Ι.Ε.Κ. ΧΑΝΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΕΧΝΙΚΑ Α ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2012-2013 ΜΑΘΗΜΑ 10 ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΠΕΚΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
Μουσικοκινητική αγωγή 1. Εισαγωγή Η μουσικοκινητική αγωγή στο χώρο της προσχολικής ηλικίας αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της αισθητικής αγωγής καθώς επιδιώκει την καλλιέργεια των εκφραστικών και δημιουργικών ικανοτήτων των παιδιών μέσα από το συνδυασμό της μουσικής με την κίνηση. Η συνάντηση της μουσικής και της κίνησης, ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες, δίνει απεριόριστες δυνατότητες στα παιδιά ώστε να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στη μουσική τέχνη και να οδηγηθούν αβίαστα στη γνώση και τη δημιουργία. 2. Παιδαγωγική αξία της μουσικοκινητικής αγωγής Η γνωριμία των παιδιών με τη μουσική μέσω της κίνησης και των αισθήσεων βοηθάει σε μεγάλο βαθμό στην κατανόηση των βασικών μουσικών εννοιών. Με την μουσικοκινητική αγωγή τα παιδιά βιώνουν μέσα από το σώμα και την κίνηση τους τον κόσμο της μουσικής, της μετρικής, του λόγου, του χώρου κ.ά. Κάθε παιδί ξεχωριστά έχει το δικό του ατομικό ρυθμό και μέσα από τον προσωπικό του τρόπο βλέπει, ακούει, κατανοεί και προσλαμβάνει έννοιες. Οι δραστηριότητες της μουσικοκινητικής αγωγής στοχεύουν: Στην αντίληψη της αίσθησης του χώρου και του χρόνου. Στην συνειδητοποίηση των μελών του σώματος, δηλαδή του γνωστικού σχήματος του σώματος. Στην απόκτηση κινητικών δεξιοτήτων και εμπειριών με ευχάριστο και δημιουργικό τρόπο. Στην καλλιέργεια της ρυθμικής αντίληψης Στην ανάπτυξη της μουσικής μνήμης. Στην καλλιέργεια της εκφραστικότητας και της δημιουργικότητας. Η βασικότερη παιδαγωγική αρχή που ακολουθείται από όλα τα μουσικοπαιδαγωγικά συστήματα είναι ότι οποιαδήποτε ενασχόληση με τη μουσική πρέπει να στηρίζεται σε βιώματα και να έχει το χαρακτήρα του παιχνιδιού. Μέσω των μουσικών δραστηριοτήτων, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας καλούνται να αντιληφθούν, να κατανοήσουν και να εκφραστούν με όλα τα στοιχεία της μουσικής, με
πειραματισμούς της φωνής και του λόγου, των μουσικών οργάνων, της κίνησης και των αυτοσχεδιασμών, συμμετέχοντας έτσι ενεργά και αναπτύσσοντας στο μέγιστο τη μουσική τους δεκτικότητα. 3. Βασικά στοιχεία της μουσικοκινητικής αγωγής Το μεγαλύτερο μέρος των μουσικοπαιδαγωγικών μεθόδων που χρησιμοποιούνται σήμερα στην πράξη αποσκοπεί στην ανάπτυξη των μουσικών ικανοτήτων των παιδιών. Η μέθοδος του μουσικού Dalcroze δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της κίνησης ως μέσο για την καλλιέργεια της ευαισθησίας στο ρυθμό και στη μελωδία. Η μέθοδος του Carl Orff προσθέτει με τη σειρά της το λόγο στη μουσική και την κίνηση ενώ τέλος η μέθοδος του Kodaly εστιάζει πιο πολύ στην καλλιέργεια της φωνής. Η μουσικοκινητική αγωγή του παιδιού πραγματοποιείται μέσα από μια ποικιλία μουσικών δραστηριοτήτων όπως: το τραγούδι, τα μουσικά παιχνίδια, η μίμηση, η μουσική και η κίνηση, οι αυτοσχεδιασμοί και η δραματοποίηση, οι ηχοϊστορίες, τα μουσικά παραμύθια, οι ρυθμικές και μελωδικές επενδύσεις. Παρακάτω ακολουθούν πιο αναλυτικά αυτά τα βασικά στοιχεία της μουσικοκινητικής αγωγής. i) Το τραγούδι Οι σύγχρονες μουσικοπαιδαγωγικές απόψεις τονίζουν πως το τραγούδι αποτελεί την πιο άμεση εκφραστική ικανότητα των μικρών παιδιών, καθώς αποτελεί το πρώτο μουσικό όργανο με το οποίο πειραματίζονται. Στο πλαίσιο της μουσικοκινητικής αγωγής το τραγούδι μπορεί να χρησιμοποιηθεί, εκτός από μέσο δημιουργικής έκφρασης, και ως μέσο κατανόησης και εμπέδωσης μουσικών εννοιών (ένταση, ηχόχρωμα, τονικό ύψος κ.ά.). Μέσα από τα τραγούδια, τα παιδιά καλλιεργούν σωστή άρθρωση, μαθαίνουν να ελέγχουν την αναπνοή τους, εκφράζουν τα συναισθήματα τους, αναπτύσσουν την αίσθηση του ρυθμού και της μελωδίας και εναρμονίζονται με το σύνολο της τάξης τους. Καλό θα ήταν το τραγούδι να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με κινήσεις ή με το παίξιμο μουσικών οργάνων. Ο/η παιδαγωγός μπορεί να επιλέξει ευχάριστα στο άκουσμα τραγούδια, με απλές μελωδίες και στίχους καθώς και με περιεχόμενο
ανάλογο των ενδιαφερόντων των παιδιών και των θεματικών προσεγγίσεων που γίνονται στην τάξη. ii) Τα μουσικά παιχνίδια Τα μουσικά παιχνίδια αφορούν δραστηριότητες που εμπλέκουν τη μουσική και την κίνηση. Μέσα από αυτά η γνώση έρχεται με αυθόρμητο και αβίαστο τρόπο καθώς τα μικρά παιδιά συμμετέχουν με χαρά, συνεργάζονται, ψυχαγωγούνται, ανακαλύπτοντας παράλληλα το φυσικό και κοινωνικό τους περιβάλλον. Ένα μουσικό παιχνίδι επιτρέπει τα παιδιά να εξερευνήσουν τον κόσμο των ήχων, να δημιουργήσουν τους δικούς τους και να αυτοσχεδιάσουν. Τέτοια γνωστά μουσικά παιχνίδια είναι οι μουσικές καρέκλες, το περνά περνά η μέλισσα κ.ά. Αρκετά τέτοια παιχνίδια, που είναι γνωστά και ως παιχνιδοτράγουδα, εξυπηρετούν βέβαια και κοινωνικούς σκοπούς καθώς συμβάλουν στην κοινωνικοποίηση των παιδιών. Κάνοντας χρήση του όρου μουσικά παιχνίδια δεν γίνεται αναφορά μόνο στα παραδοσιακά παιχνιδοτράγουδα αλλά και σε οποιαδήποτε άλλα παιχνίδια πραγματοποιούνται στην τάξη από τον/την παιδαγωγό, τα οποία δίνουν την ευκαιρία στα παιδιά για μελωδικούς αυτοσχεδιασμούς, μουσικοκινητικές πρωτοβουλίες, ανακάλυψη και εξερεύνηση ήχων τόσο από το οικείο περιβάλλον όσο κι από τα μουσικά όργανα, ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της φαντασίας καθώς και δραματοποίηση ιστοριών. iii) Η μουσική και η κίνηση Μέσα από το συνδυασμό μουσικής και κίνησης, αναμφίβολα, τα παιδιά γνωρίζουν καλύτερα το γνωστικό σχήμα του σώματος τους, καλλιεργούν τις κινητικές τους δεξιότητες και συνειδητοποιούν καλύτερα το χώρο και τη θέση τους σε αυτόν. Κινήσεις όπως περπάτημα, τρέξιμο, σύρσιμο, παλαμάκια, χτύπημα των ποδιών, στροφές, τέντωμα κ.