Fuq il-passi ta San Pawl

Transcript

1 Il-Bibbja Editorjal f idejna Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Fuq il-passi ta San Pawl Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru 123 Mejju - Ìunju 2001 Iz-Ûjara li amlilna l-qdusija Tie u l-papa Ìwanni Pawlu II kienet tabil aqq wa da storika. Biha l-papa mhux biss tana l-ewwel tlett Bejati Maltin fl-istorja tal-knisja f'pajjiωna, imma wkoll temm il-pellegrina ubilari tie u fuq il-passi ta' l-appostlu Missierna San Pawl. Dan kollu temm il-viωjoni ta' l-istess Ra aj tal-knisja, kif kien stqarr fid-29 ta' Ìunju tas-sena Hekk kien qal il-papa: "IΩ-Ωjara lill-postijiet Qaddisa li jfakkru l- ajja fuq din l-art tal-feddej ta na, lo ikament twassal ukoll all-postijiet li kienu mportanti all-knisja talbidu, Knisja li xehdet all-impenn missjunarju ta' l-ewwel komunità nisranija. Kienu afna dawn il-postijiet jekk a na nsegwu dak li kiteb Luqa fil-ktieb ta' l-atti ta' l-appostli." "B'mod partikulari nixtieq li jkolli x-xorti li nitlob u nimmedita f'ωew t ibliet li huma marbuta b'mod speçjali ma' l- istorja ta' Pawlu, l-appostlu tal-pagani. Qed na seb l- ewwel u qabel kollox f'damasku, il-post li jfakkar il-konverωjoni tie u. L-appostlu tal-futur kien fil-fatt qed jer ilha lejn din il-belt b ala persekutur, meta Kristu nnifsu da al flistorja tie u: 'Sawl, Sawl, aliex qed tippersegwitani?' (Atti 9, 4). Minn dak il-mument, iω-ωelu ta' Pawlu, issa ma kum minn Kristu, wassal b'qawwa ta' l- a eb il- Van elu lil parti kbira tad-dinja ma rufa taω-ωmien. Bosta kienu l-bliet evan elizzati minnu." "Ikun xieraq li nkun nista' inωur lil Ateni, fejn Pawlu tkellem b'mod ta' l- a eb fl-arjupagu (ara Atti 17, 22-31). Jekk a na nikkunsidraw ir-rwol tal-greçja fit-tiswir tal-kultura tad-dinja antika, nifhmu wkoll kif dak id-diskors ta' Pawlu jista' ji i kkunsidrat b ala simbolu tal-laq a bejn il- Van elu u l-kultura umana." Editorjal...65 Mixja twila...66 Kronolo ija tal- ajja ta San Pawl...67 Pawlu l-missjunarju...70 Fran iskani fis-sirja...73 Xhieda f Ruma...74 S. Pawl f Malta...78 Diskorsi ta mer ba...79 Is-Salmi...80 Pawlu t-tejologu...81 Kliem il-papa...94 Nixtiequ niddedikaw din il- ar a tar-rivista al dan ilpellegrina ubilari pawlin. U dan na mluh billi nikkonçentraw il- arsa ta na fuq Pawlu, l-appostlu tal- nus, kif ji i ppreωentat kemm fl-atti ta' l-appostli kif ukoll mill-istess ittri tie u. Aktar ma nifhmu lil San Pawl u l- idma tie u, aktar inkunu nist u nifhmu aliex il-papa ried ja mel dan ilpellegrina storiku, it-tielet wie ed tie u marbut mal- Ìublew Imqaddes, wara Ω-Ωjara tie u fuq l-áolja tas- Sinaj u fl-art Imqaddsa. L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

2 Il-Bibbja f idejna Mixja twila... Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl wara li ntemm il-pellegrina ubilari tal-papa Ìwanni Pawlu II Ur tal-kaldin; is-sinaj, l-g olja tan-nebo; Nazaret; Betle em; Ìerusalem; Ateni, Damasku; Malta; Ruma. Dan hu l-pro ett tal-pellegrina Ìubilari li l-papa wettaq u mieg u g ixna mill-qrib. L-a ar faωi tal-pellegrina aditu fuq il-passi ta l-appostlu tal- nus, appostlu li terraq, era u stinka sabiex ixandar il- Van elu ta Ìesù, sakemm fil-ktajjen wassal l-a bar fil-qalba ta l-imperu. Mixja twila u l-papa tenna b sa a li g alkemm qed ifakkar rajjiet tal-img oddi il-mixja fuq il-passi ta Ìesù g adha tisfida lil dawk kollha li jemmnu g ax il-kelma tieg u mhix kelma li g addiet imma triq tibqa tqanqal il-qlub ta dawk li b sinçerità qed ifittxu li jg ixu b mod s i il- ajja nisranija. Din il-mixja tal-pellegrina kienet mimlija esperjenzi u rajjiet storiçi g ax tista tg id li kull waqfa u rajja kienu mtaqqla mhux biss bil-piω taω-ωmien li j orr fuq spallejh il- Papa imma wkoll bil-piω tal- rajjiet storiçi li allew imnaqqxa tifkiriethom fl-imkejjen tal-waqfa. Ìrajjiet storiçi? Fl-ewwel tappa ta Marzu 2000 insibu: il-quddiesa fiç- Çenaklu (din kienet l-ewwel quddiesa wara aktar minn 400 sena - minn meta l-fran iskani tkeççew minn dan il-post g aωiω), iω-ωjara fil-yad Vashem (tifkira tal-olokawst tal-lhud) u