ΑΚΑΡΕΑ ΚΑΙ ΕΝΣΟΜΑ ΠΟΤ ΠΡΟΒΑΛΛΟΤΝ ΣΟ ΜΕΛΙΙ ΚΑΙ ΑΝΣΙΜΕΣΩΠΙΗ ΣΟΤ Παππϊσ Χρόςτοσ Φοιτθτισ Γεωπονίασ ΑΠΘ Ειςαγωγό Η προςφορά τθσ μζλιςςασ τόςο ςτο περιβάλλον όςο και ςτον ίδιο τον άνκρωπο είναι μεγάλθ. Σα βαςικά προϊόντα που παίρνει είναι το μζλι το οποίο είναι πολφ κρεπτικό, αλλά και βαςικό για τθν διατροφι του, θ γφρθ που είναι πλοφςια ςε πρωτεΐνεσ, το βαςιλικό πολτό, ο οποίοσ είναι πολφ τονωτικόσ, κακϊσ και το δθλθτιριο που χρθςιμοποιείται ςτθ φαρμακοβιομθχανία. Επίςθσ, το κερί και θ πρόπολθ χρθςιμοποιοφνται τόςο ςε αλοιφζσ όςο και για άλλεσ χριςεισ. Εκτόσ, όμωσ, από τα προϊόντα θ μζλιςςα ςυμβάλλει ςθμαντικά ςτθν επικονίαςθ διάφορων φυτϊν αλλά και ςτθ διατιρθςθ τθσ βιοποικιλότθτασ. Η μζλιςςα, όμωσ, όπωσ και οι περιςςότεροι οργανιςμοί, ζχει διάφορουσ εχκροφσ και πακογόνα που τθν προςβάλλουν. τθν εργαςία αυτι γίνεται αναφορά ςτουσ κυριότερου εχκροφσ τθσ μζλιςςασ (ζντομα, ακάρεα και κθλαςτικά) και ςτθν αντιμετϊπιςι τουσ. Οι μζλιςςεσ ζχουν αναπτφξει μθχανιςμοφσ άμυνασ ςτουσ εχκροφσ τουσ. Αυτοί ζχουν να κάνουν με τθ βιολογία τθσ και, ςυγκεκριμζνα, το μελίςςι ωσ υπεροργανιςμόσ ανανεϊνει ςυνζχεια τον πλθκυςμό του και ζχει μεγάλο αναπαραγωγικό δυναμικό. Επίςθσ, οι ίδιεσ οι μζλιςςεσ απομακρφνουν άλλεσ άρρωςτεσ και κακαρίηουν τθ φωλιά τουσ από τα περιττϊματα (αυτό ζχει να κάνει κυρίωσ με τθν αντιμετϊπιςθ πακογόνων), κακϊσ και εμπλουτίηουν τα προϊόντα τουσ με αντιμικροβιακζσ ουςίεσ. Ζνα άλλο φυςικό μζτρο αντιμετϊπιςθσ είναι θ φυςικι ςμθνουργία (φυςικόσ πολλαπλαςιαςμόσ του μελιςςιοφ, κατά τον οποίο θ βαςίλιςςα παίρνει το μεγαλφτερο μζροσ του πλθκυςμοφ και εγκακίςταται ςε νζα φωλιά, ενϊ ςτθν παλιά δθμιουργείται νζο μελίςςι). Σζλοσ, με το αμυντικό τθσ ςφςτθμα και, ςυγκεκριμζνα, το κεντρί, τισ φερομόνεσ άμυνασ και τθ φροφρθςθ τθσ ειςόδου από φρουροφσ-μζλιςςεσ αντιμετωπίηεται ςθμαντικά θ ειςβολι διαφόρων εχκρϊν.
Εχθρού του μελιςςιού Βαρρόα. Το ϊκαρι Varroa destructor θεωρεύται το πλϋον ςοβαρό πρόβλημα τησ ςύγχρονησ μελιςςοκομύασ. Τραχειακό ακαρύαςη. Η τραχειακό ακαρύαςη οφεύλεται ςτο ϊκαρι Acarapis woodi (εικόνα 1), το οπούο προςβϊλλει τισ ενόλικεσ μϋλιςςεσ. Οι μϋλιςςεσ δυςκολεύονται να πετϊξουν, εύναι νωθρϋσ και, τελικϊ, πεθαύνουν ϋξω από την εύςοδο τησ κυψϋλησ. Το ϊκαρι προςβϊλλει τισ αναπνευςτικϋσ τραχεύεσ του θώρακα ειςερχόμενο από το πρώτο θωρακικό ςτύγμα. Εκεύ αναπτύςςεται, γεννϊει τα αβγϊ του και αποφρϊςςει τισ τραχεύεσ. Γενικϊ δε θεωρεύται ςημαντικόσ εχθρόσ και η οικονομικό ζημιϊ δεν εύναι μεγϊλη. Για την καταπολϋμηςό του, επαρκούν τα μϋτρα που λαμβϊνονται για την βαρρόα. Κηρόςκοροσ. Με την κοινό ονομαςύα κηρόςκοροσ γύνεται αναφορϊ ςε δύο εύδη εντόμων τησ τϊξησ Λεπιδόπτερα και τησ οικογϋνειασ Pyralide, το Galleria mellonela και το Achroia grisella. Εϊν και δεν παραςιτούν αυτϊ καθαυτϊ τη μϋλιςςα, αποτελούν ςημαντικού εχθρού των κηρόθρων τόςο μϋςα ςτην κυψϋλη όςο και ςτην αποθόκη. Σφόκεσ. Οι ςφόκεσ αποτελούν και αυτϋσ ϋναν από τουσ πιο ςημαντικούσ εχθρούσ του μελιςςιού, ιδιαύτερα ςε περιοχϋσ όπου αναπτύςςουν μεγϊλουσ πληθυςμούσ, όπωσ τα ελληνικϊ νηςιϊ. ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 2
Μυρμόγκια. Τα μυρμόγκια εύναι μικρόςωμα ϋντομα τησ οικογϋνειασ Formicidae. Όπωσ και ςτισ μϋλιςςεσ, ϋτςι και ςτα μυρμόγκια εύναι αξιοθαύμαςτοσ ο τρόποσ λειτουργύασ και η δομό τησ κοινωνύασ τουσ. Αναπτύςςονται ςυνόθωσ ςε μεγϊλουσ πληθυςμούσ (υπϊρχουν και εξαιρϋςεισ μοναχικών μυρμηγκιών) και αρϋςκονται ςτο να τρώνε διϊφορα φυτικϊ μϋρη, ςπόρουσ και ϊλλεσ υγρϋσ τροφϋσ πλούςιεσ ςε πρωτεΐνεσ. Γι αυτό το λόγο μπορούν να αποτελϋςουν ϋνα ςημαντικό εχθρό των μελιςςιών. Μπορούν να καταναλώςουν τόςο το νϋκταρ όςο τη γύρη, τα οπούα εύναι αποθηκευμϋνα μϋςα ςτισ κυψϋλεσ, αλλϊ και μϋςα ςτην αποθόκη. Πολλϋσ φορϋσ ςκοτώνουν τισ μϋλιςςεσ και τισ μεταφϋρουν ςτη φωλιϊ τουσ (εικόνα 2). Η ϋντονη ύπαρξη μυρμηγκιών μϋςα ςτην κυψϋλη οδηγεύ ςτη λιποταξύα του μελιςςιού (εγκατϊλειψη κυψϋλησ). Σύνηθεσ φαινόμενο εύναι η ύπαρξη φωλιών κοντϊ ό μϋςα ςτα μελιςςοκομεύα. Παρϊ το ότι τα μυρμόγκια μπορεύ να αναπτύςςουν ιδιαύτερα μεγϊλουσ πληθυςμούσ, ελϊχιςτεσ εύναι οι περιπτώςεισ που δημιουργούν πρόβλημα. Οι ύδιεσ οι μϋλιςςεσ ϋχουν την ικανότητα να αντιμετωπύςουν τα μυρμόγκια. Οι περιπτώςεισ μυρμηγκιών μϋςα ςτην κυψϋλη εύναι ςπϊνιεσ και αφορούν κυρύωσ ςε αδύνατα, μικρϊ ό ϊρρωςτα μελύςςια. Ο μελιςςοκόμοσ ςε τϋτοιεσ περιπτώςεισ μπορεύ να βρύςκει και να καταςτρϋφει τισ φωλιϋσ τουσ εύτε κατϊλληλα εντομοκτόνα (πυρεθρύνεσ) εύτε μηχανικϊ. ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 3
Εικόνα 1: Μυρμήγκια μεταφζρουν μια νεκρή μζλιςςα ςτην φωλιά τουσ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 4
Αχερόντια. Η αχερόντια, Acherontia atropos (εικόνα 3α), εύναι ϋνα λεπιδόπτερο τησ οικογϋνειασ Sphingidae ςχετικϊ μεγϊλου μεγϋθουσ που αγγύζει τα 5,5 εκατοςτϊ με ϊνοιγμα φτερών 130 χιλιοςτϊ. Το όνομϊ τησ (γνωςτό ωσ νεκροκεφαλό) προϋρχεται από το ςχόμα και χρώμα που φϋρει ο θώρακϊσ τησ, ο οπούοσ φαύνεται να απεικονύζει μια νεκροκεφαλό. Η πεταλούδα αυτό ειςϋρχεται μϋςα ςτην κυψϋλη από την εύςοδό τησ, βρύςκει το αποθηκευμϋνο από τισ μϋλιςςεσ μϋλι και το καταναλώνει. Αξιοθαύμαςτοσ εύναι ο τρόποσ που ακινητοποιεύ τισ μϋλιςςεσ με την παραγωγό κατϊλληλων όχων: τραγουδϊ (παρϊγει υπόηχουσ) υπνωτύζοντασ τισ μϋλιςςεσ. Επιτύθεται ςτισ μϋλιςςεσ φρουρούσ και κινεύται μϋςα ςτην κυψϋλη μιμώντασ τισ οςμϋσ τησ μϋλιςςασ. Συνόθωσ, όμωσ, οι μϋλιςςεσ αντιλαμβϊνονται εγκαύρωσ την παρουςύα τησ και, αφού την θανατώςουν και πϊρουν πύςω το μϋλι από την κοιλιϊ τησ (εικόνα 3β), την «βαλςαμώνουν» με πρόπολη (λόγω μεγϊλου μεγϋθουσ αδυνατούν να την βγϊλουν ϋξω από την κυψϋλη). Γι αυτό το λόγο δεν ϋχει μεγϊλη μελιςςοκομικό ςημαςύα και το μόνο που χρειϊζεται να κϊνει ο μελιςςοκόμοσ εύναι να απομακρύνει τα νεκρϊ ϊτομα, ςε περύπτωςη που υπϊρχουν. Εικόνα 2:α) Acherontia atropos-ενήλικο θηλυκό β) Acherontia atropos θανατωμζνη από μζλιςςεσ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 5
