ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Η φωνολογική αναπαράσταση του ημιφώνου της Κοινής Νέας Ελληνικής Μια προσέγγιση με βάση τη Διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική Διπλωματική εργασία Ειρήνη Αποστολοπούλου AEM: 1411 Επιβλέπουσα: Καθ. Ανθή Ρεβυθιάδου Θεσσαλονίκη 2018

2

3 Τριμελής εξεταστική επιτροπή 1. Ανθή Ρεβυθιάδου, Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (επιβλέπουσα) 2. Μαρία Μητσιάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 3. Καλομοίρα Νικολού, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

4 Περιεχόμενα Ευχαριστίες... i Συντομογραφίες... ii Εισαγωγή... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η φωνολογία των ημιφώνων Προηγούμενες αναλύσεις Θεωρίες φωνολογικής αντιπροσώπευσης Θεωρίες που βασίζονται στα διακριτικά χαρακτηριστικά Θεωρίες που βασίζονται στη συλλαβοποίηση Η συζήτηση αναφορικά με τη φωνολογική υπόσταση των ημιφώνων Τα ημίφωνα υπό το πρίσμα της Θεωρίας του Βέλτιστου Συζήτηση Διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Το ημίφωνο της Κοινής Νέας Ελληνικής Ημίφωνα στην ΚΝΕ Το ζήτημα του [w] Οι πραγματώσεις του ουρανικού ημίφωνου της ΚΝΕ Το ζήτημα της φωνολογικής αναπαράστασης του νεοελληνικού ημιφώνου Το [J] ως αλλόφωνο του /i/ Διακριτά φωνήματα /i/ και /j/ Υποχαρακτηρισμός: /i/ και /Ι/ Συζήτηση Το πρόβλημα των ελάχιστων ζευγών Αλλομορφία στην ονοματική και τη ρηματική κλίση Τα ουδέτερα ουσιαστικά σε -i Το ρήμα πίνω Παραγωγικά επιθήματα: Η περίπτωση των -ιάζω και -ιανός Περιπτώσεις ελεύθερης εναλλαγής μεταξύ [i] και [J]... 56

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Ανάλυση του ημιφώνου της ΚΝΕ με βάση τη ΔΑΓ Βασικά σημεία της ανάλυσης Ανάλυση των δεδομένων στο πλαίσιο της ΔΑΓ Οι περιορισμοί στο πλαίσιο της ΔΑΓ Υπολογισμός της αρμονίας των εξαγομένων Σταθερές πραγματώσεις του /j/ ως [J] και του /i/ ως [i] Εναλλαγές στην πραγμάτωση του /j/ Το κλιτικό παράδειγμα των ουδετέρων σε -i Οι πραγματώσεις της ρηματικής ρίζας /pj/ Πραγματώσεις του /i/ ως [i] ή [J] Πραγμάτωση του /i/ ως [i] ή [J] σε συνάρτηση με το φωνολογικό περιβάλλον: τα παραγωγικά επιθήματα -ιάζω και -ιανός Πραγμάτωση του /i/ ως [i] ή [J] ανεξάρτητα από το περιβάλλον: Ελεύθερη εναλλαγή Ανακεφαλαίωση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Περίληψη Summary... 97

6

7 Ευχαριστίες Με την παρούσα εργασία ολοκληρώνεται ο πρώτος κύκλος μεταπτυχιακών σπουδών μου, στη διάρκεια του οποίου είχα τη χαρά και την τιμή να συνεργαστώ με αξιόλογους ανθρώπους και να αποκομίσω ανεκτίμητες γνώσεις και εμπειρίες. Η εργασία αυτή ξεκίνησε και τελείωσε χάρη στη συνεισφορά πολλών ατόμων και οι σύντομες αυτές παράγραφοι δεν αρκούν για να ευχαριστήσω τον καθένα και την καθεμία ξεχωριστά. Ωστόσο, θα προσπαθήσω να αναγνωρίσω τη βοήθεια ορισμένων τουλάχιστον ατόμων, χωρίς τα οποία δεν θα ήμουν σε θέση να γράφω ευχαριστίες λίγο πριν παραδώσω τη διπλωματική μου. Το πρώτο μεγάλο ευχαριστώ το χρωστώ στην επιβλέπουσά μου Καθ. Ανθή Ρεβυθιάδου, τόσο για την παρότρυνσή της να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα αξιοποιώντας μια τόσο ενδιαφέρουσα θεωρία, όσο και για τα εποικοδομητικά σχόλια και γενικότερα την πολύτιμη βοήθειά της καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας, αλλά και όσον αφορά τα επόμενα βήματα των σπουδών μου. Πολλές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και στα άλλα δύο μέλη της εξεταστικής μου επιτροπής, Δρ. Μαρία Μητσιάκη, Επίκ. Καθ. στο Τμήμα Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, και Δρ. Καλομοίρα Νικολού, Επίκ. Καθ. στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου, που με μεγάλη προθυμία δέχτηκαν να συμμετάσχουν στην αξιολόγηση της εργασίας μου και να προσφέρουν χρήσιμες υποδείξεις επί του κειμένου. Επιπλέον, οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τον αγαπημένο φίλο και συνάδελφο Γιώργο Μαρκόπουλο για την πολύπλευρη βοήθεια, τις εύστοχες παρατηρήσεις, και κυρίως την υπέροχη παρέα τις ατέλειωτες ώρες στο σπουδαστήριο. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ολόψυχες ευχαριστίες μου προς τις Καθηγήτριες και τους Καθηγητές του Τομέα Γλωσσολογίας, ιδιαίτερα την Ομότιμη Καθ. Άννα Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, καθώς και το προσωπικό του Σπουδαστηρίου και της Γραμματείας. Δεν ξέρω αν θα μπορέσω ποτέ να εκφράσω κατάλληλα το πόσο ευγνώμων νιώθω απέναντι στους φίλους και τις φίλες μου, που μοιράστηκαν μαζί μου τα χρόνια των σπουδών μου και όχι μόνο. Δυστυχώς ή ευτυχώς, τα αγαπημένα μου αυτά άτομα είναι πολλά και δεν μπορώ να τα αναφέρω ξεχωριστά χωρίς να γίνω φλύαρη και κουραστική. Τέλος, αν έπρεπε να αφιερώσω κάπου τον τίτλο του μεταπτυχιακού, η αφιέρωση αυτή θα ανήκε δικαιωματικά στην οικογένειά μου. Οι τελευταίες ευχαριστίες απευθύνονται σε αυτή, για τη συνεχή στήριξη, σε όλα τα επίπεδα, σε όλη μου τη ζωή. i

8 Συντομογραφίες αντηχ αντηχητικό ΑΠΡΦ ΓΕΝ ΔΑΓ ΔΦΑ Έμβ Έξ εξακ ΘτΒ Καθ καταν ΚΝΕ κορ μ οπίσθ ΠΛ ΠΡΓ πρόσθ Πυρ Ρ ραχ σ απαρέμφατο γενική Διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο έμβαση έξοδος εξακολουθητικό Θεωρία του Βέλτιστου Καθαρεύουσα κατανεμημένο Κοινή Νέα Ελληνική κορωνιδικό μόρα οπίσθιο πληθυντικός προωθημένη ρίζα γλώσσας πρόσθιο πυρήνας ρίμα ραχιαίο συλλαβή σ τονισμένη συλλαβή στρογγ στρογγυλό συλλ συλλαβικό συμφ συμφωνικό συρ συριστικό τον τονισμένο υψ υψηλό φων φωνηεντικό χαμ χαμηλό χειλ χειλικό ii

9 ω προσωδιακή λέξη APU B&T / T&B C con DA G H J KNL L N OCP PrW PU RAT S&G Sib son SPE SSP syll U V voc VP w antepenult (προπαραλήγουσα) Baltazani & Topintzi / Topintzi & Baltazani consonant (σύμφωνο) consonantal (συμφωνικό) designated articulator (καθορισμένος αρθρωτής) glide (ημίφωνο) harmony (αρμονία) πραγμάτωση του νεοελληνικού ημιφώνου /C [υπερωικό] /, /l/, και /n/ σύμφωνα liaison consonants (σύμφωνα συνεκφώνησης) nucleus (πυρήνας) Obligatory Contour Principle prosodic word (προσωδιακή λέξη) penultimate (παραλήγουσα) Revised Articulator Theory (Αναθεωρημένη Θεωρία Αρθρωτών) Smolensky & Goldrick sibilant (συριστικό) sonorant (αντηχητικό) Sound Pattern of English Sonority Sequencing Principle (Αρχή Διαδοχικής Αντηχητικότητας) syllabic (συλλαβικό) ultimate (λήγουσα) vowel (φωνήεν) vocalic (φωνηεντικό) Vowel-Place weight (φορτίο) # αρχή / τέλος λέξης iii

