ΓΕΩΠΟΝΘΚΟ ΠΑΝΕΠΘ ΣΗΜΘΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΜΗΜΑ ΕΠΘ ΣΗΜΗ ΦΤΣΘΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΡΓΑ ΣΗΡΘΟ ΓΕΩΡΓΘΚΗ ΖΩΟΛΟΓΘΑ ΚΑΘ ΕΝΣΟΜΟΛΟΓΘΑ

Transcript

1 ΓΕΩΠΟΝΘΚΟ ΠΑΝΕΠΘ ΣΗΜΘΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΜΗΜΑ ΕΠΘ ΣΗΜΗ ΦΤΣΘΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΡΓΑ ΣΗΡΘΟ ΓΕΩΡΓΘΚΗ ΖΩΟΛΟΓΘΑ ΚΑΘ ΕΝΣΟΜΟΛΟΓΘΑ Π.Μ..: Επιζηήμη και ζύγτρονα ζσζηήμαηα θσηικής παραγωγής θσηοπροζηαζίας και αρτιηεκηονικής ηοπίοσ. ΑΡΠΑΚΣΘΚΑ ΑΚΑΡΕΑ ΣΗ ΟΘΚΟΓΕΝΕΘΑ PHYTOSEIIDAE (ACARI: MESOSTIGMATA) Ε ΑΤΣΟΦΤΗ ΦΤΣΑ ΣΗ ΚΡΗΣΗ ΜΕΣΑΠΣΤΥΘΑΚΗ ΜΕΛΕΣΗ ΘΕΟΔΩΡΟΤ Θ. ΣΑΘΑΚΗ Επιβλέπων: Γεώργιος Παπαδούλης, Αναπληρωηής Καθηγηηής Γ.Π.Α. ΑΘΗΝΑ 2011

2 ΓΔΧΠΟΝΗΚΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΘΖΝΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΣΗΚΖ ΠΑΡΑΓΧΓΖ ΔΡΓΑΣΖΡΗΟ ΓΔΧΡΓΗΚΖ ΕΧΟΛΟΓΗΑ ΚΑΗ ΔΝΣΟΜΟΛΟΓΗΑ Π.Μ..: Δπηζηήκε θαη ζύγρξνλα ζπζηήκαηα θπηηθήο παξαγσγήο θπηνπξνζηαζίαο θαη αξρηηεθηνληθήο ηνπίνπ. ΑΡΠΑΚΣΗΚΑ ΑΚΑΡΔΑ ΣΖ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑ PHYTOSEIIDAE (ACARI: MESOSTIGMATA) Δ ΑΤΣΟΦΤΖ ΦΤΣΑ ΣΖ ΚΡΖΣΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΜΔΛΔΣΖ ΘΔΟΓΧΡΟΤ Η. ΣΑΘΑΚΖ Δπηβιέπσλ: Γεώξγηνο Παπαδνύιεο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Γ.Π.Α. ΑΘΖΝΑ 2011

3 ΓΔΧΠΟΝΗΚΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΘΖΝΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΖ ΦΤΣΗΚΖ ΠΑΡΑΓΧΓΖ ΔΡΓΑΣΖΡΗΟ ΓΔΧΡΓΗΚΖ ΕΧΟΛΟΓΗΑ ΚΑΗ ΔΝΣΟΜΟΛΟΓΗΑ ΑΡΠΑΚΣΗΚΑ ΑΚΑΡΔΑ ΣΖ ΟΗΚΟΓΔΝΔΗΑ PHYTOSEIIDAE (ACARI: MESOSTIGMATA) Δ ΑΤΣΟΦΤΖ ΦΤΣΑ ΣΖ ΚΡΖΣΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΜΔΛΔΣΖ ΘΔΟΓΧΡΟΤ Η. ΣΑΘΑΚΖ Σξηκειήο πκβνπιεπηηθή Δπηηξνπή Δπηβιέπσλ: Γ. Παπαδνύιεο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο Γ.Π.Α. Μέιε: Ν. Δκκαλνπήι, Καζεγεηήο Γ.Π.Α. Η. Γηαλλαθνύ, Δπίθνπξνο Καζεγεηήο Γ.Π.Α. ΑΘΖΝΑ 2011

4 ΠΔΡΗΛΖΦΖ ΠΔΡΗΛΖΦΖ Σα αθάξεα ηεο νηθνγέλεηαο Phytoseiidae παξνπζηάδνπλ κεγάιε πνηθηιόηεηα ελδηαηηεκάησλ. Σξέθνληαη θπξίσο κε αθάξεα, κηθξά καιαθόζσκα έληνκα, λεκαηώδεηο, γύξε θαη κύθεηεο. Με ζθνπό ηελ θαηαγξαθή ησλ εηδώλ ηεο νηθνγέλεηαο Phytoseiidae, ηα νπνία απαληνύλ ζηελ Κξεηηθή απηνθπή ρισξίδα ζπιιέρζεθαλ θαη εμεηάζζεθαλ πεξί ηα 600 δείγκαηα από δηάθνξεο πεξηνρέο ηνπ λεζηνύ. Ζ ζπιινγή ησλ αθάξεσλ έγηλε κε ηελ κέζνδν Berlese-Tullgren. Μεηά ηελ έγθιεηζε ζε κόληκα κηθξνζθνπηθά παξαζθεπάζκαηα, ηα αθάξεα εμεηάδνληαλ ζην κηθξνζθόπην. Μειεηήζεθε ε κνξθνινγία ησλ επξεζέλησλ εηδώλ θαη εμεηάζζεθε ιεπηνκεξώο ην γλαζόζσκα, ην λώην, ε θνηιία, ηα πόδηα θαη όια ηα κνξθνινγηθά ζηνηρεία πνπ ζεσξνύληαη απαξαίηεηα γηα ηνλ πξνζδηνξηζκό ησλ εηδώλ Phytoseiidae. Μεηά από κία θξηηηθή βηβιηνγξαθηθή αλαζθόπεζε επί ηεο ζπζηεκαηηθήο ησλ Phytoseiidae, πεξηγξάθνληαη ηα γέλε πνπ επξέζεζαλ ζηελ Κξήηε θαη δίδνληαη θιείδεο πξνζδηνξηζκνύ γηα ηηο ππννηθνγέλεηεο, ηα αζξνίζκαηα, ηα ππναζξνίζκαηα, ηα γέλε, ηα ππνγέλε θαη ηα είδε πνπ επξέζεζαλ θαηά ηελ παξνύζα κειέηε. πλνιηθά επξέζεζαλ 36 είδε ηα νπνία θαηαηάζζνληαη ζε 3 ππννηθνγέλεηεο, 6 αζξνίζκαηα, 4 ππναζξνίζκαηα,10 γέλε θαη 2 ππνγέλε. Δθ ησλ 36 εηδώλ ηα Neoseiulus leucophaeus (Athias-Henriot) θαη Typhloseiulus eleonorae (Ragusa & Swirski) απνηεινύλ λέεο θαηαγξαθέο γηα ηελ Διιάδα ελώ ην Typhlodromus (Anthoseius) creticus Stathakis & Papadoulis λέν είδνο γηα ηελ επηζηήκε. ε θάζε είδνο απεηθνλίδεηαη ην ζήιπ, αλαθέξνληαη νη πεξηνρέο ηεο Κξήηεο θαη ηα ελδηαηηήκαηα ζηα νπνία επξέζε θαη δίδνληαη πιεξνθνξίεο γηα ηελ εμάπισζή ηνπ ζηελ Διιάδα θαη παγθνζκίσο. Δπίζεο, δίδεηαη πιήξεο πεξηγξαθή θαη ζρεκαηηθή απεηθόληζε ηνπ λένπ είδνπο. Λέμεηο θιεηδηά: Αθάξεα, Σαμηλόκεζε, Phytoseiidae, Κξήηε, Απηνθπήο Υισξίδα

5 ΠΔΡΗΛΖΦΖ ABSTRACT Mites of the family Phytoseiidae have great diversity of feeding habitats. They mostly feed on mites, small soft bodied insects, nematodes, pollen and fungi. Having as aim to study the taxonomy of phytoseiid mites which are found in Cretan wild flora, about 600 samples from many localities on Crete Island were collected and examined. The collection of mites was archived using Berlese-Tullgren method. Permanent microscope mounts were prepared and the mite specimens were observed. The morphology of the species found was studied and the gnathosoma, dorsum, venter, legs and all necessary characters for the identification of Phytoseiidae, were examined in detail. A review of the literature on the systematic of Phytoseiidae is given along with keys to subfamilies, tribes, subtribes, genera, subgenera and species found in Crete. Σhis study revealed the presence of 36 species belonging to 3 subfamilies, 6 tribes, 4 subtribes, 10 genera and 2 subgenera. Two of these species, Neoseiulus leucophaeus (Athias-Henriot) and Typhloseiulus eleonorae (Ragusa & Swirski) are found to be new records for Greece, while Typhlodromus (Anthoseius) creticus Stathakis & Papadoulis n. sp. is described as a new species to science. The illustration of the species is based on females. The localities and habitats where each species was found are mentioned. Information are given for the distribution of each species in Greece and worldwide. The description and illustration of the new species are also given. Keywords: Acari, Taxonomy, Phytoseiidae, Crete Island, Wild Flora

6 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ 1 ΔΗΑΓΧΓΖ 2 Ζ Υισξίδα Σεο Κξήηεο 2 Βηόηνπνη 5 πάληα Φπηά 16 Ζ Οηθνγέλεηα PHYTOSEIIDAE 37 ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ 42 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ 46 Τπννηθνγέλεηα AMBLYSEIINAE Muma 46 Γέλνο Euseius Wainstein 48 Γέλνο Phytoseiulus Evans 53 Γέλνο Typhloseiella Muma 56 Γέλνο Kampimodromus Nesbitt 58 Γέλνο Amblyseius Berlese 61 Γέλνο Neoseiulus Hughes 66 Τπννηθνγέλεηα PHYTOSEIINAE Berlese 71 Γέλνο Phytoseius Ribaga 72 Τπννηθνγέλεηα TYPHLODROMINAE Wainstein 75 Γέλνο Typhlodromus Scheuten 76 Τπνγέλνο Anthoseius De Leon 78 Τπνγέλνο Typhlodromus Scheuten 91 Γέλνο Typhloseiulus Chant & McMurtry 99 Γέλνο Neoseiulella Muma 102 ΤΕΖΣΖΖ-ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 106 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 114

7 ΠΡΟΛΟΓΟ ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ παξνύζα κεηαπηπρηαθή κειέηε κε ζέκα «Αξπαθηηθά αθάξεα ηεο νηθνγέλεηαο Phytoseiidae (Acari: Mesostigmata) ζε απηνθπή θπηά ηεο Κξήηεο» εθπνλήζεθε ζην Δξγαζηήξην Γεσξγηθήο Εσνινγίαο θαη Δληνκνινγίαο ηνπ Γεσπνληθνύ Παλεπηζηεκίνπ Αζελώλ. Ζ αλάζεζε ηνπ ζέκαηνο έγηλε από ηνλ Αλαπιεξσηή Καζεγεηή θ. Γεώξγην Παπαδνύιε, ζηνλ νπνίν ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηηο εηιηθξηλείο επραξηζηίεο κνπ γηα ηελ εκπηζηνζύλε πνπ κνπ έδεημε κε ηελ αλάζεζε ηεο παξνύζαο κειέηεο, ηελ θαζνδήγεζε, ηηο πνιύηηκεο ππνδείμεηο θαη ηελ ζπλερή ζπκπαξάζηαζή ηνπ θαζ όιε ηελ δηάξθεηά ηεο. Δπραξηζηώ πνιύ ηα κέιε ηεο Σξηκεινύο πκβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο, ηνλ Καζεγεηή θ. Νηθόιαν Δκκαλνπήι θαη ηνλ Δπίθνπξν Καζεγεηή θ. Ησάλλε Γηαλλαθνύ γηα ηελ αλάγλσζε ηεο κειέηεο θαη ηηο πνιύηηκεο ζπκβνπιέο ηνπο. Σηο άπεηξεο επραξηζηίεο κνπ εθθξάδσ ζηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ αλεθηίκεηε ππνζηήξημε ηεο θαζ όιε ηελ δηάξθεηα ησλ ζπνπδώλ κνπ. Θα ήζεια αθόκε λα επραξηζηήζσ ηελ Δξεπλήηξηα Γ ηνπ Μπελαθείνπ Φπηνπαζνινγηθνύ Ηλζηηηνύηνπ θα Διεπζεξία Καπαμίδε γηα ηελ πνιύηηκε βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξε θαηά ηελ δηάξθεηα εθπόλεζεο ηεο κειέηεο απηήο. Αθόκε, επραξηζηώ όινπο ηνπο ππνςήθηνπο δηδάθηνξεο θαη πξνπηπρηαθνύο θνηηεηέο ηνπ Δξγαζηεξίνπ Γεσξγηθήο Εσνινγίαο θαη Δληνκνινγίαο γηα ηελ εζηθή ηνπο ζπκπαξάζηαζε. Σέινο, επηζπκώ λα επραξηζηήζσ όινπο εθείλνπο πνπ κε βνήζεζαλ ζηελ ζπιινγή ησλ δεηγκάησλ. 1