l- ajt tal-punent (fejn talab ma fra l Alla g an-nuqqasijiet kontra l-poplu lhudi) u fil-wesg a tal-moskeji f Ìerusalem fejn iltaqa mal-awtoritiajiet iωlamiçi (wesg a li llum tokkupa l-ispazju fejn kien mibni t-tempju ta Ìerusalem). Fit-tieni tappa li g adha kemm intemmet insibu: iω-ωjara f Ateni bid-dikjarazzjoni flimkien mal-komunità Griega Ortodossa bit-tama li jing elbu l-firdiet bejn iω-ωew knejjes (fil-greçja Diskorsi, ritratti, informazzjoni o ra issibhom fuq l-internet Il-Papa fuq il-passi ta San Pawl: Il-Papa fl-art Imqaddsa: l-kattoliçi g adhom ibatu min abba diskriminazzjoni kontrihom); iω-ωjara fil-moskeja tal- Omajjadi f Damasku (din kienet l-ewwel darba li Papa da al f Moskeja). G alina l-maltin wkoll dan kien pellegrina storiku g aliex g all-ewwel darba wassal fuq l-artal tal-bejatifikazzjoni lil tlieta minn utna ulied l-appostlu tal-ìnus. Meta n arsu lura lejn dan il-pellegrina twil ma nistg ux ma nsemmux l-impenn u l-g ajta qawwija li ar et minn fomm il-papa biex tinstab soluzzjoni usta u ta paçi dejjiema fil-lvant Nofsani. Jalla l-kliem ta nkura iment tal-papa jsibu widnejn li jisimg u u qlub miftu a biex isaltan is-sliem fl-art Imqaddsa!!! 66 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

3 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl Tag rif Kronolo ija tal- ajja ta San Pawl I. Il-bidu tal- ajja ta' Pawlu (qabel it-32 WK) a. Twieled f'tarsus, belt taç-çiliçja - Atti 21, 39; 22, 3 b. Mid-Dar ta' IΩrael - 2 Kor 11, 22 ç. Mit-Tribù ta' Benjamin - Fil 3, 5 d. ÇirkonçiΩ fit-tmien jum - Fil 3, 5 e. Mo ti l-isem ta' Sawl ("Mitlub") - Gal 1, 15. Ma ruf b ala Sawl fost il-lhud u b ala Pawlu ("Û ir") fost il- Ìentili f. Missieru kiseb iç-çittadinanza Rumana u b'hekk Pawlu kien Ruman skond il-li i - Atti 16, 37; 22, II. L-Edukazzjoni ta' Pawl a. Imrobbi b ala FariΩew - Atti 23, 6 b. Meta kellu 14 ie mib ut Ìerusalem fliskola ta' Gamaljel - Atti 5, 24; 22, 3 ç. Sar FariΩew entuωjast u patrijott mimli Ωelu - Atti 22, 3 d. Sar persekutur ta' l- insara - Atti 7, 58; 8, 3-22; 29, 9-11 e. B ala sen a kien ja dem it-tined; kull lhudi kellu j allem lil ibnu sen a biex ikun jista' i ix - Atti 18, 3-20; 1 Kor 4, 12 f. Wara l-istudji, jer a' lura Tarsus. III. Il-KonverΩjoni ta' Pawlu u l- rajjiet ta' wara (31-45 WK) a. Il-konverΩjoni sse fittriq lejn Damasku u fil- Belt - Atti 9, Pawlu jfittex biex jarresta lill-insara - vv Jitlef id-dawl u jisma' le en Kristu - vv Ananija jωur lil Pawlu u jer a' jikseb id-dawl - vv b. Pawlu jirrakonta l-bidla tie u lil-lhud - Atti 22, 1-16 ç. Pawlu jirraklonta l-bidla tie u lil Agrippa - Atti 26, d. Jippriedka fis-sinagogi - Atti 9, e. Tlett snin fl-áarabja - Gal 1, f. Ritorn f'damasku - Atti 9, 23 g. F'Ìerusalem - Atti 9, h. Ja rab al Tarsus - Atti 9, 30 i. Sena f'antjokja - Atti 11, 25 j. It-tieni Ωjara f'ìerusalem - Atti 11, 30 IV. L-Ewwel Vja Missjunarju (46 - Awissu 48 WK) a. Pawlu u Barnaba ji u ma Ωula mill-knisja ta' Antjokja fis-sirja b ala missjunarji; Ìwanni Marku jmur ma hom - Atti 13, 1-3 b. Jitlaq mis-selewçja al Çipru - Atti 13, F'Salamina jippriedkaw lil-lhud - Atti 13, F'Pafos, Ser ju Pawlu jikkonverti - Atti 13, 6-12 ç. Lejn Perge; Ìwanni Marku jer a' lura - Atti 13, 13 d. Lejn Antjokja ta' Pisidja - Atti 13, L-ewwel priedka rrakkuntata ta' Pawlu - vv Dixxipli odda fost il- Lhud - v Dixxipli odda fost ilpagani - v Pawlu u Barnaba huma ppersegwitati u mkeççija - v.50 e. Lejn Ikonju - Atti 13, 51-14, 6 1. Jikkonvertu Lhud u Pagani 2. Min abba l-persekuzzjoni ja arbu lejn Listra u Derbe, bliet tal- Likaonja L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