10

11 Εισαγωγή Τα ημίφωνα (glides) συγκροτούν μια ομάδα τεμαχίων που έχουν απασχολήσει ευρέως τη διεθνή γλωσσολογική βιβλιογραφία λόγω της ιδιαίτερης φύσης τους. Από φωνητική άποψη κάποιες έρευνες τα ομαδοποιούν μαζί με τα φωνήεντα, εντοπίζοντας τη μεταξύ τους διαφορά στη διάρκεια (duration), ενώ άλλες δίνουν έμφαση στο κριτήριο του βαθμού προστριβής (constriction degree), με βάση το οποίο τα ημίφωνα θεωρούνται συμφωνικοί φθόγγοι (για μια πλήρη επισκόπηση των διάφορων ερευνών βλ. Maddieson 2008 Padgett 2008). Το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (ΔΦΑ, International Phonetic Alphabet) κατατάσσει τους σχετικούς φθόγγους στα προσεγγιστικά (approximants): (1) Ημίφωνα που ανήκουν στους προσεγγιστικούς φθόγγους σύμφωνα με το ΔΦΑ (Nevins & Chitoran 2008α: 1900, βλ. και παραπομπές που παρατίθενται εντός) α. [j] ουρανικό προσεγγιστικό β. [w] χειλοϋπερωικό προσεγγιστικό γ. [ɰ] υπερωικό προσεγγιστικό δ. [β ] διχειλικό προσεγγιστικό ε. [ʋ] χειλοδοντικό προσεγγιστικό στ. [ɥ] χειλοουρανικό προσεγγιστικό Ωστόσο, το ζήτημα είναι πιο σύνθετο, καθώς, σε αντίθεση με άλλα προσεγγιστικά, όπως το φατνιακό [ɹ], που συμπεριφέρεται πάντα ως σύμφωνο, οι συγκεκριμένοι φθόγγοι παρουσιάζουν διαγλωσσικά τόσο συμφωνικά όσο και φωνηεντικά χαρακτηριστικά και εναλλάσσονται άλλοτε με σύμφωνα και άλλοτε με φωνήεντα (βλ. ενδεικτικά την ευρεία γκάμα όρων που έχουν χρησιμοποιηθεί για τα συγκεκριμένα τεμάχια: semivowels, semiconsonants, vowel-like consonants, κτλ.) (βλ. Nevins & Chitoran 2008α: ). Η ιδιαίτερη συμπεριφορά των ημιφώνων έχει οδηγήσει σε μια έντονη διάσταση απόψεων σχετικά με τη φωνολογική αντιπροσώπευση των ημιφωνικών πραγματώσεων. Πιο αναλυτικά, τίθεται το ερώτημα αν τα ημίφωνα της εκάστοτε γλώσσας διαθέτουν αυτόνομη φωνολογική αναπαράσταση και, κατ επέκταση, ποια είναι αυτή, ή αν αποτελούν αλλοφωνικές ποικιλίες υποκείμενων φωνηέντων σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα (για επιχειρήματα σχετικά με τη μη καθολική αναπαράσταση των ημιφώνων και μια πλήρη επισκόπηση των διάφορων θεωριών βλ. Levi 2011). 1

12 Το ερώτημα σχετικά με τη φωνολογική υπόσταση του ημιφώνου παραμένει ανοιχτό όσον αφορά το ουρανικό ημίφωνο j της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ). Έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις σχετικά με την υποκείμενη δομή από την οποία παράγονται οι πραγματώσεις υψηλών φωνηεντοειδών (high vocoids) στην ΚΝΕ, δηλαδή οι πραγματώσεις του ημιφώνου j και του υψηλού φωνήεντος i, χωρίς ωστόσο να υπάρχει ομοφωνία. Το συγκεκριμένο πρόβλημα αποτελεί τον πυρήνα της παρούσας εργασίας, η οποία επιχειρεί να προσφέρει μια ανάλυση του νεοελληνικού ημιφώνου ικανή να υπερκεράσει τις αδυναμίες των προηγούμενων αναλύσεων. Πιο αναλυτικά, κύριο στόχο της εργασίας αποτελεί η παρουσίαση ενός πλήρους θεωρητικού μοντέλου που να είναι σε θέση να ερμηνεύσει το σύνολο των πραγματώσεων των υψηλών φωνηεντοειδών στην ΚΝΕ, ενσωματώνοντας επιπλέον τις μέχρι τώρα ανεξερεύνητες περιπτώσεις ελεύθερης εναλλαγής μεταξύ ημιφωνικής και φωνηεντικής πραγμάτωσης. Η εργασία διαρθρώνεται ως εξής: Στο κεφάλαιο 1 αναπτύσσεται μια συζήτηση σχετικά με τις θεωρίες που μπορούν να αξιοποιηθούν για την ανάλυση των ημιφώνων. Στην ενότητα 1.1 γίνεται επισκόπηση των διάφορων θεωριών που έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανάλυση των ημιφωνικών πραγματώσεων σε διαγλωσσικό επίπεδο. Πιο αναλυτικά, αρχικά παρουσιάζονται οι θεωρίες που βασίζονται σε φωνολογικές αντιπροσωπεύσεις (ενότητα 1.1.1), είτε σε επίπεδο διακριτικών χαρακτηριστικών (ενότητα ), είτε σε επίπεδο συλλαβικής δομής (ενότητα ) και οι προεκτάσεις των θεωρητικών παραδοχών των συγκεκριμένων θεωριών σχετικά με τη φωνολογική υπόσταση των ημιφώνων (ενότητα ). Κατόπιν, η εστίασή μας μετατοπίζεται από τις θεωρίες αντιπροσωπεύσεων σε υπολογιστικά μοντέλα και παρουσιάζονται αναλύσεις των ημιφωνικών πραγματώσεων υπό το πρίσμα της Θεωρίας του Βέλτιστου (Prince & Smolensky 1993/2004 McCarthy & Prince 1995, μ.ά.) (ενότητα 1.1.2). Ακολουθεί συζήτηση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων των προηγούμενων προσεγγίσεων με κύριο γνώμονα συγκεκριμένα προβληματικά δεδομένα από την ΚΝΕ και επισημαίνεται η ανάγκη για ένα διαφορετικό θεωρητικό μοντέλο (ενότητα 1.2). Τέλος παρουσιάζεται η Θεωρία της Διαβαθμισμένης Αρμονικής Γραμματικής (Smolensky & Goldrick 2016), η οποία θα αποτελέσει το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο θα βασιστεί η ανάλυση (ενότητα 1.3). Στο κεφάλαιο 2 γίνεται αναλυτική παρουσίαση του ημιφώνου της ΚΝΕ. Στην ενότητα 2.1 τεκμηριώνεται η άποψη ότι η ΚΝΕ διαθέτει μόνο το ημίφωνο j, ενώ το ημίφωνο w (Holton et al μ.ά.) (ενότητα 2.1.1) κατέχει περιφερειακή θέση στο νεοελληνικό φωνολογικό σύστημα. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διάφορες πραγματώσεις του νεοελληνικού j, οι 2

13 οποίες εξαρτώνται από το φωνολογικό περιβάλλον στο οποίο εμφανίζονται και από τη θέση που καταλαμβάνουν στη συλλαβική δομή (ενότητα 2.2). Στην επόμενη ενότητα (2.3) παρουσιάζονται οι αποκλίνουσες απόψεις σχετικά με τη φωνολογική αναπαράσταση των ημιφωνικών πραγματώσεων της ΚΝΕ. Πιο συγκεκριμένα, στην ενότητα αναπτύσσονται τα επιχειρήματα υπέρ της αλλοφωνικής σχέσης του [i] με το [j] και της αναγωγής των δύο φθόγγων στο μοναδικό φώνημα /i/ (π.χ. (Warburton 1976), στην ενότητα δίνεται ο αντίλογος από τις θεωρίες που υποστηρίζουν την ύπαρξη δύο διακριτών φωνημάτων /i/ και /j/ (π.χ. Topintzi & Baltazani 2011), και στην ενότητα παρουσιάζονται οι αναλύσεις που βασίζονται σε ένα υποχαρακτηρισμένο αρχιφώνημα /I/ (π.χ. Soultatis 2013). Στη συνέχεια (ενότητα 2.4), γίνεται κριτικός σχολιασμός των παραπάνω θεωριών, με έμφαση στην ανεπαρκή αντιμετώπιση των εξής δεδομένων: ύπαρξη ελάχιστων ζευγών (ενότητα 2.4.1), εναλλαγή [i] και ημιφώνου στην ονοματική και τη ρηματική κλίση (ενότητα 2.4.2), ιδιομορφίες στην πραγμάτωση συγκεκριμένων παραγωγικών επιθημάτων (ενότητα 2.4.3), και περιπτώσεις ελεύθερης εναλλαγής μεταξύ [i] και ημιφώνου (ενότητα 2.4.4). Στο κεφάλαιο 3 παρουσιάζεται η προτεινόμενη ανάλυση του ημιφώνου της ΚΝΕ στο πλαίσιο της Διαβαθμισμένης Αρμονικής Γραμματικής (Smolensky & Goldrick 2016) με έμφαση στις προβληματικές περιπτώσεις που αναδείχθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Μετά την παρουσίαση των βασικών σημείων της ανάλυσης (ενότητα 3.1), δίνονται οι περιορισμοί που αξιοποιούνται (ενότητα 3.2.1) και με βάση αυτούς εξετάζονται όλες οι περιπτώσεις πραγμάτωσης [i] και [J], προκειμένου να υπολογιστούν τα πιο αρμονικά εξαγόμενα. Αρχικά γίνεται η ανάλυση των σταθερών πραγματώσεων των /j/ και /i/ ως [J] και [i] αντίστοιχα (ενότητα ). Επίσης, εξετάζονται περιπτώσεις συστηματικής εναλλαγής των πραγματώσεων [i] και [j] που ανάγονται σε /j/ μέσα από παραδείγματα από την ονοματική (ενότητα ) και τη ρηματική κλίση (ενότητα ). Στη συνέχεια αναλύονται οι ειδικές περιπτώσεις πραγμάτωσης του /i/ ως [i] ή [J], είτε ανάλογα με το φωνολογικό περιβάλλον (ενότητα ) είτε ανεξάρτητα από αυτό (ενότητα ) το τελευταίο αφορά περιπτώσεις ελεύθερης ποικιλίας μεταξύ των πραγματώσεων [J] και [i]. Το κεφάλαιο κλείνει με μια ανακεφαλαίωση των πορισμάτων της ανάλυσης (ενότητα 3.3). Στο κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που εξάγονται με βάση την ανάλυση που προηγήθηκε και αναδεικνύεται η συνεισφορά της παρούσας εργασίας τόσο γενικότερα σε θεωρητικό επίπεδο όσο και ειδικότερα όσον αφορά την έρευνα για το ημίφωνο της ΚΝΕ. 3