ά. χρησιμοποιούνται στη μουσικοκινητική αγωγή καθώς αποτελούν ένα σημαντικό μέσο για τη μουσική και αισθητική ανάπτυξη των παιδιών. Τέσσερις βασικοί παράγοντες που αφορούν κάθε σωματική κίνηση είναι ο χώρος, ο χρόνος, η ένταση και ο χαρακτήρας της. Στην αρχή τα παιδιά σε συνδυασμό με τη μουσική κινούνται ελεύθερα στο χώρο δοκιμάζοντας διάφορους προσανατολισμούς όπως μπροστά-πίσω, αριστερά-δεξιά κ.ά. Στη συνέχεια εξοικειώνονται με τις
χρονικές αλλαγές που μπορεί να έχει η κίνηση τους δηλαδή επιβραδύνουν ή επιταχύνουν τις κινήσεις τους. Η ένταση της κίνησης συσχετίζεται με την αυξομείωση της δηλαδή τα παιδιά κινούνται σιγανά-δυνατά-σταματούν για λίγο. Τέλος, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε κίνησης μπορεί να γίνεται π.χ. κοφτά-χαλαρά κ.α. Όλες αυτές οι μουσικοκινητικές εμπειρίες προσφέρουν στα παιδιά τη δυνατότητα μιας πληθώρας συνδυασμών αλλά και άσκησης της φαντασίας και της ευρηματικότητας τους. iv) Η μίμηση και η δραματοποίηση Η μίμηση και η δραματοποίηση αποτελούν επίσης βασικά στοιχεία της μουσικοκινητικής αγωγής. Με τη μίμηση τα παιδιά προσεγγίζουν το περιεχόμενο ενός τραγουδιού με ήχους και ανάλογες κινήσεις που πλησιάζουν την πραγματικότητα. Για παράδειγμα, τα παιδιά μιμούνται τις φωνές και τις κινήσεις ζώων σύμφωνα με ένα τραγούδι που τους δίνουμε. Ένα παράδειγμα τέτοιων τραγουδιών είναι Η κουκουβάγια. Πάνω στη βελανιδιά Κάθεται μια κουκουβάγια, Έχει μάτια γουρλωτά και φωνάζει δυνατά Κου-κου-βά, Κου-κου-βά Κου-κου-βα-βα-βα-βα-βά, Κου-κου-βά, Κου-κου-βά Κου-κου-βα-βα-βα-βα-βά. Ξάφνου βλέπει από ψηλά Ένα σμήνος νυχτοπούλια, κάθεται και τα κοιτά Και φωνάζει δυνατά. Κου-κου-βά, Κου-κου-βά Κου-κου-βα-βα-βα-βα-βά, Κου-κου-βά, Κου-κου-βά Κου-κου-βα-βα-βα-βα-βά.
Η δραματοποίηση εμπεριέχει το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού. Πρόκειται για μια δράση κατά την οποία τα παιδιά μπορούν να δραματοποιήσουν και να ζωντανέψουν ένα τραγούδι παίρνοντας ο καθένας ένα ρόλο και αυτοσχεδιάζοντας. v) Οι ηχοϊστορίες και τα μουσικά παραμύθια Οι ηχοϊστορίες μπορούν να δημιουργηθούν από τα παιδιά σε συνεργασία με τον/την παιδαγωγό επενδύοντας μια εικόνα, μια ιστορία ή ένα μύθο με ήχους. Αυτοί οι ήχοι μπορεί να είναι από τα μουσικά όργανα της τάξης, από αυτοσχέδια μουσικά όργανα ή να παράγονται από τις φωνές των παιδιών. Οι κινήσεις με το σώμα μπορούν να αποτελέσουν συνοδευτικό και χρήσιμο στοιχείο κατά την παρουσίαση μιας ηχοϊστορίας. Με ανάλογο τρόπο τα παιδιά, μετά από την ακρόαση ενός μουσικού παραμυθιού, μπορούν να σχολιάσουν τους ήχους που άκουσαν, να σκεφθούν ποιοι ήχοι θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύσουν τους ήρωες του παραμυθιού και να αναπαραστήσουν από την αρχή το παραμύθι δημιουργώντας έτσι τη δική τους μουσική σύνθεση. vi) Οι ρυθμικές και μελωδικές επενδύσεις Οι ρυθμικές και μελωδικές επενδύσεις συνήθως δεν απουσιάζουν από καμία σχολική τάξη. Οι περισσότεροι παιδαγωγοί για παράδειγμα εφαρμόζουν την παθητική μουσική ακρόαση όταν βάζουν μια μουσική ή μια μελωδία την ώρα που τα παιδιά ζωγραφίζουν, ή ξεκουράζονται ή όταν τρώνε το πρωινό τους. Τότε έχουμε μελωδική επένδυση. Αντίστοιχα οι ρυθμικές επενδύσεις συνδέονται με την ενεργητική μουσική ακρόαση όπου τα παιδιά συμμετέχουν ενεργά σε αυτό που ακούνε. Μπορούμε να έχουμε μια ρυθμική επένδυση σε μια ενεργητική ακρόαση, όταν για παράδειγμα τα παιδιά καλούνται να ξεχωρίσουν το είδος της μουσικής που ακούνε (μπαλέτο, ντίσκο, ρεμπέτικο) σηκώνοντας αντίστοιχες καρτέλες που απεικονίζουν χορευτές από το κάθε είδος. Μέσα από τις μελωδικές και ρυθμικές επενδύσεις, τα παιδιά αναπτύσσουν την αίσθηση του ρυθμού και το ρυθμικό τους λεξιλόγιο και αυξάνουν σε μεγάλο βαθμό τη συγκέντρωση τους για ακρόαση.
vii) Ακρόαση της μουσικής Μέσω της μουσικοκινητικής αγωγής, δίνεται η δυνατότητα στα παιδιά να αποκτήσουν πλούσιες εμπειρίες ακρόασης. Η προσχολική ηλικία ενδείκνυται για την εισαγωγή διαφόρων ειδών μουσικής καθώς τα παιδιά είναι από τη φύση τους ανοικτά και δεκτικά σε πολλά μουσικά ακούσματα. Η μουσική ακρόαση έχει να κάνει με τις έννοιες της παθητικής και της ενεργητικής ακρόασης. Ακούμε ένα μουσικό κομμάτι ενώ παράλληλα κάνουμε κάτι άλλο, π.χ. ζωγραφίζουμε. Τότε έχουμε παθητική μουσική ακρόαση. Ενεργητική μουσική ακρόαση έχουμε όταν τα παιδιά π.χ. αρχίζουν να φαντάζονται κάτι ακούγοντας μουσική, όταν κινούνται με το σώμα τους ή χτυπούν παλαμάκια σε αυτό που ακούν κ.λπ. Τα παιδιά μέσα από εμπειρίες ακρόασης μπορούν να ευαισθητοποιήσουν την ακοή τους, να επιτείνουν την προσοχή τους, να ενεργοποιήσουν τη φαντασία τους, να ανταποκριθούν με σωματικές κινήσεις, να αναπτύξουν τη ρυθμική και μελωδική τους μνήμη, να δημιουργήσουν γραφικές ή εικονικές αναπαραστάσεις της μουσικής, να διακρίνουν διάφορα χαρακτηριστικά της μουσικής (αργά-γρήγορα, σιγά-δυνατά) και να αφομοιώσουν μουσικές έννοιες. Χρήσιμο θα ήταν ο/η παιδαγωγός να είναι επιλεκτικός/ή αναφορικά με τη χρήση κατάλληλου ηχητικού υλικού για ακρόαση λαμβάνοντας υπόψη τις εμπειρίες, τα βιώματα και τα ενδιαφέροντα των παιδιών. viii) Χρήση μουσικών οργάνων Η χρήση των ρυθμικών και μελωδικών οργάνων της τάξης κρίνεται ως απαραίτητη δραστηριότητα στο χώρο της μουσικής. Τα παιδιά στο σχολείο γοητεύονται εύκολα με τα μουσικά όργανα και πειραματίζονται συνέχεια με τους ήχους που παράγονται από αυτά. Για τις μουσικές δραστηριότητες μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο τα μουσικά όργανα που κυκλοφορούν στο εμπόριο όσο και αυτοσχέδια όργανα που φτιάχνουν τα παιδιά στην τάξη με τον/την παιδαγωγό. Τα παιδιά μπορούν να παίξουν όργανα κατά τη διάρκεια μουσικών παιχνιδιών, ώστε να κατανοήσουν διάφορες μουσικές έννοιες. Μπορούν ακόμα να χρησιμοποιήσουν