4 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl f. F'Listra - Atti 14, 8-20a 1. Fejqan tal-ma tub - vv Jirrifjutaw il-qima - vv Pawlu m a ar - vv a (Timotju, Ewnikwe u Lois jiltaq u ma' Pawlu). F'Derbe - Atti 14, 20b- 21a h. Ûjarat fil-komunitajiet insara imwaqqfa di à - Atti 14, 21b-25a i. Minn Attalja ritorn lejn Antjokja - Atti 14, j. Rapport missjunarju f'antjokja - Atti 14, k. Konçilju ta' Ìerusalem - Atti 15, Rapport missjunarju - v.4 2. Materji duttrinali - vv Rapport lill-komunitajiet - vv V. It-Tieni Vja Missjunarji (Óarifa WK) a. F'Antjokja - Atti 15, Pawlu jirrifjuta li jie u lil Marku - v Jin aqad mie u SIlas - v Jaqsam is-sirja u ç- Çiliçja v. 41 b. Lejn Derbe u Listra - Atti 16, Jin aqad mie u Timotju - vv IΩur diversi postijiet - vv. 5-7 (Xitwa tal WK) ç. Lejn Troas - Atti 16, 8-11 (ViΩjoni u sej a all- Maçedonja - v.9) d. Lejn Filippi - Atti 16, Jikkonvertu Lidja u o rajn - vv Fejqan tat-tfajla li kienet taqra x-xorti - vv Pawlu u Silas fil- abs - vv KonverΩjoni ta' l- assies u l-familja tie u - vv Óelsien mill- abs - vv e. Lejn Tessalonika - Atti 17, Dixxipli odda - v Persekuzzjoni, arrest u elsien ta' Ìasun - vv. 5-9 f. Lejn Bereja - Atti 17, Dixxipli odda - v Persekuzzjoni - vv Lejn Ateni - Atti 17, L-altar ta' l-alla mhux ma ruf - vv U ud jemmnu - vv h. Lejn Korintu - Atti 18, Akwila u Prixxilla - vv Dixxipli odda - v Pawlu ji i mwettaq mill- Mulej - vv Rewwixta kontra Pawlu - vv i. Lejn Efesu u Çesarija - Atti 18, j. Lejn Ìerusalem, rapport fuq il- idma - Atti 18, 22a k. Lejn Antjokja - Atti 18, 22b - 23a. VI. It-Tielet Vja Missjunarju a. Pawlu jibda t-tielet vja missjunarju - Atti 18, 23 b. Jiltaqa' ma' Apollo - Atti 18, ç. Pawlu j addi xi tlett snin f'efesu - Atti 19, Predikazzjoni tal- Van elu u mirakli - vv Ulied Xeva; ruq talkotba tal-ma ija - vv Timotju u Erastu mib uta 'l-maçedonja - vv Demetrju, is-santwarju ta' Diana u r-rewwixta - vv d. Pawlu jer a' jωur 'l Maçedonja - Atti 20, 1-5 e. Pawlu f'troas; Ewtiku mo ti l- ajja mill- did - Atti 20, 6-12 f. Pawlu f'miletu - Atti 20 13, Pawlu lejn Miletu - vv Diskors tat-tluq - vv L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

5 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl. Vja lejn Ìerusalem - Atti 21, 1-16 h. F'Ìerusalem - Atti 21, 17 VII. L-a ar snin tal- ajja ta' Pawlu (58-66 WK) a. F'Ìerusalem - Atti 21, 18-23, Il-we da ta' Pawlu u r- rewwixta kontrih - 21, Salvat mill-armata rumana - 21, Pawlu jkellem il- em a - 22, Pawlu arrestat - 22, Id-difiΩa ta' Pawlu - 23, ViΩjoni ta' kura - 23, Tixwix kontra l- ajja ta' Pawlu - 23, b. Lejn Çesarija - Atti 23, 23-26, Pawlu mib ut quddiem Feliç - 23, Tribunal quddiem Feliç - 24, Sentejn fil- abs - 24, AkkuΩat quddiem Festu - 25, Appell ta' Pawlu lil Çesari - 25, Konsultazzjoni mas- Sultan Agrippa II - 25, Id-difiΩa ta' Pawlu quddiem Festu - 26, 1-32 ç. Lejn Ruma - Atti 27, 1-28, Vja u nawfra ju fuq Malta - 27, Fuq il-gωira ta' Malta - 28, Minn Malta al Ruma - 28, Milqu f'ruma - 28, Laq a mal-lhud f'ruma - 28, Sentejn b ala pri unier - 28, d. Il- elsien ta' Pawlu; vja missjunarju fl- Ewropa, abs u martirju - Rumani 15; 1 Timotju, Titu; 2 Timotju; Kitbiet ta' Missirijiet il-knisja u t- tradizzjoni tal-knisja 1. Pawlu juri x-xewqa li jmur Spanja - Rum 15, Riferenza f'timotju titkellem mill- elsien ta' Pawlu - 2 Tim 4, It-tradizzjoni tal-knisja titkellem mill-vja fi Spanja - Il-Kanone Muratorja; Klement minn Ruma 4. Xi storiçi jipotizzaw li mar l-ingilterra 5. Minn Spanja Pawlu jer ilha lejn Efesu 6. Minn Efesu jωur il- Knejjes fil-greçja 7. Mill-Greçja Pawlu jikteb l-ewwel Ittra lil Timotju - 1 Tim 1, 3 (63 WK) 8. Mill-Greçja jie u bastiment al Kreta 9. Ritorn lejn Efesu fejn jikteb lil Titu - Tit 1, 5 10.Pawlju j id lil Timotju li kellu j addi x-xitwa f'nikopolis - Tit 3, Pawlu arrestat mir- Rumani f'troas - 2 Tim 4, I alli xi affarijiet personali f'troas - 2 Tim 4, It-tieni pri unija hija afna aktar iebsa - 2 Tim 1, 15; 4, Il-martirju ta' San Pawl, bi qtu ir-ras, hija mirfuda minn diversi tradizzjonijiet tal-knisja tal-bidu. L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