8 ΔΗΑΓΧΓΖ ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ Υισξίδα Σεο Κξήηεο Ζ Κξήηε είλαη κηα από ηηο πεξηνρέο ηεο Δπξώπεο πνπ έρνπλ εθηεηακέλα κειεηεζεί θαη ζπλερίδνπλ λα κειεηώληαη γηα ηε ρισξίδα ηνπο, θαζώο, αλαινγηθά κε ηελ έθηαζή ηεο, δηαζέηεη κεγάιν αξηζκό θπηηθώλ εηδώλ θαη ζεκαληηθό πνζνζηό από απηά θύνληαη κόλν ζην λεζί (ελδεκηθά ηεο Κξήηεο) δεαδή πνπζελά αιινύ ζηνλ θόζκν. Απηόο ν θπζηθόο πινύηνο απνδίδεηαη θπξίσο: ζηελ απνκόλσζε ηεο Κξήηεο σο λεζί, γεγνλόο πνπ επλόεζε ηελ αλάπηπμε θαη εμέιημε κνλαδηθώλ θπηηθώλ εηδώλ, ζηε γεσγξαθηθή ηεο ζέζε, αλάκεζα ζε ηξεηο επείξνπο, Δπξώπε Αζία - Αθξηθή, κε ηηο νπνίεο ήηαλ ζπλδεδεκέλε ζε δηάθνξεο θάζεηο ηεο γεσινγηθήο ηζηνξίαο ηεο θαη έηζη, ε ρισξίδα ηεο παξνπζηάδεη ζπγγελή ζηνηρεία κε όιεο απηέο ηηο επείξνπο, θαζώο θαη ζην έληνλν αλάγιπθν ηνπ λεζηνύ: έληνλεο ελαιιαγέο νξεηλώλ-πεδηλώλ όγθσλ, ραξάδξεο, θαξάγγηα, θνηιάδεο, νξνπέδηα, ακκώδεηο-βξαρώδεηο αθηέο, πνπ ζρεκαηίδνπλ δεθάδεο δηαθνξεηηθά, ηδηαίηεξα, κηθξνπεξηβάιινληα όπνπ θαη αλαπηύζζνληαη κνλαδηθά θπηά. ύκθσλα κε ηηο ηειεπηαίεο δεκνζηεύζεηο (Turland & Chilton, 2007), ππνινγίδεηαη όηη ζηελ Κξήηε απαληώληαη 128 δηαθνξεηηθέο νηθνγέλεηεο αλώηεξσλ θπηώλ κε πεξίπνπ δηαθνξεηηθά είδε, απ ηα νπνία πεξίπνπ είλαη απηνθπή κε 100 αθόκε σο πηζαλά απηνθπή θαη κε πεξίπνπ 150 «μεληθά» είδε (επηγελή), πνπ έρνπλ ζρεηηθά πξόζθαηα (ηνλ ηειεπηαίν αηώλα) «κεηαθεξζεί» ζην λεζί κέζα από αλζξσπνγελείο θπξίσο δξαζηεξηόηεηεο, θαη αλαπηύζζνληαη πιένλ ζηνπο θπζηθνύο βηόηνπνπο. Σα ελδεκηθά είδε (θαη ππνείδε) ηεο Κξήηεο είλαη 210, δειαδή ππάξρεη έλα ζεκαληηθό πνζνζηό ελδεκηζκνύ ίζν κε πεξίπνπ 10%. Χζηόζν, νη παξαπάλσ αξηζκνί ησλ θπηηθώλ εηδώλ κπνξεί θαη λα αιιάδνπλ όζν εμειίζζνληαη δηάθνξεο έξεπλεο ζηελ πεξηνρή. Μεηαμύ ησλ ρηιηάδσλ απηνθπώλ θπηηθώλ εηδώλ ηεο Κξήηεο, ππάξρνπλ πνιιά πνπ είλαη βξώζηκα (γλσζηά θπξίσο σο «ρόξηα» ζε ζαιάηεο, πίηεο θ.α.) ή 2

9 ΔΗΑΓΧΓΖ ρξεζηκνπνηνύληαη σο θαξπθεύκαηα ή γηα ηελ παξαζθεπή πνηώλ, άιια πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη ζηελ παξαδνζηαθή ηαηξηθή, άιια σο δσνηξνθέο, σο κειηζζνθνκηθά ή θαιισπηζηηθά θπηά, γηα ηε πξνζηαζία από επηβιαβή έληνκα θαη δώα, σο πιηθά θαηαζθεπώλ (μπιεία, θπηηθά ρξώκαηα θ.α.), ζε ζξεζθεπηηθέο θαη άιιεο θνηλσληθέο εθδειώζεηο θ.α. Τπάξρνπλ θαη πνιιά θπηά βέβαηα, πνπ δελ έρνπλ ζήκεξα θάπνηα γλσζηή ρξήζε από ηνλ άλζξσπν, σζηόζν όια έρνπλ δπλεηηθή ρξεζηηθή αμία θαη θπζηθά κεγάιε νηθνινγηθή αμία, θαζώο απνηεινύλ ην «αληηθαζξέπηηζκα» κνλαδηθώλ θπζηθώλ, πεξηβαιινληηθώλ δηεξγαζηώλ δηάξθεηαο εθαηνκκπξίσλ ρξόλσλ θαη είλαη αλαπόζπαζηνη θξίθνη ζηελ αιπζίδα ηεο νηθνινγηθήο ηζνξξνπίαο θαη ηεο βηνπνηθηιόηεηαο ηνπ λεζηνύ. ήκεξα, ε πνηθηιόηεηα ηεο απηνθπνύο ρισξίδαο απεηιείηαη από αλζξσπνγελείο θπξίσο παξάγνληεο πνπ ππνβαζκίδνπλ ή/θαη θαηαζηξέθνπλ ηνπο θπζηθνύο βηόηνπνπο. Ππξθαγηέο, ππεξβόζθεζε, δηάλνημε αγξνηηθώλ δξόκσλ, αξδεπηηθά έξγα, ηνπξηζηηθή αλάπηπμε, δηάθνξεο νηθηζηηθέο θαη αλαπηπμηαθέο δξαζηεξηόηεηεο, εληαηηθέο θαιιηέξγεηεο θαη ε αιόγηζηε ρξήζε δηδαληνθηόλσλ είλαη ηα θύξηα αίηηα ηεο ππνβάζκηζεο ηνπ θπζηθνύ πεξηβάιινληνο ηνπ λεζηνύ ηεο Κξήηεο. Οη δπν βαζηθέο ζηξαηεγηθέο πνπ έρνπλ δηεζλώο πηνζεηεζεί γηα ηελ πξνζηαζία ησλ θπηώλ είλαη ε εθηόο ηόπνπ (ex situ) θαη ε επηηόπηα (in situ) δηαηήξεζε. ηελ πξώηε πεξίπησζε, ηα θπηά ή ηκήκαηα απηώλ δηαηεξνύληαη εθηόο ηνπ θπζηθνύ ηνπο πεξηβάιινληνο (ζε βνηαληθνύο θήπνπο, ηξάπεδεο ζπεξκάησλ, ηξάπεδεο ηζηνθαιιηεξγεηώλ, γύξεο, DNA θ.α.), ελώ ζηελ δεύηεξε πεξίπησζε, γίλεηαη δηαηήξεζε ησλ θπηώλ ζην θπζηθό ηνπο πεξηβάιινλ κε ηαπηόρξνλε δηαηήξεζε ηνπ βηόηνπνπ (π.ρ. πξνζηαηεπόκελεο πεξηνρέο, εζληθά πάξθα θ.α.). 3

10 ΔΗΑΓΧΓΖ Βηόηνπνη Ζ Κξήηε είλαη νπζηαζηηθά κηα αιπζίδα από βνπλά, πνπ πξνβάιεη κέζα από ηα βάζε ηεο Μεζνγείνπ. Ζ κεγάιε πςνκεηξηθή δηαθνξά, από ηηο παλύςειεο θνξπθέο ησλ βνπλώλ σο ηελ ζάιαζζα, ε ύπαξμε πνιιώλ θαξαγγηώλ θαη ραξαδξώζεσλ, ε επίδξαζε ησλ βόξεησλ αλέκσλ, πνπ έξρνληαη από ην αλνηρηό Αηγαίν, αιιά θαη ησλ ζεξκώλ αλέκσλ, πνπ αλεβαίλνπλ πξνο ην βνξξά από ηελ Β. Αθξηθή, είλαη νη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ην θιίκα ηεο Κξήηεο θαη δεκηνπξγνύλ πνηθίινπο βηόηνπνπο. Απηή ε πνηθηιόηεηα ησλ βηνηόπσλ, κε ην πνιύ δηαθνξεηηθό κηθξόθιηκα, δελ αθήλεη αλεπεξέαζηε ηελ παλίδα θαη ηελ ρισξίδα ηεο θάζε πεξηνρήο. Ηδηαίηεξα ηα θπηά επεξεάδνληαη πεξηζζόηεξν, γηαηί, θαζώο δελ έρνπλ ηελ ηθαλόηεηα ηεο κεηαηόπηζεο, είλαη ππνρξεσκέλα λα πξνζαξκνζζνύλ ζηηο ηνπηθέο θιηκαηηθέο ζπλζήθεο, γηα λα επηδήζνπλ. Σα θπξηόηεξα είδε βηνηόπσλ ηεο Κξήηεο είλαη νθηώ. Ζ πεδηλή, ε εκηνξεηλή, ε νξεηλή, ε ππναιπηθή, θαη ε αιπηθή δώλε έρνπλ ζρέζε θπξίσο κε ην πςόκεηξν θαη ηελ δηαθνξά ζεξκνθξαζίαο. Ζ παξαζαιάζζηα δώλε είλαη απηή πνπ βξίζθεηαη θνληά ζηελ ζάιαζζα θαη επεξεάδεηαη άκεζα από απηήλ. Ηδηαίηεξν ηύπν βηόηνπνπ απνηεινύλ νη πγξόηνπνη, αλεμάξηεηα από ην πςόκεηξν θαη ηελ γεηηλίαζή ηνπο κε ηελ ζάιαζζα, όπσο θαη ηα πάκπνιια θαξάγγηα ηνπ λεζηνύ, όπνπ δεκηνπξγνύληαη εληειώο ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο ζεξκνθξαζίαο, πγξαζίαο θαη θσηηζκνύ. ηελ ζπλέρεηα, παξαηίζεληαη ζηνηρεία γηα ηα είδε βηνηόπσλ ηεο Κξήηεο θαζώο θαη θσηνγξαθηθό πιηθό από πεξηνρέο από ηηο νπνίεο ειήθζεζαλ δείγκαηα θαηά ηελ εθπόλεζε ηεο παξνύζαο κειέηεο. Παξαζαιάζζηα δώλε Απηή εθηείλεηαη ζε κία ζηελή ισξίδα γεο, ε νπνία αξρίδεη από ην ζεκείν ηνπ ιεγόκελνπ «ρεηκέξηνπ θύκαηνο» θαη θηάλεη κεξηθέο δεθάδεο κέηξα πην κέζα, πξνο ηελ μεξά. Αλάινγα κε ηελ δηακόξθσζε ηνπ εδάθνπο ε παξαζαιάζζηα δώλε κπνξεί λα έρεη πιάηνο ιηγόηεξν από 10 m, ζηηο βξαρώδεηο θαη απόθξεκλεο αθηέο ή 50 m θαη πεξηζζόηεξν ζηα αιίπεδα, πνπ είλαη επίπεδεο εθηάζεηο, ζην ίδην πεξίπνπ ύςνο κε ηελ επηθάλεηα ηεο ζάιαζζαο. 4

