Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟ-ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Σχολική Παιδαγωγική Παπαδοπούλου Σοφία Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΝΔΟ-ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΔΙΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ Επόπτης: Μ. Κελπανίδης, Καθηγητής Παιδαγωγικής Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2008

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 1 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ 1. Η οικογένεια Η έννοια της οικογένειας Οι μορφές της οικογένειας Οι λειτουργίες της οικογένειας Οριοθέτηση του προβλήματος Θεωρητική θεμελίωση της έρευνας Το περιβάλλον ως πλαίσιο ανάπτυξης: Η οικοσυστημική προσέγγιση του Urie Bronfenbrenner Τα πλαίσια του οικοσυστημικού μοντέλου Η οικογένεια ως μικροσύστημα Εκθέσεις Coleman & Plowden Η επίδραση παραγόντων της οικογένειας στη σχολική επίδοση Δομικές μεταβλητές της οικογένειας Κοινωνικοοικονομικό επίπεδο γονέων Μορφωτικό επίπεδο και επαγγελματική θέση γονέων Μέγεθος της οικογένειας και σειρά γέννησης των παιδιών Φύλο του παιδιού Μονογονεϊκές οικογένειες Ηλικία & Εργασιακή απασχόληση της μητέρας Λειτουργικές μεταβλητές της οικογένειας Εκπαιδευτικές προσδοκίες φιλοδοξίες γονέων Πρακτικές Γονέων Ακαδημαϊκή αυτοαντίληψη του μαθητή σε εξάρτηση από το περιβάλλον του Συνοχή της οικογένειας Συμμετοχή σε εξωσχολικές δραστηριότητες Αιτιακή απόδοση της επίδοσης... 49

3 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ 1. Σκοπός και επιμέρους στόχοι της έρευνας Υποθέσεις της έρευνας Μεθοδολογική προσέγγιση της έρευνας Δομή του ερωτηματολογίου Θεματικοί άξονες Επιλογή του δείγματος & διαδικασία συλλογής δεδομένων Ανάλυση των δεδομένων Συζήτηση των ευρημάτων και ένταξη των συμπερασμάτων στο θεωρητικό πλαίσιο Παράρτημα Βιβλιογραφία Ερωτηματολόγιο της έρευνας

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μελέτη της οικογένειας και η συσχέτισής της με τη σχολική επίδοση του παιδιού και γενικότερα με την πνευματική του ανάπτυξη αποτέλεσε έναυσμα προβληματισμού για πολλούς κοινωνιολόγους, ψυχολόγους και παιδαγωγούς και εναρκτήριο σημείο πληθώρας ερευνητικών προσπαθειών. Ενώ στο παρελθόν πολλοί ερευνητές απέδιδαν τη διαφοροποίηση των επιδόσεων κυρίως σε διαφορές σε γενετικούς παράγοντες της νοημοσύνης και σε συσχετίσεις γενετικών και περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών, σήμερα η επικρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι σε μεγάλο ποσοστό η διαφορά στα σχολικά αποτελέσματα οφείλεται στο οικογενειακό περιβάλλον. Η αναζήτηση λοιπόν των παραγόντων του οικογενειακού περιβάλλοντος που επιδρούν στην ακαδημαϊκή πρόοδο του παιδιού αποτέλεσε το σκοπό ελληνικών και ξένων ερευνών. Ανάμεσα σε αυτές ωστόσο εντοπίζεται μία αριθμητική αλλά και θεματική διαφορά, καθώς οι εν λόγω ερευνητικές προσπάθειες που έχουν διεξαχθεί στο εξωτερικό όχι μόνο υπερτερούν ποσοτικά σε σύγκριση με τις αντίστοιχες που έχουν λάβει χώρα στην Ελλάδα, αλλά επιπλέον, πέρα από τη διερεύνηση των δομικών μεταβλητών 1, έχουν επεκταθεί στην ανίχνευση λειτουργικών 2 παραμέτρων της οικογένειας, κάτι που παρατηρείται σε μικρό αριθμό ελληνικών ερευνών. Αναγνωρίζοντας αυτή την πραγματικότητα η παρούσα εργασία επιχειρεί να καλύψει, όσο βέβαια είναι δυνατό, το υπάρχον ερευνητικό «κενό» στη χώρα μας συγκεκριμένα, αποσκοπεί στην καταγραφή, ανάλυση και ερμηνεία ορισμένων θεμάτων που σχετίζονται με τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στους κόλπους της οικογένειας και την επίδραση που ασκούν στην ακαδημαϊκή επιτυχία και στην περαιτέρω εξέλιξη του παιδιού. Μέσα από τη διερεύνηση των απόψεων των γονέων, οι οποίοι αποτέλεσαν και τα υποκείμενα του δείγματος της έρευνας, έγινε μία προσπάθεια να εντοπιστούν, όσο είναι δυνατό, οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την επίδοση των παιδιών στο σχολείο, επαληθεύοντας ή όχι ευρήματα αντίστοιχων ερευνών. Το πρώτο μέρος της εργασίας, το θεωρητικό, περιλαμβάνει πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για την έννοια της οικογένειας, 1 Η έννοια των «δομικών» μεταβλητών χρησιμοποιείται από πολλούς ερευνητές και αναφέρεται σε σταθερούς παράγοντες της οικογένειας, όπως κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό επίπεδο γονέων, το μέγεθος και ο τύπος της οικογένειας, το φύλο και η σειρά γέννησης των παιδιών κ.α. 2 Οι «λειτουργικές» μεταβλητές αφορούν σε παράγοντες όπως το μορφωτικό κεφάλαιο της οικογένειας, οι εκπαιδευτικές προσδοκίες και φιλοδοξίες των γονέων για τα παιδιά τους, η εμπλοκή στην εκπαίδευση των παιδιών τους, η προώθηση της διανοητικής τους ανάπτυξης και γενικότερα σε διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στους κόλπους της οικογένειας και σχετίζονται με τη μάθηση και τη σχολική επίδοση του παιδιού. 1

5 τις μορφές στις οποίες διακρίνεται και τις λειτουργίες που επιτελεί και στη συνέχεια, στο δεύτερο κεφάλαιο, επιχειρείται η οριοθέτηση του ερευνητικού προβλήματος. Στο τρίτο κεφάλαιο ακολουθεί η θεωρητική θεμελίωση της έρευνας, όπου παρουσιάζεται η οικοσυστημική προσέγγιση του Urie Bronfenbrenner και η συμβολή της στην θεώρηση της σχέσης του περιβάλλοντος με την ανάπτυξη και την επίδοση του παιδιού, τα πλαίσια του οικοσυστημικού μοντέλου και η οικογένεια ως μικροσύστημα. Στο τέταρτο κεφάλαιο πραγματοποιείται μία συνοπτική παρουσίαση των εκθέσεων Coleman & Plowden και της σημασίας τους. Το θεωρητικό μέρος ολοκληρώνεται με το πέμπτο κεφάλαιο στο οποίο επιχειρείται η ανασκόπηση ελληνικών και ξένων ερευνών που σχετίζονται με το υπό διερεύνηση θέμα. Συγκεκριμένα παρατίθενται ευρήματα που αφορούν στη σχέση της σχολικής επίδοσης με δομικά αλλά και λειτουργικά χαρακτηριστικά της οικογένειας. Το δεύτερο μέρος της εργασίας περιλαμβάνει την εμπειρική διερεύνηση του θέματος. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της έρευνας και στο δεύτερο οι αντίστοιχες υποθέσεις. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη μεθοδολογική προσέγγιση της έρευνας και συγκεκριμένα για το μεθοδολογικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή των ερευνητικών δεδομένων, τη δομή του και τους θεματικούς άξονες στους οποίους διαρθρώνεται. Στο τέταρτο κεφάλαιο αιτιολογείται η επιλογή και το μέγεθος του δείγματος και περιγράφεται η διαδικασία συλλογής δεδομένων. Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων γίνεται στο πέμπτο κεφάλαιο όπου καταγράφονται και ερμηνεύονται τα ευρήματα που προέκυψαν από την κατανομή των συχνοτήτων και των συσχετίσεων μεταξύ των μεταβλητών. Στο τέλος του δεύτερου μέρους παρατίθενται τα συμπεράσματα και παράλληλα επιχειρείται η ένταξη των συμπερασμάτων στο θεωρητικό πλαίσιο. Ολοκληρώνοντας το εισαγωγικό μέρος θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον επόπτη της εργασίας Καθηγητή Παιδαγωγικής Μιχαήλ Κελπανίδη του οποίου η βοήθεια και επιστημονική καθοδήγηση υπήρξε καθοριστική σε όλες τις φάσεις της συγγραφής της. Οφείλω, επίσης, να ευχαριστήσω τους διευθυντές έξι Γυμνασίων και πέντε Ενιαίων Λυκείων οι οποίοι επέτρεψαν τη διεξαγωγή της έρευνας στις σχολικές τους μονάδες και τους 222 γονείς μαθητών Γυμνασίου Λυκείου που συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο, χωρίς τη συμμετοχή των οποίων δε θα ήταν δυνατό να υλοποιηθεί η έρευνα. Επίσης, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κ. Δ. Κυρίτση για την πολύτιμη βοήθεια του κατά την επεξεργασία των δεδομένων. Τέλος, δεν θα πρέπει να παραλείψω να ευχαριστήσω θερμά τους γονείς μου, Νίκο και Δέσποινα, τα αδέρφια μου Γιώργο και Δημήτρη, καθώς επίσης και το σύντροφό μου Γιάννη για την αμέριστη συμπαράστασή τους καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. 2