6 Kitba ta Frédéric Manns ofm Pawlu l-missjunarju Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl L-esperjenza fit-triq ta' Damasku biddlet lil Pawlu f'missjunarju ta' l-irxoxt. Ilmessa ier tas-sinedrju jsir il-mib ut ta' Kristu. Ilkomunità ta' Antjokja li laq et lil Pawlu, malajr fehmet li ma set etx iωomm il-messa ta' Kristu ma luq. Il-Lhud tad-diaspora kienu qed jistennew il-milja tar-rivelazzjoni. Barnaba, Pawlu u Ìwanni Marku ew mib uta mill-komunità biex ixandru li Ìesù ta' Nazaret li kien ie umiljat mill-bnedmin kien il-kristu li kien qam minn bejn l- imwiet. Waqt l-ewwel vja missjunarju fl-asja Minuri, waqt li addew minn Çipru, il-van elu ie mxandar fiç-çentri Ω ar ta' Pafos, Perge, Antjokja ta' Pisidja, Ikonju, Listra u Derbe. Barnaba li kien minn Çipru mexxa dan ilvja. Il-vja i l-o ra kellhom imba ad jitmexxew minn Pawlu, li kellu ja ixxi b'mod metodiku. Wara li kien iwaqqaf komunità nisranija huwa kien ja Ωel l-ibliet li all-poωizzjoni ta hom ejografika, kulturali u ekonomika kienu çentri importanti. Ìeneralment dawn l-ibliet kienu ibliet kapitali tal-provinçji ta' l-imperu Ruman. Pawlu kien i alli warajh komunità nisanija msa a li kienet issir ukoll çentru missjunarju biex twassal ilfidi bl-ibliet tal-qrib. Ried mhux tant il-konverωjoni ta' xi belt partikulari imma fittex li jorganizza l-knisja. Ilbelt ta' Antjokja fuq l- Oronte minn fejn kienu telqu Pawlu u Barnaba allewwel vja ta hom kienet mudell. Il-Van elu ie m abbar wkoll f'filippi, post çentrali bejn il-greçja u l-bqija tad-dinja tal- Punent; f'tessalonika, belt kapitali tal-provinçja tal- Maçedonja, f'korintu, belt kapitali tal-provinçja ta' l- Akaja, u Efesu, belt li fiha kien hemm ir-residenza tal-gvernatur ta' l-asja u li bit-tempju ta' Artemis kienet çentru mportanti ta' pellegrina i. Fl-a arnett anke Ateni, il-belt tal-filosfi, kellha tirriserva sorpriωi al Pawlu. Il-filosfi ftit li xejn allew lilhom infushom ji u konvinti minn Pawlu. In-novità tal-messa amilhom ferm suspettuωi u nist u n idu li Pawlu ftit li xejn kellu suççess f'ateni, anke jekk irnexxielu jiωra' Ω-Ωerrie a tal-van elu. Forsi minn din l-esperjenza Pawlu t allem li l-a jar postijiet ax-xandir tal- Van elu kienu l-portijiet. Kien mill-portijiet li xtered il-messa tal-kristu Mislub u Irxoxtat fuq ittoroq tal-kummerç internazzjonali. Jekk hu hekk, aliex Pawlu wassal ukoll ilmessa lill-galatin? Dan ilvja ma jidhirx li kien skond it-tattika missjunarja tie u (Atti 16, 6-7)). Xorta wa da Pawlu xandar il- Bxara t-tajba lill-galatin. Jidher li kellu il-pjan li jaqsam il-galazja u l-fri ja sal- Bitinja li bil-portijiet preωenti set et toffri okkaωjoni tajba all-evan- elizzazzjoni. Fl-Ittra lill-galatin 4, 13, Pawlu jirrikonoxxi li kien min abba mar da li kienet qabditu li kien a l- okkaωjoni li jxandar il-bxara t-tajba lill-galatin. L-Atti ta' l-appostli miktubin minn Luqa ja tuna viωjoni ta' l-istorja tas-salvazzjoni ççentrata fuq Ruma. Fil-fatt Ruma ma kellhiex tkun l-a ar post tal- idma missjunarja ta' Pawlu. Dan kien ikun kontra l-ispirtu tal- idma missjunarja tie u: fil-fatt 70 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

7 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl Ruma di a' kellha Komunità nisranija qawwija. Qabel ma kien wasal Ìerusalem, Pawlu kien kiteb ittra lill-komunità ta' Ruma minn Korintu. Lilhom kitbilhom biex i abbrilhom li kien ser i addi minn nofshom qabel ma jkompli l- idma tie u fi Spanja. Imma nafu li Pawlu kien ie arrestat f'ìerusalem u l-pjanijiet tie u tbiddlu radikalment. Wara vja imqanqal fuq il-ba ar ra n-nawfra ju f'malta, fejn adda x-xitwa. Malli wasal Ruma adda ftit taω-ωmien ta t arrest domiçiljari sakemm ie me lus. Kulma nafu hu li ftit snin wara ie maqtul f'ruma. Jekk nie du l-interpretazzjoni eskatolo ika li ja ti Luqa lill-vja i ta' Pawlu, nist u n idu li l- Atti ta' l-appostli 16, 6-10 juru li Pawlu kien ikkunsidra l-missjoni tie u fil-parti tal-lvant ta' l-imperu b ala kompluta bil-waqfien talkomunità ta' Efesu. Meta wie ed jaqra dan it-test jie u l-ideja li ma kienx hemm komunitajiet li ma gewx imwaqqfa minn Pawlu. Imma rridu niftakru li d-dinja nisranija taω-ωmien kienet teωisti fil-lvant fil- Palestina u fis-sirja, min ajr ma ninsew il-kristjaneωmu fl- E ittu u fl-etjopja. Il-kollaboraturi ta' Pawlu ftit li xejn ji u msemmija u forsi wie ed jista' jie u l-ideja li dawn kien kollaboraturi minn ajr responsabbiltà jew inizjattiva. Hemm ideja o ra li ja tu