Aethina tumida. Το Aethina tumida (εικόνα 4)εύναι ϋνα μικρό κολεόπτερο τησ οικογϋνειασ Nititulidae, το οπούο θεωρεύται το ςταδιακϊ αναπτυςςόμενο πρόβλημα τησ μελιςςοκομύασ. Ζει κυρύωσ ςε τροπικϊ και ημιτροπικϊ περιβϊλλοντα, αλλϊ τα τελευταύα χρόνια εξαπλώνεται ραγδαύα ςε όλο τον κόςμο (για την Ελλϊδα δεν υπϊρχουν ακόμα αναφορϋσ). Το ςκαθϊρι αυτό προςβϊλλει κυρύωσ μικρϊ μελύςςια και Εικόνα 3: Ενήλικο Aethina tumida οδηγεύ ςτη λιποταξύα τουσ. Πιςτεύεται πωσ ειςόλθε από τη Νότιο Αφρικό ςτην Αμερικό με τη μεταφορϊ φρούτων (προςβϊλλει διϊφορα φρούτα, όπωσ πεπόνια, ςταφύλια, ροδϊκινα κ.α.). Χαρακτηριςτικό γνώριςμα εύναι ο μεγϊλοσ αριθμόσ αβγών που γεννϊει (150-200), καθώσ και οι πολλϋσ γενεϋσ. Η κύρια ζημιϊ γύνεται από τισ προνύμφεσ του εντόμου, οι οπούεσ τρώνε μϋλι, γύρη και κερύ μϋςα ςτην κυψϋλη. Αφού τραφούν, φεύγουν από αυτόν και νυμφώνονται μϋςα ςτο ϋδαφοσ. Όταν βγουν τα ενόλικα, ςυνεχύζουν την καταςτροφικό δουλειϊ των προνυμφών τρώγοντασ ακόμα και τα αβγϊ των μελιςςών και γεννώντασ τα δικϊ τουσ αβγϊ ςτη θϋςη αυτών. Για την καταπολϋμηςό του γύνεται μεγϊλη ϋρευνα και μϋχρι ςτιγμόσ ενδεύκνυται η ενύςχυςη του μελιςςιού με διϊφορουσ τρόπουσ (βλ. παρακϊτω), καθώσ και αποφυγό ελαφριών εδαφών. Καλϊ αποτελϋςματα ϋχει δώςει και το Checkmite (ςκεύαςμα ςε ταινύεσ με δραςτικό ουςύα το coumaphos), που χρηςιμοποιεύται για την αντιμετώπιςη τησ βαρρόασ. Άλλα ϋντομα τθ διεκνι βιβλιογραφία υπάρχουν πολλζσ αναφορζσ ςε άλλα ζντομα και ακάρεα που προςβάλλουν το μελίςςι, χωρίσ όμωσ να δθμιουργοφν αξιόλογα προβλιματα. Χαρακτθριςτικά παραδείγματα είναι το κολεόπτερο του γζνουσ Cetonia, όπωσ και κολεόπτερα τθσ οικογζνειασ Timidae. Επίςθσ, μερικά δίπτερα που ανικουν ςτισ οικογζνειεσ Asilidae και Sarcophagidae. Σζλοσ, ζνα αρπακτικό ζντομο κοινϊσ γνωςτό ωσ αλογάκι τθσ Παναγίασ, Mantis religiosa, ζχει παρατθρθκεί να ςκοτϊνει και να τρζφεται με μζλιςςεσ μπροςτά από τθν κυψζλθ. ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 6
Γενικϊ μϋτρα αντιμετώπιςησ εχθρών των μελιςςών Νϋεσ και καλϋσ βαςύλιςςεσ Η βάςθ του μελιςςιοφ είναι θ βαςίλιςςά του, κακϊσ αυτι κα δϊςει τα διάφορα χαρακτθριςτικά ςτο μελίςςι (επικετικότθτα, αποδοτικότθτα, αντιμετϊπιςθ αςκενειϊν και εχκρϊν). Ζχοντασ μια νεαρι και καλι βαςίλιςςα μποροφν τα μελίςςια να αναπτφξουν μεγάλουσ πλθκυςμοφσ, να τουσ ανανεϊνουν ςυνζχεια, να ζχουν εξυγιαντικι ςυμπεριφορά και να μποροφν να αντιμετωπίςουν διάφορεσ πακιςεισ και εχκροφσ. Επιλογό μελιςςιών με ϋνςτικτο καθαριςμού Αυτό είναι μια προζκταςθ του προθγοφμενου μζτρου, κατά το οποίο ο μελιςςοκόμοσ πρζπει να επιλζγει μελίςςια που ζχουν υψθλι εξυγιαντικι ικανότθτα. Πρζπει να διαλζγει τα ςωςτά μελίςςια και να παράγει βαςίλιςςεσ από αυτά. Ζνασ τρόποσ επιλογισ τζτοιων μελιςςιϊν είναι ο εξισ: τθν άνοιξθ διαλζγονται 100 μελίςςια ίδιασ δυναμικότθτασ και τα οποία κα δεχκοφν τουσ ίδιουσ μελιςςοκομικοφσ χειριςμοφσ (τροφοδοςίεσ, φάρμακα για αςκζνειεσ, μεταφορά ςε ανκοφορίεσ). Από κάκε μελίςςι ςτο τζλοσ τθσ περιόδου διαλζγονται τα 10 καλφτερα ςε απόδοςθ και από αυτά κόβεται ζνα τμιμα του γόνου και τοποκετείται ςτθν κατάψυξθ για δφο θμζρεσ, ϊςπου να πεκάνουν οι προνφμφεσ. τθ ςυνζχεια, επανατοποκετοφνται ςτα μελίςςια, όπου κακαρίηονται από τισ μζλιςςεσ. Σα μελίςςια τα οποία απομάκρυναν πιο γριγορα τισ νεκρζσ προνφμφεσ (ςε λιγότερο από 48 ϊρεσ) κεωροφνται ότι ζχουν τθν καλφτερθ εξυγιαντικι ικανότθτα και επιλζγονται για βαςιλοτροφία. Τεχνητού αφεςμού Επιςθμαίνεται πωσ ο αφεςμόσ είναι ο φυςιολογικόσ τρόποσ πολλαπλαςιαςμοφ των μελιςςϊν. Όταν μια αποικία μεγαλϊςει ςε ζνα επίπεδο όπου θ αφκονία των διακζςιμων πόρων και χϊρου λιγοςτεφουν, θ βαςίλιςςα μαηί με τον μεγαλφτερο μζροσ του πλθκυςμοφ εγκαταλείπουν τθν κυψζλθ αφινοντασ πίςω μια νζα βαςίλιςςα με το υπόλοιπο του πλθκυςμοφ. Με αυτό τον τρόπο ο μελιςςοκόμοσ μιμείται τθ φφςθ και διαιρεί το μελίςςι ςε δφο ι περιςςότερα μζρθ. Αυτό βοθκάει κυρίωσ τθν αντιμετϊπιςθ τθσ βαρρόασ, κακϊσ ο αρχικόσ πλθκυςμόσ τθσ μειϊνεται ςτα δφο (βλ. αντιμετϊπιςθ βαρρόασ). Ζτςι ο μελιςςοκόμοσ όχι μόνο καταπολεμάει τθ βαρρόα, αλλά αυξάνει και τον αρικμό των μελιςςοςμθνϊν. Μεταφορϊ μελιςςιών ςε διϊφορεσ ανθοφορύεσ Είναι ςθμαντικό για τθν ανάπτυξθ και τθν επιβίωςθ του μελιςςιοφ ο μελιςςοκόμοσ να μεταφζρει τα μελίςςια του ςε τοποκεςίεσ όπου το μελίςςι μπορεί να βρει τροφι (νζκταρ και γφρθ)( εικόνα 5). Πρζπει να ςυνδυάηει ανκοφορίεσ που να δίνουν τόςο νζκταρ(κυμάρι, τριφφλλια, βαμβάκι ) όςο και γφρθ(θλίανκοσ, καλαμπόκι, κουμαριά), ϊςτε Εικόνα 4: Μεταφορά μελιςςιϊν ςε ηλίανθο οι πλθκυςμοί να κρατιοφνται ςε υψθλά ποςοςτά. Γενικά, κατά τθ διάρκεια του ζτουσ υπάρχουν αρκετζσ ανκοφορίεσ που μπορεί να εκμεταλλευτεί ο μελιςςοκόμοσ, ακόμα και κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα. ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 7