14 1. Η φωνολογία των ημιφώνων Τα ημίφωνα αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία τεμαχίων, η οποία θέτει σε αμφισβήτηση την κλασική διάκριση των ήχων σε φωνήεντα και σύμφωνα, καθώς παρουσιάζουν τόσο φωνηεντικές όσο και συμφωνικές ιδιότητες (Levi 2011: 341). Η διερεύνηση της «ενδιάμεσης» αυτής κατηγορίας και η ανίχνευση της διαφοράς τους από τα φωνήεντα και τα σύμφωνα έχει αποτελέσει μεγάλη πρόκληση για τη διεθνή βιβλιογραφία. Οι θεωρίες που επιχείρησαν να εξηγήσουν την πολυσχιδή φύση των ημιφώνων και τη σχέση τους με τα υψηλά φωνήεντα μπορούν να χωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Από τη μια μεριά, υποστηρίζεται μια διαφορετική φωνολογική αναπαράσταση στο επίπεδο των διακριτικών χαρακτηριστικών (Chomsky & Halle 1968 Clements 1985, 1989 Sagey 1986 McCarthy 1988 Hume 1995 Clements & Hume 1995 Halle 1995, 2005 Halle et al Nevins & Chitoran 2008β Padgett 2008 κτλ.). Από την άλλη, υποβαθμίζεται ή απορρίπτεται εντελώς η αξιοποίηση χαρακτηριστικών, και δίνεται έμφαση στη θέση που μπορεί να καταλάβει κάθε τεμάχιο εντός της συλλαβής (Clements & Keyser 1983 Kaye & Lowenstamm 1984 Steriade 1984 Levin 1985 Hyman 1985 Hayes 1989 Rosenthall 1994 Smith 2003, 2012 κτλ.). Στις επόμενες ενότητες παρουσιάζονται οι κύριες θέσεις κάθε ομάδας, με έμφαση στα δύο ημίφωνα που απαντούν συχνότερα διαγλωσσικά, δηλαδή το ουρανικό j και το χειλοϋπερωικό w (Nevins & Chitoran 2008α: 1900 και παραπομπές που παρατίθενται εντός) Προηγούμενες αναλύσεις Θεωρίες φωνολογικής αντιπροσώπευσης Θεωρίες που βασίζονται στα διακριτικά χαρακτηριστικά Ο παραδοσιακός διαχωρισμός των φθόγγων σε ομάδες αξιοποιεί τα διακριτικά χαρακτηριστικά [φων(ηεντικό)] ([voc(alic)]) και [συμφ(ωνικό)] ([cons(onantal)]), με βάση τα οποία τα φωνήεντα προσδιορίζονται ως [+φων, συμφ], τα σύμφωνα ως [ φων, +συμφ], και τα ημίφωνα ως [ φων, συμφ] (βλ., για παράδειγμα, Jakobson et al. 1952). 1 Στο θεμελιώδες έργο των Noam Chomsky και Morris Halle (1968) The Sound Pattern of English (SPE) οι ομάδες αυτές καθορίζονται με βάση τα χαρακτηριστικά μείζονος τάξης (major class features) 1 Η τέταρτη ομάδα είναι τα υγρά (liquids), τα οποία είναι [+συμφ, +φων]. 4

15 (SPE: 301), στα οποία, εκτός από το [φων], που επαναπροσδιορίζεται ως [συλλ(αβικό)] ([syll(abic)]) (SPE: 354), και το [συμφ], συγκαταλέγεται επιπροσθέτως το [αντηχ(ητικό)] ([son(orant)]). Με βάση αυτά, τα ημίφωνα προσδιορίζονται ως [ συλλ, συμφ, +αντηχ], 2 ενώ τα φωνήεντα ως [+συλλ, συμφ, +αντηχ]. Η διαφορά τους, δηλαδή, έγκειται στη δυνατότητα που έχουν τα τελευταία να αποτελούν πυρήνα συλλαβής, δυνατότητα την οποία στερούνται τα πρώτα λόγω της αρνητικής τιμής του χαρακτηριστικού [συλλ]. Το [ συλλ] αποτελεί, επιπλέον, τον κοινό παρονομαστή ημιφώνων και συμφώνων. Στο SPE περιγράφεται μια καθαρά τεμαχιακή προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία τα χαρακτηριστικά κάθε φωνολογικού τεμαχίου δίνονται αδιάτακτα ως σύνολο. Μια διαφορετική πρόταση έρχεται από προσεγγίσεις που προκρίνουν την ιεραρχημένη οργάνωση των χαρακτηριστικών (Γεωμετρία των Χαρακτηριστικών, Feature Geometry Clements 1985 Sagey 1986 McCarthy 1988 κ.ά.). Η βασική ιδέα συμπυκνώνεται στην ομαδοποίηση μεμονωμένων χαρακτηριστικών και την εξάρτησή τους από τάξεις / δεσμίδες κόμβων (class nodes), οι οποίοι με τη σειρά τους συνάπτονται στον κυρίαρχο κόμβο ρίζας (root node). Το βάρος πέφτει στον κόμβο του Τόπου (Άρθρωσης) (Place), και, πιο συγκεκριμένα, στον κύριο αρθρωτή. Η δομή του κρίσιμου κόμβου φαίνεται στο παρακάτω σχήμα: (2) Κόμβος του Τόπου (Sagey 1986: 2) Ρίζα Τόπος [χειλ] [κορ] [ραχ] [στρογγυλό] [πρόσθιο] [κατανεμημένο] [υψηλό] [χαμηλό] [οπίσθιο] Σε αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε η Θεωρία Vowel-Place (VP Clements 1989, 1991 Hume 1995 Clements & Hume 1995 κ.ά.), σύμφωνα με την οποία τα χαρακτηριστικά C-place και V-place αναπαρίστανται σε δύο ξεχωριστά επίπεδα, και η διαφορά μεταξύ φωνηέντων και 2 Το [+αντηχ], βέβαια, δεν είναι τόσο κρίσιμο για τη διάκριση συμφώνων, ημιφώνων, και φωνηέντων, καθώς υπάρχουν και σύμφωνα, συγκεκριμένα τα υγρά και τα έρρινα, που μοιράζονται επίσης το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. 5

16 συμφώνων έγκειται όχι σε ένα μεμονωμένο χαρακτηριστικό, όπως το [±συμφ], αλλά στην παρουσία ή απουσία χαρακτηριστικών κάτω από τον κόμβο C-place. Τα φωνήεντα έχουν χαρακτηριστικά τόπου κάτω και από τους δύο κόμβους, ενώ τα σύμφωνα και τα ημίφωνα έχουν μόνο χαρακτηριστικά C-place. Επομένως, η αναπαράσταση των υψηλών πρόσθιων φωνηεντοειδών /i/ και /j/ έχει ως εξής: (3) Αναπαράσταση /i/ και /j/ στη Θεωρία VP (Levi 2011: 347) α) / i / β) / j / Ρίζα Ρίζα C-place C-place [κορωνιδικό] V-place [κορωνιδικό] Μια άλλη θεωρία γεωμετρίας, η οποία διαφοροποίησε αρκετά το τοπίο, είναι η Αναθεωρημένη Θεωρία Αρθρωτών (Revised Articulator Theory, RAT Halle 1995, 2005 Halle et al. 2000). Σε αυτή τη θεωρία, αφενός καταργούνται οι κλάδοι C-place και V-place και, αφετέρου, οι καθορισμένοι αρθρωτές (designated articulators, DA) δεν αναπαρίστανται πλέον ως κόμβοι, αλλά ως χαρακτηριστικά. (4) Κόμβος Τόπου στη RAT (προσαρμοσμένο από τους Halle et al. 2000: 389) Τόπος χείλη πρόσθιο τμήμα γλώσσας ράχη γλώσσας [χειλ] [±στρογγ] [κορ] [±πρόσθ] [±καταν] [ραχ] [±οπίσθ] [±υψ] [±χαμ] 6

17 Επομένως, τη βάση της διάκρισης μεταξύ φωνηέντων και ημιφώνων δεν αποτελούν πλέον τα χαρακτηριστικά V-place. Η διαφορά μεταξύ των δύο φωνηεντοειδών, τα οποία είναι [ συμφ], εντοπίζεται στον κύριο αρθρωτή. Τα φωνήεντα είναι προσδιορισμένα ως [ραχιαία] (5α, 5γ), ενώ τα ημίφωνα έχουν άλλο κύριο αρθρωτή (5β, 5δ). (5) Αναπαράσταση /i/, /j/, /u/, και /w/ στη RAT (Levi 2008: 1959) α) / i / β) / j / Ρίζα Ρίζα Τόπος Τόπος Ράχη Πρόσθιο τμήμα [ραχ] [ οπίσθ] [+υψ] [ χαμ] [κορ] [ πρόσθ] [+καταν] γ) / u / δ) / w / Ρίζα Ρίζα Τόπος Τόπος χείλη ράχη χείλη ράχη [+στρογγ] [ραχ] [+οπίσθ][+υψ] [ χαμ] [χειλ] [+στρογγ] [+οπίσθ] [+υψ] [ χαμ] Οι Nevins και Chitoran (2008β) παρατηρούν ότι τα ημίφωνα j και w εναλλάσσονται σε άλλες γλώσσες με ραχιαία (6) και σε άλλες με κορωνιδικά (7) ή χειλικά σύμφωνα (8). Επομένως, προβαίνουν σε μια αναθεώρηση της ανάλυσης του Halle, υποστηρίζοντας ότι τα ημίφωνα έχουν περισσότερους από έναν κύριους αρθρωτές: το /j/ προσδιορίζεται ως [ραχ][κορ], ενώ το /w/ ως [ραχ][χειλ]. (6) Tροπή [j] σε [k] μετά από σύμφωνο στην Κυπριακή (Nevins & Chitoran 2008β: 1990) α. /aðerfi + a/ aðerfja [aðérfk a] αδέρφια β. /zefkari + a/ zefkarja [zefkárka] ζευγάρια 7