l-atti li trid ti i ççarata. Fil-bidu l-atti juru lil Pawlu jippriedka metodikament lill-lhud; u jekk dawn jirrifjutaw il-messa il- Kelma ti i ndirizzata lillo rajn. Dan jaqbel mal- sieb Pawlin: il-fidwa hi l- ewwel offruta lil-lhud, imba ad lill-pagani. Imma wara l-konçilju ta' Ìerusalem il-ftehim kien çar. Fl-Ittra lill-galatin 2, 8-9 Pawlu jistqarr b'mod çar li l-missjoni tie u kienet lejn il-pagani. Veru li Pawlu kien beda jippriedka lissinagoga; imma kien proprju hawn fejn sab nies li emmnu f'alla, pagani simpatizzanti mal- udajiωmu. Áal Pawlu s-salib tal- Mulej huwa digà appell lillpagani (Gal 3, 13-14). Pawlu kkunsidra l-missjoni tie u kompluta filparti tal-lvant ta' l-imperu bit-twaqqif tal-komunità ta' Efesu. Qabel ma telaq al Ìerusalem kellu jaffronta l- kriωijiet l-aktar gravi tal- ajja missjunarja tie u: dawn il-kriωijiet kienu n olqu fil-komunitajiet tal- Galazja, ta' Korintu u ta' Efesu. Kienu waslulu rapporti li xi missjunarji kienu qed jattakkaw il-vangelu li hu kien abbar. Kif Pawlu ma kienx jinda al fil-komunitajiet li kien waqqaf addie or, daqshekk ie or ma kienx jie u pjaçir blind il barrani fil-komunitajiet tie u. Pawlu xamm li dan kien ser iwassal al firdiet fil-knisja. Diffikultajiet o ra kienu qamu fl-istess komunitajiet tal-galazja, f'korintu u f'efesu. Kien proprju f'dan il-perijodu diffiçli li Pawlu kiteb l-ittri tie u lill- Korintin, lill-galatin u lill- Filippin. L-ittra miktuba f'korintu lir-rumani hija preparazzjoni ta' dik li kellha tkun ittieni parti tal-missjoni tie u: ji bor flimkien ittemi tal-vangelu li hu kien abbar fil-parti tal-lvant ta' l-imperu. Fil-fatt f'din l-ittra Pawlu jitkellem fuq il-problemi baωiçi tal-fidi, filwaqt li juri l-intenzjoni tie u li j abbar il-van elu sa truf tal-punent ta' l-imperu. L-Atti jiktbu li Pawlu evita li jieqaf Efesu biex jiffranka Ω-Ωmien (Atti 20, 16); imma xorta wa da sejja il-mexxejja tal-komunitajiet f'miletu biex ikellimhom u jsellmilhom. F'dan iddiskors, meqjus b ala t- testment ta' Pawlu, l- Appostlu mhux biss irodd ajr lil Alla all-missjoni li kien wettaq imma fakkar ukoll li fil-qarib il-komunitajiet kellhom jaffaççjaw anke l-isfida ta' l- alliema L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

8 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl foloz. Fit-Tieni Ittra lil Timotju Pawlu jilmenta li 'dawk ta' l-asja' kienu telquh. Jidher li Pawlu ilminta minn dawk li kienu qed je duha kontra l-vangelu ppriedkat minnu, il-vangelu tal-óelsien mibni fuq idduttrina tal-ìustifikazzjoni permezz tal-fidi, kif insibu fl-ittra lill-galatin u lir- Rumani. Fil-kuntest ta' l-atti u ta' l-ittri Pawlini kienu u ud mill-insara ta' nisel Lhudi li tant kienu kkuntrastaw lil Pawlu l-missjunarju li kien abbar il-fidwa permezz ta' Kristu, u ta' Kristu biss, min ajr il-bωonn ta' l- rigward il- ustifikazzjoni permezz ta' l-opri personali, b al Pawlu fid-duttrina tie u fuq il- ustifikazzjoni permezz tal-fidi, it-tnejn juωaw l-istess vers ta' l- Iskrittura li jitkellem fuq l- ubbidjenza ta' Abraham quddiem is-sagrifiççju ta' IΩakk fejn it-tnejn jikkwotaw Ìen 15, 6 (Rum 4 u Ìak 2, 21-23). Pawlu jikkonkludi f'3, 28: 'Mela min ajr l- opri', u Ìakbu jikkonkludi f'2, 24, 'Mela mhux min ajr l-opri'. Ìakbu jqie ed f'relazzjoni Ìen 22, 9 ma' Ìen 15,6. L- ubbidjenza ta' Abraham jipproponi tradizzjoni nisranija differenti. Il-manifestazzjoni filpreωent tas-saltna ta' Kristu hija g al Pawlu ideja fundamentali. Huwa fil-preωent li Kristu jeωercita l-qawwa tie u b ala Kap tal-knisja li hija l- isem tie u. Bilma mudija min jemmen imut ma' Kristu, ji i me lus minn dnubietu u jqum mal- Mulej (Kol 2, 12). Minn issa l-im ammdin huma gglorifikati ma' Kristu fil-lemin tal-missier u jistennew irrivelazzjoni s i a ta' dak li di a' huma. Huma jie du sehem fis-sofferenzi ta' osservanza tal-preçetti tal- Li i ta' Mosè u l-opri tal-li i. Áal Pawlu triq wa da biss set et twassal allfidwa: Ìesù il-kristu, li l- kobor tie u deher proprju fl-umiljazzjoni tie u. L-Ittra ta Ìakbu tipproponi tejolo ija differenti minn dik ta' Pawlu. Áal