Δυνατϊ μελύςςια Μελίςςια τα οποία ζχουν μεγάλουσ πλθκυςμοφσ είναι πιο ανκεκτικά τόςο ςτισ αςκζνειεσ όςο ςτουσ εχκροφσ. Ζτςι, πολλζσ φορζσ ενδείκνυται θ ζνωςθ μικρϊν ςε πλθκυςμό μελιςςιϊν, ιδίωσ κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα. Ζνασ εφκολοσ τρόποσ ζνωςθσ είναι αυτόσ τθσ εφθμερίδασ. Επειδι τα μελίςςια ζχουν διαφορετικζσ οςμζσ, πρζπει πρϊτα το ζνα να ςυνθκίςει τθν οςμι του άλλου. Γι αυτό το λόγο, τοποκετείται το ζνα μελίςςι πάνω ςτο άλλο και ςτο ενδιάμεςό τουσ παρεμβάλλεται μια εφθμερίδα με μικρζσ οπζσ. Μζςα ςε τρεισ θμζρεσ οι μζλιςςεσ κα ζχουν απομακρφνει τθν εφθμερίδα και κα ζχουν ςυνενωκεί ςε ζνα μελίςςι. Περιοριςμόσ τησ ειςόδου τησ κυψϋλησ Σζλοσ, ο περιοριςμόσ τθσ ειςόδου τθσ κυψζλθσ (εικόνα 6), ιδίωσ κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα όπου οι πλθκυςμοί είναι πιο χαμθλοί ι ςε περιόδουσ όπου υπάρχει μεγάλο πρόβλθμα από διάφορουσ εχκροφσ, είναι ζνα ςθμαντικό μζτρο παρεμπόδιςθσ εχκρϊν μζςα ςτο μελίςςι. Εικόνα 5: Περιοριςμόσ ειςόδου ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 8
Βαρρόα Η βαρρόα αποτελεί το ςθμαντικότερο πρόβλθμα τθσ ςφγχρονθσ μελιςςοκομίασ τόςο για τισ επιπτϊςεισ ςτισ ίδιεσ τισ μζλιςςεσ όςο για το μεγάλο βακμό δυςκολίασ καταπολζμθςισ τθσ. Σο άκαρι Varroa destructor μεταφζρκθκε από τθν αςιατικι μζλιςςα Apis cerana ςτθ κοινι μζλιςςα Apis mellifera. Σο άκαρι αυτό ταξινομικά ανικει ςτθν οικογζνεια Varroidae. Παρουςιάηει φυλετικό διμορφιςμό. Σο κθλυκό είναι καςτανοφ κόκκινου χρϊματοσ και ςχιματοσ ελλειψοειδοφσ, πεπλατυςμζνο νωτοκοιλιακά (εικόνα 7) ζχοντασ μζγεκοσ 1-2 εκατοςτά και πλάτοσ 1,5-2 χιλιοςτά. Σο αρςενικό είναι μικρότερο από το κθλυκό, αναπτφςςεται μόνο μζςα ςτα ςφραγιςμζνα κελιά τθσ μζλιςςασ και ζχει χρϊμα λευκοκίτρινο. Σο άκαρι πολλαπλαςιάηεται μζςα ςτο γόνο του μελιςςιοφ. Σο ενιλικο κθλυκό ειςζρχεται μζςα ςτα κελιά λίγο πριν ςφραγιςτοφν ζχοντασ ιδιαίτερθ προτίμθςθ ςτα κθφθνοκελιά, όπου γεννά τα αβγά του (5-6 ςε εργατικά κελιά, 6-7 ςε κελιά κθφινα). Από τα εκκολαπτόμενα αβγά (ςυνικωσ δεν εκκολάπτονται όλα) το ζνα άκαρι είναι αρςενικό και τα υπόλοιπα κθλυκά. Μοναδικόσ ςκοπόσ του αρςενικοφ είναι θ ςφηευξθ των κθλυκϊν, γι αυτό και πεκαίνει μόλισ αυτό ςυμβεί. τθν αρχι τρζφονται από τον πολτό που είχανε βάλει οι μζλιςςεσ μζςα ςτο κελί για Εικόνα 6: Ενήλικα θηλυκά τησ βαρρόασ τθν προνφμφθ και ςτθ ςυνζχεια από τθν αιμολζμφο τθσ προνφμφθσ(εικόνα 8). Πριν τθν ενθλικίωςι τουσ υπάρχουν δφο προνυμφικά ςτάδια. Μετά από τισ δυο εκδφςεισ τα ενιλικα εξζρχονται μαηί με τθ μζλιςςα από το κελί και ςυνεχίηουν να τθν παραςιτοφν(εικόνα 9) ι μεταφζρονται ςε άλλεσ μζλιςςεσ (κυρίωσ εργάτριεσ, κακϊσ οι αναφορζσ για παρουςία βαρρόασ ςτθ βαςίλιςςα είναι ελάχιςτεσ). Όπωσ προαναφζρκθκε, θ βαρρόα από μελιςςοκομικισ άποψθσ είναι ο πιο καταςτροφικόσ εχκρόσ. Αυτό οφείλεται ςε μεγάλο βακμό ςτθ δυςκολία καταπολζμθςισ τθσ λόγω του τρόπου ηωισ και τθσ βιολογίασ τθσ. υγκεκριμζνα, θ αναπαραγωγι τθσ μζςα ςτο γόνο προφυλάςςει τα ευαίςκθτα προνυμφικά ςτάδια από τα διάφορα φάρμακα και οι πολλζσ γενεζσ οδθγοφν πολλζσ φορζσ Εικόνα 7: Βαρρόα παραςιτεί ςε προνφμφη γριγορα ςτθν ανάπτυξθ ανκεκτικότθτασ. Οι επιπτϊςεισ που ζχει ςτθ μζλιςςα είναι πολφ ςοβαρζσ. Πρϊτα απ όλα, τρζφεται από τθν αιμολζμφο τθσ και, ςυνεπϊσ, τθν αποδυναμϊνει. Ωσ αποτζλεςμα αυτοφ, τα μελίςςια αποδίδουν λιγότερο, είναι ευάλωτα ςε αςκζνειεσ και ζχουν μικρότερο προςδόκιμο ηωισ. Κατά δεφτερον, παρατθροφνται νωκρζσ Εικόνα 8: Βαρρόα παραςιτεί ςε ενήλικη μζλιςςα ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 9
μζλιςςεσ με κομμζνα, παραμορφωμζνα φτερά και κοιλιζσ. Σρίτον, θ βαρρόα μεταφζρει διάφορουσ ιοφσ, όπωσ ο ιόσ τθσ οξείασ παράλυςθσ (APV) και τθσ χρόνιασ παράλυςθσ (CPV), και άλλα πακογόνα (βακτιρια, μφκθτεσ). Ζπειτα, δεν είναι λίγεσ οι φορζσ που το μελίςςι λόγω τθσ ζντονθσ ενόχλθςθσ από τθ βαρρόα εγκαταλείπει τθ φωλιά του (λιποταξία). Σελικό αποτζλεςμα των παραπάνω είναι θ αποδυνάμωςθ του μελιςςιοφ και μζςα ςε λίγα χρόνια θ κατάρρευςθ και ο κάνατόσ του. Εικόνα 9: Βιολογικόσ κφκλοσ βαρρόασ Αντιμετϊπιςθ βαρρόασ Η χριςθ χθμικϊν ςκευαςμάτων εναντίον τθσ ιταν και κα είναι ζνασ από τουσ πιο αποτελεςματικοφσ τρόπουσ αντιμετϊπιςθσ. Όμωσ, τα υπολείμματα των διαφόρων δραςτικϊν ςτα προϊόντα τθσ μζλιςςασ όςο και οι αρνθτικζσ επιπτϊςεισ αυτϊν ςτθν ίδια τθ μζλιςςα, τον άνκρωπο και το περιβάλλον πολλζσ φορζσ δεν επιτρζπουν τθν χρθςιμοποίθςι τουσ. Ζτςι, γίνεται μια μεγάλθ προςπάκεια ςτροφισ προσ φιλικζσ για το περιβάλλον και τον άνκρωπο μεκόδουσ αντιμετϊπιςθσ. Πριν αναλυκοφν κάποιεσ μζκοδοι αντιμετϊπιςθσ, πρζπει να τονιςτεί ότι το κλειδί για τθν αντιμετϊπιςθ του ακάρεωσ είναι θ παρακολοφκθςθ του πλθκυςμοφ του (όπωσ και όλων των εχκρϊν). Τπάρχουν αρκετοί τρόποι που μποροφν οι μελιςςοκόμοι να το κάνουν απλά και χωρίσ ιδιαίτερεσ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 10 Εικόνα 10: Βάςη κυψζλησ με ςήτα και ςυρταράκι