11 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 1. Διαθνλήζη, Ν. Υαλίσλ Σα θπηά πνπ δνπλ ζ απηήλ ηελ δώλε έρνπλ, ιίγν έσο πνιύ, άκεζε εμάξηεζε από ηελ ζαιαζζηλή αικύξα θαη πγξαζία. ηηο ακκώδεηο αθηέο απαληώληαη ν Κξίλνο ηεο ζάιαζζαο (Pancratium maritimum), ηα Anthemis rigida, Centaurea aegialophylla, Centaurea pumilio, Malcolmia flexuosa, Matthiola triccuspidata, Calystegia soldanella, Ipomoea stolonifera, Otanthus maritimus, Sedum caespitosum, Cakile maritima, Cynara cornigera θαη πνιιά άιια. ηα βξάρηα ησλ αθηώλ θύνληαη ηα Crithmum maritimum, Malcolmia flexuosa, Hypericum aegypticum, Convolvulus oleifolius, Capparis spinosa, Mesembryanthemum crystallinum, Teucrium brevifolium θαη άιια. Λίγα κέηξα πην καθξηά από ηελ παξαιία απαληώληαη ηα Cardopatium copymbosum, Convolvulus dorycnium, Cichorium spinosum, Cionura erecta, ε Σδηηδηθηά (Eleagnus angustifolia), ηα Eryngium maritimum, Myrtus communis ssp. tarentina, Oxalis corymbosa, Inula crithmoides, Mesembryanthemum nodiflorum, δηάθνξα Αξκπξίθηα (Tamarix sp.), ην Limonium sinuatum θαη έλα πιήζνο άιια θπηά, πνπ κόλν έκκεζα επεξεάδνληαη από ηελ ζάιαζζα. Πεδηλή δώλε Αξρίδεη ζην ζεκείν πνπ ηειεηώλεη ε παξαζαιάζζηα δώλε θαη ζηακαηά ζε ύςνο γύξσ ζηα 300 m. ηελ δώλε απηή πεξηιακβάλνληαη νη θπξηόηεξεο πεδηάδεο ηεο Κξήηεο, νη ρακεινί ιόθνη θαη νη πξόπνδεο ησλ βνπλώλ. 5

12 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 2. Πηζάξη, Ν. Υαλίσλ ηελ δώλε απηή ππάξρνπλ νη ζάκλνη ηεο Μεζνγεηαθήο καθίαο, πνπ ζπρλά θηάλνπλ σο ηελ ζάιαζζα, όπσο ν ρίλνο (Pistacia lentiscus), ην ζακλνθππάξηζζν (Juniperus phoenica), ην Πνπξλάξη (Quercus coccifera) θαη ε Σζηθνπδηά (Pistacia terebinthus). Αθόκα, ζηελ ίδηα δώλε, απαληώληαη ηα Cistus incanus-creticus, Cistus parviflorus, Ebenus cretica, ε Πηθξνδάθλε (Nerium oleander), ηα Rannunculus asiaticus, Capparis ovata, ε Πηθξαγγνπξηά (Ecbalium elaterium), ε θνηλή παπαξνύλα (Papaver rhoeas), ηα Daucus carota, Roemeria hybrida, Matthiola incana, Lunaria annua, Reseda alba, Lupinus albus, Lupinus angustifolius, Chrysanthemum coronarium, Tetragonolobus purpureus, Securigera securidaca θαη πνιιά άιια. πλεζηζκέλα θπηά είλαη επίζεο ε Anemone coronaria, δηάθνξα κνλνεηή Γεξάληα, ε Euphorbia helioscopia, ε Ρεηζηλνιαδηά (Ricinus communis), ηα Lavatera arborea, Lavatera cretica, Gossypium herbaceum, Gossypium hirsutum, Hypericum empetrifolium, δηάθνξα είδε Eryngium, Ferula communis, Ferulago nodosa, Tordylium apulum, Periploca laevigata, Comphocarpus fruticosus, Convolvulus arvensis, δηάθνξα είδε Heliotropium, Borago officinalis, Anchusa azurea θαη Anchusa undulata. Δθεί απαληάηαη αθόκα ε Λπγαξηά (Vitex agnus catus), ηα Lavandula stoechas, Withania somnifera, Mandragora autumnalis, Acanthus spinosus, ην Υακνκήιη (Chamomilla recutita), ηα Tragopogon porrifolius, Allium neapolitanum, Allium rosaeum, Narcissus tazetta, Narcisus serotinus, Gladiolus italicus, Dracungulus vulgaris, δηάθνξα είδε Serapias θαη πιήζνο άιια πνιπεηή θαη κνλνεηή θπηά. 6

13 ΔΗΑΓΧΓΖ Ζκηνξεηλή δώλε Ακέζσο πάλσ από ηελ πεδηλή δώλε αξρίδεη ε εκηνξεηλή δώλε, πνπ θηάλεη σο ην ύςνο ησλ 800 m πεξίπνπ. Δίλαη νη ρακειέο πιαγηέο ησλ βνπλώλ, όπνπ θπξηαξρνύλ νη ζάκλνη θαη ηα θξύγαλα ηεο Μεζνγεηαθήο καθίαο, όπσο ην πνπξλάξη, ε Σζηθνπδηά, ν ρίλνο, ην ζακλνθππάξηζζν θαη αθόκα ε Κνπκαξηά (Arbutus unedo), ε Αγξηνθνπκαξηά (Arbutus adrachne), ηα Erica arborea, Erica manipuliflora, Euphorbia dendroides, Thymus capitatus, Rhamnus alaternus, Thymelaea hirsuta, Thymelaea tartonraira, Acer sempervirens, Euphorbia acanthothamnos, Medicago arborea, Calicotome villosa, Sarcopoterium spinosum, Clematis flamula, Clematis cirrhosa, Lonicera implexa, Phlomis cretica, Phlomis lanata, Phlomis fruticosa, Prasium majus, Teucrium microphyllum, Cistus salvifolius, Cistus monspeliensis, Cistus incanus-creticus θαη άιια. Δηθόλα 3. εξηθάξη, Ν. Υαλίσλ Από ηα πνώδε θαη βνιβώδε θπηά επηζεκαίλνληαη ηα Cyclamen creticum, Iris inguicularis, Allium subhirsutum, Asphodeline lutera, Asphodelus aestivus, Asphodelus fistuclisus, Anthyllis vulveraria ssp. prepropera, Trigonella corniculata, Trigonella balansae, Anemone heldreichii, δηάθνξα είδε Vicia θαη Lathyrus, Tremastelma palaestinum, Urginea maritima, Ballota nigra, Convolvulus althaeoides, Cyclamen graecum θαη πνιιά νξρενεηδή ησλ γελώλ Ophrys, Orchis θαη Serapias. 7

14 ΔΗΑΓΧΓΖ Από ηα δέλδξα, πην ζπρλά απαληώληαη ζε απηήλ ηελ δώλε ε Υαξνππηά (Ceratonia siliqua) θαη ηνπηθά ε Σξαρεία πεύθε (Pinus brutia) θαη ε Κνπηζνππηά (Cercis siliquastrum). Δηθόλα 4. Μειηά, Ν. Υαλίσλ Οξεηλή δώλε Αξρίδεη γύξσ ζηα 800 m θαη θηάλεη κέρξη ηα m πεξίπνπ. ηελ δώλε απηή ππάγνληαη θαη ηα ηξία κεγάια νξνπέδηα ησλ Κξεηηθώλ βνπλώλ, ν Οκαιόο, ην Λαζίζη θαη ε Νίδα. ηελ νξεηλή δώλε θπξηαξρνύζε παιηά ε δελδξώδεο βιάζηεζε. Τπήξραλ κεγάια δάζε από Κσλνθόξα, όπσο ην Κππαξίζζη, ε Σξαρεία πεύθε θαη πηζαλά, ζηα πςειόηεξα κέξε ε Μαύξε πεύθε. ηα ρακειόηεξα ζεκεία απηήο ηεο δώλεο ζρεκαηίδνληαη δάζε από πιαηύθπιια, όπσο ην Πνπξλάξη, ην Κξεηηθό ζθελδάκη (Acer sempervirens) θαη άιια. Δδώ είλαη άιισζηε θαη ν βηόηνπνο ηεο ζπάληαο, ελδεκηθήο Zelkova abelicea. ήκεξα ηα δάζε ηνπ παξειζόληνο έρνπλ εμαθαληζζεί θαη κόλν ζε νξηζκέλα ζεκεία ζώδνληαη ππνιείκκαηά ηνπο. 8

15 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 5. Οκαιόο, Ν. Υαλίσλ ηελ νξεηλή δώλε ππάξρνπλ πνιιά ζπάληα, πνώδε θπηά ή κηθξνί ζάκλνη. Πνιιά κάιηζηα από απηά είλαη ελδεκηθά ηνπ λεζηνύ. Αλαθέξνληαη ηα Tulipa bakeri, Smyrnium apifolium, Erysimum raulinii, Centaurea idaea, Centaurea redempta, Achillea cretica, Viola cretica, Alyssoides cretica, Onosma erecta, Valeriana asarifolia, Arum idaeum, Tulipa cretica, Chionodoxa cretica, Arum creticum, Crocus oreocreticus, Paeonia clusii θιπ. Τπναιπηθή δώλε Ζ δώλε απηή αξρίδεη από ηα m πεξίπνπ θαη θηάλεη ζηα m. Δδώ ε δηάξθεηα ηεο ρηόλσζεο είλαη κηθξόηεξε ηνλ ρεηκώλα θαη ην θαινθαίξη είλαη πην δεζηό από όηη ζηελ ππεξθείκελε αιπηθή δώλε. 9

16 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 6. Ξπιόζθαιν, Ν. Υαλίσλ ηελ ππναιπηθή δώλε θπηξώλεη έλα πιήζνο από πνώδε ή βνιβώδε θπηά θαη κηθξνύο ζάκλνπο, θαηάιιεια πξνζαξκνζκέλα ζην ςπρξό θιίκα, όπσο ηα Crocus sieberi, Chionodoxa nana, Anchusa caespitosa, Arabis alpine, Astragalus angustifolius, Corydalis rutifolia, Prunus prostate, Viola fragrans θ.α. Δδώ απαληώληαη άιισζηε θαη πνιιά είδε από ηελ νξεηλή θαη αιπηθή δώλε. Αιπηθή δώλε Απηή αξρίδεη ζηα m πεξίπνπ θαη θηάλεη σο ηηο πςειόηεξεο θνξπθέο. Αιπηθή δώλε ππάξρεη θπζηθά κόλν ζηα δύν κεγαιύηεξα βνπλά ηεο Κξήηεο, ζηνλ Φεινξείηε (Ίδε) θαη ζηα Λεπθά Όξε, πνπ νη θνξπθέο ηνπο μεπεξλνύλ ην όξην ησλ m. Όπσο είλαη θπζηθό, ε έθηαζε ηεο αιπηθήο δώλεο είλαη κηθξή. ηελ αιπηθή δώλε θπηξώλνπλ ηα πεξηζζόηεξα από ηα θπηά ηεο ππναιπηθήο δώλεο, όπσο θαη νξηζκέλα άιια, πεξηζζόηεξν ςπρξόβηα, όπσο ηα Acanthomolimon androsaceum, Veronica thymifolia, Draba cretica, Thymus leucotrichus ssp. creticus, Cynoglossum sphacioticum, Dianthus sphacioticus θ.α. Φαξάγγηα, νξζνπιαγηέο θαη θάζηξα Έλα ραξαθηεξηζηηθό ηνπ αλαγιύθνπ ηεο Κξήηεο, εθηόο από ηα κεγάια βνπλά ηεο, είλαη θαη ηα πάκπνιια θαξάγγηα, πνπ ηελ δηαζρίδνπλ ζπλήζσο θάζεηα, από ην 10