6 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ 3

7 1. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 1.1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Σε κάθε κοινωνία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, συναντάμε βασικούς θεσμούς οι οποίοι συσχετίζονται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και μόνο μέσα από την κατανόησή τους μπορούμε να οδηγηθούμε στην κατανόηση της κοινωνίας (Leslie, 1967: 7). Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωριστή θέση κατέχει η οικογένεια. Από πολύ νωρίς η οικογένεια, ως κοινωνικός θεσμός έχει αποτελέσει το επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος για πολλούς μελετητές 3 οι οποίοι ενασχολήθηκαν κυρίως με την ιστορική της εξέλιξη, την εννοιολογική αποσαφήνισή της, τις μορφές που παρουσιάζει σε κάθε εποχή και τις λειτουργίες που επιτελεί. Σε μία προσπάθεια προσέγγισης του θεσμού της οικογένειας έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί ορισμοί, που έχουν εν γένει κοινά σημεία, χωρίς βέβαια να εκλείπουν και οι διαφοροποιήσεις. Ο Murdock, που είναι ένας από τους πιο σημαντικούς κοινωνιολόγους ανθρωπολόγους του 20 ού αιώνα, συνέβαλε αποφασιστικά με το πολύπλευρο ερευνητικό του έργο στην ευρύτερη κατανόηση του θεσμού αυτού, προωθώντας ιδιαίτερα την έρευνα στον τομέα της Κοινωνιολογία της Οικογένειας. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι «η οικογένεια είναι μία κοινωνική ομάδα που χαρακτηρίζεται από τον κοινό τόπο διαμονής, την οικονομική συνεργασία και την αναπαραγωγή. Περιλαμβάνει ενηλίκους και των δύο φύλων, τουλάχιστον δύο από τους οποίους διατηρούν μία κοινωνικά αποδεκτή σεξουαλική σχέση, και ένα ή περισσότερα παιδιά, δικά τους ή υιοθετημένα από τη σεξουαλική συμβίωση των ενηλίκων» ( :1). Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και ο ορισμός του Leslie, ο οποίος όμως ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι σήμερα η οικογένεια γενικά έχει γίνει συνώνυμη της λεγόμενης «πυρηνικής οικογένειας» (1967:15), για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω. Σύμφωνα πάλι με τον ορισμό που αποδίδεται από τον Τσαούση (1984) στο «Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας» η οικογένεια αποτελεί τη «νόμιμη, μόνιμη και κατά κανόνα τυπική γενετήσια ένωση των δύο συζύγων με τα τέκνα τους, που περιλαμβάνει συχνά και τρίτα πρόσωπα που συνδέονται με στενούς δεσμούς συγγένειας με έναν από τους συζύγους» (1984: 192). Για τον Popenoe η συγκρότηση ενός ορισμού για την οικογένεια και γενικότερα η επεξήγηση του όρου έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία, καθώς τα 3 Το κοινωνιολογικό ενδιαφέρον για την οικογένεια εντοπίζεται στα μέσα του 19 ου αιώνα. Το 1861 έγινε το ξεκίνημα με τη δημοσίευση δύο βιβλίων, του Bachofen, J.J. με το όνομα Das Mutterrecht, και το Ancient Law, του ανθρωπολόγου Sir Henry Summer Maine. 4

8 τελευταία χρόνια στον όρο αυτό έχουν αποδοθεί διφορούμενες και ασαφείς σημασίες. Εξελίσσοντας τις υπάρχουσες ερμηνείες, ο Popenoe ορίζει την οικογένεια «ως μία σχετικά μικρή οικιακή ομάδα συγγενών που αποτελείται από ένα τουλάχιστο ενήλικο και ένα εξαρτημένο άτομο» (1993: ). Τα άτομα της ομάδας αυτής ζουν μαζί σε ένα νοικοκυριό και λειτουργούν ως μία συνεργατική μονάδα. Ο εν λόγω ορισμός διαφοροποιείται από τους παραδοσιακούς προσανατολισμούς του παρελθόντος που αναφέρονταν αποκλειστικά στους γονείς και τα παιδιά τους. Για πρώτη φορά, συμπεριλαμβάνονται οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι οικογένειες με θετά παιδιά, άγαμα και ομοφυλόφιλα ζευγάρια και όλα τα άλλα είδη οικογένειας στα οποία εμπλέκονται εξαρτημένα άτομα (ό.π.: 529). Το US Census Bureau 4 (2000), σε έκθεση σχετική με τον αριθμό και τους τύπους της αμερικανικής οικογένειας, ορίζει την οικογένεια ως δύο ή περισσότερα άτομα που συνδέονται από τη γέννηση, το γάμο ή την υιοθεσία, που ζουν μαζί ως ένα νοικοκυριό (Simmons & O Neill, 2001: 2). Ωστόσο, κατά τους Coltrane & Collins, ο παραπάνω ορισμός παραλείπει ποικίλα είδη σχέσεων τα οποία σήμερα γίνονται αντιληπτά ως μορφές οικογένειας. Από τη μια μεριά, περιλαμβάνει τις μονογονεϊκές οικογένειες, αλλά από την άλλη αποκλείει περιπτώσεις όπως ζευγαριών που είναι παντρεμένοι αλλά ζουν χωριστά, ομοφυλόφιλων ζευγαριών, μη θετούς και μη βιολογικούς γονείς και συγγενείς που ζουν χωριστά λόγω διαζυγίου (Coltrane & Collins, : 38 39). Στο σημείο αυτό βέβαια, εγείρεται και το ερώτημα για το ποιος ορισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί επαρκής και με βάση ποια κριτήρια. Είναι γεγονός ότι η ερμηνεία των λέξεων καθίσταται έργο δύσκολο, εφόσον πολλές είναι οι φορές που δεν είναι δυνατό να βρεθεί ένας ακριβής ορισμός που να καλύπτεί όλες τις περιπτώσεις. Ωστόσο, καθώς η οικογένεια αποτελεί ένα θεσμό που συνεχώς εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου, κρίνεται θεμιτή η προσπάθεια πολλών ερευνητών που ίσως μας οδηγήσει σε ένα πιο ολοκληρωμένο ορισμό και γενικότερα σε μια καθολικά αποδεκτή προσέγγιση. Μέχρι σήμερα, λοιπόν, έχουν αποδοθεί πολλαπλές ερμηνείες για την οικογένεια, αλλά ακόμη περισσότερες από αυτές μαρτυρώνται και κατά το πέρασμα των αιώνων. Στο σημείο αυτό δεν πρόκειται να γίνει εκτενής αναφορά στην ιστορική αναδρομή του όρου «οικογένεια», καθώς δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί από κοινωνιολογική σκοπιά ότι η σημασία που κάθε φορά υιοθετεί η οικογένεια αντανακλά τα διαφορετικά πολιτιστικά στοιχεία της εκάστοτε εποχής. Για παράδειγμα, στην 4 Το US Census Bureau εντάσσεται στο Υπουργείο Οικονομικών των Ηνωμένων Πολιτειών και αποτελεί τον κρατικό φορέα που αναλαμβάνει την απογραφή του πληθυσμού. Κύριο έργο του αποτελεί η συλλογή στατιστικών στοιχείων σχετικά με το έθνος, τους ανθρώπους του και την οικονομία. Παράλληλα, διεξάγει έρευνες που αφορούν σε θέματα που άπτονται κοινωνικού ενδιαφέροντος όπως η ανεργία, εγκληματικότητα, εκπαίδευση, υγεία, καταναλωτισμός, κ.α. 5