Ìakbu il-fidwa tasal bl-opri tal-li i. Ìakbu ma je odhiex kontra Pawlu, imma kontra l- sieb Pawlin li huwa mifhum aωin. Huwa interessanti kif Ìakbru, fid-duttrina tie u fis-sagrifiççju ta' ibnu hija opra u r-ra uni tal- ustifikazzjoni tie u. Minnna a l-o ra Abraham ittama f'alla. Fil- ustifikazzjoni jidher li hemm siner ija, aqda bejn il-fidi u l- azzjoni. Fl-opri ta dem ilfidi (Ìak 2, 22). Áal Pawlu, il-fidi fi Kristu teωi i wkoll l-opri (Rum 3, 20) u ti i mwettqa fl-im abba. Il- abra li hu organizza all- Knisja ta' Ìerusalem kienet espressjoni ta' twemminu. Ìakbu ma jikkumbattix ilkristjaneωmu pawlin, imma Kristu all- id tal-knisja u tas-saltna ta' Alla. It-tifkira tal- idma missjunarja ta' Pawlu hija tifkira ajja li tista ddawwal dik li tissejja 'l-evan elizzazzjoni l- dida." Evangelizzazzjoni msejsa fuq ix-xandira tal-bxara t- Tajba, xandira lill-kulturi tallum, xandira li tibqa' temmen fil-mewt u l-qawmien tal-mulej b ala l-qawwa li ssalva u tbiddel...b alma amlet lil Pawlu u 'l dawk kollha li emmnu fil-kelma tie u. 72 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

9 Biex Il-Bibbja Speçjali: nifhmu f idejna il-papa a jar fuq il-kelma il-passi ta ta Alla San Pawl Tag rif Il-Fran iskani fis-sirja Fl-ewwel nofs tas-seklu XIII, meta San Fran isk kien adu aj, u ud millpatrijiet tie u waslu fis- Sirja biex ixandu il-van elu, b alma kien ikkmanda l- Mulej Ìesù. Illum il- urnata il-fran iskani huma preωenti f'dawn il-postijiet: DAMASKU Sa mis-sena 1223, xi Fran iskani ew mib uta mill-papa Girgor IX b'ittra ta' rakkomandazzjoni lis- Sultan tal-belt. Il-missjoni ta hom kienet limitata all-assistenza spiritwali ta' l-insara ejjin mill- Punent. Minkejja dan, numru ta' Fran iskani sofrew il-martirju f'din ilbelt: tnejn fl-1289, tlieta fil u tmienja fl Il- Parroçça Latina ta' Bab Touma iet imwaqqfa fl u fis-sena 1932 o ra iet imwaqqfa f'salhiye. Is- Santwarju li jfakkar id-dar ta' San Ananija, id-dixxiplu ta' Ìesù li ammed lil Sawl, hija dipendenti mill- Parroçça ta' Bab Touma. Irraba' dar tal-fran iskani f'damasku hija l-memorja ta' San Pawl f'tabbaleh, is- Santwarju li jfakkar il-post tal-konverωjoni ta' San Pawl. ALEPPO Fil-15 ta' Frar 1233, il- Papa Girgor IX ba at grupp ta' Fran iskani lill- Emir ta' Aleppo, Malik el- Azziz Muhammad. F'ittra li ib id-data 1238, l-istess Papa ried li joffru assistenza spiritwali lit-templari li kienu ew mitfu a l- abs f'din il-belt. Mill-kontenut ta' din l-ittra huwa çar li l- Fran iskani kienu ja dmu ma' l-insara tal-lvant li kienu f' aqda ma' Ruma. Il-kunvent u l-knisja ta hom, mibnija ewwa l-bieb ta' Antjokja, ew im arrfa mit-torok fl Fl-1695 il-fran iskani bdew i ixu fid-distrett ta' Shibennay u baq u hemm sa l-1937, meta ie inawgurat il-kattidral ta' Aziziye. Fl-1949 il-kulle Terra Sancta ie miftu. Dan il-kulle a l-post ta' l-iskola parrokkjali ta' Shibennay li kienet iet imwaqqfa mill-fran iskani fl Illum il-kulle andu wkoll seminarju li fih jit ejjew il-kanididati all- ajja Fran iskana. LATAKIA Il-Fran iskani waslu Latakia fis-sena Il- Knisja u l-kunvent tallum inbnew fl Il-Kustodja ta' l-art Imqaddsa fet et hawn Ωew skejjel parrokkjali, li ew nazzjonalizzati. Il-parroçca taqdi l- komunità Latina u l-fidili tal- Knejjes tal-lvant li m andhomx kappillan. KENAYE Il-missjoni ta' Kenaye infet et fl Hemm Knisja, kunvent u skola. Affiljata mal-komunità ta' Kenaye hemm iç-çentru missjunari ta' Jdeide li ie miftu fl YACUBIYE Din il-missjoni fet et fl Hemm komunità nisranija, kilomentru bo od mill-wied ta' Ornote. Il-Knisja parrokkjali nbniet fl GHASSANIYE Din il-missjoni nfet et fl- 1934, bi Knisja u kunvent. L-iskola infet et sena wara, liema skola, b all-bqija, iet nazzjonalizzata fl Il-Kappillan huwa wkoll responsabbli tal- Knisja u l-kunvent ta' Gisser eshshogour, li l-kustodja ta' l-art Imqaddsa ilha tamministra mill L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