γνϊςεισ. Ο πιο απλόσ είναι θ τοποκζτθςθ ενόσ ςυρταριοφ (varroa screen) ςτο κάτω μζροσ τ κυψζλθσ(εικόνα 11), πάνω ςτο οποίο κα πζφτουν τα ακάρεα και καταμετροφνται. Επιπλζον, είναι ςθμαντικό οι επεμβάςεισ οποιαςδιποτε μορφισ να γίνονται ςε περιόδουσ όπου υπάρχει ελάχιςτοσ ι κακόλου γόνοσ μζςα ςτο μελίςςι (αρχζσ άνοιξθσ, φκινόπωρο), ϊςτε θ βαρρόα να μθν μπορεί να βρει καταφφγιο. Φυςικϋσ βιοτεχνικϋσ μϋθοδοι Αρχικά ο μελιςςοκόμοσ πρζπει να εφαρμόηει όλα εκείνα τα γενικά μζτρα που αναφζρκθκαν ςτθν ειςαγωγι, δθλαδι να ζχει δυνατά μελίςςια και καλζσ βαςίλιςςεσ. Η ςωςτι επιλογι μελιςςιϊν με υψθλι ανκεκτικότθτα ςτθ βαρρόα είναι πολφ ςθμαντικι. Τπάρχουν μελίςςια με υψθλι εξυγιαντικι ικανότθτα, που μποροφν να αντιμετωπίςουν ςε μεγάλο βακμό και χωρίσ ανκρϊπινθ παρζμβαςθ τθ βαρρόα. Ζνα άλλο βαςικό μζτρο που αναφζρκθκε ςτθν ειςαγωγι είναι ο τεχνθτόσ αφεςμόσ. Ο μελιςςοκόμοσ χωρίηει το μελίςςι ςε δφο ι περιςςότερα μζρθ, με ςκοπό να μειϊςει τον αρχικό πλθκυςμό τθσ βαρρόασ και να τον μοιράςει ςε δφο ι περιςςότερα μζρθ. Επίςθσ, θ όλθ διαδικαςία κακυςτερεί τθν ανάπτυξθ των πλθκυςμϊν τθσ βαρρόασ, κακϊσ οι νεαρζσ βαςίλιςςεσ που κα ειςαχκοφν ςτα νζα μελίςςια χρειάηονται τουλάχιςτον ζνα μινα μζχρι να γονιμοποιθκοφν και να ξεκινιςουν να αποκζτουν αυγά. Ζτςι, το μελίςςι μζνει χωρίσ γόνο, ςτον οποίο κα αναπτφςςονταν οι πρϊτεσ γενεζσ βαρρόασ. Βζβαια, αυτό το μζτρο ίςωσ δεν είναι τόςο ελκυςτικό για τουσ μελιςςοκόμουσ, κακϊσ αργεί το μελίςςι να αναπτυχκεί και να δϊςει ικανοποιθτικζσ αποδόςεισ ςε μζλι. Ζνα άλλο μζτρο αρκετά αποτελεςματικό είναι θ παγίδευςθ ακάρεων μζςα ςε κθφθνόγονο (ι και εργατικό γόνο). Είναι γνωςτό ότι θ βαρρόα προτιμά να γεννά μζςα ςε κθφθνοκελιά. Εκμεταλλευόμενοσ αυτό ο μελιςςοκόμοσ μπορεί να τοποκετιςει τθν άνοιξθ μζςα ςτθν κυψζλθ φφλλα κθρικρασ κθφθνόγονου (βάςεισ εξαγϊνων ςε μζγεκοσ κθφθνοκζλιων, τα οποία είναι μεγαλφτερα από των εργατριϊν ), ϊςτε να χτίςουν οι μζλιςςεσ και να φτιάξουν κθφθνοκελιά. Ζτςι, θ βαρρόα Εικόνα 11: Αφαίρεςη κηφηνόγονου κα προτιμιςει να αποκζςει αυγά ςε αυτά τα κελιά. Αφοφ, λοιπόν, ςφραγιςτοφν τα πλαίςια, απομακρφνονται και καταςτρζφονται (εικόνα 12) μειϊνοντασ, ζτςι, κατά πολφ τον αρχικό πλθκυςμό τθσ βαρρόασ. Με δφο επαναλιψεισ αυτισ τθσ μεκόδου μπορεί να επιτευχκεί αποτελεςματικότθτα αντιμετϊπιςθσ μεγαλφτερθ από 70%. Γίνεται κατανοθτό ότι θ μζκοδοσ κα ζχει καλφτερθ αποτελεςματικότθτα, εάν εφαρμοςτεί ςε μελίςςια που δεν ζχουν γόνο. ε περίπτωςθ που ο μελιςςοκόμοσ δεν ζχει φφλλα κθρικρασ κθφθνόγονου, μπορεί να αφαιρζςει ιδθ υπάρχοντα κθφθνοκελιά ι ακόμθ και εργατικό γόνο. Είναι μια μζκοδοσ απλι και χωρίσ μεγάλο κόςτοσ. Η χριςθ κερμοφ αζρα και θ αφξθςθ τθσ κερμοκραςίασ μζςα ςτθν κυψζλθ είναι και αυτό ζνα αρκετά αποτελεςματικό μζτρο περιοριςμοφ τθσ βαρρόασ. τθν περίπτωςθ αυτι, μια ειδικά διαμορφωμζνθ μθχανι εγκακίςταται ςτθν κυψζλθ και ανεβάηει τθ κερμοκραςία ςε επίπεδα κανατθφόρα για το άκαρι (40-45 o C) ομοιόμορφα μζςα ςτθν κυψζλθ για 4-5 ϊρεσ. ε υψθλζσ, όμωσ, κερμοκραςίεσ εκτόσ από τα ακάρεα τθσ βαρρόασ παρατθρείται και κανάτωςθ ενόσ μζρουσ των προνυμφϊν των μελιςςϊν. Είναι, επίςθσ, αρκετά χρονοβόρα μζκοδοσ με αυξθμζνο κόςτοσ. τισ φυςικζσ μεκόδουσ εντάςςεται και θ χριςθ ηάχαρθσ άχνθσ, μζκοδοσ που ζχει αποτελεςματικότθτα μεγαλφτερθ του 90%. ε κάκε κυψζλθ γίνεται επίπαςθ ςτο επάνω μζροσ των πλαιςίων. Με μια βοφρτςα απλϊνεται θ ηάχαρθ ςε όλθ τθν επιφάνεια και πζφτει μζςα ςτθν κυψζλθ. Διευκρινίηεται πωσ θ βαρρόα δε κανατϊνεται από τθ ηάχαρθ, αλλά ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 11
γλιςτράει πάνω από το κϊρακα τθσ μζλιςςασ, όπου βρίςκεται, και πζφτει ςτον πάτο τθσ κυψζλθσ. Σότε, ο μελιςςοκόμοσ μπορεί είτε να τθν απομακρφνει ο ίδιοσ ι να χρθςιμοποιιςει βάςθ με ςιτα, ϊςτε τα ακάρεα να πζςουν ςτο ζδαφοσ. ε διαφορετικι περίπτωςθ ανεβαίνουν ξανά ςτθν κυψζλθ και θ μζκοδοσ δεν ζχει καμία αποτελεςματικότθτα. Οργανικϊ οξϋα και αιθϋρια ϋλαια Σα τελευταία χρόνια οι μελιςςοκόμοι ςτθν προςπάκειά τουσ να αποφφγουν τθ χριςθ χθμικϊν κάνουν χριςθ διάφορων οργανικϊν οξζων και αικζριων ελαίων. Από τα πιο ςθμαντικά οργανικά οξζα είναι το γαλακτικό οξφ, το φορμικό οξφ και το οξαλικό οξφ, ενϊ από τα αικζρια ζλαια το πλζον χρθςιμοποιοφμενο είναι θ κυμόλθ. Η χριςθ των οργανικϊν οξζων πρζπει να γίνεται 2-3 φορζσ κάκε άνοιξθ και φκινόπωρο. Χρειάηεται μεγάλθ προςοχι, κακϊσ είναι επικίνδυνα για τθν υγεία του ανκρϊπου. Είναι ςθμαντικό για το μελιςςοκόμο να παίρνει τισ κατάλλθλεσ προφυλάξεισ, όπωσ γάντια, γυαλιά και μάςκα. Σο φορμικό οξφ κεωρείται πολφ επικίνδυνο και καυςτικό. Η χριςθ του πρζπει να γίνεται με μεγάλθ προςοχι. υνικωσ τοποκετείται μζςα ςτθν κυψζλθ ςε ειδικζσ ςυςκευζσ (εικόνα 13), απ όπου και εξατμίηεται (διάλυμα 50-70%). Η αποτελεςματικότθτά του είναι κυμαινόμενθ και εξαρτάται από διάφορουσ παράγοντεσ, όπωσ θ κερμοκραςία (15-25 o C), αλλά και θ παρουςία γόνου. θ αποτελεςματικότθτα μπορεί να ξεπεράςει το 90% (κανάτωςθ του 90% του πλθκυςμοφ του ακάρεοσ), όταν το μελίςςι δεν ζχει γόνο, αλλά πζφτει κάτω από 60%, όταν υπάρχει. Μπορεί να Εικόνα 12: Ειδική ςυςκευή εξάτμιςησ κανατϊςει τθ βαρρόα μζςα ςτο γόνο, αλλά πολλζσ του φορμικοφ οξζοσ φορζσ ζχει αρνθτικζσ επιπτϊςεισ ςτθν ίδια τθ μζλιςςα, όπωσ θ απϊλεια βαςιλιςςϊν. Σο οξαλικό οξφ χρθςιμοποιείται επίςθσ για τθν αντιμετϊπιςθ τθσ βαρρόασ με διάφορουσ τρόπουσ, όπωσ εξάχνωςθ, ψεκαςμόσ και ςταγόνεσ. Η εφραμτογι με ψεκαςμό φαίνεται ότι ζχει τα καλφτερα αποτελζςματα αφοφ θ αποτελεςματικότθτα μπορεί να φτάςει μζχρι και 98%. Απαραίτθτθ, όμωσ, προχπόκεςθ είναι θ μθ φπαρξθ γόνου. Σο οξαλικό ςε μίγμα με νερό ψεκάηεται ςτα πλαίςια επάνω ι διαλφεται ςε ςιρόπι και ρίχνεται πάνω ςτισ μζλιςςεσ (μζκοδοσ ςταγόνασ). Θεωροφνται, όμωσ, αρκετά χρονοβόρεσ διαδικαςίεσ και υπάρχει μεγάλοσ κίνδυνοσ πρόκλθςθσ εγκαυμάτων ςτον άνκρωπο. Ενδείκνυται για μελιςςοκόμουσ που ζχουν μικρό αρικμό μελιςςιϊν. ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 12