9 αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούσαν τη λέξη «οἶκος» για να εκφράσουν την οικογένεια. Στην πραγματικότητα βέβαια, ο «οἶκος» διέφερε κατά πολύ τόσο δομικά, όσο και λειτουργικά από αυτό που σήμερα αποκαλούμε οικογένεια ουσιαστικά σήμαινε «περιουσία» συμπεριλαμβανομένων τόσο των άψυχων, όσο και των έμψυχων μερών του κοινωνικού αυτού οργανισμού. Ανάλογης σημασίας ήταν και η έννοια «familia» που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για να εκφράσουν όχι συγγενικούς δεσμούς, αλλά την περιουσία της οικογένειας που περιελάμβανε τα χωράφια, το σπίτι, τα χρήματα και τους υπηρέτες (Coltrane & Collins, : 5, 55 Ένγκελς, 1978: Goodman, 1975: 42 Τσαούσης, 1984: 194) ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Αντικείμενο ερευνητικού ενδιαφέροντος για πολλούς κοινωνιολόγους υπήρξαν και οι μορφές που πήρε η οικογένεια στην ιστορική της εξέλιξη. Στο σημείο αυτό δε θα γίνει εκτενής αναφορά στην ιστορική εξέλιξη της οικογένειας, ωστόσο είναι απαραίτητο να επισημάνουμε κάποιες κεντρικές έννοιες που σχετίζονται με τη θεματική της εργασίας. Οι ερευνητές, στο μεγαλύτερο μέρος τους, διακρίνουν δύο βασικούς τύπους οικογένειας, την πυρηνική (nuclear) και την εκτεταμένη (extended) οικογένεια, που, μέσα από τις εκάστοτε κοινωνικές επιδράσεις με την πάροδο του χρόνου, έλαβαν διαφορετικές μορφές και χαρακτηριστικά. Στο πλαίσιο αυτό χρήζει αναφοράς η κλασική έρευνα αντιπροσωπευτικού δείγματος 250 ανθρώπινων κοινωνιών που πραγματοποίησε ο Murdock στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Μέσα από την ανάλυση των δεδομένων του, τα οποία αποτέλεσαν εναρκτήριο σημείο πολλών ερευνητών για τα χρόνια που ακολούθησαν, ο Murdock προχωρά στο διαχωρισμό τριών διακριτών τύπων οικογενείας, την πυρηνική, την εκτεταμένη και την πολυγαμική, η οποία όμως διαπιστώθηκε σε μικρό εύρος και για το λόγο αυτό δεν επιχειρείται περαιτέρω ανάλυση. Κύρια και διαδεδομένη μορφή, ιδιαίτερα στην εποχή μας, αποτελεί η πυρηνική οικογένεια η οποία αποτελεί μια ευδιάκριτη λειτουργική μονάδα. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι «ο πρώτος και πιο βασικός τύπος που ονομάζεται πυρηνική οικογένεια, αποτελείται συνήθως από ένα παντρεμένο ανδρόγυνο και τους απόγονούς του, παρά το γεγονός ότι σε μεμονωμένες περιπτώσεις ένα ή περισσότερα άτομα μπορεί να διαμένουν μαζί τους» (Murdock, : 1 2). Για τον Winch ο ορισμός για την πυρηνική οικογένεια εμπλέκει ταυτόχρονα ένα δομικό και ένα λειτουργικό κριτήριο. Συγκεκριμένα, η οικογένεια εκλαμβάνεται ως μία ομάδα ανθρώπων που μεταξύ τους έχουν σχέσεις αίματος, γάμου ή υιοθεσίας, και συνθέτουν ένα κοινωνικό σύστημα του οποίου η δομή καθορίζεται από τις οικογενειακές θέσεις (δομικό κριτήριο) και 6

10 του οποίου η βασική κοινωνική λειτουργία είναι η αντικατάσταση (λειτουργικό κριτήριο) ( : 17). Εννοιολογικά, ο όρος πυρηνική οικογένεια μπορούμε να πούμε ότι χρησιμοποιείται εύστοχα καθώς, όπως ο πυρήνας ενός πράγματος αποτελεί το κεντρικό μέρος του, έτσι και η σχέση πατέρας μητέρα παιδί αποτελεί κεντρικό κομμάτι της εκτεταμένης οικογένειας, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω. Αναφορικά με το εύρος στο οποίο παρουσιάζεται, αξίζει να σημειωθεί ότι η πυρηνική οικογένεια συναντάται σε όλες τις κοινωνίες, έχει δηλαδή χαρακτήρα καθολικό, παγκόσμιο (Murdock, : 1 2). Στον κανόνα του Murdock για την καθολικότητα της οικογένειας υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις που όμως δεν είναι τόσο εντυπωσιακές, αλλά αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις όπως π.χ. η κάστα Nayar of Malabar στην Ινδία, και τα Kibbutzim στο Ισραήλ (Leslie, 1967: 16 17). Κάθε άτομο της κοινωνίας κατά τη διάρκεια της ζωής του είναι μέλος σε δύο διαφορετικές μορφές συμπλεκόμενων πυρηνικών οικογενειών: α) Οικογένεια προσανατολισμού (family of orientation) είναι αυτή μέσα στην οποία το άτομο γεννιέται, ανατρέφεται και αλληλεπιδρά με τα άλλα μέλη (γονείς, αδέρφια) με τα οποία συνδέεται με σχέσεις αίματος. β) Οικογένεια αναπαραγωγής (family of procreation) είναι η οικογένεια που συγκροτεί ένα άτομο, όταν παντρεύεται και αποκτά παιδιά. Ένα ζευγάρι, λοιπόν, με το γάμο αφήνει την οικογένεια προσανατολισμού για να δημιουργήσει μία νέα πυρηνική οικογένεια, όπου συνδέεται από τις αμοιβαίες του ανάγκες και τα παιδιά που αποκτά (Goodman, 1975: 89 Leslie, 1967: 18 Murdock, : 13 Πυργιωτάκης, 1984: 36 Τσαούσης, 1984: 192). Πολλές φορές συμβαίνει να αλλάζει και ο τόπος διαμονής του ζευγαριού, κάτι που είναι ιδιαίτερα σύνηθες στην εποχή μας. Όταν, λοιπόν, δύο άτομα παντρεύονται, φεύγουν από το πατρικό τους (bilocal residence) 5 και εγκαθίστανται σε ένα νέο τόπο διαμονής (neolocal residence) μακριά από τους γονείς τους. Συχνά μάλιστα παρατηρείται το ζευγάρι να οδηγείται μακριά από το σπίτι των γονιών λόγω διαφόρων συνθηκών που συμβάλλουν σ αυτή την απόφαση, όπως για παράδειγμα η αναζήτηση καλύτερων εργασιακών ευκαιριών (Goodman, 1975: 94). Η αλλαγές στον τόπο διαμονής αντικατοπτρίζουν και γενικότερα μεταβολές στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες που συμβαίνουν με το πέρασμα του χρόνου (Murdock, : 17). Προτού προχωρήσουμε σε μία περαιτέρω ανάλυση της πυρηνικής οικογένειας δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε και σε δύο ακόμη τύπους τους οποίους αναφέραμε παραπάνω και αποτελούν σύνθετες μορφές της 5 Στο παρελθόν η «νεοτοπική» μορφή οικογένειας δεν ήταν τόσο συνηθισμένη επιλογή των νέων ζευγαριών. Πιο συχνά συναντάμε περιπτώσεις όπου είτε η νύφη διέμενε στο πατρικό σπίτι του γαμπρού και αποτελούσε την πατροτοπική μορφή οικογένειας (patrilocal), είτε ο γαμπρός εγκαθίστατο στο πατρικό της νύφης και ονομαζόταν μητροτοπική (matrilocal) (Murdock, : 17). 7