17 ΔΗΑΓΧΓΖ βνξξά πξνο ηνλ λόην, όπσο ην θαξάγγη ηεο ακαξηάο, ην Ηκπξηώηηθν, ην Κνπξηαιηώηηθν θιπ. Δηθόλα 7. Φαξάγγη ακαξηάο, Ν. Υαλίσλ Σα θαξάγγηα απηά, πνπ μεθηλνύλ από ηελ νξεηλή θαη εκηνξεηλή δώλε θαη θαηαιήγνπλ ζπλήζσο θνληά ζηελ ζάιαζζα, πξνζθέξνπλ ηδαληθό θαηαθύγην ζε πιήζνο από βξαρόθηια θπηά (ραζκόθπηα) όπσο ηα Campanula pelviformis, Campanula tubulosa, Petromarula pinnata, Verbascum arcturus, Symphiandra cretica, Staehelina fruticosa, Staehelina arborea, Linum arboretum, Centaurea argentea, Scabiosa minoana, Ebenus cretica, Nepeta melissifolia, Scutellaria sieberi θ.α. Σα πεξηζζόηεξα από απηά ηα θπηά είλαη ελδεκηθά ηεο Κξήηεο ή έρνπλ πνιύ πεξηνξηζκέλε εμάπισζε ζην Ν. Αηγαίν. 11

18 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 8. Κνπξηαιηώηηθν Φαξάγγη, Ν. Ρεζύκλνπ Αλάινγε ρισξίδα απαληάηαη θαη ζε όιεο ηηο νξζνπιαγηέο όπσο θαη ζηα ηείρε ησλ θάζηξσλ ηνπ λεζηνύ, αλεμάξηεηα από ην πςόκεηξν πνπ βξίζθνληαη. Τπάξρνπλ όκσο θαη είδε πνπ πξνηηκνύλ ζρεδόλ απνθιεηζηηθά ηα αξραία ηείρε ή αθόκα θαη ηηο απιέο κάληξεο, όπσο ηα Erysimum candicum θαη Hyoscyamus aureus. Δηθόλα 9. Φξαγθνθάζηειν, Ν. Υαλίσλ Τγξόηνπνη Με εμαίξεζε ηελ ιίκλε Κνπξλά, ηνπ Ννκνύ Υαλίσλ, ηελ κνλαδηθή ιίκλε ηνπ λεζηνύ, νη πγξόηνπνη ηεο Κξήηεο πεξηνξίδνληαη ζε κηθξά, παξαζαιάζζηα έιε, ζηηο 12

19 ΔΗΑΓΧΓΖ εθβνιέο ησλ κηθξώλ πνηακώλ, ζηηο όρζεο ησλ ηδίσλ πνηακώλ θαη ζε δηάθνξα κηθξά ηέικαηα. Δηθόλα 10. Αγπηά, Ν. Υαλίσλ Από ηα θπηά απαληώληαη εδώ ηα Iris pseudacorus, Oenanthe pimpineloides, Oenanthe prolifera, Epilobioum hirsutum, δηάθνξα είδε ηνπ γέλνπο Lythrum θαη ηνπ γέλνπο Tamarix θ.α. ηηο όρζεο ησλ πγξνηόπσλ, ηδηαίηεξα ζε απηνύο πνπ βξίζθνληαη θνληά ζηελ ζάιαζζα, δεη θαη ν ζπάληνο Κξεηηθόο θνίληθαο (Phoenix theophrasti). Δηθόλα 11. Πξέβειε, Ν. Ρεζύκλνπ 13

20 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 12. Εήξνο, Ν. Λαζηζίνπ 14

21 ΔΗΑΓΧΓΖ πάληα Φπηά ηελ Κξήηε απαληώληαη θπηά ηα νπνία έρνπλ θξηζεί απεηινύκελα ή είλαη ζπάληα. Πνιιά από απηά είλαη ελδεκηθά είδε θαη ππνείδε πνπ δελ ππάξρνπλ αιινύ ζηνλ θόζκν. Σα θπηά απηά ππνινγίδνληαη γύξσ ζηα 210 είδε θαη ππνείδε θαη απνηεινύλ ην 44% όισλ ησλ ελδεκηθώλ θπηώλ ησλ λεζηώλ ηνπ Αηγαίνπ. Ο κεγάινο αξηζκόο ελδεκηθώλ θπηώλ νθείιεηαη ζην γεγνλόο όηη ε Κξήηε, αλ θαη ζπλδέζεθε ζπρλά κε ηηο γεηηνληθέο επείξνπο, παξέκεηλε όκσο θαη γηα κεγάια ρξνληθά δηαζηήκαηα εληειώο απνκνλσκέλε. Έηζη, θάησ από ηελ επίδξαζε ηεο γεσγξαθηθήο απνκόλσζεο, πνιιά είδε δηαθνξνπνηήζεθαλ ζε ηέηνην βαζκό, ώζηε λα δώζνπλ λέα είδε ή έζησ ππνείδε. Έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθό ηεο Κξήηεο είλαη όηη ηα ελδεκηθά θπηά ηεο ζπγθεληξώλνληαη θπξίσο ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο, όπσο ε Γπηηθή Κξήηε, κε ηα Λεπθά Όξε, ην άθξν ηεο Αλαηνιηθήο Κξήηεο, ηα βνπλά ηεο εηείαο θαη ηα βνπλά πνπ βξίζθνληαη λόηηα ηνπ θάκπνπ ηεο Μεζζαξάο. Τπάξρνπλ ελδεκηθά θνηλά ζε νιόθιεξν ην λεζί, ελώ άιια πεξηνξίδνληαη ζηελ Αλαηνιηθή ή ζηελ Γπηηθή Κξήηε. Υάξηεο 1. Πεξηνρέο ηεο Κξήηεο όπνπ ππάξρνπλ ηα πεξηζζόηεξα ελδεκηθά είδε θαηά ηνλ Sven Snogerup 15

22 ΔΗΑΓΧΓΖ Γηα ηα ζπάληα απηά θπηηθά είδε πξνβιέπεηαη ε αλάγθε πξνζηαζίαο ηνπο από: Σν Πξνεδξηθό Γηάηαγκα 67/81 Πεξί πξνζηαζίαο ηεο απηνθπνύο ρισξίδνο θαη άγξηαο παλίδνο θαη θαζνξηζκνύ δηαδηθαζίαο ζπληνληζκνύ θαη ειέγρνπ ηεο εξεύλεο επ απηώλ (Φ.Δ.Κ. 23/η. Α / , όπσο δηνξζώζεθε ζην Φ.Δ.Κ. 43/η. Α / ) ή ηελ Δπξσπατθή Οδεγία 92/43 «γηα ηε δηαηήξεζε ησλ θπζηθώλ νηθνηόπσλ θαζώο θαη ηεο άγξηαο παλίδαο θαη ρισξίδαο», ε νπνία ελζσκαηώζεθε ζηελ ειιεληθή λνκνζεζία κε ηελ K.Y.A /3028/1998 Καζνξηζκόο Μέηξσλ θαη Γηαδηθαζηώλ γηα ηε Γηαηήξεζε ησλ Φπζηθώλ Οηθνηόπσλ (ΦΔΚ Β 1289/ ) ή ηε ύκβαζε ηεο Βέξλεο, πνπ ππνγξάθεθε ην 1979, ηέζεθε ζε ηζρύ ην 1992 θαη έρεη επηθπξσζεί ζηε ρώξα καο κε ην λόκν 1335/1983 «Κύξσζε δηεζλνύο ύκβαζεο γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο άγξηαο δσήο θαη ηνπ θπζηθνύ πεξηβάιινληνο» (Φ.Δ.Κ. 32/ η. Α / ). Καηά ηελ εθπόλεζε ηεο παξνύζαο κειέηεο ζπιιέρζεθαλ θαη δείγκαηα από 17 δηαθνξεηηθά ζπάληα θπηηθά είδε ηεο Κξήηεο. ηελ ζπλέρεηα ηεο ελόηεηαο απηήο δίδνληαη ζηνηρεία βνηαληθήο ηαμηλόκεζεο, κνξθνινγίαο θαη βηννηθνινγίαο ησλ εηδώλ απηώλ θαζώο θαη ην ηζρύνλ θαζεζηώο πξνζηαζίαο ηνπο. 16

23 ΔΗΑΓΧΓΖ Πίλαθαο 1. πάληα θπηηθά είδε πνπ ζπιιέρζεθαλ θαηά ηελ εθπόλεζε ηεο παξνύζαο κειέηεο Όλνκα είδνπο (ζπλώλπκν) Ballota pseudodictamnus ssp. pseudodictamnus Π.Γ. 67/81 Πξνζηαηεπόκελα* πλζήθε Βέξλεο Οδεγία Δ.Δ. 92/43 Απεηινύκελα** Δλδεκηθά είδε Κξήηεο Δίδε κε πεξηνξηζκέλε γεσγξαθηθή εμάπισζε Ebenus cretica + Galium fruticosum + Origanum dictamnus Origanum microphyllum + Petromarula pinnata + Phlomis lanata + + Phoenix theophrasti Salvia pomifera ssp. pomifera + Satureja cretica (Calamintha cretica) Scutellaria sieberi Sideritis syriaca ssp. syriaca Staehelina petiolata (Staehelina arborea) Teucrium alpestre + Verbascum arcturus + Verbascum spinosum + Zelkova abelicea * Δίδε πνπ απαληώληαη ζηελ Κξήηε θαη πξνβιέπεηαη ε αλάγθε πξνζηαζίαο ηνπο από ην λνκηθό θαζεζηώο πνπ πξναλαθέξζεθε. ** Δίδε πνπ απαληώληαη ζηελ Κξήηε, είλαη ζπάληα θαη έρνπλ θξηζεί απεηινύκελα κε βάζε ην «Κόθθηλν Βηβιίν παλίσλ θαη Απεηινπκέλσλ Φπηώλ ηεο Διιάδαο» θαη ηε κειέηε ηνπ πξνγξάκκαηνο ARCHI-MED «Απεηινύκελα Δλδεκηθά είδε Υισξίδαο ζηε Νόηηα Διιάδα»

24 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Arecaceae (Palmae) Phoenix theophrasti Greuter Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε, Ννηηνδπηηθή Σνπξθία. Οηθόηνπνο: Όρζεο πνηακώλ, πεγέο, θξύγαλα, παξάθηηα βξάρηα, θξεκλνί, πάληα θνληά ζηε ζάιαζζα όπνπ ππάξρεη λεξό ζην έδαθνο (πς m). Δηθόλα 13. Phoenix theophrasti, Πξέβειε, Ν. Ρεζύκλνπ ύληνκε πεξηγξαθή: Γέληξν κε θνξκό ζπλήζσο όρη πην ςειό από 10 m θαη κε άιινπο πιάγηνπο θνξκνύο πνπ παξάγνληαη από ηελ ίδηα ξίδα. Φύιια γιαπθνπξάζηλα, ζθιεξά, ελώ απηά πνπ βξίζθνληαη ζηε βάζε είλαη αγθαζσηά θαη θηηξηλσπά. Ζ αξζεληθή θαη ζειπθή ηαμηαλζία, ζε δηαθνξεηηθά δέληξα ε θαζεκηά, είλαη θόβε κε έληνλα πνξηνθαιί θιάδνπο. Ζ αξζεληθή θόβε είλαη ζηελή θαη πεξηβαιιόκελε από ζπάζεο. Ζ ζειπθή είλαη πην πιαηηά θαη απισηή. Σα άλζε δίλνπλ θαζηαλνθίηξηλνπο θαη θαηά ηελ σξίκαλζε θαθεηί θαξπνύο, κήθνπο πεξίπνπ 1,5 cm. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Απξίιηνο-Μάηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Φνίληθαο, βαγί. Καηάζηαζε δηαηήξεζεο: Σξσηό (V) ζύκθσλα κε Κόθθηλν Βηβιίν παλίσλ & Απεηινπκέλσλ Φπηώλ ηεο Διιάδαο (1995) - Σξσηό (V) ζύκθσλα κε IUCN Υάξηεο 2. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Phoenix theophrasti ζηελ Κξήηε 18