Εικόνα 13: Εφαρμογή Apiguard (αριςτερά) και Exomite Apis (δεξιά) Σα αικζρια ζλαια είναι φυςικά ζλαια από διάφορα φυτά. Είναι ςυνικωσ δευτερογενείσ μεταβολίτεσ, όπωσ διάφορα τερπενοειδι και φαινολικζσ ενϊςεισ, οι οποίεσ είναι τοξικζσ για τθ βαρρόα, αλλά όχι για τισ μζλιςςεσ. Ζχουν βρεκεί πάνω από 150 τζτοιεσ ουςίεσ που να ζχουν αυτι τθν ιδιότθτα. Ζτςι, αρκετζσ από αυτζσ ζχουν χρθςιμοποιθκεί για τον ζλεγχο τθσ βαρρόασ είτε αυτοφςιεσ ωσ διάλυμα με κάποιο διαλφτθ είτε ςε διάφορα ςκευάςματα ωσ δραςτικζσ ουςίεσ. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα τζτοιων αικζριων ελαίων είναι θ κυμόλθ, θ οποία προζρχεται από το κυμάρι (Thymus spp). Τπάρχουν διάφορα ςκευάςματα με δραςτικι ουςία τθ κυμόλθ. Από τα πιο γνωςτά είναι το Apilife VAR, Exomite Pro, Apiguard. Η αποτελεςματικότθτά τουσ, όμωσ, διαφζρει από χϊρα ςε χϊρα λόγω διάφορων παραγόντων, όπωσ θ κερμοκραςία και οι γενικζσ κλιματικζσ ςυνκικεσ. Για τθν Ελλάδα ςε ζρευνα που ζγινε ςτο εργαςτιριο Μελιςςοκομίασ και θροτροφίασ του Αριςτοτελείου Πανεπιςτθμίου Θεςςαλονίκθσ για τα ςκευάςματα Exomite Pro και Apiguard θ αποτελεςματικότθτα κυμάνκθκε ςε μζτρια επίπεδα μθ ξεπερνϊντασ κατά μζςο όρο το 65%. Ασ ςθμειωκεί, όμωσ, ότι οι κερμοκραςίεσ ιταν οριακζσ, κακϊσ θ κυμόλθ ζχει βζλτιςτθ αποτελεςματικότθτα ςε κερμοκραςίεσ 15-20 o C. Ζνα αρνθτικό που παρουςιάςτθκε κατά τθ διεξαγωγι του πειράματοσ ιταν θ αναταραχι που δθμιουργοφνταν ςτα μελίςςια κατά τθν εφαρμογι των ςκευαςμάτων, και κυρίωσ του Exomite Pro, κακϊσ και θ λιποταξία 6 μελιςςιϊν από τα 30 που δοκιμάςτθκαν. Χημικό αντιμετώπιςη Σο μεγαλφτερο ποςοςτό μελιςςοκόμων χρθςιμοποιεί χθμικά ςκευάςματα για τθν αντιμετϊπιςθ τθσ βαρρόασ. Πάνω από 140 χθμικζσ ουςίεσ ζχουν βρεκεί αποτελεςματικζσ για τθν αντιμετϊπιςθ τθσ βαρρόασ. Χαρακτθριςτικά παραδείγματα είναι το Tau-Fluvalinate, Flumethrin, Bromopropylate, Coumaphos και Amitraz. Σα ςκευάςματα τθσ αγοράσ χωρίηονται ςε δφο κατθγορίεσ, τα εγκεκριμζνα και τα μθ. Η χριςθ τουσ ελζγχεται αυςτθρά από τθ νομοκεςία. Τπάρχουν, όμωσ, πολλά προβλιματα που δθμιουργοφνται γφρω από το κζμα και αφοροφν κυρίωσ ςτα υπολείμματα. Για παράδειγμα, υπάρχουν δραςτικζσ που βρίςκονται και ςε εγκεκριμζνα και ςε μθ εγκεκριμζνα ςκευάςματα. Επίςθσ, υπάρχουν δραςτικζσ που εφαρμόηονται ςτον αγρό για άλλουσ ςκοποφσ και μετά ανιχνεφονται μζςα ςτθν κυψζλθ. Άρα, πολλζσ φορζσ είναι αδφνατοσ ο εντοπιςμόσ προζλευςισ τουσ. Σο κζμα δεν αφορά τθν παροφςα εργαςία, γι αυτό δε κα αναλυκεί περαιτζρω. Γενικά, τα χθμικά ςκευάςματα, εάν χρθςιμοποιθκοφν ςωςτά ςφμφωνα με τισ οδθγίεσ χριςεωσ που αναγράφει ο καταςκευαςτισ, αποτελοφν ζνα ςθμαντικό όπλο ενάντια ςτο άκαρι. Ζχουν υψθλι αποτελεςματικότθτα, που μπορεί να φτάςει το 98%, είναι εφκολα ςτθ χριςθ και αρκοφν για τον ζλεγχο τθσ βαρρόασ από μόνα τουσ (οι προθγοφμενεσ μζκοδοι που αναπτφχκθκαν ςυνικωσ ςυνδυάηονται μεταξφ τουσ). ε περίπτωςθ μθ ςωςτισ χριςθσ, ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 13
όμωσ, δθμιουργοφνται προβλιματα με υπολείμματα τόςο ςτο μζλι όςο και ςτα υπόλοιπα προϊόντα τθσ κυψζλθσ ζχοντασ αρνθτικζσ επιπτϊςεισ ςε μζλιςςα και άνκρωπο. Γενικϊ ςυμπερϊςματα Η αντιμετϊπιςθ τθσ βαρρόασ πρζπει να αποτελεί βαςικό μζλθμα του μελιςςοκόμου, κακϊσ είναι θ αρχι πολλϊν άλλων δεινϊν για το μελίςςι (ιϊςεισ, μείωςθ πλθκυςμοφ, μείωςθ ανκεκτικότθτα ςε άλλεσ πακιςεισ ). Μπορεί τα φυςικά και βιοτεχνικά εργαλεία όπωσ θ τεχνθτόσ αφεςμόσ, τα κθφθνοκζλια, ο κερμόσ αζρασ και θ ηάχαρθ άχνθ που αναφζρκθκαν πιο πάνω να μθν ζχουν ακόμα από μόνα τουσ υψθλι αποτελεςματικότθτα, αλλά μποροφν να μειϊςουν τθν προςβολι και τθ χριςθ χθμικϊν. Ο ςυνδυαςμόσ των διάφορων μεκόδων είναι το μυςτικό για τθν ολοκλθρωμζνθ αντιμετϊπιςθ. Κηρόςκοροσ Όπωσ προαναφζρκθκε, θ κοινι ονομαςία κθρόςκοροσ αναφζρεται ςε είδθ λεπιδοπτζρων τθσ οικογζνειασ Pyralidae και, ςυγκεκριμζνα, το Galleria mellonela (μεγάλοσ κθρόςκοροσ) και το Achroia grisella (μικρόσ κθρόςκοροσ). Είναι δφο από τουσ πιο ςθμαντικοφσ εχκροφσ των κθρυκρϊν των μελιςςιϊν τόςο ςτθν κυψζλθ όςο μζςα ςτθν αποκικθ. Ο μεγάλοσ κθρόςκοροσ (εικόνα 15) δραςτθριοποιείται κυρίωσ τισ βραδινζσ ϊρεσ. Πετάει αναηθτϊντασ διάφορεσ κζςεισ, για να γεννιςει τα αβγά του. Κυρίωσ αποκζτει ομάδεσ αβγϊν (300-600) ςε απροςτάτευτεσ κθρικρεσ μζςα ςτθν κυψζλθ ι ςε κθρικρεσ ςτθν αποκικθ. Μπορεί, ακόμα, να γεννιςει και ςε χαραμάδεσ και κοιλότθτεσ τθσ κυψζλθσ. Σα αβγά είναι αρκετά μικρά χρϊματοσ άςπρου και κίτρινου. Εάν δεν απομακρυνκοφν Εικόνα 14: Μεγάλοσ κηρόςκοροσ από τισ μζλιςςεσ, εκκολάπτονται μζςα ςε 6-8 θμζρεσ και οι προνφμφεσ εξαπλϊνονται μζςα ςτθν κυψζλθ. Σο χρϊμα των προνυμφϊν είναι κεραμιδί-αςπριδερό και ςκουραίνει όςο μεγαλϊνουν, ενϊ το μζγεκόσ τουσ είναι περίπου 30 χιλιοςτά. Οι πορνφμφεσ τρζφονται κυρίωσ με ςκοφρο κερί (το ςκοφρο χρϊμα υποδθλϊνει ότι το κερί είναι αρκετά χρόνια μζςα ςτθν κυψζλθ), γιατί είναι πιο κρεπτικό διατροφικά, κακϊσ από τα χρόνια ζχει εμπλουτιςτεί με κρεπτικά ςτοιχεία, όπωσ πρωτεΐνεσ (από τισ εκδφςεισ των προνυμφϊν των μελιςςιϊν). Όμωσ, πολλζσ φορζσ καταναλϊνουν νζκταρ και γφρθ. Η ανάπτυξι τουσ εξαρτάται άμεςα από τθ κερμοκραςία του περιβάλλοντοσ χϊρου. ε ιδανικζσ ςυνκικεσ μποροφν να διπλαςιάςουν το βάροσ τουσ κάκε μζρα για τισ πρϊτεσ 10 θμζρεσ. ε αντίκετθ περίπτωςθ, όμωσ, όταν υπάρχει ζλλειψθ τροφισ, μποροφν να επεκτείνουν τθ διάρκεια ανάπτυξισ τουσ μζχρι 6 μινεσ. Χαρακτθριςτικό γνϊριςμα τθσ προςβολισ είναι τα μετάξινα νιματα που φτιάχνουν, αλλά και οι μεγάλεσ ςτοζσ ςτισ κθρφκρεσ(εικόνα 16α). Εάν οι πλθκυςμοί είναι μεγάλοι, θ ηθμιά που προκαλείται ςτθν κυψζλθ είναι τεράςτια, κακϊσ μποροφν να τθν καταςτρζψουν ςε 10-11 θμζρεσ. Μετά από 19 θμζρεσ θ προνφμφθ δθμιουργεί ζνα μετάξινο κουκοφλι(βομβφκιο) και ειςζρχεται ςτο ςτάδιο τθσ νφμφθσ. Σο χρϊμα τθσ μζςα ςτο μετάξινο κουκοφλι είναι κίτρινο εϊσ κόκκινο και ζχει μζγεκοσ 12-20 χιλιοςτά. Ο αρικμόσ τουσ μζςα ςτθν κυψζλθ μπορεί να φτάςει και τα 250(εικόνα 16β). ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 14