11 οικογένειας 1) την πολυγαμική και την 2) εκτεταμένη ή διευρυμένη οικογένεια 6. Η πολυγαμική οικογένεια περιλαμβάνει δύο ή περισσότερες πυρηνικές οικογένειες που συνδέονται με πολλαπλούς γάμους π.χ. δύο οικογένειες με κοινό πατέρα. Από έρευνες έχουν καταγραφεί τρία είδη πολυγαμίας: α) πολυγυνία 7 β) πολυανδρία 8 γ) ομαδικός γάμος (Leslie, 1967:32 44, Murdock, : 13, Goodman, 1975: 33 34). Η εκτεταμένη οικογένεια, από την άλλη, αποτελείται «από τρεις ή περισσότερες γενιές προσώπων που συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς καταγωγής» (Τσαούσης, 1984: 192). Με την επέκταση, λοιπόν, της σχέσης γονέα παιδιού δημιουργούνται μονάδες διαμονής τριών ή περισσότερων γενεών (παππούδες γονείς παιδιά). Η διαφορά όμως ανάμεσα στην πυρηνική οικογένεια και στην εκτεταμένη δεν είναι μόνο ποσοτική, αλλά και ποιοτική, δηλαδή δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις μόνο ως προς τον αριθμό των μελών της οικογένειας, αλλά και όσον αφορά στην ποιότητα των σχέσεων που αναπτύσσονται μέσα σ αυτήν. Όλα τα μέλη της εκτεταμένης οικογένειας υποτάσσουν το ατομικό τους συμφέρον στο συμφέρον του συνόλου με όποια μέσα διαθέτει το κάθε ένα, π.χ. με την εργασία, ή με τη φροντίδα του σπιτιού. Κύριο χαρακτηριστικό, λοιπόν, των μελών μίας εκτεταμένης οικογένειας αποτελεί η έλλειψη ατομικότητας που είναι φανερή σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους, όπως και η επιλογή συζύγου, κάτι που δε χαρακτηρίζει τα μέλη της πυρηνικής οικογένειας (Coltrane & Collins, : 100). Όσον αφορά στο εύρος που συναντάται η εκτεταμένη οικογένεια μαρτυρείται στη διάρκεια της ιστορίας σε ποικίλα μέρη του κόσμου. Σήμερα, ο τύπος αυτός εξακολουθεί να υφίσταται στις μη δυτικές κοινωνίες 9. Ωστόσο, χαρακτηριστικό του δυτικού κόσμου αποτελούν οι πυρηνικές οικογένειες τους τελευταίους τρεις αιώνες (Sayres, 2000: , Αρχοντόγλου, 2005: 25 27). Τέλος, αξίζει ν αναφερθούμε και στο διαχωρισμό των τύπων της οικογένειας με κριτήριο τη λειτουργικότητά τους, για την οποία θα μιλήσουμε διεξοδικά στο επόμενο κεφάλαιο. Η οικογένεια μεγάλης λειτουργικότητας (great functionality) συνδέεται με την κοινωνία και εκτελεί τις οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικοποιητικές εκπαιδευτικές, θρησκευτικές, καθώς και τις οικογενειακές 6 Παλαιότερα, ήταν σύνηθες φαινόμενο η συμβίωση και συγκατοίκηση τριών γενεών, δηλαδή παπούςπατέρας-υιός. Κλασικό παράδειγμα εκτεταμένης οικογένειας αποτέλεσε η παραδοσιακή οικογένεια της Κίνας, όπου ένα ζευγάρι ζούσε όχι μόνο με τα ανύπαντρα παιδιά του, αλλά και με όσα είχαν παντρευτεί και είχαν δημιουργήσει την δική τους οικογένεια (Goodman, 1975: 87-88). 7 Η πολυγυνία αποτελεί την πιο διαδεδομένη μορφή πολυγαμίας και περιλαμβάνει την επιλογή πολλών γυναικών, ως συζύγων. Υποδιαιρείται περαιτέρω σε δύο βασικούς τύπους, sororal και nonsororal, (η λατινική λέξη soror σημαίνει αδερφή). Κατά τον πρώτο τύπο πολυγυνίας οι σύζυγοι έχουν μεταξύ τους αδερφική σχέση, ενώ στο δεύτερο δε διατηρούν συγγενικούς δεσμούς (Leslie, 1967:34-36). 8 Η περίπτωση της πολυανδρίας είναι ιδιαίτερα σπάνια. Μάλιστα ο Murdock μέσα από την έρευνά του διέκρινε μόνο τέσσερις κοινωνίες από συνολικά 565 κοινωνίες τις οποίες εξέτασε. 9 Από την άλλη, βέβαια, οι Coltrane & Collins υποστηρίζουν ότι η εκτεταμένη οικογένεια, με την παραπάνω έννοια, δεν υπήρξε τουλάχιστον κατά τον 16 ο και 17 ο αιώνα στην Αγγλία, στη Γαλλία, ή στην Αμερική. Αντίθετα, στον παρελθόν διακρίνουμε μία μορφή οικογένειας που μοιάζει αρκετά με τη σημερινή πυρηνική οικογένεια ( : ). 8

12 λειτουργίες. Στο είδος αυτό της οικογένειας ανήκει η παραδοσιακή οικογένεια της Κίνας που χαρακτηρίζεται ως πολυλειτουργική (multifunctional). Στην περίπτωση αυτή η κινέζικη κυβέρνηση δεν προσπαθεί να αποδυναμώσει την πυρηνική οικογένεια, αλλά επιδιώκει να επιβιώσει και ακόμη να ευδοκιμεί ως ένα όργανο για την διατήρηση της εύρυθμης της Κομμουνιστικής κοινωνίας. Από την άλλη μεριά, η οικογένεια μικρής λειτουργικότητας (little functionality) δεν εκτελεί άλλη κοινωνική λειτουργία πέρα από αυτή της οικογένειας. Στο είδος αυτό ανήκει η περίπτωση του Kibbutz στο Ισραήλ, όπου όλες οι λειτουργίες μετατίθενται σε άλλους φορείς, ακόμη και οι κοινωνικές δεξιότητες και η εκπαίδευση των παιδιών από μικρή ηλικία (Winch, : 51 60) ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ Σε κάθε εγχειρίδιο που πραγματεύεται ζητήματα γάμου και οικογένειας σχεδόν πάντα γίνεται αναφορά στις λειτουργίες 10 που η οικογένεια επιτελεί και για το λόγο αυτό κρίθηκε απαραίτητη μια συνοπτική παρουσίαση στην παρούσα εργασία. Η οικογένεια από το παρελθόν υπήρξε πολυλειτουργικός θεσμός, γεγονός βέβαια που άλλαξε με την πάροδο του χρόνου, καθώς πολλές από τις λειτουργίες που επιτελούσε μεταβιβάστηκαν σε άλλους θεσμούς ή άλλους εξωοικογενειακούς φορείς. Η παράθεση των λειτουργιών αυτών μπορεί να παρουσιάζει διαφοροποιήσεις ανάμεσα στους συγγραφείς, ωστόσο υπάρχουν αρκετά κοινά σημεία στα οποία συγκλίνουν. Η λειτουργία της αναπαραγωγής ή αντικατάστασης (function of replacement) 11 κατά κοινή ομολογία είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς είναι απαραίτητη για τη διαιώνιση του είδους και συνεπώς για τη συνέχεια της κοινωνίας. Η οικονομική λειτουργία, κατά το παρελθόν εξέφραζε τη σχέση παραγωγού καταναλωτή, κάτι που βέβαια δεν χαρακτηρίζει τη σύγχρονη οικογένεια. Η αστικοποίηση έχει συμβάλει στο διαχωρισμό του χώρου της οικίας και της εργασίας και πλέον η οικογένεια εκλαμβάνεται ως μονάδα κατανάλωσης και όχι σαν μια μονάδα παραγωγής 10 Κάθε κοινωνία για να υφίσταται και να επιβιώνει πρέπει να εκπληρώνει συγκεκριμένες βασικές λειτουργίες. Αυτές οι βασικές κοινωνικές λειτουργίες έχουν ατομικό, αλλά και κοινωνικό προσανατολισμό. Για την εκτέλεση αυτών των λειτουργιών τα άτομα αλληλεπιδρούν στις κεντρικές σχέσεις που αναπτύσσονται σε κάθε κοινωνικό σύστημα, κατέχοντας κάθε φορά διαφοροποιημένους ρόλους. Για παράδειγμα, όταν ένας άνδρας που καταλαμβάνει τη θέση «σύζυγος-πατέρας» στο σύστημα της οικογένειάς του, φεύγει από το σπίτι και πηγαίνει στο εργοστάσιο, γίνεται ένας «εργάτης» σε σχέση με τον «προϊστάμενό» του. Το αγόρι που, στο σύστημα της οικογένειας, έχει τους ρόλους «υιός-αδερφός», στο σχολείο γίνεται «μαθητής» σε σχέση με το «δάσκαλό» του (Winch, : 29, 233). 11 Η κεντρική σχέση για τη λειτουργία της αντικατάστασης είναι αυτή του σχήματος πατέρας-μητέραπαιδί. Αυτή η τριάδα συνθέτει την πυρηνική οικογένεια, η οποία ανταποκρίνεται στη βασική αυτή λειτουργία (Winch, : 14-15). 9