25 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Asteraceae (Compositae) Staehelina petiolata (L.) Hilliard & B. L. Burtt πλώλπκν: Staehelina arborea Schreb. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Αζβεζηνιηζηθέο απόηνκεο πιαγηέο (πς m). Δηθόλα 14. Staehelina petiolata, εξηθάξη, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Θάκλνο κέρξη 100 cm, αζεκόρξσκνο, κε θύιια ζε ξόδαθα ζηηο άθξεο ησλ βιαζηώλ, Φύιια σνεηδή, αθέξαηα, ζθνύξα πξάζηλα θαη ιεία ζηελ πάλσ επηθάλεηα, αζεκί ζηελ θάησ. Φύιια ξόδαθα κήθνπο mm, ηνπ βιαζηνύ κηθξόηεξα κε πην θνληό κίζρν ή ηα αλώηεξα άκηζρα. Κεθάιηα ζε απιή ή ζύλζεηε θπκαηνεηδή ηαμηαλζία, κε ξόδηλα αλζίδηα. Αραίληα κήθνπο πεξίπνπ 4 mm, ιεία κε πάππν κήθνπο πεξίπνπ 15 mm. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάηνο-επηέκβξηνο. Υάξηεο 3. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Staehelina petiolata ζηελ Κξήηε 19

26 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Campanulaceae Petromarula pinnata (L.) A. DC. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Αζβεζηνιηζηθέο απόηνκεο πιαγηέο θαη ραξάδξεο, απόηνκα πξαλή, βξαρώδεηο θαη ζθηεξέο ηνπνζεζίεο, παιηνί πέηξηλνη ηνίρνη (πς m). Δηθόλα 15. Petromarula pinnata, Σνπόιηα, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Φπηό πνιπεηέο κε ξόδαθα από πηεξόινβα ή πηεξνζρηδή θύιια κέρξη 30 cm. Βιαζηνί ιείνη ρακειά, ρλνπδσηνί πην πάλσ, κέρξη 80 cm. Άλζε ζε θόβε, γαιάδηα. ηεθάλε κήθνπο πεξίπνπ 10 mm, ρoαλνεηδήο, ρσξηζκέλε ζρεδόλ σο ηε βάζε, ζε 5 γξακκνεηδείο ινβνύο. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Απξίιηνο-Μάηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Πηεξνθπιιηά. Υξήζεηο: Βξώζηκν. Υάξηεο 4. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Petromarula pinnata ζηελ Κξήηε 20

27 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Fabaceae (Leguminosae) Ebenus cretica L. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί, απόηνκα πξαλή, ζπάληα ζε θξύγαλα (πς m). Δηθόλα 16. Ebenus cretica, Ίκπξνο, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Μηθξόο ζάκλνο κέρξη 50 cm ύςνπο. Φύιια ηξηζρηδή ή νδνλησηά-πεληαζρηδή, κε 2 δεύγε θπιιαξίσλ κήθνπο mm, ειιεηςνεηδήεπηκήθε, κε αζεκόρξσκν κεηαμέλην ηξίρσκα θαη παξάθπιια δηζρηδή ζην άθξν. Άλζε ζε ππθλνύο βόηξεηο, κε ηα βξάθηηα λα κελ ζρεκαηίδνπλ πεξίβιεκα ζηε βάζε. ηεθάλε mm, βαζπξόδηλε. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Απξίιηνο-Μάηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Καηζνπιηά, αξρνληόμπιν. Υάξηεο 5. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Ebenus cretica ζηελ Κξήηε 21

28 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Lamiaceae (Labiatae) Ballota pseudodictamnus (L.) Benth. ssp. pseudodictamnus Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε θαη πεξηνρή Ννηίνπ Αηγαίνπ. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Ννηίνπ Αηγαίνπ. Οηθόηνπνο: Απόηνκνη βξαρώδεηο ιόθνη, θξύγαλα (πς m). ύληνκε πεξηγξαθή: Φπηό πνιπεηέο ύςνπο cm κε βιαζηνύο θαη θύιια κε θηηξηλσπό ρλνύδη. Κάιπθαο 8-10 mm, κε κπηεξνύο ινβνύο. Άλζε ζε ζπνλδύινπο. ηεθάλε δίρξσκε πνξθπξή θαη ιεπθή, δίρεηιε, κε ην πάλσ ρείινο ίζην ή ιίγν θπξηό θαη ηξηρσηό εμσηεξηθά, θαη ην θάησ ρείινο ηξίινβν. Δηθόλα 17. Ballota pseudodictamnus ssp. pseudodictamnus, εξηθάξη, Ν. Υαλίσλ Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Ηνύληνο-Ηνύιηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Καινθνηκεζηά, θαινθνηκεηέ. Υξήζεηο: Μειηζζνθνκηθό θπηό. Καηάζηαζε δηαηήξεζεο: πάλην (R) ζύκθσλα κε IUCN Υάξηεο 6. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Ballota pseudodictamnus ssp. pseudodictamnus ζηελ Κξήηε. 22

29 ΔΗΑΓΧΓΖ Origanum dictamnus L. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί ζε αζβεζηνύρν πέηξσκα, ζρηζκέο βξάρσλ, ραιάζκαηα, θαξάγγηα, ζπρλά ζε ζθηεξά κέξε (πς m). Δηθόλα 18. Origanum dictamnus, εξηθάξη, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηήο κηθξόο ζάκλνο έσο 20 cm. Φύιια mm, πιαηεηά σνεηδή πξνο ζηξνγγπιά, αθέξαηα, ρλνπδσηά κε επδηάθξηηεο λεπξώζεηο. Σαμηαλζία ζηελ άθξε ησλ βιαζηώλ, απιή ή ιίγν δηαθιαδηζκέλε, ραιαξή θόβε. Βξάθηηα 7-10 mm, πνξθπξά, κεγαιύηεξα από ηνλ θάιπθα. Άλζε ξόδηλα, δίρεηια κε ην πάλσ ρείινο αθέξαην ή ιίγν δίινβν, ην θάησ ηξίινβν. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Ηνύληνο-Οθηώβξηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Γίθηακνο, έξσληαο, ζηακαηόρνξην. Υξήζεηο: Αξσκαηηθό θαη θαξκαθεπηηθό θπηό. Καηάζηαζε δηαηήξεζεο: Σξσηό (V) ζύκθσλα κε Κόθθηλν Βηβιίν παλίσλ & Απεηινπκέλσλ Φπηώλ ηεο Διιάδαο (1995) - Σξσηό (V) ζύκθσλα κε IUCN Υάξηεο 7. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Origanum dictamnus ζηελ Κξήηε 23

30 ΔΗΑΓΧΓΖ Origanum microphyllum (Benth.) Vogel Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Γπηηθή θαη Αλαηνιηθή Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Αζβεζηνιηζηθά δάζε, γθαξίγθ, βξαρώδεηο πεξηνρέο θαη ζρηζκέο βξάρσλ (πς m). ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηήο κηθξόο ζάκλνο κε πνιινύο βιαζηνύο κήθνπο cm, ζπλήζσο δηαθιαδηζκέλνπο. Φύιια θύξησλ βιαζηώλ κήθνπο 4-8 mm, σνεηδή πξνο επηκήθε, ακβιεία, ζηξνγγπιεκέλα ή αληηθαξδηνεηδή ζηε βάζε, ειάρηζηα ρλνπδσηά ή κε ιεπθό ρλνύδη θαη δπζδηάθξηηεο λεπξώζεηο, έκκηζρα. Σαμηαλζία ζηελ άθξε ηνπ βιαζηνύ, ραιαξή θόβε. Βξάθηηα 3-4 mm, πιαηεηά ζπαζηδνεηδή-ζηξνγγπιά. Κάιπθαο 2-2,5 mm, πιαγίσο θνκκέλνο, αθέξαηνο ζηελ άθξε, ιείνο, κε ππθλό ηξίρσκα ζην ζηόκην. ηεθάλε πεξίπνπ 5 mm κήθνπο, πνξθπξή. Δηθόλα 19. Origanum microphyllum, Φαξάγγη ακαξηάο, Ν. Υαλίσλ Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Ηνύληνο-επηέκβξηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Μαηδηνξάλα Υξήζεηο: Αξσκαηηθό, θαξκαθεπηηθό θαη κειηζζνθνκηθό θπηό. Υάξηεο 8. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Origanum microphyllum ζηελ Κξήηε 24

31 ΔΗΑΓΧΓΖ Phlomis lanata Willd. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Βξαρώδε αλνίγκαηα ζε δάζε Cupressus sp., γθαξίγθ, θξύγαλα, θαξάγγηα θαη άιιεο βξαρώδεηο ζέζεηο (πς m). ύληνκε πεξηγξαθή: Σξηρσηόο ζάκλνο ύςνπο έσο 55 cm. Καηώηεξα θύιια 1,5-2,8 cm, νδνλησηά, δεξκαηώδε, ρλνπδσηά θαη ζηηο 2 επηθάλεηεο, έκκηζρα. Σα αλώηεξα ζρεδόλ επηθπή, κάιινλ ζηξνγγπιά, ακβιεία. Σαμηαλζία θαηά καζραιηαίνπο ζπνλδύινπο κε 2-10 άλζε. Βξαθηίδηα ρλνπδσηά όπσο θαη ν θάιπθαο, κε κήθνο mm θαη δόληηα νβεινεηδή. ηεθάλε κήθνπο mm, θίηξηλε, δίρεηιε, κε ην πάλσ ρείινο πνιύ θπξηό. Δηθόλα 20. Phlomis lanata, Φαξάγγη ακαξηάο, Ν. Υαλίσλ Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάξηηνο-Απξίιηνο. Υάξηεο 9. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Phlomis lanata ζηελ Κξήηε 25

32 ΔΗΑΓΧΓΖ Salvia pomifera L. ssp. pomifera Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Γπηηθή & Κεληξηθή Κξήηε, Νόηηα Διιάδα, πεξηνρή Ννηίνπ Αηγαίνπ. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Ννηίνπ Αηγαίνπ. Οηθόηνπνο: Γάζε κε πεύθα Pinus brutia, αζβεζηνύρα ππνζηξώκαηα, θαξάγγηα θαη βξαρώδεηο ζέζεηο (πς m) Δηθόλα 21. Salvia pomifera ssp. pomifera, Φαξάγγη ακαξηάο, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Θάκλνο κέρξη 1 m. Φύιια απιά έκκηζρα, σνεηδή, ζηξνγγπιά ή θαξδηνεηδή ζηε βάζε, ηξαρηά, κε ππθλό βεινπδέλην ρλνύδη. Άλζε ζε ζπνλδύινπο αλά 2-4, γαιάδηα-βηνιεηί, κε ην θαηώηεξν ρείινο πην αλνηρηόρξσκν. ηεθάλε πεξίπνπ 35 mm, θάιπθαο κήθνπο mm, ζπρλά θνθθηλν-πνξθπξόο, κε αδελώδεηο ηξίρεο θαη επηθπείο αδέλεο. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάηνο-Ηνύληνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Άγξηα θαζθνκειηά, ζγνπξή θαζθνκειηά. Υξήζεηο: Αξσκαηηθό, θαξκαθεπηηθό θαη κειηζζνθνκηθό θπηό. Υάξηεο 10. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Salvia pomifera ssp. pomifera ζηελ Κξήηε 26

33 ΔΗΑΓΧΓΖ Satureja cretica (L.) Briq. πλώλπκν: Calamintha cretica (L.) Lam. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Γπηηθή Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί ζε αζβεζηνύρν πέηξσκα, ζρηζκέο βξάρσλ, ραιάζκαηα θαξαγγηώλ θαη άιιεο βξαρώδεηο ζέζεηο (πς m). Δηθόλα 22. Satureja cretica, Φαξάγγη ακαξηάο, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Ππθλά ρλνπδσηόο, ζηαρηνπξάζηλνο ζάκλνο, κε βιαζηνύο cm. Φύιια πιαηεηά σνεηδή, ζηξνγγπιεκέλα ζην άθξν, ζρεδόλ αθέξαηα ή νδνλησηά, κέρξη 5 δόληηα ζε θάζε πιεπξά. Σαμηαλζία θπκαηνεηδήο κε 1 έσο 3 (-6) άλζε. Κάιπθαο κήθνπο 4-5 mm, κε ππθλέο καθξηέο ηξίρεο. ηεθάλε πεξίπνπ 10 mm, ιεπθή. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Ηνύληνο-Αύγνπζηνο. Καηάζηαζε δηαηήξεζεο: πάλην (R) ζύκθσλα κε IUCN Υάξηεο 11. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Satureja cretica ζηελ Κξήηε 27