10 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl Kitba ta Marcello Ghirlando ofm Je tie tag ti xhieda f Ruma l-vja ta' Pawlu al Ruma hu rrakkuntat fiddettall u r-rakkont juri l- pinna ta' xhud li ra b' ajnejh u li osserva d- dettalji tal-vja kollu. Mhumiex ftit l-istudjuωi li jωommu li dan ir-rakkont hu wie ed mid-dokumenti l-aktar importanti fuq issen a tat-tba hir tal-griegi u tar-rumani. Hu wkoll rakkont li juri l-fidi u l-affett kbir li Luqa kellu allappostlu Pawlu. Pawlu beda l-vja al Ruma ma' Luqa u Aristarku minn Tessalonika, flimkien ma' xi absin o ra, ta t il- arsien taç- Çenturjun Ìulju tar-ri ment ta' Awgustu (ara Atti 27, 1-2). Ilkoll tel u fuq ifen ta' Adiamiti, post fin-nofsinhar ta' Troas, fl-asja Minuri, li kien sejjer all-in awi tal- Asja. L- ada waslu Sidon, Pawlu niωel iωur l- a wa sakemm il- ifen kien wieqaf fil-port. Ìulju mexa tajjeb ma' Pawlu, u allieh imur and biebu biex ja tuh li kellu bωonn (Atti 27, 4). Minn Sidon il- ifen mexa all-irdoss ta' Çipru, sakemm qasam ilba ar lejn in-na a taç- Çiliçja u tal-pamfilja. F'Mira, f'liçja, iç-çenturjun sab ifen minn Lixandra li kien sejjer l-italja, u tella na fuqu (Atti 27, 7) Bi tbatija l- ifen wasal f'post, imsejja il-portijiet is-sbie, li kienu qrib il-belt ta' Lasaja, fin-nofsinhar talgωira ta' Kreta. Pawlu, li kellu esperjenza twila ta' vja i fuq ilba ar, wissa li jibq u filpost, aliex Ωmien issafar fuq il-ba ar kien alaq: Jum is-sawm kien a adda (Atti 27, 9), ji ifieri s-sawm marbut mal-festa Lhudija tal- Espjazzjoni, jew Jom Kippur (1-10 Tishri, skond il-kalendarju Lhudi). Ottubru kien oddu spiçça. IΩda ç-çenturjun ipprefera joq od al dak li qallu l-kaptan, li x'aktarx ried jid ol f'post aktar komdu, fejn set u j addu x-xitwa. Wera x- xewqa li jaslu sal-feniçi. port ta' Kreta (ara: Atti 27, 9-12). Wara li ew m ejjuna minn Ωiffa ejja minn-na a ta'nofsinhar, qamet grigalata li al naqra ma tef etx il- ifen fuq il-gωira ta' Kawdi. Wara li kellhom itell u d- d ajsa, allew il-mew i orrhom, peress li kienu niωωlu l-qlu biex ma jinkaljawx fuq is-sirti. L- ada kellhom sa ansitra jitf u t-ta bija l-ba ar biex il- ifen ma jkollux toqol Ωejjed u seta' jaffronta a jar il-maltemp (ara: Atti 17, 13-19). Jin tie li na tbu ma gωira Áal afna jiem la dehret xemx u lanqas kwiekeb; it-tempesta li qabditna ma kinitx afifa, hekk fl-a ar tlifna kull tama li nsalvaw (Atti 27, 20). Pawlu amel il-qalb lin-nies, li kienu tilfu kull tama: Óbieb, kien imisskom smajtu minni u ma tlaqtux minn Kreta; kontu te ilsu minn din il- sara u dan it-telf. Imma issa 74 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

11 Biex Speçjali: nifhmu il-papa a jar fuq il-kelma il-passi ta ta Alla San Pawl nwissikom biex ta mlu l- qalb, ax add minnkom mhu se jitlef ajtu; il- ifen biss jintilef. Áax dal-lejl deherli an lu ta' dak Alla li tie u jien u li lilu nqim, u qalli: TibΩax Pawlu,. Je tie li int tidher quddiem Çesari; ara, Alla tak ilgrazzja li dawk kollha li qe din jivvja aw mie ek isalvaw. Mela qawwu qalbkom bieb. Jien nemmen f'alla li hekk isir, sewwa sew kif abbarli. Jin tie li na btu ma' gωira. (Atti 27, 21-26) Fl-erbatax-il jum talvjagg il-ba rin li kienu resqu qrib xi art u wara li skandaljaw il-fond talba ar, beω u li xi mkien kienu ser ja btu ma' sikka. Il-ba rin bdew ifittxu li ja arbu mill- ifen u niωωlu d ajsa l-ba ar b allikieku biex idendlu xi ankri millpruwa (Atti 27, 30). Pawlu fehem il- sieb ta hom: Jekk dawn ma jibq ux fuq il- ifen, intom ma tist ux issalvaw (Atti 27, 31). Issuldati fil-pront qaççtu l- bula tad-d ajsa u allewha tmur al ri ha. Sadattant Pawlu amel il-qalb lil kul add u e ighom biex jitrejqu b'xi a a. Imba ad kul add amel il-qalb u adu xi a a tal-ikel huma wkoll, Konna b'kollox mitejn u sitta u seb in ru fuq il- ifen (Atti 27, 36-37). Masseb lem u bajja bi xtajta fiha. Riedu jitf u l- ifen fuqha iωda l- ifen abat ma' sikka u l-poppa bdiet titfarrak bil-qilloa tal-mew. Is-suldati, li kellhom iwie bu b' ajjithom kieku xi pri unier kellu ja rab, riedu joqtlu l-pri unieri. IΩda ç- çenturjun li ried isalva 'l Pawlu, ma alliex il- sieb ta hom ise. Lil dawk li kienu jafu j umu ordnalhom jintef u huma l- ewwel il-ba ar u jmorru l- art; lill-o rajn