18 (7) Εναλλαγή [j], [ʒ] στην Ισπανική (Nevins & Chitoran 2008β: 1992) α. [uruguaj, uruguaʒo] Ουρουγουάη, Ουρουγουανός β. [lej, leʒes] νόμος, νόμοι (8) Εναλλαγή [w] και [m] σε προσυμφωνική θέση στην Karuk (Nevins & Chitoran 2008β: 1993) α. /apiw/ [ʔápiw] ψάχνω.συνοπτ β. /apiw/ [ʔápim-tih] ψάχνω.μη_συνοπτ Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι τα ημίφωνα /j/ και /w/ διαφέρουν σε υποκείμενο επίπεδο από τα φωνήεντα /i/ και /u/ ως προς το χαρακτηριστικό [±φων] και από τα σύμφωνα ως προς το [±συμφ]. 3 Για παράδειγμα, στη Ρωσική παρατηρείται αποβολή των [ συμφ] τεμαχίων (ημιφώνων και φωνηέντων) πριν από τεμάχια με όμοια τιμή στο χαρακτηριστικό [φων]. 4 Ταυτόχρονα, το αλλόμορφο /ej/ της γενικής πληθυντικού, που εμφανίζεται μετά από [ οπίσθ] σύμφωνα, δεν συναντάται μετά από το [ οπίσθ] αλλά [ συμφ] κορωνιδικό ημίφωνο. Επομένως, η Ρωσική παρουσιάζει διάκριση τόσο μεταξύ ημιφώνων και φωνηέντων όσο και μεταξύ ημιφώνων και συμφώνων (Nevins & Chitoran 2008β: 1985). (9) Ρωσική (προσαρμοσμένο από τους Nevins & Chitoran 2008β: 1983) i) /bοl + e/ ( πονάω.απρφ ) α. /bοl + e + it/ [bal ít] αυτό πονάει β. /bοl + e + l/ [bal él] αυτός πονούσε ii) /bοl + ej/ ( είμαι_άρρωστος.απρφ ) α. /bοl + ej + l/ [bal él] ήταν άρρωστος β. /bοl + ej + u/ [bal éju] είμαι άρρωστος iii) Αλλομορφία γενικής πληθυντικού α. /dver + ej/ πόρτα.γεν.πλ β. /boj + ov/ */boj + ej/ μάχη.γεν.πλ 3 Το [+φων] εδώ αντανακλά την απουσία προστριβής (narrow constriction) μεταξύ των αρθρωτών, ενώ το [+συμφ] το πλήρες κλείσιμο (occlusion) του περάσματος του αέρα στην υπερλαρυγγική περιοχή της φωνητικής οδού (Nevins & Chitoran 2008: 1981 πρβλ. Jakobson & Halle 1956). Οι ερευνητές βασίζονται στα ευρήματα φωνητικών ερευνών (π.χ. Padgett 2008). 4 [ συμφ, αφων] /_[αφων] (Nevins & Chitoran 2008: 1983). 8

19 Θεωρίες που βασίζονται στη συλλαβοποίηση Στις προσεγγίσεις που βασίζονται στη συλλαβική δομή, παραμερίζεται η φωνολογική διάκριση με βάση χαρακτηριστικά και η διαφοροποίηση μεταξύ φωνηέντων και ημιφώνων γίνεται μέσω της οργάνωσής τους στη συλλαβή. Οι Kaye & Lowenstamm (1984) εξαλείφουν το [συλλ] και χαρακτηρίζουν τα ημίφωνα [ συμφ, +φων], όμοια με τα φωνήεντα, υπογραμμίζοντας ότι η συλλαβοποίηση, που λαμβάνει χώρα στο λεξικό, και μόνο αυτή, καθορίζει τον τρόπο πραγμάτωσης των υποπροσδιορισμένων ως προς το συλλαβικό στάτους φωνηεντοειδών /Ι/ και /U/ (στη Levi 2011: 345). Με βάση την ιεραρχική οργάνωση της συλλαβικής δομής, τα φωνήεντα συνδέονται με θέσεις πυρήνα (Πυρ) και τα ημίφωνα με τα περιθώρια της συλλαβής (έμβαση, Έμβ και έξοδο, Έξ): (10) Φωνήεντα και ημίφωνα με βάση τη συλλαβοποίηση α. σ β. σ γ. σ Έμβ Ρ(ίμα) Έμβ Ρ Έμβ Ρ Πυρ Πυρ Πυρ Έξ t i = [ti] i a = [ja] t a i = [taj] Στη θεωρία CV (CV theory Clements & Keyser 1983) εισάγεται ο λεγόμενος Συμφωνικός/Φωνηεντικός σκελετός (ΣΦ σκελετός, CV tier). Τα χαρακτηριστικά [+συμφ] και [ συλλ] δεν κωδικοποιούνται πλέον στο τεμαχιακό επίπεδο, αλλά ως κόμβοι C και V αντίστοιχα. Έτσι, ένας κόμβος C κυριαρχεί πάνω σε τεμάχια που πραγματώνονται ως σύμφωνα, ενώ τα τεμάχια κάτω από κόμβους V πραγματώνονται ως φωνήεντα. (11) Δομή συλλαβής στη θεωρία CV συλλαβικό επίπεδο ΣΦ σκελετός τεμαχιακό επίπεδο 9

20 Επομένως, η διαφοροποίηση των [i] και [j] γίνεται αποκλειστικά μέσω του τρόπου με τον οποίο τα φωνηεντοειδή συνδέονται με τον ΣΦ σκελετό. Η πραγμάτωση ενός υποκείμενου φωνηεντοειδούς και, συνακόλουθα, το συλλαβικό του στάτους εξαρτάται από τον κόμβο του ΣΦ σκελετού από τον οποίο αυτό κυριαρχείται, όπως φαίνεται παρακάτω: (12) Φωνήεντα και ημίφωνα στη θεωρία CV (Levi 2011: 345) α. V β. V V γ. C δ. C C i = [i] i = [i:] i = [j] i = [j:] (13) α. σ β. σ γ. σ C V C V C V C t i = [ti] i a = [ja] t a i = [taj] Προσαρμόζοντας τη θεωρία CV, η Steriade (1984) προσθέτει στον ΣΦ σκελετό τους κόμβους Χ και εξαρτά από αυτούς τα φωνηεντοειδή που παρουσιάζουν εναλλαγή (στη Levi 2004: 19). Στη συνέχεα, η Levin (1985) αντικαθιστά όλους τους κόμβους του ΣΦ σκελετού με κόμβους Χ (X-slot theory) και εισάγει μια ανάλυση στο πλαίσιο της Φωνολογίας Κυβέρνησης (Government Phonology), αναπαριστώντας τη συλλαβική δομή κατ αναλογία με την αναπαράσταση μιας φράσης στη θεωρία Χ (X-bar Theory, Chomsky 1970 Jackendoff 1977). Σύμφωνα με το συγκεκριμένο μοντέλο, κεφαλή της συλλαβής είναι ο πυρήνας (N(ucleus)), και οι προβολές του, που ισοδυναμούν με το επίπεδο της συλλαβής (μέγιστη, Ν ) και της ρίμας (ενδιάμεση, Ν ), συνδέονται με τις θέσεις της έμβασης (onset) και της εξόδου (coda) αντίστοιχα. Η διαφορά μεταξύ φωνήεντος και ημιφώνου παραμένει δομική, καθώς εξαρτάται από τη συλλαβοποίηση του επίμαχου τεμαχίου ως κεφαλής ή μη κεφαλής της συλλαβής. 10

21 (14) Συλλαβική δομή (Levin 1985, όπως δίνεται στη Levi 2011: 345) α. Ν β. Ν Ν N Ν Ν Χ Χ Χ Χ Χ Χ i a p = [jap] t i p = [tip] Μια άλλη προσέγγιση δίνεται από τη Μοραϊκή Θεωρία (Moraic Theory, Hayes 1989), στην οποία τα τεμάχια κυριαρχούνται από μόρες και όχι από κόμβους C/V ή Χ. Τα φωνήεντα φέρουν μία τουλάχιστον υποκείμενη μόρα και συνδέονται με τον πυρήνα, ενώ τα σύμφωνα και τα ημίφωνα, που δεν φέρουν μόρα, συλλαβοποιούνται στα περιθώρια της συλλαβής. Η βάση της διάκρισης επομένως μετατοπίζεται στην παρουσία ή την απουσία μόρας που φέρει ένα τεμάχιο σε υποκείμενο επίπεδο. 5 (15) Φωνήεντα και ημίφωνα στη Μοραϊκή Θεωρία (Hayes 1989: 256) α. μ β. μ μ γ. i = [i] i = [i:] i = [j] δ. σ ε. σ στ. σ μ μ μ i = [i] i V = [jv] V i = [Vj] 5 Ο Hayes αποδίδει μία μόρα και στα διπλά (geminates) σύμφωνα (Hayes 1989: 257), με αποτέλεσμα να «ταυτίζονται» οι περιπτώσεις ενός βραχέος φωνήεντος και ενός ζεύγους διπλών συμφώνων (ή ημιφώνων). Η διάκριση εδώ εδράζει στο χαρακτηριστικό [±συμφ]. [ συμφ] θεωρούνται και κάποια ημίφωνα (Hayes 1989: βλ. και παρακάτω). 11