Περίπου ζνα μινα μετά το ενιλικο εξζρχεται από το βομβφκιο. Είναι ζνα ςκοφρο γκρι Εικόνα 15:α) Ζημίεσ απο κηρόςκορο β) Κουκοφλια από κηρόςκορο λεπιδόπτερο με καςτανζσ κθλίδεσ ςτα φτερά. Σα κθλυκά είναι ελαφρϊσ πιο ανοιχτόχρωμα και μεγαλφτερα από τα αρςενικά και, ςυγκεκριμζνα, με μικοσ ςϊματοσ 20 και 14 χιλιοςτά αντίςτοιχα. Σα ενιλικα μποροφν να ηιςουν από 3 θμζρεσ μζχρι ζνα μινα και δε χρειάηονται νερό και τροφι. Κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα είτε επιβιϊνουν μζςα ςτισ κυψζλεσ που ζχουν γόνο και θ κερμοκραςία είναι υψθλι είτε διαπαφουν ςτο ςτάδιο τθσ προνφμφθσ μζςα ςτο κουκοφλι. Ο μεγάλοσ κθρόςκοροσ ζχει αρκετζσ γενεζσ ανά ζτοσ φτάνοντασ και τισ ζξι. Ο μικρόσ κθρόςκοροσ (εικόνα 17) ζχει παρόμοια βιολογία με το μεγάλο, γεννάει, όμωσ, λιγότερα αβγά (100-200), ενϊ ο βιολογικόσ του κφκλοσ διαρκεί 2-3 μινεσ. Επιπλζον, δθμιουργεί ζνα άλλο φαινόμενο μζςα ςτθν κυψζλθ, αυτό τθσ λεγόμενθσ «γκαλλερίαςθσ», κατά το οποίο οι ενιλικεσ μζλιςςεσ δεν μποροφν να βγουν από τα κελιά τουσ εξαιτίασ των μετάξινων ινϊν που υπάρχουν ςτθν ζξοδο των κελιϊν και φαίνονται ςαν πνιγμζνεσ. Εικόνα 16: Μικρόσ κηρόςκοροσ Ενήλικο Νυκτόβιο 1-3 εβδομάδεσ Δεν τρζφεται Αυγό 200-300 5-8 μζρεσ Άςπρο-κοκκινο χρϊμα Νφμφη ε κουκοφλι 1-9 εβδομάδεσ Δεν τρζφεται Προνφμφη 8-10 ςτάδια 18 μζρεσ Άςπρο-κιτρινο χρϊμα Εικόνα 17: Βιολογικόσ κφκλοσ Galleria mellonela ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 15
Αντιμετώπιςη κηρόςκορου Η αντιμετϊπιςθ του κθρόςκορου (και για τα δφο είδθ) είναι μία από τισ αναγκαίεσ ενζργειεσ ενόσ μελιςςοκόμου. Τπάρχουν αρκετοί μζκοδοι αντιμετϊπιςθσ, θ αποτελεςματικότθτα των οποίων ποικίλει. Η κάκε μία ζχει τα δικά τθσ κετικά και αρνθτικά αποτελζςματα. Παρακάτω κα αναπτυχκοφν οι πιο ςθμαντικζσ. Χημικϊ μϋτρα αντιμετώπιςησ Η χθμικι αντιμετϊπιςθ είναι μία από τισ πιο αποτελεςματικζσ μεκόδουσ αντιμετϊπιςθσ του κθρόςκορου. Ζχουν χρθςιμοποιθκεί αρκετζσ δραςτικζσ ουςίεσ, όπωσ το κειάφι, οξικό οξφ, φορμικό οξφ, ναφκαλζνιο, αλλά και παλιότερα το παραδιχλωροβενηόλιο (θ χριςθ του ςιμερα απαγορεφεται αυςτθρά). Σο κείο είναι αρκετά αποτελεςματικό και φκθνό ςτθν αγορά του, αλλά δεν ζχει καμία αποτελεςματικότθτα ςτο ςτάδιο του αβγοφ του κθρόςκορου. Διαβρϊνει τα ςφρματα τθσ κθρικρασ και απαιτεί αρκετζσ επαναλιψεισ εφαρμογισ του. Επίςθσ, είναι αρκετά τοξικό για τον άνκρωπο, επιφζροντασ κυρίωσ αναπνευςτικά προβλιματα. Σο οξικό οξφ είναι αρκετά αποτελεςματικό, δεν αφινει υπολείμματα ςτα προϊόντα τθσ μζλιςςασ και είναι τοξικό για όλα τα ςτάδια του κθρόςκορου. Παρόλ αυτά, διαβρϊνει και αυτό τα μζταλλα, άρα και τα ςφρματα ςτιριξθσ τθσ κθρικρασ. Χρειάηεται αρκετζσ επαναλιψεισ (1-2 τθν εβδομάδα) και είναι τοξικό για τον άνκρωπο.σα ίδια ιςχφουν και για το μυρμθγκικό οξφ. Εδϊ επιςθμαίνεται πωσ και άλλεσ ουςίεσ ζχουν χρθςιμοποιθκεί, όπωσ το διοξείδιο του άνκρακα, βρωμιοφχο αικυλζνιο και φωςφίνθ, αλλά γενικά δε χρθςιμοποιοφνται λόγω τθσ επικινδυνότθτασ για τον άνκρωπο, των υπολειμμάτων που αφινουν, αλλά και του υψθλοφ κόςτουσ τουσ. Βιολογικϊ μϋτρα αντιμετώπιςησ Επειδι όπωσ προαναφζρκθκε θ χθμικι καταπολζμθςθ ζχει πολλά μειονεκτιματα, αναπτφχκθκαν άλλεσ μθ χθμικζσ μζκοδοι όπωσ θ βιολογικι καταπολζμθςθ με τθ χριςθ του ςκευάςματοσ Β-401, το οποίο περιζχει τοξίνεσ και ςπόρια του βακτθρίου Bacillus thuriciensis. Σο ςκεφαςμα αυτό ζχει ικανοποιθτικι αποτελεςματικότθτα, κακϊσ ζχει υψθλι υπολειμματικι διάρκεια, δεν αφινει υπολείμματα και δεν είναι τοξικό για τον άνκρωπο. τα αρνθτικά του, όμωσ, ςυγκαταλζγονται θ αναποτελεςματικότθτα πολλζσ φορζσ του ςκευάςματοσ και θ ςυνεχισ εναςχόλθςθ και παρατιρθςθ από το μελιςςοκόμο. Γενικά, ενδείκνυται μόνο για μελιςςοκόμουσ που ζχουν μικρό αρικμό κυψελϊν. Φυςικϊ μϋτρα Όπωσ ζχει αναφερκεί ςτο γενικό μζροσ, ο μελιςςοκόμοσ πρζπει να διατθρεί δυνατά μελίςςια, τα οποία κα μποροφν να αντιμετωπίηουν μόνα τουσ διάφορουσ εχκροφσ. Ζτςι, πρζπει να κάνει ςωςτι επιλογι καλϊν βαςιλιςςϊν, αλλά και να αναηθτεί ανκοφορίεσ. Ζνα από τα πιο βαςικά μζτρα είναι θ απομάκρυνςθ των κθρικρων που δεν καλφπτονται από μζλιςςεσ μζςα από τθν κυψζλθ. Θα πρζπει να κακαρίηονται καλά οι βάσεις, όπου μπορεί να βρίςκονται διάφορεσ προνφμφεσ του κθρόςκορου ι αβγά, κακϊσ και να γίνεται Εικόνα 18: Κυψζλεσ ςτην αποθήκη ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 16