34 ΔΗΑΓΧΓΖ Scutellaria sieberi Benth. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί ζε αζβεζηνύρν πέηξσκα, ζακλώλεο, βξαρώδεηο ζέζεηο θαη ιηζώλεο (πς m). Δηθόλα 23. Scutellaria sieberi, εξηθάξη, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηέο, ρλνπδσηό θπηό κε βιαζηνύο cm, ιίγν έσο πνιύ όξζηνπο, δηαθιαδηζκέλνπο, μπιώδεηο ζηε βάζε. Φύιια 2-4 (-5,5) cm, σνεηδήηξηγσληθά, έκκηζρα, νδνλησηά. Βξάθηηα κήθνπο 7-9 mm, εμέρνπλ ηνπ θάιπθα, σνεηδή, αθέξαηα, πξάζηλα. ηεθάλε mm, σρξνθίηξηλε. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Απξίιηνο-Ηνύληνο. Υάξηεο 12. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Scutellaria sieberi ζηελ Κξήηε 28

35 ΔΗΑΓΧΓΖ Sideritis syriaca L. ssp. syriaca Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Αζβεζηνιηζηθνί βξαρώδεηο ιόθνη (πς m). Δηθόλα 24. Sideritis syriaca ssp. syriaca, Οξνπέδην Οκαινύ, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηέο θπηό κε γθξίδν ή ιεπθό ηξίρσκα, ύςνπο cm. Φύιια βάζεο επηκήθε πξνο ζηελά αλησνεηδή, αθέξαηα, νδνλησηά. Μεζαία θαη αλώηεξα γξακκνεηδή-ινγρνεηδή ή επηκήθε, αθέξαηα. Άλζε ζε 5-20 ζπνλδύινπο, θαζέλαο κε 6-10 άλζε. Μεζαία βξάθηηα ζπλήζσο πην θνληά ή ίζνπ κήθνπο κε ηα άλζε, ζρεδόλ ζηξνγγπιά. ηεθάλε θίηξηλε, κήθνπο 9-15 mm. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάηνο-Ηνύληνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Μαινηήξα. Υξήζεηο: Αξσκαηηθό, θαξκαθεπηηθό θαη κειηζζνθνκηθό θπηό. Υάξηεο 13. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Sideritis syriaca ssp. syriaca ζηελ Κξήηε 29

36 ΔΗΑΓΧΓΖ Teucrium alpestre Sm. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί θαη ζρηζκέο βξάρσλ ζε αζβεζηνύρν πέηξσκα, θξύγαλα, επίπεδεο αξγηιώδεηο πεξηνρέο (πς m). Δηθόλα 25. Teucrium alpestre, Διαθνλήζη, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Ναλώδεο, ηξηρσηόο, ππθλά δηαθιαδηδόκελνο ζάκλνο. Βιαζηνί κέρξη 20 cm, κε δηαθιαδηδόκελν ηξίρσκα. Φύιια ηξηρσηά, κήθνπο 4-7 mm, αλησνεηδή κε ζθελνεηδή βάζε θαη πεξηζώξηα επίπεδα ή ιίγν αλεζηξακκέλα, νδνλησηά κε 3-5 εγθνιπώζεηο ζε θάζε πιεπξά. Άλζε ζε θεθάιηα ζηα άθξα ησλ βιαζηώλ. Κάιπθαο ρλνπδσηόο κε δόληηα νμύιεθηα. ηεθάλε σρξνθίηξηλε, αξαηά ηξηρσηή, κε ινβνύο ζπαζηδνεηδείο. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Ηνύληνο-Αύγνπζηνο. Υάξηεο 14. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Teucrium alpestre ζηελ Κξήηε 30

37 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Rubiaceae Galium fruticosum Willd. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί ζε αζβεζηνύρν πέηξσκα, ζθηεξνί βξάρνη, ζακλώλεο κε βάηνπο, γθαξίγθ (πς m). Δηθόλα 26. Galium fruticosum, Σνπόιηα, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηήο ζάκλνο, μπιώδεο πξνο ηε βάζε κε πνιινύο πξάζηλνπο, ιεπηνύο, ξαβδόκνξθνπο αλεξρόκελνπο βιαζηνύο, ύςνπο cm. Φύιια κήθνπο mm, ζθελνεηδή-επηκήθε, πιαηύηεξα πάλσ από ηε κέζε, απόηνκα ζηξνγγπιά ζηελ θνξπθή ηνπο, κε 3 λεύξα πνπ δελ δηαθξίλνληαη εύθνια. Άλζε ιεπθνθίηξηλα ζε πιαηηέο σνεηδείο ηαμηαλζίεο, κε πνδίζθν κήθνπο 0,5-1 (-2) mm. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάηνο-Ηνύληνο. Υάξηεο 15. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Galium fruticosum ζηελ Κξήηε 31

38 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Scrophulariaceae Verbascum arcturus L. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Κξεκλνί ζε αζβεζηνύρν πέηξσκα, παιηνί ηνίρνη (πς m). Δηθόλα 27. Verbascum arcturus, εξηθάξη, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηήο ζάκλνο κε μπιώδε βάζε. Βιαζηνί πνιινί. Ύςνπο cm. Φύιια βάζεο 8-15 cm, ιπξνεηδή κε έλαλ σνεηδή-επηκήθε ή επηκήθε αθξαίν ινβό θαη 2-4 κηθξόηεξνπο πεξηθεξεηαθνύο, κε άζπξν ηξίρσκα από θάησ θαη πξάζηλνη κε αξαηέο ηξίρεο πάλσ, νδνλησηνί. Φύιια βιαζηνύ κηθξόηεξα, ιίγα, ελαιιάζνληα. Σαμηαλζίεο ζηαρπνεηδείο, ππθλά ρλνπδσηέο-αδελώδεηο. Άλζε θίηξηλα, δηακέηξνπ mm. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Απξίιηνο-Μάηνο. Υάξηεο 16. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Verbascum arcturus ζηελ Κξήηε 32

39 ΔΗΑΓΧΓΖ Verbascum spinosum L. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Γθαξίγθ, θξύγαλα, ζακλώλεο, βξαρώδεηο ζέζεηο, θξεκλνί θαη επίπεδεο αξγηιώδεηο πεξηνρέο (πς m). ύληνκε πεξηγξαθή: Πνιπεηήο αγθαζσηόο ζάκλνο κέρξη 50 cm. Φύιια κήθνπο 1,5-5 cm, επηκήθε-ινγρνεηδή, αθαλόληζηα νδνλησηά ή έιινβα. Βξάθηηα πνιύ κηθξά, σνεηδή, έκκηζρα. Άλζε θίηξηλα, κνλήξε. Κάιπθαο κε ινβνύο κήθνπο 1,5-3 mm, ινγρνεηδείο, νμύιεθηνπο. ηεθάλε δηακέηξνπ mm. Κάςα σνεηδήο, κήθνπο 3-4 mm. Δηθόλα 28. Verbascum spinosum, Οξνπέδην Οκαινύ, Ν. Υαλίσλ Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάηνο-Αύγνπζηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Γαιαζηνηβίδα. Υξήζεηο: Μειηζζνθνκηθό θπηό. Υάξηεο 17. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Verbascum spinosum ζηελ Κξήηε 33

40 ΔΗΑΓΧΓΖ Οηθνγέλεηα Ulmaceae Zelkova abelicea (Lam.) Boiss. Γεσγξαθηθή θαηαλνκή: Κξήηε. Δλδεκηζκόο: Δλδεκηθό Κξήηεο. Οηθόηνπνο: Βξάρνη, αλνηθηό δάζνο, ζακλώλεο θαη γθαξίγθ ζε βξαρώδεηο νξεηλέο πιαγηέο, ή ζε επίπεδεο θνηιάδεο, ζπρλά κε ζθελδάκηα (Acer sp.), θππαξίζζηα (Cupressus sp.) θαη πξίλνπο (Quercus coccifera) (πς m). Δηθόλα 29. Zelkova abelicea, Οξνπέδην Οκαινύ, Ν. Υαλίσλ ύληνκε πεξηγξαθή: Θάκλνο ή δέληξν κε ύςνο κέρξη 12 m. Ο θνξκόο ηνπ είλαη ρνληξόο, δηακέηξνπ σο 1 m, κε γθξηδσπό θινηό. Οη λεαξνί βιαζηνί έρνπλ θνληό ηξίρσκα. Φύιια επηκήθε-σνεηδή, ζπρλά ρσξίδνληαη ζε 3-6 αληίζεηνπο ινβνύο, πάλσ επηθάλεηα πξάζηλε, ιεία είηε κε αξαηέο ηξίρεο θαη θάησ ρλνπδσηή. Άλζε πνιύγακα. Καξπόο (δξππόκνξθνο) ζρεδόλ ζηξνγγπιόο, μεξόο, νζηξαθόκνξθνο, ρλνπδσηόο, δηακέηξνπ πεξίπνπ 5-6 mm. Πεξίνδνο αλζνθνξίαο: Μάηνο. Κνηλά νλόκαηα ζηελ Κξήηε: Ακπειηηζηά. Υξήζεηο: Ξπιεία, θαηαζθεπή παξαδνζηαθώλ κπαζηνπληώλ («θαηζνύλεο»). Καηάζηαζε δηαηήξεζεο: Σξσηό (V) ζύκθσλα κε Κόθθηλν Βηβιίν παλίσλ & Απεηινπκέλσλ Φπηώλ ηεο Διιάδαο (1995) - Σξσηό (V) ζύκθσλα κε IUCN

41 ΔΗΑΓΧΓΖ Υάξηεο 18. Πεξηνρέο εληνπηζκνύ ηνπ είδνπο Zelkova abelicea ζηελ Κξήηε 35

42 ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ Οηθνγέλεηα PHYTOSEIIDAE Γεληθά Ζ νηθνγέλεηα Phytoseiidae απνηειείηαη από ειεπζέξσο δηαβηνύληα, ρεξζαία αθάξεα γλσζηά παγθνζκίσο, ζρεηηδόκελα κε θαιιηεξγνύκελα θαη απηνθπή θπηά (θύιισκα, θιάδνη θαη θνξκνί), βξύα, ιεηρήλεο, ππνιείκκαηα, ρνύκν θαη έδαθνο. Σξέθνληαη θπξίσο κε αθάξεα, κηθξά καιαθόζσκα έληνκα, λεκαηώδεηο, γύξε θαη κύθεηεο. Σα πεξηζζόηεξα είδε έρνπλ πνηθίια ελδηαηηήκαηα ελώ θάπνηα είλαη εμεηδηθεπκέλα. Τπάξρεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ νηθνγέλεηα Phytoseiidae ηα ηειεπηαία 60 έηε ιόγσ ηεο αμίαο ηνπο σο αξπαθηηθά θπηνθάγσλ αθάξεσλ θαη άιισλ ερζξώλ. Ο Chant (1985) αλαθέξεη όηη ηα Phytoseiidae έρνπλ πξνζειθύζεη ην ελδηαθέξνλ γηα 3 θύξηνπο ιόγνπο: ηηο αξπαθηηθέο ηνπο ηθαλόηεηεο, ηελ ρξεζηκόηεηά ηνπο γηα πεηξακαηηθέο κειέηεο αξπαθηηθόηεηαο θαη ηνπ ελδηαθέξνληνο ζηελ ζπζηεκαηηθή ηνπο ηαμηλόκεζε. Ο αξηζκόο ησλ θαηαγεγξακκέλσλ εηδώλ ζηελ νηθνγέλεηα Phytoseiidae έρεη απμεζεί εθζεηηθά από 34 ην 1950 ζε πεξηζζόηεξα από ζήκεξα, σζηόζν αμηνζεκείσηε ζπλσλπκία αλακέλεηαη (Chant & McMurtry, 2007). Αξθεηέο κειέηεο έρνπλ δεκνζηεπζεί ζρεηηθά κε ηελ ζπζηεκαηηθή ηεο νηθνγέλεηαο παγθνζκίσο (Chant, 1959; Muma, 1961; Wainstein, 1962b; Chant, 1965a; Karg, 1971, 1976, 1982; Chant & McMurtry, 2007) θαζώο θαη αξθεηέο βαζηζκέλεο ζε ηνπηθό επίπεδν (Schuster & Pritchard, 1963; Chant & Baker, 1965; Van der Merwe, 1968; Ehara, 1975; Schicha, 1987; Schicha & Corpuz-Raros, 1992; Ehara & Amano, 1998; Denmark & Muma, 1989; Denmark, 1992; Denmark et al., 1999). Δπίζεο, αξθεηέο κειέηεο έρνπλ δηεμαρζεί γηα ηελ βηνινγία, νηθνινγία θαη ζπκπεξηθνξά, ηδηαίηεξα ησλ εηδώλ πνπ παξνπζηάδνπλ δπλακηθόηεηα γηα ηνλ έιεγρν ησλ ερζξώλ (Kostiainen & Hoy, 1996; McMurtry & Croft, 1997). Σα Phytoseiidae είλαη ηδηαηηέξσο γλσζηά γηα ηνλ ξόιν ηνπο σο αξπαθηηθά ησλ αθάξεσλ ηεο νηθνγέλεηαο Tetranychidae θαη κεξηθά ρξεζηκνπνηνύληαη επηηπρώο ζε πξνγξάκκαηα βηνινγηθνύ ειέγρνπ, ζε έλαλ αξηζκό αγξνηηθώλ νηθνζπζηεκάησλ ελώ άιια είλαη ζεκαληηθνί παξάγνληεο ζε ζπζηήκαηα Οινθιεξσκέλεο Γηαρείξηζεο Δρζξώλ. Σα Phytoseiidae επίζεο ηξέθνληαη κε άιιεο νηθνγέλεηεο θπηνθάγσλ 36