μουσικά όργανα και σε πολλές άλλες δημιουργικές δραστηριότητες όπως αυτοσχεδιασμοί, μουσικές επενδύσεις παροιμιών, παραμυθιών, τραγουδιών κ.λπ. Κατά τις πρώτες μουσικές εξερευνήσεις των παιδιών, καλό θα ήταν να χρησιμοποιηθεί πρώτα το σώμα τους. Παλαμάκια, χτυπήματα των χεριών και των ποδιών μπορούν να χρησιμοποιηθούν πριν από την εξοικείωση των παιδιών με τα μουσικά όργανα. Όταν τα παιδιά θα έχουν μάθει να χτυπούν ένα ρυθμικό μοτίβο μέσα από το σώμα τους, τότε εύκολα μπορούν να το επιτύχουν και με τα μουσικά όργανα. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Ποιος είναι ο ρόλος της μουσικοκινητικής αγωγής στην ολόπλευρη ανάπτυξη των νηπίων; Ποια θεωρούνται τα βασικά στοιχεία της μουσικοκινητικής αγωγής; Προτείνετε μερικές ενδεικτικές μουσικές δραστηριότητες στα πλαίσια της μουσικοκινητικής αγωγής. Βιβλιογραφικός οδηγός Βενιζέλου, Γ., Καλαμπαλίκη, Ε., Καλοστύπη, Α., Κονταξάκης, Γ., Λαυρεντάκη, Φ., Μαυροειδής, Γ. & Πατρίκη, Α. (1994). Βιβλίο Δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο-βιβλίο Νηπιαγωγού. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Δαφέρμου, Χ., Κουλούρη, Π. & Μπασαγιάννη, Ε. (2006). Οδηγός Νηπιαγωγού, Εκπαιδευτικοί σχεδιασμοί & Δημιουργικά περιβάλλοντα μάθησης. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Edwards, L., Bayless, K. & Ramsey, M. (2010). Μουσική και κίνηση. Ένας τρόπος ζωής για το μικρό παιδί (μεταφρ. Ζαχοπούλου, Ε. & Κωνσταντινίδου, Ε.). Αθήνα: University Studio Press. Μαγαλιού, Μ. (2009). Η κίνηση ως μέσο μουσικής αγωγής κατά την πρώτη παιδική ηλικία. Στο: Αργυρίου, Μ. & Καμπύλης, Π. (Επιμ.), Πρακτικά 3 ου Διεθνούς Συνεδρίου Η συμβολή του εκπαιδευτικού υλικού στη
σχολική πράξη: θεωρία και εφαρμογή στη μουσική εκπαίδευση (σσ. 230-235). Ελλάδα, Αθήνα: Gapmet. Ματθαίου, Σ. (1994). Μουσικό τετράδιο για νηπιαγωγούς. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Παπανικολάου, Χ. (2009). Με μουσική, με κίνηση. Αθήνα: Τόπος. Παυλίδου, Ε. (2012). Κινητική και ρυθμική αγωγή στην προσχολική ηλικία: από τη θεωρία στην πράξη. Θεσσαλονίκη: Ζυγός. Ρήγα, Β. (2001). Η σωματική έκφραση: στο Νηπιαγωγείο και το Δημοτικό σχολείο. Αθήνα: Τυπωθήτω. Σακελλαρίδης, Γ. (1994). Παίζοντας με τη μουσική. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Σέργη, Λ. (1998). Δημιουργική μουσική αγωγή για τα παιδιά μας. Αθήνα: Gutenberg. Σέργη, Λ. (1995). Προσχολική μουσική αγωγή. Αθήνα: Gutenberg. Τσουμάνης, Α. (1995). Μουσική αγωγή στο νηπιαγωγείο. Από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Καστανιώτης.