απολφμανςθ με φλόγιςτρο. Για να αποφφγει ο μελιςςοκόμοσ όλα αυτά, μπορεί να χρθςιμοποιεί βάςεισ με ςιτεσ. Επιπλζον, κα ιταν ςυνετό να καλφπτει (ςτοκάρει) τισ διάφορεσ ατζλειεσ τθσ κυψζλθσ (χαραμάδεσ, τρφπεσ καρφιϊν), ϊςτε να μειωκοφν οι διακζςιμεσ κζςεισ ωοτοκίασ του κθρόςκορου. Όςον αφορά ςτισ αποκθκευμζνεσ κθρικρεσ, βαςικό μζλθμα είναι θ αποκικευςι τουσ ςε μζρθ όπου δεν είναι προςιτζσ από ζντομα χρθςιμοποιϊντασ ςιτεσ. Ζνασ τρόποσ που χρθςιμοποιοφν οι μελιςςοκόμοι είναι να ςτοιβάηουν(εικόνα 19) τισ κυψζλεσ τθ μία πάνω ςτθν άλλθ και να κλείνουν τα ςθμεία επαφισ με μονωτικζσ ταινίεσ. Επίςθσ, πρζπει να επικρατοφν όςο δυνατόν χαμθλζσ κερμοκραςίεσ. Απαραίτθτο είναι να μθν αφινονται υπολείμματα κεριϊν ι ολόκλθρεσ κθρικρεσ απροςτάτευτεσ και εκτεκειμζνεσ ςτον κθρόςκορο, γιατί κα αποτελζςουν κζςθ αναπαραγωγισ του κθρόςκορου. Όποια κεριά (κυρίωσ μαφρα και παλιά) δε χρθςιμοποιοφνται και δε χρειάηονται καλό είναι να λιϊνονται. Ζνα άλλο μζτρο που κυρίωσ βρίςκει εφαρμογι είναι θ παγίδευςθ του κθρόςκορου. Τπάρχουν ςτο εμπόριο διάφορα είδθ παγίδων που μποροφν να βρουν οι μελιςςοκόμοι και να χρθςιμοποιιςουν. Από αυτζσ θ πιο γνωςτι είναι θ φερομονικι παγίδα τφπου δζλτα (εικόνα 20) θ οποία ςτο εςωτερικό τθσ ζχει κόλλα ϊςτε όταν ο κθρόςκοροσ περπατιςει επάνω να κολλιςει. Σζλοσ, ζνα αρκετά Εικόνα 19:Παγίδεσ κηρόςκορου αποτελεςματικό και πλζον κοινϊσ χρθςιμοποιοφμενο μζτρο είναι θ ζκκεςθ των κθρικρων ςε κερμοκραςίεσ κανατθφόρεσ για τον κθρόςκορο. Τπάρχουν ειδικοί κερμοκάλαμοι όπου τοποκετοφνται τα πλαίςια για ςυγκεκριμζνο χρονικό διάςτθμα, ϊςτε να αυξθκεί θ κερμοκραςία τουσ. υγκεκριμζνα, θ παραμονι των πλαιςίων για 80 λεπτά ςτουσ 46 o C ι για 40 λεπτά ςτουσ 49 o C. Αυτοί οι χρόνοι για τισ ςυγκεκριμζνεσ κερμοκραςίεσ είναι αρκετοί, ϊςτε να υπάρξει κακολικι κανάτωςθ όλων των ςταδίων του κθρόςκορου. Παρόλ αυτά, χρειάηεται μεγάλθ προςοχι, διότι πολλζσ φορζσ οι κθρικρεσ λιϊνουν και κατ επζκταςθ αχρθςτεφονται. Εξίςου αποτελεςματικι είναι και θ μζκοδοσ ψφξθσ των κθρικρων. Σα πλαίςια τοποκετοφνται ςε κοινοφσ καταψφκτεσ ι καταψφκτεσ-καλάμουσ. Μια ϊρα ςτουσ -17 ι 4,5 ϊρεσ ςτουσ -7 o C είναι αρκετζσ, για να επιφζρουν το κάνατο ςε όλα τα ςτάδια του κθρόςκορου. θμαντικό είναι να τθρείται αυςτθρά το πρόγραμμα ψφξθσ. Μοναδικό αρνθτικό τθσ μεκόδου είναι το υψθλό κόςτοσ εγκατάςταςθσ και λειτουργίασ των καλάμων. Ζνασ ςυνδυαςμόσ των παραπάνω μεκόδων είναι αρκετόσ για τθν αποτελεςματικι αντιμετϊπιςθ του κθρόςκορου. Οι μελιςςοκόμοι πρζπει να υιοκετιςουν αυτι τθν ιδεολογία των Εικόνα 20: Καταψφκτησ με κηρήθρεσ φυςικϊν μεκόδων και να ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 17
αποφεφγουν τθ χριςθ χθμικϊν ςκευαςμάτων αποφεφγοντασ, ζτςι, τισ δυςμενείσ για τον άνκρωπο και το περιβάλλον ςυνζπειζσ τουσ. Σφόκεσ Οι ςφικεσ ανικουν ςτα υμενόπτερα, όπωσ και οι μζλιςςεσ, και μποροφν να αποτελζςουν ςθμαντικό εχκρό τουσ, το ίδιο ςθμαντικό με τθ βαρρόα, ειδικά ςε περιοχζσ όπου υπάρχουν ςε μεγάλουσ πλθκυςμοφσ. τθν Ελλάδα το μεγαλφτερο πρόβλθμα υπάρχει ςτισ νότιεσ περιοχζσ τθσ χϊρασ και ςτα νθςιά. Οι κυριότεροι εχκροί ςφικεσ που απαςχολοφν τουσ Ζλλθνεσ μελιςςοκόμουσ ανικουν ςτθν οικογζνεια Vespidae και, ςυγκεκριμζνα, είναι θ Vespula vulgaris, Vespula germanica, Vespa orientalis, Vespa crabro (εικόνα 22)και δευτερογενϊσ οι ςφικεσ του γζνουσ Polister. Εικόνα 21: V. crabro (επάνω-αριςτερά), V. vulgaris (επάνω-δεξιά), V germanica(κάτω-αριςτερά), V orientalis (κάτω-δεξιά) Πολλοί είναι αυτοί που μπερδεφουν ςυνικωσ τισ ςφικεσ με τισ μζλιςςεσ. Παρόλ αυτά, υπάρχουν αρκετζσ διαφορζσ τόςο ςτθ μορφολογία όςο ςτθ βιολογία. Γενικά, οι μζλιςςεσ είναι πιο τριχωτζσ, ζχουν λείχοντα μαςθτικοφ τφπου ςτοματικά μόρια, κακϊσ και καλακάκι ςτα πίςω πόδια, για να μεταφζρουν τθ γφρθ. Αντίκετα, οι ςφικεσ δεν ζχουν πολλζσ τρίχεσ, τα πόδια τουσ είναι αρπακτικοφ τφπου και ζχουν δυνατά οδοντωτά ςαγόνια. Επιπλζον, ζχουν εντυπωςιακά ζντονα κίτρινα και άλλεσ κόκκινα χρϊματα. Όςον αφορά ςτθ βιολογία, οι ςφικεσ είναι θμικοινωνικά ζντομα. Σο φκινόπωρο εμφανίηονται τα αναπαραγωγικά άτομα, τα οποία ςυηευγνφονται. Σο αρςενικό πεκαίνει, ενϊ το κθλυκό (βαςίλιςςα) βρίςκει μια προφυλαγμζνθ κζςθ, όπου κα διαχειμάςει. Σθν άνοιξθ θ βαςίλιςςα, αφοφ εξζλκει από τθ διαχείμαςθ, αναηθτεί ζνα μζροσ, για να χτίςει τθ φωλιά τθσ Εικόνα 22:φωλιά ςφηκϊν ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 18
(εικόνα 23). Η τοποκεςία που διαλζγει είναι κυρίωσ διάφορεσ φυςικζσ κοιλότθτεσ ι προφυλαγμζνεσ κζςεισ, υπόγειεσ ι υπζργειεσ. Αποκζτει τα πρϊτα τθσ αβγά και φροντίηει για τθν τροφι των πρϊτων προνυμφϊν. Γενικϊσ, θ διατροφι τουσ αποτελείται από πρωτεϊνικισ κυρίωσ φφςεωσ τροφζσ. τθ ςυνζχεια, για τθ φροντίδα του γόνου και τθσ αποικίασ φροντίηουν οι πρϊτεσ εργάτριεσ που κα γεννθκοφν. Ο πλθκυςμόσ τουσ κατά τθ διάρκεια του καλοκαιριοφ αυξάνεται. Όταν ζρκει πάλι το φκινόπωρο, θ αποικία τουσ διαλφεται και τα ςυηευγμζνα κθλυκά αναηθτοφν κζςεισ για διαχείμαςθ. Φθινόπωρο Άναπαραγωγικα άτομα φηευξθ κθλυκοφ Χειμϊνασ Διαχείμανςθ Βαςςίλιςασ Καλοκαίρι Τψθλοί πλθκυςμοί καταςτροφζσ ςε μελίςςια Άνοιξθ Χτίςιμο φωλίασ Ζναρξθ αποικίασ Εικόνα 23:Εποχιακή ςυμπεριφορά ςφηκϊν Από μελιςςοκομικισ άποψθσ θ ηθμιά που προκαλοφν ςτισ μζλιςςεσ ζγκειται κυρίωσ ςτο γεγονόσ ότι μειϊνεται ο αρικμόσ των μελιςςϊν ςτθν κυψζλθ. υνικωσ οι ςφικεσ ζρχονται, αρπάηουν μία-δυο μζλιςςεσ και φεφγουν προσ τθ φωλιά τουσ, όπου κα ταΐςουν τα μικρά τουσ. Η καταςτροφικι, όμωσ, μανία των ςφθκϊν δεν περιορίηεται ς αυτό. πολλζσ φορζσ ειςζρχονται μζςα ςτθν κυψζλθ, τθν λεθλατοφν τρϊγοντασ μζλι, γφρθ και προνφμφεσ μελιςςϊν (κυρίωσ το φκινόπωρο όπου θ βαςίλιςςα χρειάηεται πολλοφσ υδατάνκρακεσ, για να διαχειμάςει). Αντιμετώπιςη ςφηκών Η διατιρθςθ δυνατϊν και πολυπλθκϊν μελιςςιϊν, κακϊσ και θ μείωςθ του μεγζκουσ τθσ ειςόδου των κυψελϊν ςε περιοχζσ με μεγάλο πρόβλθμα, κεωροφνται αναγκαία μζτρα. Σα μελίςςια αυτά ζχοντασ πολλοφσ φρουροφσ ςτθν είςοδο μποροφν να αποκροφςουν κάκε ειςβολι ςφθκϊν. Από εκεί και πζρα ο μελιςςοκόμοσ, για να βοθκιςει ακόμα περιςςότερο τα μελίςςια, μπορεί να βρίςκει τισ φωλιζσ ςφθκϊν που βρίςκονται κοντά ςτο μελιςςοκομείο και να τισ καταςτρζφει. Αυτό μπορεί να γίνει χρθςιμοποιϊντασ διάφορα χθμικά ςκευάςματα, όπωσ το κοινό Aerosol (πυρεκρίνεσ). Ακόμα, μπορεί να τισ παραχϊςει ι να τισ κάψει. Ζνα άλλο μζτρο είναι θ παγίδευςι τουσ. Τπάρχουν ςτο εμπόριο αρκετζσ παγίδεσ γι αυτό το ςκοπό. Δεν είναι λίγοι εκείνοι, βζβαια, που φτιάχνουν αυτοςχζδιεσ παγίδεσ. Η βαςικι ιδζα είναι ίδια: πρζπει να υπάρχει μια είςοδοσ για τθ ςφικα ςε ζνα κλειςμζνο χϊρο (μπουκάλι, κυψζλθ), μζςα ςτο οποίο κα υπάρχει κάποια τροφι που κα προςελκφςει τθ ςφικα (ςαρδζλεσ, κρζασ, κοτόπουλο, τόνοσ). Από το επάνω τμιμα πρζπει να μπαίνει φωσ, ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 19