13 κατανάλωσης, όπως συνέβαινε στις παραδοσιακές κοινωνίες 12 (Leslie, 1967: Μισέλ, 1981: 104 Μουσούρου, : Murdock, : 10 Popenoe, 1993: 529 Winch, : 14 19). Μία από τις πιο σημαντικές λειτουργίες που επιτελεί η οικογένεια και στην οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα, είναι η κοινωνικοποιητικήεκπαιδευτική λειτουργία (socializing educational function). Στο πλαίσιο αυτής της λειτουργίας, κύριος στόχος της οικογένειας είναι να εφοδιάσει το άτομο με τις δεξιότητες και τις γνώσεις που απαιτούνται για την ανάληψη κοινωνικών ρόλων και θέσεων και γενικότερα για την ομαλή ένταξή του στο κοινωνικό σύνολο. Αναφερόμενοι στη διαδικασία κατά την οποία ένα παιδί γίνεται ένας ενήλικας ικανός να συμμετέχει στην κοινωνία, συνήθως αντιλαμβανόμαστε τη διαδικασία αυτή ως έχουσα δύο πλευρές: κοινωνικοποίηση και εκπαίδευση. Για τη διευκρίνιση των όρων αυτών ο Winch αναφέρει χαρακτηριστικά: «Είναι γεγονός ότι η έννοια της κοινωνικοποίησης (socialization) χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη διαδικασία ανάπτυξης της προσωπικότητας και η έννοια της εκπαίδευσης (education) αποδίδει την απόκτηση των αξιών και των δεξιοτήτων πνευματικών και σωματικών. Πολλές φορές όμως οι έννοιες και οι σημασίες συγχέονται» (Winch, : 17). Στο παρελθόν, την εκπαιδευτική κοινωνικοποιητική λειτουργία επιτελούσε εξ ολοκλήρου η οικογένεια, ωστόσο με το πέρασμα του χρόνου μέρος της ευθύνης ανέλαβαν άλλοι κοινωνικοί θεσμοί π.χ. σχολείο, εκκλησία κ.α. (Goodman, 1975: 92 Καστανίδου, 2000: Μουσούρου, : 21 22). Η εκπαίδευση σήμερα, στην τυπική της μορφή, εκτείνεται από το προνηπιαγωγείο έως το μεταδιδακτορικό. Ωστόσο, δε θα πρέπει να παραβλέψουμε και τις άτυπες μορφές αγωγής που λαμβάνουν χώρα μέσα στους κόλπους της οικογένειας, όπως η εκμάθηση ορισμένων απλοϊκών δεξιοτήτων π.χ. η διαδικασία κατά την οποία ένα αγόρι μαθαίνει στο μικρότερο αδερφό του να χειρίζεται τη σφεντόνα. Αυτό που θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς μέσα από μια ιστορική αναδρομή είναι ότι όσο πιο σύνθετη είναι μια κοινωνία, τόσο περισσότεροι φορείς εμπλέκονται στη διαδικασία αυτή, αν και η οικογένεια ακόμη και σήμερα έχει πρωτεύοντα ρόλο. Η οικογένεια είναι αυτή που έχει ως βασική ευθύνη την φροντίδα και την κοινωνικοποίηση 13 του παιδιού ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Η εκπαιδευτική διαδικασία είναι αρκετά πιο πολύπλοκη από την φροντίδα των φυσικών αναγκών του παιδιού και απαιτεί τις συνδυασμένες προσπάθειες και των δύο γονέων έτσι ώστε να προετοιμαστεί το παιδί για τα ακόλουθα στάδια της ζωής του και την περαιτέρω εξέλιξή του. Ο πατέρας 12 Στην παραδοσιακή κοινωνία, στο πλαίσιο της οικονομικής λειτουργίας, η κατανομή των εργασιών που λάμβαναν χώρα μέσα στην οικογένεια γινόταν με κριτήριο το φύλο, π.χ. αντρικές, γυναικείες δουλειές, συνθέτοντας έτσι μία πλήρη οικονομική μονάδα (Μουσούρου, : 20-21). 13 Κατά τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης το αξιολογικό σύστημα της κοινωνίας μεταβιβάζεται στα παιδιά μέσα από την οικογένεια, έτσι, όπως το αντιλαμβάνονται και το ερμηνεύουν οι γονείς (Πυργιωτάκης, 1984: 55). 10

14 μεταφέρει στους υιούς του τις δεξιότητες που απαιτούνται από τους ενήλικούς άρρενες στην κοινωνία, όπως αντίστοιχα συμβαίνει με τη μητέρα και τις κόρες της, ενώ ταυτόχρονα τόσο τα αγόρια, όσο και τα κορίτσια μαθαίνουν και από τους δύο γονείς πώς να αλληλεπιδρούν με άτομα του αντίθετου φύλου (Leslie, 1967: 22). Για την κατανόηση του εύρους το οποίο καταλαμβάνει η κοινωνικοποιητική εκπαιδευτική λειτουργία σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, ο Winch περιγράφει με γλαφυρό τρόπο ορισμένες πτυχές της εν λόγω λειτουργίας της οικογένειας: «Συμπεριλαμβάνει όχι μόνο τι μαθαίνει το παιδί από τη μητέρα του για το συναισθηματικό περιεχόμενο της σχέσης μητέραςπαιδιού, αλλά και τι μαθαίνει από τους μεγαλύτερούς του ο εργαζόμενος που συνταξιοδοτείται για το πώς να διαχειριστεί το χρόνο του μετά τη συνταξιοδότηση. Εδώ, αναμφισβήτητα η κεντρική σχέση είναι αυτή δασκάλουμαθητή» (Winch, : 15). Μία λειτουργία, η οποία εμφανίζεται κυρίως στη σύγχρονη κοινωνία είναι η ψυχολογική λειτουργία. Κύριο στόχο αποτελεί η κάλυψη των συναισθηματικών αναγκών με την παροχή φροντίδας, στοργής και συντροφικότητας στα μέλη της οικογένειας (Μουσούρου, : Πυργιωτάκης, 1998: 43). Ενώ στο παρελθόν, η οικογένεια ως μία οικονομική και κοινωνική μονάδα επιτελούσε όλες τις κοινωνικές λειτουργίες, σήμερα εστιάζει κυρίως στην ικανοποίηση ψυχολογικών και συναισθηματικών αναγκών. Ορισμένοι κοινωνιολόγοι έχουν αναφερθεί κατά καιρούς και σε άλλες λειτουργίες, όπως π.χ. ρύθμιση σεξουαλικότητας 14 (Popenoe, 1993: 529), ή σε λειτουργίες που αποδυναμώθηκαν και τελικά χάθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, όπως θρησκευτικές, πολιτικές (Goodman, 1975: Winch, : 15 17), φανερώνοντας τη λειτουργική συρρίκνωση της οικογένειας. Τις τελευταίες δεκαετίες μάλιστα, από πολλούς μελετητές της οικογένειας εκφράζεται έντονα η ανησυχία για την απώλεια των λειτουργιών της, η οικογένεια δηλαδή εμφανίζεται λιγότερο ικανή ή πρόθυμη να επιτελέσει τις παραδοσιακές κοινωνικές λειτουργίες της (Πυργιωτάκης, 1998:42 43). Άλλοι ωστόσο υποστηρίζουν ότι δεν πρόκειται για λειτουργική απώλεια 15 αλλά για λειτουργική συρρίκνωση και εξειδίκευση της οικογένειας με το πέρασμα του χρόνου. Ο χαμηλός αριθμός γεννήσεων, η ολοένα και λιγότερο κοινωνικοποιητική επίδραση της οικογένειας, η εξασθένιση των δεσμών στοργής και συντροφικότητας με την παράλληλη αύξηση των διαζυγίων, αποτελούν 14 Με τη ρύθμιση της σεξουαλικότητας (sexual regulation) η σεξουαλική δραστηριότητα σε ένα κοινωνικό σύνολο δεν είναι ολοκληρωτικά επιτρεπτή, (πχ. στις περισσότερες κοινωνίες οι αιμομικτικές σχέσεις είναι κατακριτέες) και επομένως τα άτομα είναι υπεύθυνα για τις συνέπειες της σεξουαλικότητάς τους (Popenoe, 1993: 529). 15 Όσο περισσότερο λειτουργική είναι μία οικογένεια, τόσο μεγαλύτερη είναι πιθανότητα που το παιδί θα αναζητήσει πρότυπα μέσα στον κόλπο της οικογένειας. Αντίθετα, όσο λιγότερο λειτουργική είναι η οικογένεια, τόσο το παιδί αναζητά πρότυπα σε άτομα του εξω-οικογενειακού περιβάλλοντος (Winch, : 393). 11