43 ΔΗΑΓΧΓΖ αξζξνπόδσλ όπσο αθάξεα ησλ νηθνγελεηώλ Eriophyidae (Collyer, 1956; Chant, 1959; Putnam, 1962), Tenuipalpidae (Oomen, 1982), Tarsonemidae (McMurtry et al., 1984; Croft et al., 1998; Weintraub et al., 2003), θνθθνεηδή έληνκα (McMurtry, 1963; Flaherty & Huffaker, 1970; McMurtry et al., 1970), αιεπξώδεηο (El-Badry, 1967a, 1968b; Muma, 1975; Wysoki & Cohen, 1983; Meyerdirk & Coudriet, 1985; Lopez- Avila, 1986; Nomikou et al., 2001) θαη ζξίπεο (Ramakers, 1980, 1988; Tanigoshi et al., 1985; Hansen, 1989; Shipp & Wang, 2003). Μνξθνινγία Σα αθκαία Phytoseiidae ραξαθηεξίδνληαη σο αθνινύζσο: κm κήθνο κε αληίζηνηρν κήθνο πνδώλ, ζρήκα ζώκαηνο σνεηδέο έσο ζηξνγγπιό. Υξώκα ππόιεπθν έσο αλνηρηό θαζηαλό, πξάζηλν, θόθθηλν ή αλνηρηό καύξν. Σν ζώκα ηνπο δηαρσξίδεηαη ζε δύν θύξηεο πεξηνρέο: ην γλαζόζσκα, ην νπνίν θέξεη ηα ρειεθέξαηα θαη ηηο πνδνπξνζαθηξίδεο θαη ην ηδηόζσκα ζην νπνίν είλαη πξνζαξηεκέλνη νη πόδεο. Σν ηδηόζσκα δηαρσξίδεηαη ζε δύν πεξηνρέο, ην πνδόζσκα θαη ην νπηζζόζσκα (Δηθ. 30). Ο λσηηαίνο ζπξεόο ηνπ αθκαίνπ αθέξαηνο (δηαρσξίδεηαη κόλν ζην Macroseius biscutatus Chant, Denmark & Baker, 1959). Ο λσηηαίνο ζπξεόο κπνξεί λα είλαη ηζρπξά ρηηηληζκέλνο, ζθνπξόρξσνο έσο αζζελώο ρηηηληζκέλνο ζρεδόλ δηάθαλνο. Μπνξεί λα είλαη ιείνο (όπσο ζηα E. stipulatus θαη I. degenerans), δηθηπσηόο (όπσο ζην T. pentelicus), γξακκνεηδήο (όπσο ζην E. hymetticus) ή αλάγιπθνο (όπσο ζην T. bakeri). ε κεξηθά είδε, εηδηθά ζε απηά ηνπ γέλνπο Typhloseiulus, παξαηεξείηαη έλα θεξώδεο επίρξηζκα ηνπ λσηηαίνπ ζπξενύ (όπσο ζηα T. erymanthii θαη T. peculiaris) (Papadoulis & Emmanouel, 1990a). Σν ηδηόζσκα ηνπ αθκαίνπ ζήιενο κε 38 (Australiseiulus angophorae Schicha, 1981) ή ιηγόηεξα δεύγε ηξηρώλ. Νσηηαίνο ζπξεόο κε 23 ή ιηγόηεξα δεύγε ηξηρώλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ r3 θαη R1). Ζ θνηιία ηνπ ζήιενο (Δηθ. 31) κε ιηγόηεξα από 15 δεύγε ηξηρώλ. Ζ ζηεξληθή πεξηνρή κε 4 δεύγε ζηαζεξώλ ηξηρώλ, γελλεηηθή πεξηνρή κε 1 δεύγνο ζηαζεξώλ ηξηρώλ. Ζ νπηζζνθνηιηαθή πεξηνρή ηνπ ζήιενο κε 10 ή ιηγόηεξα δεύγε ηξηρώλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο νπηζζνεδξηθήο ηξίραο σο δεύγνο). Σξίρα z1 ειιείπνπζα. Πνηέ κε πεξηζζόηεξα από 2 δεύγε ηξηρώλ ζηελ ζεηξά r ή έλα δεύγνο ηξηρώλ ζηε ζεηξά R θαη πνηέ κε ηξίρα ζηελ ζεηξά UR. Ο όλπραο ηεο πνδνπξνζαθηξίδαο κε 2 θιάδνπο. ηπιέηα ιεπηά, ζε κηθξή απόζηαζε κεηαμύ ηνπο, παξάιιεια κε κνξθή ιεπίδαο. Σξηηόζηεξλν θαιώο αλεπηπγκέλν κε πνηθίιε 37

44 ΔΗΑΓΧΓΖ νδόλησζε. Πξόζζην πεξηζώξην ηνπ tectum ιείν ή ειαθξώο νδνλησηό, ρσξίο απνθύζεηο. Πεξηηξεκαηηθόο ζπξεόο ζηα πεξηζζόηεξα είδε ζπγρσλεπκέλνο πξνζζίσο κε ηνλ λσηηαίν ζπξεό. Δηθόλα 30. ρεκαηηθή απεηθόληζε ηνπ ηππηθνύ ζήιενο ε νπνία δείρλεη ηελ ζέζε ησλ κνξθνινγηθώλ ραξαθηεξηζηηθώλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζε απηήλ ηελ κειέηε γηα ηελ ηαμηλόκεζε ησλ Phytoseiidae (Papadoulis et al., 2009) 38

45 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθνλα 31. Κνηιηαθή όςε ελόο ηππηθνύ αθκαίνπ ζήιενο (Papadoulis et al., 2009) 39

46 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλα 32. Οιόηξηρνο λσηηαία θαη θνηιηαθή ραηηνηαμία αθκαίνπ Phytoseiidae: (α) λσηηαία ραηηνηαμία, (β) θνηιηαθή ραηηνηαμία, (γ) ραηηνηαμία θνηιίαο άξξελνο (θαηά Chant & Yoshida- Shaul, 1992b) 40

47 ΔΗΑΓΧΓΖ Δηθόλεο Γηάθνξα άιια κνξθνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αθκαίσλ Phytoseiidae- 33. ρειεθέξαηα: (α) ζήιενο, (β) άξξελνο. 34. ηύπνη πεξηηξεκάησλ (ζήιενο): (α) δηάζηηθηνο ηύπνο, (β) γξακκνεηδήο ηύπνο, (γ) δηθηπσηόο ηύπνο. 35. ζπεξκαηνζήθε. 36. πόδη IV (ζήιενο) (Papadoulis et al., 2009) 41

48 ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ Γεηγκαηνιεςία Ζ ζπιινγή δεηγκάησλ πξνο αλεύξεζε αθάξεσλ ηεο νηθνγέλεηαο Phytoseiidae, ηα νπνία ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα απηήλ ηελ κειέηε, μεθίλεζε ην 2009 θαη ζπλερίδεηαη έσο ζήκεξα. πλνιηθά εμεηάζζεθαλ πεξί ηα 600 θπηηθά δείγκαηα απηνθπώλ θπηώλ από δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο Κξήηεο (Υάξη. 19). Λόγσ ηεο κεγάιεο πνηθηιόηεηαο πνπ παξνπζίαδε ην θπηηθό πιηθό δελ ήηαλ δπλαηόλ λα ππάξμεη νκνηνγέλεηα όζνλ αθνξά ηνλ αξηζκό, ην είδνο θαη ην κέγεζνο ησλ επί κέξνπο δεηγκάησλ. Από ηα δέλδξα ζπιιέγνληαλ θπξίσο λεαξνί θιάδνη κε θύιια θαη θνξκόο, από ηνπο ζάκλνπο θύιια θαη ιεπηνί θιάδνη ελώ από ηα πνώδε θπηά ζπιιεγόηαλ ηκήκα ηνπ ππέξγεηνπ κέξνπο. Δπίζεο, ζπιιέρζεθαλ βξύα θαη ιεηρήλεο. Σα επξεζέληα «ζπάληα» θπηηθά είδε ηεο Κξήηεο, θσηνγξαθήζεθαλ επί ηόπνπ ελώ ζπιιέρζεθαλ κηθξά ηκήκαηα ηνπ ππέξγεηνπ ηκήκαηνο, κε πξνζνρή, ώζηε λα κελ πξνθιεζεί ηδηαίηεξε δεκηά ζε απηά. Σα δείγκαηα ηνπνζεηνύληαλ κέζα ζε πιαζηηθέο ζαθνύιεο ζην εμσηεξηθό ησλ νπνίσλ αλαγξαθόηαλ ε ηνπνζεζία θαη ε εκεξνκελία ζπιινγήο. Αθνινπζνύζε κεηαθνξά ζην εξγαζηήξην κε ηελ κηθξόηεξε δπλαηή θαζπζηέξεζε. Ζ ζπιινγή ησλ δεηγκάησλ έγηλε ρσξίο ρξνληθό πξνγξακκαηηζκό, ηα πεξηζζόηεξα όκσο δείγκαηα ειήθζεζαλ θαηά ηελ πεξίνδν Απξηιίνπ-επηεκβξίνπ. πιινγή Αθάξεσλ Ζ ζπιινγή ησλ αθάξεσλ από ηα εμεηαζζέληα θπηηθά δείγκαηα έγηλε κε ηελ κέζνδν Berlese-Tullgren. Ζ κέζνδνο Berlese-Tullgren βαζίδεηαη ζηελ απνκάθξπλζε ησλ αθάξεσλ θαη ησλ άιισλ κηθξναξζξνπόδσλ από ην δείγκα ζην θηαιίδην ζπιινγήο εμαηηίαο ηνπ θηλδύλνπ αθπδάησζεο πνπ απηά αληηκεησπίδνπλ αιιά ζπρλά θαη ηνπ αξλεηηθνύ θσηνηξνπηζκνύ ηνπο ιόγσ ρξεζηκνπνηήζεσο θσηεηλήο-ζεξκαληηθήο πεγήο. Γηα ηνλ 42