χωρίσ, όμωσ, θ ςφικα να μπορεί να βγει. Ζτςι, τα ζντομα που ειςζρχονται, παγιδεφονται και δεν μποροφν να εξζλκουν. Είναι ςθμαντικό όλα τα παραπάνω μζτρα να λαμβάνονται αργά το φκινόπωρο ι νωρίσ τθν άνοιξθ. Αυτό κα ζχει ωσ αποτζλεςμα τθ κανάτωςθ βαςιλιςςϊν, οι οποίεσ είτε ετοιμάηονται να ειςζλκουν ςτο ςτάδιο τθσ διαχείμαςθσ είτε να εξζλκουν από αυτό. Ζτςι, κα μειϊνεται δραςτικά ο αρικμόσ των φωλιϊν των ςφθκϊν και κατ επζκταςθ ο πλθκυςμόσ τουσ. Αυτό, όμωσ, δε ςθμαίνει ότι δεν πρζπει να υπάρχουν παγίδεσ κατά τθ διάρκεια του καλοκαιριοφ. Σζλοσ ζνα αρκετά αποτελεςματικό μζτρο είναι θ ανάμειξθ ενόσ εντομοκτόνου με τροφζσ που προςελκφουν τισ ςφικεσ (βλζπε παραπάνω). Η αποτελεςματικότθτα τθσ μεκόδου είναι ικανοποιθτικι κακϊσ κανατϊνεται όλθ θ αποικία των ςφθκϊν και όχι μόνο οι ςφικεσ που προςλαμβάνουν τθν τροφι. ε κάποια τοποκεςία κοντά ςτο μελιςςοκομείο (δζντρα, κάμνοι) τοποκετείται θ τροφι θ οποία είναι αναμειγμζνθ με εντομοκτόνο. Οι ςφικεσ βρίςκουν τθν τροφι-δόλωμα και τθν μεταφζρουν ςτθν φωλιά τουσ ϊςτε να ταΐςουν τισ προνφμφεσ, μεταφζροντασ ζτςι και το εντομοκτόνο. υνιςτάται ςτισ κζςεισ αυτζσ τα δολϊματα να τοποκετοφνται μια μζρα νωρίτερα χωρίσ εντομοκτόνο ϊςτε οι ςφικεσ να το ςυνθκίςουν. Επίςθσ είναι ςθμαντικό θ τροφι να μθν είναι προςιτι από άλλουσ οργανιςμοφσ. Ζνα αρκετά αποτελεςματικό αλλά και εκλεκτικό εντομοκτόνο που μπορεί να χρθςιμοποιθκεί είναι το fipronil το οποίο πρόκειται να πάρει ζγκριςθ ςτουσ επόμενουσ μινεσ. Εικόνα 24: Παγίδεσ ςφηκϊν ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 20
Βιβλιογραφύα Άρθρα Aumeier, P., Rosenkranz, P., 2001. Scent or movement of Varroa destructor mites does not elicit hygienic behaviour by Africanized and Carniolan honey bees. Apidologie 32, 253 263. Rosernkranz P., Aumeier P., Ziegelmann B., 2009. Biology and control of Varroa destructor. Journal of Invertebrate Pathology 103, 96-119. Griffith D.A., Ritter W., 1989. World overview on the impact and management of Varroa jacobsoni on bee keeping. Apiacta 4. Le Conte Y., Ellis M., Ritter W., 2010. Varroa mites and honey bee health: can Varroa explain part of the colony losses?. Apidologie 41, 353-363 Thompson H.M., Brown M.A., Ball R.F., Bew M.H., 2002. First report of Varroa destructor resistance to pyrethroids in the UK. Apidologie 33, 357-366. Fakhimzadeh K., 2001. Effectiveness of confectioner sugar dusting to knock down Varroa destructor from adult honey bees in laboratory trials. Apidologie 32, 139-148. Hood M., 2004. The small hive beetle, Aethina tumida: a review. Bee World 85, 139-148. Aliano N.P., Ellis M.D., 2009. Oxalic acid: a prospective tool for reducing Varroa mite population in package bees. Exp Appl Acarol 48, 303-309. Rosenkranz P., Rachinsky A., Strambi A., Strambi C., Röpstorf P., 1990. Juvenile hormone titer in capped worker brood of Apis mellifera and reproduction in the bee mite Varroa jacobsoni. General and comparative endocrinology 78, 189-193. Charrière J.-D., Imdorf A., 1997. Protection of honey combs from moth damage. Swiss Bee Research Center. Vargas Sarmiento M.M., 2000. Essential oil treatments to control Varroa destructor Anderson and Trueman 2000 (formerly Varroa jacobsoni Oudemans 1904) (Mesostigmata: Varroidae) (Thesis) Hamida T.B.. Enemies of bees. Institute de la Recherche Veterinaire de Tunisie. Santas L.A., Lazarakis D.M., 1984. Using drone brood in the control of the Varroa disease of bees in Greece. Entomologia Hellenica 2, 63-68. Marchetti S., Barbattini R., 1984. Comparative effectiveness of treatments used to control Varroa jacobsoni oud. Apidologie 15, 363-378. Burges H.D., Bailey L. (1968). Control of the greater and lesser wax moths (Galleria mellonella and Achroia grisella) with Bacillus thuringiensis. Journal of Invertebrate Pathology 11, 185-195. Imdorf A., Charrière J.-D., 2003. Alternative Varroa Control. Swiss Bee Research Centre. Moritz R.F.A., Kirchner W.H., Crewe R.M., 1991. Chemical Camouflage of the Death s Head Hawkmoth (Acherontia atropos L) in Honeybee colonies. Naturwissenshaften 78, 179-182. Paula Sackmann, Mauricio Rabinovich and Juan Carlos Corley, 2001.Successful removal of German yellowjackets (Hymenoptera: Vespidae) by toxic baiting. Journal of economic entomology 94(4): 811-816. ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 21
Βιβλία G.M.Wood, D.C.Hopkins and N.A.Schellhorn, 2006. Preference by Vespula germanica (Hymenoptera: Vespidae) for processed meats: Implications for toxic baiting. Journal of economic entomology 99(4): 263-267. Robin Ed., 1980. Social Wasps: Their biology and control. Θραςυβοφλου Α.Θ., 2005. Πρακτική Μελισσοκομία. Θεςςαλονίκθ. Κωβαίοσ Δ.., 2010. Ακαρολογία. Ακινα. Τφαντίδθσ Μ.Χ., 1995. Παθήσεις του μελισσιοφ. Θεςςαλονίκθ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 2010 22