15 δείκτες αποσταθεροποίησης της οικογένειας και κατά συνέπεια, για πολλούς, την παρακμή της οικογένειας, που ταυτόχρονα έχει οδηγήσει σε μία λιγότερο ποιοτική ζωή (Popenoe, 1993: 537). Στην κατάσταση αυτή ίσως εν μέρει έχει συντελέσει και η ενδυνάμωση των εξωτερικών φορέων με την παράλληλη αποδυνάμωση της οικογένειας. Ωστόσο, δεν εκλείπουν και τοποθετήσεις σύμφωνα με τις οποίες οι εξω οικογενειακές ομάδες και υπηρεσίες συνεισφέρουν σημαντικά στην εκπλήρωση των βασικών αναγκών της οικογένειας, αλλά ποτέ στον αποκλεισμό της (Murdock, : 10). Άλλωστε, «καμία κοινωνία μέχρι σήμερα δεν έχει βρει ένα ικανοποιητικό υποκατάστατο της πυρηνικής οικογένειας» (Leslie, 1967: 22). Η συρρίκνωση και εξειδίκευση των λειτουργιών της οικογένειας εντάσσεται σε ένα πλαίσιο γενικότερων δομικών αλλαγών που λαμβάνουν χώρα στους κόλπους της οικογένειας. Οι ιδεολογικές αλλαγές που επικράτησαν τις τελευταίες δεκαετίες, όπως η τάση προς τον ατομικισμό και η διεκδίκηση, ολοένα και περισσότερο, ίσων ευκαιριών σε όλους τους τομείς για τις γυναίκες, με την επακόλουθη αύξηση της κοινωνικής κινητικότητας των γυναικών μέσω της ανώτατης εκπαίδευσης και της στροφής τους σε επαγγέλματα καριέρας, συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαφοροποίηση της δομής της οικογένειας (Coltrane & Collins, : 155 Leslie, 1967: 74 91). Πιο συγκεκριμένα οι κυριότερες αλλαγές που σημειώθηκαν μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω: 1) Ελεύθερη επιλογή συζύγου. Σήμερα η ελευθερία στην επιλογή συζύγου αποτελεί γεγονός αυτονόητο, κάτι, όμως, που δε συνέβαινε στο παρελθόν και ιδιαίτερα στις μη δυτικές χώρες. 2) Αποδίδεται μία περισσότερο ίση κοινωνική θέση για τη γυναίκα, καθώς η φιλοσοφία για ίσα δικαιώματα των γυναικών γίνεται ολοένα και πιο αποδεκτή σε ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Ιδιαίτερα, μετά το γυναικείο απελευθερωτικό κίνημα της δεκαετίας του 60 (Women s Liberation Movement) εμφανίζεται ισχυρό το αίτημα για μεγαλύτερη πολιτική και οικονομική δύναμη στις γυναίκες. 3) Ίσα δικαιώματα για διαζύγιο. Σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου ο άντρας τελείωνε το γάμο χωρίς καμία διαδικασία και κανένα παρεχόμενο δικαίωμα στη γυναίκα, σήμερα τόσο ο άντρας, όσο και η γυναίκα έχουν αποκτήσει ίσα δικαιώματα. 4) Νέα διαμονή (Neolocal Residence). Το ζευγάρι εγκαθίσταται μακριά από τους γονείς, ενώ παράλληλα οι συγγενικοί δεσμοί φαίνονται πως εξασθενούν σε σύγκριση με το παρελθόν. 6) Ισότητα ενάντια στα κοινωνικά εμπόδια. Η αξία του καθενός καθορίζεται από την προσωπική του επιτυχία, παρά από την κοινωνική προέλευση (Leslie, 1967: 77 79). Παράλληλα, η διαμόρφωση αλλά και η αύξηση διαφορετικών τύπων οικογενειών, όπως π.χ. οι μονογονεϊκές, τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια, αποτελεί πλέον πραγματικότητα, με αποτέλεσμα η δομή της οικογένειας να εμφανίζεται σήμερα πιο πολύπλοκη. Σημαντικές αλλαγές έχουν καταγραφεί και στο παρελθόν και σε κάθε περίοδο αλλαγής συντηρητικές ομάδες έχουν υποστηρίξει ότι ο θεσμός της οικογένειας τείνει προς αφανισμό. Ωστόσο, ο θεσμός της 12

16 οικογένειας εξελίσσεται και σχηματίζει νέες μορφές, διαφορετικές από αυτές που ήδη γνωρίζουμε και είμαστε εξοικειωμένοι με αυτές (Coltrane & Collins, : ). Η οικογένεια δεν είναι ένας θεσμός στατικός και αμετάβλητος, αλλά «αποτελεί εξαρτημένη μεταβλητή της κοινωνίας και επομένως κάθε σοβαρή κοινωνική μεταβολή δεν είναι δυνατό να παρέλθει χωρίς επιπτώσεις στη δομή και τη λειτουργία της» (Μοριχοβίτης, : 65). 2. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Στο επίκεντρο της παρούσας εργασίας βρίσκεται η συμβολή του οικογενειακού περιβάλλοντος στην ανάπτυξη των μαθησιακών κινήτρων του παιδιού και κατ επέκταση στη σχολική επίδοση. Οι επιδράσεις της οικογένειας στη μαθησιακή συμπεριφορά των παιδιών αποτέλεσαν ήδη πολύ νωρίς ένα από τα σταθερά αντικείμενα έρευνας της Κοινωνιολογίας, αλλά και της Ψυχολογίας, και η σημασία αυτής της ερευνητικής περιοχής παραμένει αμείωτη καθώς οι διαφορές στην επίδοση των μαθητών, που συνεχίζουν να υπάρχουν παρά τις αντισταθμιστικές παρεμβάσεις της πολιτείας, αποδίδονται σε μεγάλο βαθμό στη διαφορετική ποσότητα και ποιότητα των ερεθισμάτων που παρέχονται σε πρώιμες φάσεις στο παιδί από το οικογενειακό του περιβάλλον. Μάλιστα, ενώ στο παρελθόν πολλοί ερευνητές απέδιδαν αυτή τη διαφοροποίηση των επιδόσεων κυρίως σε διαφορές σε γενετικούς παράγοντες της νοημοσύνης και σε συσχετίσεις γενετικών και περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών, σήμερα η επικρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι σε μεγάλο ποσοστό η διαφορά στα σχολικά αποτελέσματα και γενικότερα στην ανάπτυξη του παιδιού οφείλεται στο οικογενειακό περιβάλλον (Henderson, 1981: 3). Η διαπίστωση αυτή, που τυγχάνει ευρύτερης αποδοχής, οδήγησε τους ερευνητές σε όλη την περίοδο των μεταπολεμικών εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων ως το πρόσφατο παρόν στην αναζήτηση εκείνων των χαρακτηριστικών της οικογένειας που καθορίζουν τη διαμόρφωση και διατήρηση των εκπαιδευτικών ανισοτήτων. Με βάση τις αναλύσεις αυτών των παραγόντων και αναγνωρίζοντας τη σημασία των πρώτων χρόνων του παιδιού για την ανάπτυξή του, σχεδιάστηκαν αντισταθμιστικά προγράμματα προσχολικής αγωγής, γνωστά ως «Head Start Programs», με τα οποία επιδιώχθηκε να βελτιωθεί η προσφορά μαθησιακών ερεθισμάτων σε παιδιά προσχολικής ηλικίας από φτωχά σε ερεθίσματα οικογενειακά περιβάλλοντα κυρίως των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Τα «Head Start Programs» αναγνωρίζονται ανάμεσα στα πιο σημαντικά και αποτελεσματικά εκπαιδευτικά και κοινωνικά προγράμματα στις Ηνωμένες 13

17 Πολιτείες Αμερικής, μολονότι τους ασκήθηκε και αρκετή κριτική 16. Εισήχθησαν με στόχο να προαγάγουν τη σχολική ετοιμότητα βελτιώνοντας την κοινωνική και γνωστική ανάπτυξη των παιδιών μέσω της παροχής εκπαιδευτικών, κοινωνικών, ιατρικών και άλλων υπηρεσιών στα παιδιά που συμμετέχουν και στις οικογένειές τους. Μεγάλη σημασία έχει αποδοθεί στην εμπλοκή των γονέων όχι μόνο στην εκπαιδευτική διαδικασία των παιδιών τους, αλλά και στην διοίκηση των εκάστοτε τοπικών προγραμμάτων Head Start. Από το 1965 που δημιουργήθηκαν έως και σήμερα, περισσότερα από 22 εκατομμύρια παιδιά προσχολικής ηλικίας έχουν συμμετάσχει στις Η.Π.Α., γεγονός που τα κατατάσσει στα πιο μακροχρόνια προγράμματα που συμβάλλουν καταλυτικά, πέρα από τις εκπαιδευτικές προεκτάσεις, και στην καταπολέμηση της πτώχειας στις Πολιτείες της Αμερικής (Barnett & Hustedt, 2005 Love, et al, 2005). Η ανάγκη για το σχεδιασμό αντισταθμιστικών κοινωνικών παρεμβάσεων και ιδίως των Head Start Programs, προέκυψε λοιπόν από την αναγνώριση της σημασίας που έχει το περιβάλλον για την ανάπτυξη του ατόμου. Στην αναγνώριση αυτή συνέβαλε αποφασιστικά η οικοσυστημική προσέγγιση Urie Bronfenbrenner για την οποία γίνεται λόγος παρακάτω. 3. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 3.1. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ URIE BRONFENBRENNER Σε μία προσπάθεια εξέτασης των διαφοροποιήσεων που παρατηρούνται σε παιδιά που μεγαλώνουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα ο Urie Bronfenbrenner διαμόρφωσε μία προσέγγιση που έτυχε ευρείας αποδοχής, την οικοσυστημική ή βιοοικολογική θεωρία 17, η οποία εντάσσεται ανάμεσα στα οικολογικά μοντέλα Η μακροχρόνια αποτελεσματικότητα των Head Start Programs είναι για αρκετούς αμφιλεγόμενη. Οι Levitt & Dubner (2005) υποστηρίζουν ότι τα εν λόγω προγράμματα δεν επηρεάζουν τα σκορ των τεστ στο δημοτικό σχολείο και τονίζουν την αναποτελεσματικότητά τους σε βάθος χρόνου, αντλώντας στοιχεία από την ανάλυση των δεδομένων μακροχρόνιας έρευνας (Early Childhood Lomgitudinal Study). Αντίστοιχη κριτική έχει ασκηθεί από τους Magnuson, Ruhm & Waldfogel (2004) οι οποίοι επισημαίνουν ότι η πρώιμη εκπαίδευση (Early Education) βελτιώνει τις δεξιότητες των μαθηματικών και της ανάγνωσης, αλλά παράλληλα ενισχύει προβλήματα συμπεριφοράς στη σχολική τάξη και μειώνει τον αυτοέλεγχό τους. Επιπλέον, για τα περισσότερα παιδιά, τα θετικά αποτελέσματα σχετικά με τις παραπάνω δεξιότητες αρχίζουν να εξαλείφονται στην πρώτη τάξη του δημοτικού, ενώ οι αρνητικές επιδράσεις στη συμπεριφορά εξακολουθούν να υφίστανται. Αυτό που ωστόσο αξίζει να σημειωθεί είναι ότι σε σύγκριση με τον υπόλοιπο πληθυσμό εκείνα τα παιδιά που φάνηκαν να επωφελούνται από τα προγράμματα Head Start ήταν αυτά που προέρχονταν από μη ευνοϊκά περιβάλλοντα. Στο συμπέρασμα αυτό συγκλίνουν και τα ευρήματα έρευνας που πραγματοποιήθηκε από τους Currie & Thomas (1995) οι οποίοι, προσπαθώντας να ελέγξουν τους οικογενειακούς παράγοντες, συνέκριναν παιδιά που πήραν μέρος στα εν λόγω προγράμματα με τα αδέρφια τους που δεν συμμετείχαν σε αυτά. 17 Η θεωρία του Bronfenbrenner εισήχθη αρχικά στη δεκαετία του 1970 και, κατά το συγγραφέα, αποτέλεσε αντίδραση στα στενά όρια των περισσοτέρων ερευνών που είχαν διεξαχθεί μέχρι τότε από ψυχολόγους της ανθρώπινης ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, σε αντίθεση με ερευνητές των οποίων το 14