22 Τέλος, στο ευρύτερο πλαίσιο της Μοραϊκής Θεωρίας, διακρίνονται δύο διαφορετικά είδη προφωνηεντικών ημιφώνων, ανάλογα με το αν αυτά κυβερνώνται από τον κόμβο της συλλαβής ή από τη μόρα (Davis & Hammond 1995 Smith 2003, 2012 Hall 2014, 2017 κτλ.). Τα πρώτα συλλαβοποιούνται σε θέση έμβασης (true onset glides) (16α), ενώ τα δεύτερα ανήκουν στον πυρήνα μαζί με το κύριο πυρηνικό φωνήεν (nuclear onglides) (16β για τις ελαφριές συλλαβές, 16γ για τις βαριές συλλαβές), σχηματίζοντας πυρηνικούς διφθόγγους (nuclear diphthongs). 6 (16) Διάκριση των ημιφώνων (Smith 2003: 8) α. σ β. σ γ. σ μ μ μ μ j a j a j a Η συζήτηση αναφορικά με τη φωνολογική υπόσταση των ημιφώνων Στη βιβλιογραφία διαπιστώνεται έλλειψη ομοφωνίας σχετικά με την υποκείμενη δομή των τεμαχίων που πραγματώνονται ως ημίφωνα. Σε πολλές γλώσσες (Λατινική, Σανσκριτική, Kimatuumbi, κτλ.), η εναλλαγή συλλαβικού φωνήεντος με μη συλλαβικό ημίφωνο είναι προβλέψιμη. Συγκεκριμένα, η ημιφωνική εκδοχή εμφανίζεται όταν, ελλείψει συμφώνου, το υποκείμενο τεμάχιο οφείλει να συλλαβοποιηθεί ως έμβαση. Όταν, αντίθετα, προηγείται άλλο σύμφωνο, το φώνημα πραγματώνεται ως φωνήεν και καταλαμβάνει τον πυρήνα της συλλαβής. (17) Εναλλαγή [i]~[j] και [u]~[w] στη Λατινική (Steriade 1984) α. /iekur/ [jekur] συκώτι β. /ouis/ [owis] πρόβατο γ. /mulier/ [mulier] γυναίκα Περιπτώσεις προβλέψιμης εναλλαγής, όπως η παραπάνω, ώθησαν κάποιους ερευνητές (Steriade 1984 Kaye & Lowenstamm 1984 Levin 1985 Durand 1986 Guerssel 1986 Deligiorgis 1988 Rosenthall 1994 Roca 1997 κτλ.) να θεωρήσουν ότι τα ημίφωνα δεν 6 Για τον όρο δίφθογγος (ο) βλ. Τριανταφυλλίδης [1941] 2002:

23 εμφανίζονται ποτέ ως τέτοια στην υποκείμενη δομή, αλλά προκύπτουν αποκλειστικά ως μη συλλαβικές πραγματώσεις φωνηέντων. Από εδώ απορρέει ότι δεν υφίσταται φωνολογική διάκριση μεταξύ φωνηέντων και ημιφώνων, αλλά οι δύο τύποι φωνηεντοειδών είναι πανομοιότυποι σε υποκείμενο επίπεδο και διαφοροποιούνται μόνο επιφανειακά, μέσω μιας δομικής διάκρισης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση της Levin (1985), σύμφωνα με την οποία κάποια φωνήεντα είναι λεξικά μαρκαρισμένα ως κεφαλές (N = /i/) και πραγματώνονται υποχρεωτικά ως φωνήεντα εις βάρος της χασμωδίας. Ένα φωνηεντοειδές δεν μπορεί να προσδιορίζεται εκ των προτέρων ως μη κεφαλή ([ συλλ]), καθώς η ιδιότητα της μη-κεφαλής (non-head) δεν μπορεί να μαρκάρεται λεξικά στην υποκείμενη δομή (Levin 1985: 2). Με άλλα λόγια, είναι αδύνατη η ύπαρξη ημιφώνων ως φωνημάτων, εφόσον αυτό θα προϋπέθετε το μαρκάρισμα των συγκεκριμένων τεμαχίων ως μη κεφαλών, ενώ η μόνη επιτρεπτή προέλευση των ημιφώνων είναι τα αμαρκάριστα για κεφαλή φωνήεντα. (18) Λεξικό μαρκάρισμα κεφαλής (προσαρμοσμένο από τη Levin 1985: 81) α. /aue/ [aue] *[awe] it is flesh N β. /aue/ [awe] wait Ορισμένοι υποστηρικτές συλλαβικών θεωριών (συμπεριλαμβανομένων των μοραϊκών) υπαινίσσονται την ύπαρξη δυνητικών φωνολογικών ημιφώνων. Οι Clements & Keyser (1983) αναφέρουν ότι, μετά τον παροπλισμό του [συλλ], δεν υφίσταται διάκριση μεταξύ φωνηέντων και ημιφώνων στο τεμαχιακό επίπεδο (Clements & Keyser 1983: 135), αλλά μέσα από τον τρόπο που χειρίζονται φαινόμενα επένθεσης και έκτασης υποφώσκει η αναγνώριση ημιφώνων στην υποκείμενη δομή (Clements & Keyser 1983: ). Ο δε Hayes (1989) δίνει παραδείγματα ημιφωνοποίησης (glide formation) φωνηέντων για την αποφυγή χασμωδίας, ερμηνεύοντας τη διαδικασία ως αποβολή μόρας (mora deletion). Ωστόσο, παραδέχεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις δεν επαρκεί η μοραϊκή θεωρία και υιοθετεί την άποψη του Hyman (1985), ο οποίος διαφοροποιεί τα ημίφωνα από τα φωνήεντα, σε κάποιες τουλάχιστον γλώσσες, κάνοντας χρήση του χαρακτηριστικού [συμφ], έτσι ώστε να διακρίνονται μεταξύ τους δομές 13

24 όπως οι /ji/ (/yi/ στο πρωτότυπο) και /i/ ή οι /wu/ και /u/ χωρίς να παραβιάζεται η αρχή OCP 7 (Hayes 1989: ). Μια διάκριση, λοιπόν, σε τεμαχιακό επίπεδο επιτρέπει την ακολουθία /j [+συμφ] i [ συμφ] /, δεδομένου ότι ικανοποιείται η αρχή OCP. Πέραν αυτών, και άλλοι ερευνητές (Waksler 1990 Hume 1995 Levi 2004, 2008 Padgett 2008 κτλ.) αντιμετωπίζουν με επιφύλαξη την άποψη περί καθαρής αλλοφωνίας και επιχειρούν αναλύσεις που περιλαμβάνουν διαχωρισμό των ημιφώνων σε είδη. H Waksler (1990) προτείνει μια τριπλή διάκριση για τα φωνηεντοειδή στη Lenakel βάσει του [συμφ], μέσω της οποίας αναγνωρίζει δύο διαφορετικά προσδιορισμένα ημιφωνικά τεμάχια: τα [0συμφ], που πραγματώνονται άλλοτε ως φωνήεντα και άλλοτε ως ημίφωνα (19α), και τα [+συμφ], που πάντα έχουν ημιφωνική πραγμάτωση ( true glides 19γ). Όσο για τα [ συμφ] τεμάχια, αυτά πάντα πραγματώνονται ως φωνήεντα ( true vowels 19β). 8 (19) Φωνηεντοειδή στη Lenakel (Waksler 1990 στο Hume & Odden 1996: 349) α. [nί.an] διάρκεια της ημέρας [lέn.yan] εκείνη την ώρα β. /ekutuan/ [e.ku.tu.an] *[e.kut.wan] μάγειρας γ. /ai+ausito/ [ay.usito] *[ay.wasito] λέω μια ιστορία Μια προσπάθεια να ξεδιαλύνει το ζήτημα κάνει η Hume (1995), η οποία υποστηρίζει την ύπαρξη δύο τύπων υποκείμενων ημιφώνων. Σύμφωνα με τη Hume, τα συμφωνικά (consonantal) ημίφωνα έχουν χαρακτηριστικά τόπου κάτω από τον κόμβο C-place, ενώ τα φωνηεντικά (vocalic) κάτω από τον κόμβο V-Place (βλ. ενότητα ). Η καθοριστική αποσαφήνιση γίνεται από τη Levi (2004, 2008, 2011), η οποία αποδίδει τη σύγχυση γύρω από τη φύση των ιδιαίτερων αυτών τεμαχίων στο γεγονός ότι οι ημιφωνικές πραγματώσεις, παρά την απουσία αξιοσημείωτης διαφοράς σε φωνητικό επίπεδο, προέρχονται από δύο διαφορετικές πηγές. Συγκεκριμένα, τα φωνημικά ημίφωνα (phonemic glides) υφίστανται ως ξεχωριστά φωνήματα, ενώ τα παράγωγα ημίφωνα (derived glides) προέρχονται από υποκείμενα φωνήεντα. Παράλληλα, δεν κρίνεται σκόπιμο να θεωρηθούν τα ημίφωνα ξεχωριστή κατηγορία τεμαχίων. Τα παράγωγα ημίφωνα συμπεριφέρονται όπως τα φωνήεντα 7 Obligatory Contour Principle (McCarthy 1986). Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη αρχή, απαγορεύεται η εμφάνιση του ίδιου χαρακτηριστικού σε δύο διαδοχικά τεμάχια. 8 Η επανανάλυση του Rosenthall (1994, 1997) ωστόσο δείχνει μια προβλέψιμη κατανομή μεταξύ ημιφώνων και φωνηέντων στη Lenakel, αποδυναμώνοντας, έτσι, τη θέση της Waksler (1990). 14