49 ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ ζθνπό απηό ρξεζηκνπνηήζεθε ε ζπζθεπή ηνπ Δξγαζηεξίνπ Γεσξγηθήο Εσνινγίαο θαη Δληνκνινγίαο θαη ε νπνία απνηειείηαη από ζπζηνηρία πιαζηηθώλ ρσληώλ ζπιινγήο, ζηα νπνία εθαξκόδνληαλ θηαιίδηα ζπιινγήο πνπ πεξηείραλ πγξό δηαηήξεζεο αθάξεσλ θαη αληίζηνηρσλ θσηηζηηθώλ ζσκάησλ. Σα δείγκαηα παξέκελαλ ζηελ ζπζθεπή 7 εκέξεο. Σελ πξώηε εκέξα ε έληαζε θσηηζκνύ ξπζκηδόηαλ ζε ρακειά επίπεδα θα κε ηελ βνήζεηα ξννζηάηε απμαλόηαλ ζηαδηαθά θαζεκεξηλώο γηα 7 εκέξεο ώζηε λα απνθεπρζεί ε ηπρώλ αθπδάησζε θαη πξόσξε ζαλάησζή ηνπο, πξηλ απηά πέζνπλ ζην θηαιίδην ζπιινγήο. Σα θηαιίδηα ζπιινγήο πεξηείραλ πγξό δηαηήξεζεο αθάξεσλ απνηεινύκελν από αηζπιηθή αιθνόιε (7 κέξε), απεζηαγκέλν λεξό (3 κέξε) θαη γιπθεξίλε (1 κέξνο). Μεηά ην ηέινο ηεο ζπιινγήο ηνπνζεηνύλην εηδηθά πώκαηα ζηα θηαιίδηα, αλαγξάθνλην ηα ζηνηρεία δεηγκαηνιεςίαο θαη δηαηεξνύλην γηα κειινληηθή εμέηαζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο. Παξαζθεπή Μηθξνζθνπηθώλ Παξαζθεπαζκάησλ Σν πεξηερόκελν ηνπ θάζε θηαιηδίνπ ηνπνζεηείην ζε ηξηβιίν Petri θαη κε ηελ βνήζεηα ζηεξενζθνπίνπ ζπιιέγνληαλ ηα αθάξεα Phytoseiidae. Σα ζπιιερζέληα αθάξεα ηνπνζεηνύληαλ ζε κηθξόηεξα ηξηβιία ηα νπνία πεξηείραλ δηάιπκα γαιαθηηθνύ νμένο 75% θαη ζηελ ζπλέρεηα ζεξκαίλνληαλ ζε θιίβαλν ζεξκνθξαζίαο 50 ν C πεξίπνπ, 1-2 εκέξεο, κε ζθνπό ηελ δηαύγαζή ηνπο. Αθνινπζνύζε έγθιεηζή ηνπο ζε κηθξνζθνπηθά παξαζθεπάζκαηα. Σν εγθιεηζηηθό πγξό πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ήηαλ ην πγξό ηνπ Hoyer (Evans et al., 1961; Krantz, 1978). Σα κηθξνζθνπηθά παξαζθεπάζκαηα ηνπνζεηνύληαλ πάιη ζηνλ θιίβαλν γηα 1-2 εκέξεο κε ζθνπό ηελ πεξαηηέξσ δηαύγαζε αιιά θαη ηελ ζηεξενπνίεζή ηνπο. Μεηά ηελ έμνδό ηνπο από ηνλ θιίβαλν ηα παξαζθεπάζκαηα ζθξαγίδνληαλ πεξηθεξεηαθά κε εηδηθό βεξλίθη κε ζθνπό λα απνθεπρζεί ε θξπζηάιισζε ηνπ εγθιεηζηηθνύ πγξνύ. Δμέηαζε Μηθξνζθνπηθώλ Παξαζθεπαζκάησλ Ζ εμέηαζε ησλ κηθξνζθνπηθώλ παξαζθεπαζκάησλ γηλόηαλ κε ηελ βνήζεηα ησλ εξεπλεηηθώλ κηθξνζθνπίσλ αληηζέηνπ θάζεσο Zeiss ηνπ Δξγαζηεξίνπ Γεσξγηθήο Εσνινγίαο θαη Δληνκνινγίαο. Γηα ηελ εμέηαζε επηκέξνπο δπζδηάθξηησλ 43

50 ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ ραξαθηεξηζηηθώλ ησλ αθάξεσλ απηώλ ρξεζηκνπνηήζεθε θαη ειαηνθαηαδπηηθόο θαθόο. Φσηνγξάθεζε Αθάξεσλ Ζ θσηνγξάθηζε ησλ αθάξεσλ έγηλε κε ηελ βνήζεηα ςεθηαθήο θσηνγξαθηθήο κεραλήο πξνζαξηεκέλεο ζε εξεπλεηηθό κηθξνζθόπην Zeiss ηνπ Δξγαζηεξίνπ Γεσξγηθήο Εσνινγίαο θαη Δληνκνινγίαο. ρεδίαζε Νένπ Δίδνπο Γηα ηελ ζρεδίαζε ηνπ λένπ είδνπο Typhlodromus (Anthoseius) creticus Stathakis & Papadoulis n sp. ρξεζηκνπνηήζεθε εηδηθή ζπζθεπή ζρεδίαζεο (drawing tube) πνπ πξνζαξκόζζεθε ζην εξεπλεηηθό κηθξνζθόπην αληηζέηνπ θάζεσο Zeiss ηνπ Δξγαζηεξίνπ Γεσξγηθήο Εσνινγίαο θαη Δληνκνινγίαο. 44

51 ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ Υάξηεο 19. Πεξηνρέο δεηγκαηνιεςίαο 1. Διαθνλήζη (Ν. Υαλίσλ) 7. Πηζάξη (Ν. Υαλίσλ) 13. Κνπξηαιηώηηθν Φαξάγγη (Ν. Ρεζύκλνπ) 2. εξηθάξη (Ν. Υαλίσλ) 8. Οξνπέδην Οκαινύ (Ν. Υαλίσλ) 14. Πξέβειε (Ν. Ρεζύκλνπ) 3. Σνπόιηα (Ν. Υαλίσλ) 9. Φαξάγγη ακαξηάο (Ν. Υαλίσλ) 15. Κεξαηόθακπνο (Ν. Ζξαθιείνπ) 4. Μειηά (Ν. Υαλίσλ) 10. Ίκπξνο (Ν. Υαλίσλ) 16. Κξνύζηαο (Ν. Λαζηζίνπ) 5. Αγπηά (Ν. Υαλίσλ) 11. Καβξόο (Ν. Υαλίσλ) 17. Υαλδξάο (Ν. Λαζηζίνπ) 6. Υαιέπα (Ν. Υαλίσλ) 12. Φξαγθνθάζηειν (Ν. Υαλίσλ) 18. Εήξνο (Ν. Λαζηζίνπ) 45

52 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ Οηθνγέλεηα PHYTOSEIIDAE Berlese Phytoseiini Berlese, 1916: 33. Phytoseiinae Berlese; Vitzthum, 1941: 768. Phytoseiidae Berlese; Baker & Wharton, 1952: 82. Κιείδα πξνζδηνξηζκνύ ησλ ππννηθνγελεηώλ ηεο νηθνγέλεηαο Phytoseiidae 1. Σξίρεο z3 θαη s6 ειιείπνπζεο amblyseiinae Muma - Μία εθ ησλ δύν ή θαη νη δύν ηξίρεο (z3 θαη s6) παξνύζεο Σξίρεο Z1, S2, S4 θαη S5 ειιείπνπζεο......phytoseiinae Berlese - Σνπιάρηζηνλ κία από ηηο ηξίρεο Z1, S2, S4 θαη S5 παξνύζεο.. Typhlodrominae Wainstein Τπννηθνγέλεηα AMBLYSEIINAE Muma Typhlodromus (Amblyseius) Chant, 1957b: 292. Amblyseiinae Muma, 1961: 273. Amblyseiini Schuster & Pritchard, 1963: 225. Macroseiinae Chant, Denmark & Baker, 1959: 808. Γέλνο ηύπνο Amblyseius Berlese, 1914: 143. Κιείδα πξνζδηνξηζκνύ ησλ επξεζέλησλ αζξνηζκάησλ, ππναζξνηζκάησλ θαη γελώλ ηεο ππννηθνγέλεηαο Amblyseiinae κε βάζε ηα αθκαία ζειπθά 1. Γεπηεξνζηεξληθή αύιαθα επξύηεξε (>5 κm ). Κνηιηνεδξηθόο ζπξεόο κε πξνεδξηθέο ηξίρεο ζρεδόλ επζπγξακκηζκέλεο ζε κία ή δύν εγθάξζηεο ζεηξέο ζην πξόζζην ηξίην ηνπ ζπξενύ. ηξίρεο JV1 ζπλήζσο ζηελ ίδηα επζεία κε ηηο ZV2 θαη/ή ηηο JV2 (άζξνηζκα Euseiini Chant & McMurtry, ππνάζξνηζκα Euseiina Chant & McMurtry)... γέλνο Euseius Wainstein 46

53 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ - Γεπηεξνζηεξληθή αύιαθα ζηελόηεξε (<5 κm ). Πξνεδξηθέο ηξίρεο ηνπνζεηεκέλεο ζε 3 εγθάξζηεο ζεηξέο Σξίρα S4 ειιείπνπζα [έλα είδνο ζην άζξνηζκα Kampimodromini εμαίξεζε: Typhloseiella isotricha (Athias-Henriot)] Σξίρα S4 παξνύζα Σξίρεο J2, S2 ειιείπνπζεο. Κνηιηνεδξηθόο ζπξεόο ζήιενο κηθξόο, όρη καθξύο, ζηελόο. Σξίρεο j6 πνιύ καθξηέο, αξθεηέο θνξέο καθξύηεξεο από ηηο ηξίρεο z2, 2-3 θνξέο καθξύηεξεο από ηελ απόζηαζε κεηαμύ ησλ βάζεώλ ηνπο. Κνηιηνεδξηθόο ζπξεόο ζήιενο κε 0-1 δεύγε πξνεδξηθώλ ηξηρώλ (άζξνηζκα Phytoseiulini Chant & McMurtry)......γέλνο Phytoseiulus Evans - Σξίρεο J2, S2 παξνύζεο/ειιείπνπζεο. Κνηιηνεδξηθόο ζπξεόο ζήιενο ζπλήζσο καθξύο, ζηελόο, κε πξνεδξηθέο ηξίρεο θαζέησο επζπγξακκηζκέλεο θαηά κήθνο ησλ πιεπξηθώλ πεξηζσξίσλ. Σξίρεο j6 βξαρείεο όρη καθξύηεξεο από ηηο ηξίρεο z2, ιηγόηεξν από 2 θνξέο καθξύηεξεο από ηελ απόζηαζε κεηαμύ ησλ βάζεώλ ηνπο. 3 δεύγε πξνεδξηθώλ ηξηρώλ (άζξνηζκα Kampimodromini Kolodochka) Σξίρα Ε2 παξνύζα (ππνάζξνηζκα Typhloseiellina Chant & McMurtry) γέλνο Typhloseiella Muma - Σξίρα Ε2 ειιείπνπζα (ππνάζξνηζκα Kampimodromina Chant & McMurtry).....γέλνο Kampimodromus Nesbitt 5. Λόγνο ηξηρώλ s4:z1 κεγαιύηεξνο από 3:1. Σξίρεο s4, Z5 θαη ζπλήζσο νη Z4 ηδηαίηεξα καθξύηεξεο από ηηο ππόινηπεο λσηηαίεο ηξίρεο. Σξίρεο J2 παξνύζεο/ ειιείπνπζεο (άζξνηζκα Amblyseiini Muma) Λόγνο ηξηρώλ s4:z1 κηθξόηεξνο από 3:1. Σξίρεο s4, Z5 θαη ζπλήζσο νη Z4 όρη ηδηαίηεξα καθξύηεξεο από ηηο ππόινηπεο λσηηαίεο ηξίρεο. Σξίρεο J2 πάληα παξνύζεο 7 6. ηεξληθόο ζπξεόο ζηελόηεξνο, ιόγνο κήθνο/εύξνο ζπλήζσο 1/1. Σξίρεο J2 παξνύζεο. Πόδηα II θαη III θαη ζπαλίσο ην πόδη I κε καθξνζκήξηγγεο. Πόδη IV ζπλήζσο κε 3 καθξνζκήξηγγεο. Σξίρεο z2 θαη z4 ζπλήζσο βξαρείεο. Σξίρεο j5, S2 θαη S4 παξνύζεο. Σξίρεο J2, S5 θαη Z1 παξνύζεο/ειιείπνπζεο (ππνάζξνηζκα Amblyseiina Muma).. γέλνο Amblyseius Berlese 7. Κλήκε ρσξίο θαη θλήκε ζπαλίσο κε κία καθξνζκήξηγγα. Κηλεηό ζθέινο ρειεθεξάησλ ζπλήζσο κε ιηγόηεξνπο από 6 νδόληεο, ζπαλίσο πνιύδνλην. Πνηέ κε απηνύο ηνπο 2 ζπλδπαζκνύο ραξαθηήξσλ καδί (ππνάζξνηζκα Neoseiulini Chant & McMurtry).....γέλνο Neoseiulus Hughes 47