18 που κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί από ψυχολόγους της ανθρώπινης ανάπτυξης. Στη θεώρηση αυτή εξετάζονται τα πλαίσια μέσα στα οποία συντελείται η ανάπτυξη του ατόμου και ο ρόλος που διαδραματίζουν στη διαδικασία αυτή. Κεντρική ιδέα της θεωρίας αποτελεί η πεποίθηση ότι για να κατανοήσουμε πλήρως την ανάπτυξη του παιδιού είναι απαραίτητο να μελετηθεί ως ένα μέλος του ευρύτερου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο εντάσσεται, αναπτύσσεται και αλληλεπιδρά. Το άτομο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του εντάσσεται ταυτόχρονα σε διαφορετικά πλαίσια συστήματα από τα οποία δέχεται επιδράσεις, αλλά και παράλληλα ασκεί επιδράσεις σε αυτά (Bronfenbrenner, 1979: 3). Μεταξύ του αναπτυσσόμενου ατόμου και του περιβάλλοντός του που διαρκώς μεταβάλλεται υφίσταται μία δυναμική ισορροπία με τη βοήθεια συνεχούς και αμοιβαίας επανατροφοδότησης των δύο μερών. Οποιεσδήποτε μεταβολές συμβαίνουν έχουν αμφίδρομο χαρακτήρα, καθώς αλλαγές στο περιβάλλον προκαλούν αυτόματα αλλαγές στο άτομο, ενώ παράλληλα αλλαγές που συντελούνται στο άτομο μπορούν να προκαλέσουν αλλαγές στο περιβάλλον του, σε μία εναλλαγή σχέσεων που διαρκεί δια βίου. Το αναπτυσσόμενο λοιπόν άτομο δεν θα πρέπει να εξετάζεται αποκομμένο από το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται, αλλά θα πρέπει να δίνεται έμφαση στις διεργασίες που αναπτύσσονται μεταξύ του ατόμου και του συστήματος στο οποίο ανήκει. Για παράδειγμα, στο πιο κοντινό περιβάλλον του ατόμου που είναι η οικογένεια μπορούν να υπάρξουν καταστάσεις καταλυτικές όχι μόνο για την ανάπτυξη του ατόμου αλλά και για την οικογένεια το διαζύγιο ενός ζευγαριού μπορεί να επηρεάσει αποφασιστικά την εξέλιξη του παιδιού, ενώ σε άλλη περίπτωση η παραβατική συμπεριφορά ενός παιδιού μπορεί να προκαλέσει τριβές στο ζευγάρι και γενικότερα προβλήματα στην οικογένεια (Bronfenbrenner: 1979, 1986, 1994 Bronfenbrenner & Morris, 2006). Καθώς το παιδί αναπτύσσεται, ο αριθμός των μικροσυστημικών δομών στις οποίες συμμετέχει διευρύνεται όλο και περισσότερο και εμπλέκονται περισσότερα άτομα (Πετρογιάννης, 2003: 98). Έτσι το παιδί μεγαλώνοντας δεν έρχεται σε επαφή μόνο με τα μέλη της οικογένειάς του (γονείς, αδέρφια), αλλά εμπλέκεται και σε άλλα μικροσυστήματα, όπως είναι ο παιδικός σταθμός, οι συμμαθητές του και μεγαλώνοντας ακόμη περισσότερο συμμετέχει σ ένα ευρύτερο αριθμό μικροσυστημικών πλαισίων, όπως για παράδειγμα αθλητικοί σύλλογοι, το σχολείο, η ομάδα των συνομηλίκων, θεατρική ομάδα κ.α. Τα ενδιαφέρον επικεντρωνόταν κυρίως στη δυαδική σχέση μητέρας-παιδιού, ο Bronfenbrenner με τη θεωρία του δίνει έμφαση σε ένα σύνολο πλαισίων-συστημάτων μέσα στα οποία το άτομο αναπτύσσεται. Μάλιστα αξίζει να σημειωθεί η οικοσυστημική θεωρία αποτέλεσε και το έναυσμα για το σχεδιασμό κοινωνικών παρεμβάσεων, όπως τα Head Start programs, στα οποία έγινε αναφορά παραπάνω (Bronfenbrenner, 1994: 1643). 18 Τα οικολογικά μοντέλα περικλείουν ένα εξελισσόμενο σώμα θεωρίας και έρευνας που αφορά στις διαδικασίες και στις συνθήκες που διέπουν τη μακρόχρονη πορεία της ανθρώπινης ανάπτυξης στα περιβάλλοντα μέσα στα οποία ζει και αναπτύσσεται το άτομο (Bronfenbrenner, 1994: 1643). 15

19 πρόσωπα με τα οποία έρχεται σε άμεση επαφή αποτελούν τους «σημαντικούς άλλους», οι οποίοι εναλλάσσονται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης (Bronfenbrenner, 1979: Bronfenbrenner & Morris, 2006: 798). Παράλληλα με την διεύρυνση των δομών, όσο το παιδί μεγαλώνει, η αλληλεπίδραση μέσα ή και ανάμεσα σ αυτές γίνεται ολοένα και πιο πολύπλοκη. Ο Bronfenbrenner σημειώνει ότι όσο ο αυξανόμενος αριθμός στο μικροσύστημα του παιδιού συνοδεύεται από σταθερές και αμοιβαίες σχέσεις, η αύξηση του μεγέθους του συστήματος προωθεί την ανάπτυξή του. Μάλιστα, οι δεξιότητες και η αυτοπεποίθηση που αποκτά το άτομο μέσα από τις αρχικές σχέσεις αυξάνει την ικανότητά του να εξερευνήσει αποτελεσματικά τα εξωοικογενειακά περιβάλλοντα. Το ζητούμενο, στο οποίο η οικοσυστημική θεώρηση επιχειρεί να δώσει απάντηση είναι κατά πόσο τα πλαίσια μέσα στα οποία το παιδί αναπτύσσεται βοηθούν ή παρεμποδίζουν τη συνεχιζόμενη ανάπτυξή του (Bronfenbrenner & Morris, 2006: ) Στο πλαίσιο της παρουσίασης της θεώρησης του οικοσυστημικού μοντέλου ο Bronfenbrenner διατυπώνει προτάσεις που περιγράφουν τις διαδικασίες που ενισχύουν την ανάπτυξη της ικανότητας και του χαρακτήρα του ατόμου. Στο κέντρο αυτών των αρχών βρίσκεται η συναισθηματική, φυσική, πνευματική και κοινωνική ανάγκη του παιδιού για συνεχή και αμοιβαία αλληλεπίδραση με ένα ή πολλούς ενήλικες (Bronfenbrenner, 1990). Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η ανθρώπινη ανάπτυξη λαμβάνει χώρα μέσα από προοδευτικά πιο σύνθετες αμοιβαίες αλληλεπιδράσεις μεταξύ ενός ενεργού, αναπτυσσόμενου οργανισμού και άλλων ατόμων, αντικειμένων και συμβόλων με τα οποία έρχεται σε άμεση επαφή. Σύμφωνα με την πρώτη πρόταση, για είναι αποτελεσματική, η αλληλεπίδραση πρέπει να λαμβάνει χώρα σε τακτά χρονικά διαστήματα και για μεγάλες χρονικές περιόδους 19 έτσι ώστε να επιτευχθεί η πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού πνευματική, συναισθηματική, κοινωνική και ηθική. Αυτή τη μορφή αλληλεπίδρασης έχουν, οι εγγύτατες διαδικασίες για τις οποίες έγινε λόγος παραπάνω. Παραδείγματα αυτών των αλληλεπιδράσεων συναντάμε στις δραστηριότητες των παιδιών με τους γονείς τους ή και με άλλα παιδιά, στο ατομικό αλλά και ομαδικό παιχνίδι, στην εκμάθηση νέων δεξιοτήτων, στις αθλητικές δραστηριότητες κ.α. (Bronfenbrenner, 1994: 1644 Bronfenbrenner & Morris, 2006: 797) Σύμφωνα με τη δεύτερη πρόταση, «ο τύπος, η ισχύς, το περιεχόμενο και η κατεύθυνση των εγγύτατων διαδικασιών που επηρεάζουν την ανάπτυξη, ποικίλουν συστηματικά ως αποτέλεσμα μίας συνδυαστικής λειτουργίας των χαρακτηριστικών του αναπτυσσόμενου ατόμου», δηλ. του περιβάλλοντος όπου 19 Το παιδί αναπτύσσει ένα δυνατό, αμοιβαίο, συναισθηματικό δέσιμο με ένα ή περισσότερα άτομα, που έχουν ως στόχο την καλή κατάσταση και ανάπτυξη του. Οι σχέσεις αυτές για να εξακολουθούν να διατηρούν τον ίδιο βαθμό συνθετότητας θα πρέπει να υφίστανται, κατά προτίμηση, για ολόκληρη τη ζωή του (Bronfenbrenner, 1990). 16

