αποσκοπεί να παρουσιάσει μία συνολική στρατηγική της Ε.Ε. για την Ε.Κ.Ε. Στο τμήμα αυτό της Γνώμης Πρωτοβουλίας, η Ο.Κ.Ε. θεωρεί σκόπιμο να αναφερθεί διεξοδικότερα στο περιεχόμενο της Ανακοίνωσης αυτής καθώς αποτελεί το πρώτο κοινοτικό κείμενο με προτάσεις που αποσκοπούν να προσεγγίσουν πολύπλευρα το ζήτημα αυτό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην αρχή της Ανακοίνωσής της αυτής, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσδιορίζει τα κύρια χαρακτηριστικά της Ε.Κ.Ε. ως εξής: 14

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (3) - Η Ε.Κ.Ε. είναι εθελοντική συμπεριφορά των επιχειρήσεων που ξεπερνάει τις νομικές υποχρεώσεις αποσκοπώντας στο μακροπρόθεσμο επιχειρηματικό συμφέρον, - συνδέεται στενά με την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης και ιδιαίτερα με τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές της διαστάσεις και - αφορά τρόπο διαχείρισης των επιχειρήσεων και όχι απλώς ένα προαιρετικό πρόσθετο στις κύριες δραστηριότητές τους. 15

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (4) Στη συνέχεια τονίζεται ότι η αυξανόμενη αναγνώρισή τους από τις επιχειρήσεις και τους ασκούντες τη διοίκησή τους οφείλεται στην αύξηση των ευθυνών που συνεπάγεται η παγκοσμιοποίηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας, τον αυξανόμενο ρόλο που παίζει η εικόνα και η φήμη και το εντεινόμενο αίτημα για διαφάνεια στην επιχειρηματική δράση αλλά και στην διευρυνόμενη σημασία της γνώσης και της καινοτομίας, παράγοντες που συνηγορούν υπέρ της διατήρησης του υψηλά ειδικευμένου και ικανού προσωπικού. Ακολούθως, επισημαίνεται η παγκόσμια διάσταση της Ε.Κ.Ε. και τονίζεται ότι η διαδικασία της απελευθέρωσης του εμπορίου και των χρηματο-οικονομικών αγορών πρέπει να συνοδεύονται από τη δημιουργία ενός παγκόσμιου συστήματος διακυβέρνησης όπου θα λαμβάνονται υπ' όψιν οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης. 16

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (5) Τα διαθέσιμα σήμερα εργαλεία για το σκοπό αυτό είναι : Η Διεθνής Συνθήκη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε) για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (1977), Η Διακήρυξη του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας περί Βασικών Αρχών και Δικαιωμάτων στην Εργασία (1977), η Συνθήκη του Ρίο (1994) για την Προστασία του Περιβάλλοντος και Οι κατευθυντήριες γραμμές του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις. Η Ε.Κ.Ε. θα πρέπει να έχει ως αφετηρία την τήρηση αυτών των κανόνων αλλά θα πρέπει να προχωράει περαιτέρω. 17

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (6) Η ανακοίνωση αναφέρεται στα προβλήματα και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η Ε.Κ.Ε. και ιδίως στην έλλειψη α) γνώσεων σχετικά με τη σχέση της με την τελική επίδοση μιας επιχείρησης, β) διδασκαλίας και κατάρτισης των υποψήφιων στελεχών επιχειρήσεων, γ) διαφάνειας, δ) ευαισθητοποίησης και διάθεσης των αναγκαίων πόρων στις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις (στο εξής Μ.Μ.Ε.), ε) σχετικών δημόσιων πολιτικών με συνέπεια κλπ. Η Επιτροπή τονίζει ότι η Ε.Κ.Ε. είναι ένα θέμα που αφορά τις ίδιες της επιχειρήσεις και που διαμορφώνεται δυναμικά από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στις επιχειρήσεις και τα ενδιαφερόμενα μέρη τους ("stakeholders"). Παράλληλα όμως θεωρεί ότι οι δημόσιες αρχές μπορούν να παίξουν ένα ρόλο στην ενθάρρυνση και διευκόλυνση των κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνων πρακτικών των επιχειρήσεων. 18