25 από τα οποία πηγάζουν, με τα οποία μοιράζονται ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά, και τα φωνημικά ημίφωνα ομαδοποιούνται μαζί με τα υπόλοιπα σύμφωνα (Levi 2004, 2008, 2011). Μέσα από τη μελέτη ενός μεγάλου αριθμού γλωσσών, η ερευνήτρια αποφαίνεται ότι η συμμετοχή των ημιφώνων σε συγκεκριμένες φωνολογικές διαδικασίες, συγκριτικά με την αντίστοιχη συμπεριφορά των φωνηέντων και των συμφώνων, αποτελεί κριτήριο για την ταυτοποίησή τους ως φωνολογικών. 9 Για παράδειγμα, στη Yawelmani τα ημίφωνα μένουν αμέτοχα στη φωνηεντική αρμονία, ενώ τα φωνήεντα διασπείρουν το [+στρογγ] στα επόμενα φωνήεντα ίδιου ύψους, στην Tahltan τα ημίφωνα συμμετέχουν στη συμφωνική αρμονία, ενώ τα φωνήεντα όχι, και στην Τουρκική η φωνηεντική αρμονία αφορά τα φωνήεντα και τα σύμφωνα με δευτερεύουσα άρθρωση, αλλά όχι τα ημίφωνα. Τα φαινόμενα αυτά αποτελούν ένδειξη ότι η αντίθεση μεταξύ φωνηέντων και ημιφώνων δεν μπορεί να βασίζεται στη θέση στη συλλαβή, αλλά υπάρχει μια υποκείμενη διάκριση (Levi 2004, 2011). Οι τρεις αυτές γλώσσες έχουν, σύμφωνα με την τυπολογική διάκριση της Levi, μόνο φωνολογικά ημίφωνα, τα οποία πραγματώνονται πάντα ως τέτοια. Τεκμήρια παρέχει, για παράδειγμα, η επένθεση φωνηέντων στην Yawelmani για την αποφυγή συμφωνικών συμπλεγμάτων που περιέχουν ημίφωνα αντί για την πραγμάτωση των τελευταίων ως φωνηέντων (Levi 2004, 2011). Αντίθετα, η Sundanese διαθέτει ημίφωνα και ως φωνήματα και ως παράγωγα από φωνήεντα. 10 Τα πρώτα, μαζί με τα εμποδιστικά και τα υγρά σύμφωνα, μπλοκάρουν τη ρινική αρμονία (20i), αντίθετα με τα δεύτερα, που συμμετέχουν σε αυτή μαζί με τα φωνήεντα και τα λαρυγγικά (20ii). (20) Ρινική αρμονία στη Sundanese (Levi 2004: ) i) Μπλοκάρισμα αρμονίας α. /ŋatur/ [ŋa tur] arrange (active) β. /marios/ [ma rios] examine (active) γ. /ŋawih/ [ŋa wih] sing (active) δ. /ŋajak/ [ŋa jak] sift (active) 9 Δεν συνάγεται αυτονόητα ότι κάθε γλώσσα διαθέτει και τα δύο είδη ημιφώνων. Παρουσιάζονται εννέα τύποι γλωσσών με κριτήριο αφενός την ύπαρξη ημιφώνων και υψηλών φωνηέντων στον φωνολογικό κατάλογο και αφετέρου το αν αυτά είναι υποκείμενα ή(/και) παράγωγα. 10 Η διαφοροποίηση μεταξύ αλλοφωνικών ημίφωνων και φωνημάτων στη Sundanese υποστηρίζεται και φωνητικά, όπως δείχνουν πρώιμα αποτελέσματα στο έργο της Cohn (1990 στο Levi 2008: 1975). 15

26 ii) Εφαρμογή αρμονίας α. /ɲiar/ [ɲi ʲ a r] seek (active) β. /nuus/ [nu ʔu s] dry (active) γ. /mahal/ [ma ha l] expensive Στην ίδια κατηγορία εμπίπτουν η Karuk, η Pulaar, κτλ. Επίσης, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση της Imdlawn Tashlhiyt Berber, η οποία διαθέτει φωνολογικά ημίφωνα και φωνήεντα που αφενός πραγματώνονται διατηρώντας το ημιφωνικό ή το φωνηεντικό στάτους τους αντίστοιχα, αφετέρου μπορούν να δώσουν αλλόφωνα του άλλου είδους φωνηεντοειδών. Πρακτικά, δηλαδή, οποιοδήποτε φωνηεντοειδές της επιφάνειας μπορεί να προέρχεται είτε από φωνήεν είτε από ημίφωνο (Levi 2004: ). Η Levi (2004, 2008) προτείνει τέσσερις διαφορετικές αναπαραστάσεις των φωνολογικών ημιφώνων σε αντιδιαστολή προς τα παράγωγα. 11 Η Θεωρία Anti-N είναι μια θεωρία λεξικού μαρκαρίσματος, που ουσιαστικά αντιστρατεύεται τη θεωρία της Levin (1985), υποθέτοντας ακριβώς την «απαγορευμένη» για τη Levin αποσύνδεση ενός τεμαχίου από την κεφαλή και τη συνακόλουθη πραγμάτωσή του ως ημιφώνου σε κάθε περίπτωση (21α). Παράλληλα, υποστηρίζεται ότι η επιφανειακή μορφή φωνηέντων που δεν φέρουν υποκείμενο μαρκάρισμα σύνδεσης με κεφαλή είναι προβλέψιμη από τη συλλαβοποίηση (21β). Η διάκριση εξακολουθεί να βασίζεται στη δομή και όχι σε χαρακτηριστικά. (21) Anti-N (Levi 2008: 1959) α. Ν Ν β. /i a/ = [ja] /t i/ = [tjə], [təj] /i a/ = [ja] /t i/ = [ti] Η δεύτερη προσέγγιση χρησιμοποιεί το διακριτικό χαρακτηριστικό [συμφ] (βλ. Hyman 1985 Deligiorgis 1988 Hayes 1989 Waksler 1990 Rosenthall 1994 Hall 2014, 2017) 12 ως μοναδικό σημείο διαφοροποίησης. Τα υποκείμενα ημίφωνα είναι [+συμφ] και διατηρούν το ημιφωνικό τους πρόσωπο ανεξαρτήτως φωνολογικών συμφραζομένων, ενώ τα παράγωγα, 11 Το γεγονός ότι καμία θεωρία δεν καλύπτει όλα τα φαινόμενα σε όλες τις γλώσσες φανερώνει ότι δεν είναι εφικτή ίσως ούτε ζητούμενη μία ενιαία, καθολική αναπαράσταση των ημιφώνων (Levi 2011: 362). 12 Βλ. Hume & Odden (1996) για μια κριτική των προσεγγίσεων που βασίζονται στο [συμφ]. 16

27 όπως και τα υποκείμενα φωνήεντα-πηγή, είναι [ συμφ] και ενσαρκώνονται ως πυρήνες ή περιφερειακά στοιχεία συλλαβής ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. 13 Στη συνέχεια επιστρατεύονται δύο διαφορετικές γεωμετρίες, η VP (Clements 1989 Hume 1995 Clements & Hume 1995 κ.ά.) και η RAT (Halle 1995, 2005 Halle et al. 2000). Στο πλαίσιο της VP, τα φωνολογικά ημίφωνα έχουν χαρακτηριστικά τόπου κάτω από τον κόμβο C-Place, ενώ τα παράγωγα κάτω από τον V-Place, εφόσον προέρχονται από φωνήεντα: 14 (22) Υποκείμενα ημίφωνα στη VP (Levi 2004: 32) α. / j / β. / w / ρίζα [+αντηχ] ρίζα [+αντηχ] Στομ. κοιλότητα Λαρυγγικό Στομ. κοιλότητα Λαρυγγικό [+εξακ] C-place [ηχηρό] [+εξακ] C-place [ηχηρό] [κορωνιδικό] [χειλικό] [ πρόσθιο] 13 Τα σύνολα των υπόλοιπων χαρακτηριστικών είναι ίδια (βλ. Levi 2004 για αναπαραστάσεις με βάση επιλεγμένες θεωρίες). 14 Προηγούμενες αναλύσεις (Herman 1994 Hume 1995) αποκαλούν τις περιπτώσεις αυτές φωνηεντικά και συμφωνικά ημίφωνα αντίστοιχα. Το έλλειμμα αυτών των αναλύσεων, σύμφωνα με τη Levi (2004), είναι ότι θεωρούν και τους δύο τύπους υποκείμενους αγνοώντας την προέλευση. 17

28 (23) Υποκείμενα φωνήεντα και παράγωγα ημίφωνα στη VP (Levi 2004: 32) α. / i / και παράγωγο [ j ] β. / u / και παράγωγο [ w ] ρίζα [+αντηχ] ρίζα [+αντηχ] Στομ. κοιλότητα Λαρυγγικό Στομ. κοιλότητα Λαρυγγικό [+εξακ] C-place [ηχηρό] [+εξακ] C-place [ηχηρό] Φωνηεντικό Φωνηεντικό V-place Άνοιγμα V-place Άνοιγμα [κορωνιδικό] (χαρ/κά ύψους) [ραχιαίο] (χαρ/κά ύψους) [ πρόσθιο] Σύμφωνα με τη RAT, όπως ήδη προαναφέρθηκε, όλα τα τεμάχια είναι [ συμφ] και η διάκριση μεταξύ των δύο τύπων ημιφώνων έγκειται στον καθορισμένο αρθρωτή (DA). Τα παράγωγα ημίφωνα, λοιπόν, έχουν τον ίδιο DA με τα ομοργανικά (homorganic) τους φωνήεντα, δηλαδή [ραχιαίο], ενώ το /j/ είναι [κορωνιδικό] και το /w/ [χειλικό]. (24) Φωνήεντα και παράγωγα ημίφωνα στη RAT (Levi 2004: 41 42) α. / i / και παράγωγο [ j ] ρίζα [ συμφ] Τόπος Λαρυγγικό (Guttural) Χείλη Κύριο τμήμα γλώσσας Ρίζα [ στρογγ] [ραχ] [+υψ] [ χαμ] [ οπίσθ] [+ΠΡΓ] 18