20 πραγματοποιούνται οι διαδικασίες και των ατομικών χαρακτηριστικών του αναπτυσσόμενου ατόμου (Bronfenbrenner, 1994: 1644 Bronfenbrenner & Morris, 2006: 798). Τα ατομικά λοιπόν χαρακτηριστικά του ατόμου ενεργοποιούνται ανάλογα με τη μορφή των εγγύτατων διαδικασιών που υπάρχουν σε ένα δεδομένο περιβάλλον και έχουν διττό ρόλο: από τη μία μεριά προάγουν την ανάπτυξη και ταυτόχρονα αποτελούν προϊόν της. Σε πολλές έρευνες έχουν διαπιστωθεί ότι οι εγγύτατες διαδικασίες (proximal processes) που βιώνουν τα παιδιά μέσα στην οικογένεια, έχουν ισχυρές επιδράσεις στην ακαδημαϊκή επιτυχία τους και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό από τα περιβάλλοντα στα οποία λαμβάνουν χώρα. Η επίδραση αυτή φαίνεται ακόμη μεγαλύτερη όταν πραγματοποιείται μέσα σε περιβάλλοντα που βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση, όπως οικογένειες με δύο βιολογικούς γονείς, όπου η μητέρα έχει ένα σχετικά υψηλό μορφωτικό επίπεδο (Bronfenbrenner, 1994: ) ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ Ο Bronfenbrenner επιχειρώντας να κατανοήσει την πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τις σχέσεις που διαμορφώνονται στο περιβάλλον του παιδιού, προχώρησε στο διαχωρισμό των πλαισίων συστημάτων που το κάθε ένα από αυτά σε διαφορετικό βαθμό επηρεάζει την ανάπτυξή του. Ο Bronfenbrenner, για να καταστήσει κατανοητή τη μορφή των συστημάτων αυτών, περιγράφει με γλαφυρό τρόπο το οικολογικό περιβάλλον ως ένα σύνολο δομών όπου η κάθε μία περικλείει την άλλη, όπως ακριβώς και οι «ρώσικες κούκλες» (1979: 3). Τα οικολογικά επίπεδα που διακρίνει είναι τα εξής: μικροσύστημα, μεσοσύστημα, εξωσύστημα, μακροσύστημα και χρονοσύστημα. Μικροσύστημα (mikrosystem) Το μικροσύστημα αποτελεί το πιο κοντινό περιβάλλον στο παιδί και περιλαμβάνει τις δομές με τις οποίες το παιδί έχει άμεση επαφή και βιώνει άμεσες αλληλεπιδράσεις με άλλους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον Bronfenbrenner το «μικροσύστημα είναι ένα σχήμα δραστηριοτήτων, ρόλων και διαπροσωπικών σχέσεων που βιώνονται από το αναπτυσσόμενο άτομο σε ένα δεδομένο πλαίσιο με συγκεκριμένα φυσικά και υλικά χαρακτηριστικα» (1979: 22). Παραδείγματα μικροσυστήματος είναι η οικογένεια, το σχολείο, οι συνομήλικοι, ο παιδικός σταθμός κ.α. Το πλαίσιο αποτελεί το μέρος όπου τα άτομα μπορούν άμεσα να εμπλέκονται σε αλληλεπιδράσεις, όπως είναι το σπίτι, το σχολείο, ο παιδικός σταθμός, η γειτονιά κ.α. Στο πλαίσιο του μικροσυστήματος καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη του ατόμου έχουν οι «εγγύτατες διαδικασίες» (proximal processes), δηλαδή η ποιότητα και ποσότητα της αλληλεπίδρασης με τα άτομα που έρχεται σε άμεση επαφή. Μέσα στο άμεσο περιβάλλον του μικροσυστήματος οι εγγύτατες διαδικασίες είναι αυτές που 17

21 παράγουν και διατηρούν την ανάπτυξη. Μάλιστα, αναφέρεται ότι «το πιο σημαντικό θέμα δεν είναι τα ίδια τα πλαίσια αλλά οι διεργασίες που αναπτύσσονται στο εσωτερικό τους και οι οποίες προάγουν ή λειτουργούν ανασταλτικά στην αναπτυξιακή διαδικασία» (Πετρογιάννης, 2003: 97). Ωστόσο δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε τη συμβολή του περιεχομένου και της δομής των μικροσυστημάτων, τα οποία αναπτύσσονται και εξελίσσονται, όπως ακριβώς και το άτομο, δεχόμενα την επίδραση τόσο εξωτερικών όσο και εσωτερικών παραγόντων (Bronfenbrenner, 1994: 1645). Μεσοσύστημα (mesosystem) «Ένα μεσοσύστημα περιλαμβάνει τις αλληλοσυσχετίσεις ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πλαίσια στα οποία συμμετέχει ενεργά το αναπτυσσόμενο άτομο» (Bronfenbrenner, 1979: 25). Στην περίπτωση ενός παιδιού παραδείγματα μεσοσυστήματος αποτελούν οι σχέσεις ανάμεσα στο σπίτι, το σχολείο, τη γειτονία. Μάλιστα, όσο πιο δυνατές και ποικίλες είναι οι σχέσεις ανάμεσα στα πλαίσια, τόσο πιο ισχυρές θα είναι οι επιδράσεις στην ανάπτυξη του παιδιού. Κατά την αλληλεπίδραση αυτή, οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει το παιδί και η εμπλοκή των γονέων στη σύνδεση σχολείου οικογένειας συμβάλλουν στον καθορισμό της ποιότητας του μεσοσυστήματος του παιδιού. Στην ουσία, ένα μεσοσύστημα αποτελεί ένα σύνολο, ένα συνδετικό κρίκο μικροσυστημάτων (Bronfenbrenner, 1994: 1645). Παράδειγμα μεσοσυστήματος αποτελούν οι σχέσεις σχολείουοικογένειας, καθώς έχει διαπιστωθεί η συσχέτισή τους με ανάπτυξη του παιδιού και ειδικότερα με τη στάση του παιδιού απέναντι στο σχολείο και κατά συνέπεια με τη σχολική επίδοση. Για παράδειγμα, ο Γεωργίου σε έρευνά του (2000) αναφέρει ότι η επαφή των γονέων με το σχολείο παρουσιάζει θετική συσχέτιση με την επίδοση των παιδιών τους. Μάλιστα, μαρτυρείται ότι όσο περισσότερο επικοινωνούν τα δύο μέρη τόσο το καλύτερο για όλους τους εμπλεκόμενους, εκπαιδευτικούς, γονείς αλλά κυρίως για τα ίδια τα παιδιά. Στην περίπτωση αυτή λοιπόν τα δύο μικροσυστήματα, η οικογένεια και το σχολείο, αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν την ανάπτυξη του παιδιού και κατ επέκταση την επίδοσή του στο σχολείο. Εξωσύστημα (exosystem) Ο όρος εξωσύστημα αναφέρεται σε ένα ή περισσότερα πλαίσια στα οποία το αναπτυσσόμενο άτομο δε συμμετέχει ενεργά αλλά ωστόσο τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σε αυτά επηρεάζουν το περιβάλλον μέσα το οποίο εντάσσεται το αναπτυσσόμενο άτομο (Bronfenbrenner, 1979: 25). Με άλλα λόγια, οι δομές του εξωσυστήματος επηρεάζουν την ανάπτυξη του παιδιού αλληλεπιδρώντας με ορισμένες δομές στο μικροσύστημά του. Παραδείγματα εξωσυστήματος 18