Η προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (7) Ιδιαίτερα στο κοινοτικό επίπεδο υπάρχουν ειδικότεροι λόγοι ενίσχυσης της Ε.Κ.Ε. καθώς αυτή μπορεί να χρησιμεύσει στην προώθηση κοινοτικών πολιτικών ενώ παράλληλα, εάν αφεθεί χωρίς τη δημιουργία κοινών και συγκρίσιμων εργαλείων, μπορεί να οδηγήσει σε στρεβλώσεις του ανταγωνισμού και εν γένει της αγοράς. 19

Επιγραμματικά (1) Για όλους λοιπόν τους παραπάνω αυτούς λόγους, αλλά και πολλούς άλλους, που θα, αναλύσουμε στην συνέχεια επιβάλλεται να θεσπισθούν κανόνες αρχές και νόμοι, που θα καθορίζουν τα πλαίσια της Ε.Κ.Ε. και στα τρία επίπεδα, ήτοι αυτό της κοινωνικής υποχρέωσης, το άλλο της κοινωνικής ευθύνης και το τρίτο της κοινωνικής απόκρισης. Τις τελευταίες δεκαετίες κυρίως στις αναπτυγμένες χώρες, είναι αυξημένο το ενδιαφέρον για τις κοινωνικές υποχρεώσεις των επιχειρήσεων, γεγονός που οφείλεται κατά ένα μέρος στην δράση των οικολογικών κινημάτων και των οργανώσεων των καταναλωτών αλλά και των απαιτήσεων που γεννά το ίδιο το κοινωνικοπολιτικό μας σύστημα. Οι ισχυρισμοί ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να διαθέτουν ένα μέρος των οικονομικών τους πόρων σε δραστηριότητες κοινωνικού περιεχομένου, δεν γινότανε ανέκαθεν εύκολα αποδεκτό. 20

Επιγραμματικά (2) Οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα διαφωνούσαν, ως προς την ικανότητα ή την σκοπιμότητα να ασχολούνται οι επιχειρήσεις με κοινωνικό έργο ή εάν θα έπρεπε αυτό, να είναι καθαρά υποχρέωση της πολιτείας. Αυτή η διαμάχη είχε διαρκέσει πολλά χρόνια και έχει αποκρυσταλλωθεί στα έργα και στις σκέψεις δύο σημαντικών συγγραφέων, του τιμημένου με βραβείο Νόμπελ Milton Friedman και του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αριζόνας Keith Davis. Πάντως για να φαντασθεί κανείς πόσο άλλαξε η αντίληψη η νοοτροπία ή η ψυχολογία της κοινωνίας απέναντι στο θέμα της Ε.Κ.Ε. θα αναφέρω ένα απλό παράδειγμα. Όταν πέθανε ο ρεμπέτης τραγουδιστής Μάρκος Βαμβακάρης το 1972 η οικογένειά του δανείστηκε 30 χιλιάδες δραχμές για να αντεπεξέλθει στα έξοδα της κηδείας. Σήμερα φυσικά οι εταιρίες του θεάματος θα συνωστίζονταν στην ουρά για να αναλάβουν τα έξοδα για πολύ μεγαλύτερα ποσά φυσικά. 21

Επιγραμματικά (3) Ο απλός όμως δύσπιστος πολίτης σήμερα θα έλεγε ότι, το κάνουν αυτό οι επιχειρήσεις προκειμένου να κερδίσουν περισσότερα ή διότι έχουν φοροαπαλλαγές, είναι όμως έτσι ή μήπως υπερβάλλουμε; Μια από τις καινοτομίες που μπορούσε να εισάγει και να ερευνήσει κανείς σε ενδεχόμενη μελέτη είναι το να μάθουμε, όχι πως αντιλαμβάνονται οι επιχειρήσεις και ο νομοθέτης την Ε.Κ.Ε., αλλά ο απλός πολίτης και μάλιστα σε μία περίοδο οικονομικής ύφεσης. Μια άλλη καινοτομία που μπορεί να εξετάσει η έρευνά είναι, τον ρόλο που μπορούν να παίξουν τα ΜΜΕ και κυρίως οι τηλεοπτικές επιχειρήσεις στον θέμα της Ε.Κ.Ε. Εδώ το καινοτόμο είναι όχι αν μπορούν ή πρέπει να συμμετάσχουν, αλλά αν μπορούν να συνδράμουν με θεσμοθετημένο τρόπο, στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης και κυρίως του επιχειρηματικού κόσμου για μια νέα αντίληψη και φιλοσοφία γύρω από την επιχειρηματική ηθική και την Ε.Κ.Ε. 22