29 β. / u / και παράγωγο [ w ] ρίζα [ συμφ] Τόπος Λαρυγγικό (Guttural) Χείλη Κύριο τμήμα γλώσσας Ρίζα [+στρογγ] [ραχ] [+υψ] [ χαμ] [+οπίσθ] [+ΠΡΓ] (25) Υποκείμενα ημίφωνα στη RAT (Levi 2004: 41 42) α. / j / ρίζα [ συμφ] Τόπος Χείλη Πρόσθιο τμήμα [ στρογγ] [κορ] [ πρόσθ] [+καταν] β. / w / ρίζα [ συμφ] Τόπος Χείλη Κύριο μέρος γλώσσας [χειλ][+στρογγ] [+οπίσθ] Με βάση την αναπροσαρμογή της RAT από τους Nevins & Chitoran (2008β), τα παράγωγα ημίφωνα έχουν, όπως και τα υποκείμενα αντίστοιχά τους, έναν επιπλέον DA [ραχ]. Επίσης, η επανασυλλαβοποίησή τους στο περιθώριο απαιτεί αλλαγή στην τιμή του [φων]. Έτσι, το [ συμφ, +φων] φωνήεν που συλλαβοποιείται σε περιφερειακή θέση γίνεται [ συμφ, φων] ημίφωνο, βάσει ενός μη παραβιάσιμου περιορισμού *[+voc]/_margin. Από εκεί και πέρα, μπορεί να τραπεί σε [+συμφ] λόγω διασποράς του χαρακτηριστικού από ένα αμέσως 19

30 προηγούμενο σύμφωνο (SPREADING[+con], Kaisse 1992) και, ως σύμφωνο πλέον, να χάσει τον ένα από τους δύο DAs (*[ DA > 1, +con]) (Nevins & Chitoran 2008β: ) Τα ημίφωνα υπό το πρίσμα της Θεωρίας του Βέλτιστου Κάποιες από τις αναλύσεις ημιφωνικών πραγματώσεων (Rosenthall 1994, 1997, 2006 Hall 2003 Smith 2003, 2010 Jimenez et al. 2015, 2016 κτλ.) στηρίζονται στη Θεωρία του Βέλτιστου (ΘτΒ, Optimality Theory, Prince & Smolensky [1993] 2004 McCarthy & Prince 1995 κτλ.). Υπό το πρίσμα της ΘτΒ, η πραγμάτωση ενός ημιφώνου εξηγείται με βάση ιεραρχημένους περιορισμούς και, σε αντίθεση με τις αναλύσεις που παρουσιάστηκαν στην ενότητα 1.1, το βάρος δεν δίνεται στην ακριβή φωνολογική αντιπροσώπευση των τεμαχίων αλλά στο γραμματικό σύστημα, το οποίο παράγει ή μπλοκάρει τα ημίφωνα ως εξαγόμενα. 15 Συγκεκριμένα, το γεγονός ότι ένα εξαγόμενο περιλαμβάνει ημίφωνο, αντί, για παράδειγμα, για ένα υψηλό φωνήεν, υποδεικνύει ότι η ημιφωνική πραγμάτωση αποτελεί τη βέλτιστη επιλογή, ώστε το συγκεκριμένο εξαγόμενο να ικανοποιεί την ιεραρχία που ισχύει στο πλαίσιο της συγκεκριμένης γλώσσας. Για παράδειγμα, αν σε μια γλώσσα δεν επιτρέπονται ακολουθίες δυο φωνηέντων, ενώ εντοπίζονται πραγματώσεις [GV] ή [VG] που μπορούν να οφείλονται στην ημιφωνοποίηση ενός υψηλού φωνήεντος, δηλαδή στην τροπή ενός [+φων] τεμαχίου σε [ φων], σε περιβάλλον χασμωδίας, αυτό οφείλεται στο ότι ένας περιορισμός όπως το IDENT- IO[±voc] 16 ιεραρχείται χαμηλότερα σε σχέση με το NOHIATUS. 17 Oι περιορισμοί που προβλέπει η ΘτΒ μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση της θέσης που μπορεί να καταλάβει ένα ημίφωνο στη συλλαβική δομή. Στις περισσότερες γλώσσες, τα [ φων, συμφ] τεμάχια δεν αποτελούν πυρήνες (*PEAK/GLIDE), αντίθετα με τα [+φων], που δεν απαντούν σε περιθώρια (*MARGIN/VOWEL) (Prince & Smolensky [1993] 2004 Huang 2014: 816). Επιπλέον, το γεγονός ότι τα ημίφωνα δεν θεωρούνται ιδανική επιλογή για έμβαση εξηγείται με βάση ιεραρχίες περιορισμών, οι οποίες διαμορφώνονται με κριτήριο την αντηχητικότητα (onset sonority constraints *ONSET/X, Smith 2003: 3) (26). Δεδομένου ότι διαγλωσσικά προτιμώνται οι εμβάσεις με χαμηλή 15 Βλ. και τη συζήτηση σχετικά με την Εμπλουτισμένη Βάση (Rich Base, Prince and Smolensky [1993] 2004 Kager 1999) στην ενότητα IDENT-IO[±voc]: Αντίστοιχα τεμάχια στο εισαγόμενο και το εξαγόμενο έχουν ίδιες τιμές για το χαρακτηριστικό [voc] ([φων]) (McCarthy & Prince 1995). 17 NOHIATUS: Aπαγορεύονται οι ετεροσυλλαβικές ακολουθίες φωνηέντων (McCarthy 1993). 20

31 αντηχητικότητα, ο περιορισμός που απαγορεύει η θέση της έμβασης να καταλαμβάνεται από ημίφωνο (*ONS/GLIDE) εντοπίζεται στην κορυφή της ιεραρχίας, καθώς τα ημίφωνα έχουν την υψηλότερη αντηχητικότητα μεταξύ των [ φων] τεμαχίων. (26) *ONSET/X (Smith 2003: 3) *ONS/GLIDE >> *ONS/RHOTIC >> *ONS/LATERAL >> *ONS/NASAL >> *ONS/VOICEDOBSTRUENT >> *ONS/VOICELESSOBSTRUENT 1.2. Συζήτηση Στις προηγούμενες ενότητες παρουσιάστηκαν οι βασικές θεωρίες που έχουν αξιοποιηθεί για την ανάλυση των ημιφώνων σε διάφορες γλώσσες. Η ενότητα 1.1 είναι αφιερωμένη στις θεωρίες φωνολογικής αντιπροσώπευσης, είτε σε επίπεδο χαρακτηριστικών (SPE Clements 1985 Hume 1995 Halle et al Nevins & Chitoran 2008β μ.ά.) είτε σε επίπεδο συλλαβικής δομής (Clements & Keyser 1983 Levin 1985 Hayes 1989 Smith 2003 μ.ά.). Ξεκινώντας από τις τελευταίες, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε την επάρκειά τους όσον αφορά την ανάλυση των πραγματώσεων των υψηλών φωνηεντοειδών σε γλώσσες στις οποίες τα ημίφωνα και τα αντίστοιχα υψηλά φωνήεντα βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή και αποτελούν αλλοφωνικές πραγματώσεις ενός μοναδικού φωνήματος (π.χ. Λατινική, Σανσκριτική, κτλ.). Βέβαια, οι συγκεκριμένες θεωρίες έχουν περιορισμένη δυνατότητα εφαρμογής. Για παράδειγμα, οι μοραϊκές θεωρίες αδυνατούν να εφαρμοστούν σε γλώσσες όπως η Ελληνική, στις οποίες δεν υφίσταται διάκριση μεταξύ βαριών και ελαφριών συλλαβών. Επιπλέον, για γλώσσες όπως η Ελληνική, στις οποίες παρατηρείται τόσο φωνήεν όσο και ημίφωνο στο ίδιο περιβάλλον, π.χ. στο ελάχιστο ζεύγος [áðia] (άδεια, ουσιαστικό) [áðʝa] (άδεια, επίθετο) (βλ. ενότητα 2.3.2), οι θεωρίες που βασίζονται στη συλλαβοποίηση δεν παρέχουν μια ικανοποιητική ανάλυση. 18 Μια λύση θα μπορούσε να αποτελέσει η πρόταση της Levin (1985) σχετικά με το λεξικό μαρκάρισμα συγκεκριμένων φωνηέντων ως κεφαλών ή η αντιπρόταση της Levi (2004, μ.ά.) για τη λεξική αποσύνδεση συγκεκριμένων φωνηέντων από το στάτους της κεφαλής. Ωστόσο, κάτι τέτοιο επιφέρει σημαντική επιβάρυνση στο νοητικό λεξικό, καθώς επιβάλλει την αποθήκευση επιπρόσθετης πληροφορίας για κάθε λέξη. 18 Η προφορά των νεοελληνικών λέξεων δίνεται προς το παρόν συμβατικά. Λεπτομερής συζήτηση σχετικά με τις ημιφωνικές πραγματώσεις στην Ελληνική αναπτύσσεται στο επόμενο κεφάλαιο. 21