Επιγραμματικά (4) Ως τρίτη καινοτομία θα μπορούσε να προταθεί η προσπάθεια στο να αποτελέσει ΕΚΕ ένα ξεχωριστό κλάδο μέσα στη Διοίκηση Επιχειρήσεων όπως η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας ή Διοίκηση της Γνώσης (Knowledge Management). Να βρεθεί ένας τρόπος, όπου τα ΜΜΕ να πείσουν την κοινωνία ότι, πρέπει να πιέσει, ώστε να διαμορφωθεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο μέσω της διαχείρισης της γνώσης (knowledge management), να διαμορφώσει συνειδήσεις που να θεωρούν την Ε.Κ.Ε εκ των ων ουκ άνευ. Επόμενη ίσως καινοτομία θα ήταν να μιλήσουμε για μια ολιστική Ε.Κ.Ε όπως μιλάμε για ολιστική Διοίκηση Επιχειρήσεων ή για Διοίκηση Ολικής Ποιότητας. 23

Επιγραμματικά (5) Φυσικά για να λειτουργήσει όλο αυτό το σύστημα θα πρέπει να εξευρεθούν πόροι και να δημιουργηθεί το ανάλογο θεσμικό πλαίσιο στο οποίο θα έχουν ρόλο η πολιτεία διάφορες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (Μ.Κ.Ο.) ενώσεις καταναλωτών οικολογικά κινήματα, κλπ. Η υιοθέτηση της ΕΚΕ από τις επιχειρήσεις και κυρίως του επιπέδου της κοινωνικής απόκρισης πρέπει να αντιμετωπισθεί όχι μόνο ως πρόβλημα για την επίλυσή του, ούτε ως επικοινωνιακό τρικ, αλλά ως ευκαιρία για την δημιουργία συγκριτικού πλεονεκτήματος, το οποίο θα εκτιμηθεί από την κοινωνία και θα το ανταποδώσει με την εμπιστοσύνη στα προϊόντα ή τις υπηρεσίες της εταιρίας που το εφαρμόζει. 24

Βιβλιογραφία (1) Armstrong, G. & Kotler P. (2009). Εισαγωγή στο Μάρκετινγκ. Εκδόσεις Επίκεντρο, Αθήνα. Drucker, P. (1973). Management: Tasks, Responsibilities, Practices. New York, NY. Haas Edersheim, E. (2009). Peter Drucker ο Γκουρού του Μάνατζμεντ. Εκδόσεις Επίκεντρο, Αθήνα. Handbuch, C. C., Habisch, A., Schmidpeter, R. & Neureiter, M. (2008). Handbuch Corporate Citizenship. Springer Verlag, Berlin. Kotler, P. & Lee, N. (2009). Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Εκδόσεις Economia, Αθήνα. Θανόπουλος, Γ. (2003). Επιχειρηματική ηθική και δεοντολογία. Εκδόσεις Interbooks, Πειραιάς. 25

Βιβλιογραφία (2) Πουλιόπουλος, Λ. (2013). Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη ως παράγων υπεραξίας τόσο για τις επιχειρήσεις όσο και για την κοινωνία και το περιβάλλον. Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών. Τζωρτζάκης, Κ. & Τζωρτζάκη, Α. (2007). Οργάνωση και Διοίκηση, Το μάνατζμεντ της νέας εποχής. Εκδόσεις Rosili, Αθήνα. Τσούκας, Χ. (2004). Αν ο Αριστοτέλης ήταν διευθύνων σύμβουλος. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα. Τσούκας, Χ., Θεοχαράκης, Β. & Μυλωνόπουλος, Ν. (2008). Σύγχρονες Τάσεις στο Μάνατζμεντ. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα. 26