32 Από την άλλη μεριά, οι θεωρίες που αξιοποιούν διακριτικά χαρακτηριστικά, όπως, για παράδειγμα, οι διάφορες Γεωμετρίες Χαρακτηριστικών, ερμηνεύουν τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ φωνηέντων, συμφώνων, και ημιφώνων μέσω ιδιαίτερα λεπτομερών φωνολογικών αναπαραστάσεων. Ωστόσο, οι συγκεκριμένες αναπαραστάσεις είναι εξαιρετικά πολύπλοκες, με αποτέλεσμα ένα αρκετά αντιοικονομικό σύστημα. Στην ενότητα 1.2 αναφέρονται αναλύσεις των ημιφώνων με βάση τη ΘτΒ, στο πλαίσιο της οποίας η έμφαση μετατοπίζεται από τις φωνολογικές αντιπροσωπεύσεις στη γραμματική. Ομολογουμένως, μια ανάλυση βασισμένη σε ένα υπολογιστικό σύστημα, όπως είναι η ΘτΒ, παρουσιάζει σαφή πλεονεκτήματα σε σχέση με τις αναλύσεις που αξιοποιούν τις θεωρίες της ενότητας 1.1. Παρόλα αυτά, η κλασική ΘτΒ αδυνατεί να ερμηνεύσει περιπτώσεις ελεύθερης εναλλαγής μεταξύ δύο πραγματώσεων, όπως, π.χ. τα telíosa téljosa στην Ελληνική (βλ. ενότητα 2.4.4), καθώς η εκάστοτε ιεραρχία περιορισμών προκρίνει μόνο ένα εξαγόμενο ως γραμματικό. Επομένως, είναι ανάγκη να επιστρατευθεί ένα διαφορετικό μοντέλο, επαρκώς ευέλικτο, ώστε να αξιολογεί ως εξίσου αποδεκτά περισσότερα από ένα εξαγόμενα. Ένα τέτοιο μοντέλο αποτελεί η Διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική (Gradient Harmonic Grammar, Smolensky & Goldrick 2016), οι βασικές αρχές της οποίας παρουσιάζονται στην επόμενη ενότητα Διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική Η Διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική (ΔΑΓ, Smolensky & Goldrick 2016, στο εξής S&G) είναι ένα πιθανοτικό (probabilistic) μοντέλο, το οποίο, όπως και η ΘτΒ, βασίζεται σε περιορισμούς (constraint-based) και συνδυάζει στοιχεία από τις Αρμονικές Γραμματικές (Harmonic Grammars, Legendre et al. 1990α, β Smolensky & Legendre 2006 Pater 2007, 2009 κτλ.) και τις Διαβαθμισμένες Συμβολικές Αναπαραστάσεις (Gradient Symbolic Representations, S&G 2016 Rosen 2016 Zimmermann 2018, υπό έκδοση Faust & Smolensky 2017). Στις Αρμονικές Γραμματικές, όπως και στη ΘτΒ, τα άπειρα εξαγόμενα που αντιστοιχούν σε ένα γλωσσικό εισαγόμενο αξιολογούνται βάσει ενός συνόλου περιορισμών πιστότητας (faithfulness constraints) και μαρκαρίσματος (markedness constraints), προκειμένου να αναδειχθεί το βέλτιστο εξαγόμενο. Ωστόσο, στη ΘτΒ σε κάθε γλωσσικό εισαγόμενο αντιστοιχεί ένα και μοναδικό γραμματικό εξαγόμενο, ενώ τα υπόλοιπα υποψήφια εξαγόμενα αποκλείονται ως αντιγραμματικά από τον μηχανισμό αξιολόγησης (EVAL). Αντίθετα, σύμφωνα με ένα αρμονικό πιθανοτικό μοντέλο όπως η ΔΑΓ κάθε εξαγόμενο 22

33 συγκεντρώνει διαφορετική πιθανότητα να πραγματωθεί. Αυτό σημαίνει ότι το/τα εξαγόμενο/ α με τη μεγαλύτερη πιθανότητα πραγμάτωσης είναι αυτό/ ά που προκρίνεται/ ονται από το EVAL, χωρίς ωστόσο τα λιγότερο πιθανά εξαγόμενα να κρίνονται αντιγραμματικά. Μια επιπλέον διαφορά μεταξύ των δύο τύπων μοντέλων έγκειται στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το EVAL. Πιο αναλυτικά, στη ΘτΒ το γραμματικό εξαγόμενο είναι αυτό που ικανοποιεί καλύτερα μια ιεραρχία περιορισμών. Στις Αρμονικές Γραμματικές, αντίθετα, δεν υφίσταται η έννοια της αυστηρής ιεράρχησης, συνεπώς, κανένας περιορισμός δεν μπορεί από μόνος του να αποκλείσει ένα εξαγόμενο. Κάθε περιορισμός διαθέτει ένα συγκεκριμένο φορτίο (weight, w), το οποίο πολλαπλασιάζεται με τον αριθμό των παραβιάσεων του περιορισμού από ένα εξαγόμενο. Για παράδειγμα, αν ένα υποψήφιο εξαγόμενο παραβιάζει δύο φορές έναν περιορισμό MΑΧ με φορτίο w = 2, τότε σημειώνεται συνολική παραβίαση 2 * ( 2) = 4 όσον αφορά το MΑΧ( 2). 19 Το άθροισμα των επιμέρους παραβιάσεων όλων των περιορισμών αποτελεί την αρμονία (harmony, H) του εκάστοτε εξαγόμενου, η οποία καθορίζει την πιθανότητα πραγμάτωσής του. Το εξαγόμενο με την υψηλότερη αρμονία είναι αυτό που συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη πιθανότητα να πραγματωθεί. Η καινοτομία της ΔΑΓ σε σχέση με μια μη διαβαθμισμένη Αρμονική Γραμματική συνίσταται στην υπόθεση ότι τα φωνολογικά τεμάχια δεν έχουν τον ίδιο βαθμό παρουσίας (degree of presence) στην υποκείμενη δομή. Κάθε τεμάχιο διαθέτει ένα συγκεκριμένο επίπεδο ενέργειας (activity level) x, το οποίο κυμαίνεται μεταξύ των ορίων 0 < x 1, με το 1 να αποτελεί το επίπεδο ενέργειας που εγγυάται ότι το συγκεκριμένο τεμάχιο θα πραγματωθεί. Επομένως, ένα τεμάχιο με μικρότερο βαθμό παρουσίας στην υποκείμενη δομή (π.χ. x = 0.5) πραγματώνεται μόνο υπό την προϋπόθεση ότι το επίπεδο ενέργειάς του ενισχύεται επαρκώς (βλ. παρακάτω), ώστε να φτάσει στο 1. Στην επιφανειακή δομή, όλα τα τεμάχια έχουν επίπεδο ενέργειας 1 (S&G 2016 Faust & Smolensky 2017). Επομένως, στο πλαίσιο της ΔΑΓ, κατά τον υπολογισμό της αρμονίας κάθε εξαγομένου λαμβάνεται υπόψη η παράμετρος του βαθμού παρουσίας των στοιχείων του στο εισαγόμενο. Δεδομένου ότι το επίπεδο ενέργειας όλων των στοιχείων ενός εξαγομένου ισούται με 1, η πραγμάτωση ενός τεμαχίου με διαφορετικό επίπεδο ενέργειας στην υποκείμενη δομή 19 Κάποιες αναλύσεις (S&G 2016 Rosen 2016) αποδίδουν θετικό φορτίο σε ορισμένους περιορισμούς, όπως το MAX. Η μη ικανοποίηση ενός θετικού περιορισμού δεν έχει καμία επίπτωση στην αρμονία, αλλά, όταν ένα εξαγόμενο ικανοποιεί μία φορά έναν περιορισμό MΑΧ(+2), το θετικό γινόμενο 1 * 2 = 2 μεταφράζεται σε επιβράβευση της συνολικής αρμονίας κατά +2. Η παρούσα εργασία αποδίδει αρνητικές τιμές σε όλους τους περιορισμούς (βλ. Faust & Smolensky 2017 Zimmerman 2018). Κατά συνέπεια, θεωρούμε ότι η μέγιστη τιμή αρμονίας που μπορεί να έχει ένα εξαγόμενο είναι ίση με 0. 23

34 συνδέεται με την παραβίαση των περιορισμών πιστότητας. Πιο συγκεκριμένα, ένα τεμάχιο με επίπεδο ενέργειας x, το οποίο δεν πραγματώνεται, παραβιάζει το MΑΧ(w 1 ), το οποίο απαγορεύει την αποβολή, κατά x * (w 1 ). Όταν το ίδιο τεμάχιο πραγματώνεται, επομένως όταν εμφανίζεται στο εξαγόμενο με επίπεδο ενέργειας 1, τυχόν προσθήκη επιπλέον ενέργειας προκαλεί παραβίαση του DEP(w 2 ) κατά (1 x) * (w 2 ). 20 Για παράδειγμα, στο Ταμπλό 1 η μη πραγμάτωση του /a 1 / 21 επιφέρει παραβίαση του MAX( 2) της τάξης του 1 * ( 2) = 2 (εξαγόμενο γ). Η μη πραγμάτωση ωστόσο του /e 0.3 / επιφέρει μείωση της αρμονίας κατά 0.3 * ( 2) = 0.6, καθώς ο ίδιος περιορισμός παραβιάζεται σε μικρότερο βαθμό, λόγω του χαμηλότερου επιπέδου ενέργειας του επίμαχου τεμαχίου (εξαγόμενο β). Αντίθετα, όσον αφορά το DEP, όσο μικρότερο είναι το επίπεδο ενέργειας ενός τεμαχίου στο εισαγόμενο, επομένως, όσο περισσότερη επενθετική ενέργεια απαιτείται προκειμένου το τεμάχιο να φτάσει το 1 και να πραγματωθεί, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός παραβίασης. Για παράδειγμα, η πραγμάτωση του /e 0.3 / στα εξαγόμενα α, γ, και δ απαιτεί επένθεση ενέργειας της τάξης του 0.7, η οποία προκαλεί μερική παραβίαση του DEP( 5) κατά 0.7 * ( 5) = 3.5. Ακόμη μεγαλύτερη επίπτωση στην αρμονία έχει η προσθήκη επιπρόσθετης ενέργειας της τάξης του 1 σε περιπτώσεις επένθεσης τεμαχίων που απουσιάζουν πλήρως από το εισαγόμενο, όπως, για παράδειγμα, το [t] στο εξαγόμενο δ (1 * 5 = 5). Αντίθετα, το επίπεδο ενέργειας του /a 1 / επιτρέπει την πραγμάτωσή του ως [a] χωρίς να επηρεάζεται η αρμονία του (εξαγόμενα α, β, και δ) Όταν εμπλέκονται διαβαθμισμένες αναπαραστάσεις, η επιλογή του βέλτιστου εξαγομένου με βάση τους ιεραρχημένους περιορισμούς της ΘτΒ δεν είναι εφικτός, καθώς δεν είναι δυνατό να υπολογιστεί με ακρίβεια ο βαθμός παραβίασης κάθε περιορισμού. 21 Στο εξής, το επίπεδο ενέργειας των τεμαχίων θα σημειώνεται ως εκθέτης (βλ. Faust & Smolensky 2017). 22 Με βάση τον τύπο DEP(w 2 ) = (1 x) * (w 2 ), ο βαθμός παραβίασης υπολογίζεται ως εξής: (1 1) * ( 5) = 0 * ( 5) = 0. 24