ordnalhom jil qu x-xatt, min fuq twavel u min fuq bçejjeç imkissra tal- ifen. U hekk kul add qabad l-art qawwi u s i (Atti 27, 43-44). Sirna nafu li l-gωira kien jisimha Malta Ir-rakkont ta' Atti 28, 1-10 ji bor fih il-pa na glorjuωa tal-iskrittura marbuta direttament mal-gωira ta na. Luqa jirrakkontalna kif il-providenza ta' Alla wasslet lil Pawlu fuq ilgωejjer ta na. Minkejja li Atti ma j idulniex li Pawlu ppriedka l-van elu, is-sinjal evan eliku tal- elsien milllif a u l-fejqan li Pawlu wettaq fuq afna morda flisem ta' Ìesù, huma sinjali konkreti li fi tliet xhur li Pawlu dam fuq il-gωejjer ta na huwa ttraωmetta lil missirijietna l-bxara t-tajba tal-van elu, messa li çertament sab qlub doçli f'dawk li iebu ru hom ma na bi lewwa liema b ala. In allu lil Luqa jkellimna fuq dil- rajja providenzjali li permezz ta ha Pawlu nissilna fi Kristu Ìesù u amilna tie u al dejjem. Meta lisna mill- arqa, sirna nafu li l-gωira kien jisimha Malta. In-nies ta ha iebu ru hom ma na bi lewwa liema b alha. Laq una tajjeb lilna lkoll u qabbdulna u ie a, ax kienet bdiet nieωla x-xita u kien ilbard. Mela Pawlu abar qatta zkuk niexfa u tefa hom fin-nar. Fizzkuk kien hemm lif a li malli asset is-s ana, ar et u qabdet ma' L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

12 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl id Pawlu. In-nies tal-gωira, kif raw il-lif a mdendla ma' idu, bdew i idu wie ed lill-ie or: "Dar-ra el Ωgur xi qattiel, ax ad li elisha mill-ba ar, il- ustizzja ma allitux i ix! Imma hu farfar il-lif a on-nar u ma ralu xejn. Huma stennew li se jarawh jintefa jew jaqa' u jmut f'daqqa. Wara li damu jistennew afna u raw li ma ralu ebda deni, biddlu l- sieb u bdew i idu li kien xi Alla. F'dawk l-in awi kien hemm l-oqsma tal-prinçep tal-gωira, li kien jismu Publju. Dan laqa na u bilqalb kollha Ωammna andu tliet ijiem. Missier Publju nzerta mix ut, marid bid-deni u d-disinterija. Pawlu da al dejh, amel talba, qie ed idejh fuqu u fejqu. Wara dan imba ad bdew ukoll jersqu andu l-morda l-o ra tal-gωira, u hu fejjaqhom. Tawna wkoll minn kull xorta ta' id, meta gejna biex nitilqu, abbew fuq il- ifen kull ma konna ne tie u (Atti 28, 1-10). Wara tliet xhur tel u fuq ifen ta Lixandra, bixxbieha ta' Dijoskuri fuq ilpruwa, ji ifieri x-xbieha talallat Kastor u Polluçi, il- arriesa tal-ba ar. Fi triqthom lejn Putijoli waqfu tliet ijiem SirakuΩa, fejn skond tradizzjoni antika Pawlu ltaqa' ma' komunità nisranija evan elizzata minn kmissjunarji anonimi. Wara li addew minn Re ju, wara jumejn waslu Putijoli. Hemm sibna xi a wa, li stednuna noqo du sebat ijiem ma hom, u hekk wasalna Ruma (Atti 28, 14). L-a wa ta' din il-belt li kienu sem u bil-wasla ta' Pawlu ew sal-forum ta' Appju, xi 66 km bo od minn Ruma, u sat-tliet Tvieren, xi 49 km minn Ruma biex jilq uh. Dawn kienu Ωew stazzjonijiet tal-posta u post ta' mistrie fuq l-appia allvja aturi li mill-lvant kienu jridu jaslu Ruma. Malli rahom, Pawlu radd il- ajr 'l Alla u qawwa qalbu (Atti 28, 15). Meta d alna Ruma, Pawlu tawh il-permess joq od alih b'suldat assa mie u. (Atti 28, 16), ji ifieri ta t kustodja militari. Tlabtkom ti u biex inkellimkom Wara tlitt ijiem, peress li Pawlu ma setax jo ro, laqqa flimkien il-kapijiet tal-lhud u ççara l-kaω tie u ma hom. Spjega r-ra uni tal-ktajjen tie u. Hu kien marbut min abba l-mib eda personali ta' xi Lhud fanatiçi, li min abba fihom kellu jappella al quddiem Çesari, u mhux ax kellu xi j id malpoplu tie u jew ax amel xi a a kontra d- drawwiet ta' missirijietu. Áalhekk tlabtkom ti u biex narakom u nkellimkom, ax jien min abba t-tama ta' Israel ninsab marbut b'din il-katina (Atti 28, 20). Il-Lhud wie bu li la kienu rçevew ittri fuqu mil- Lhudija u lanqas ma ew m arrfa b'xi a a aωina fuqu. Imma rridu nisim u minn andek kif ta sibha int; ax dwar din is-setta sirna nafu li kullimkien qe din je duha kontra ta ha (Atti 28, 22). Ftiehmu fuq laq a o ra li aliha ew afna aktar milli kienu ew id-darba ta' qabel. Lilhom Pawlu espona l-fidi nisranija. U minn fil odu sa fil axija qa ad ja tihom xhieda u jfissrilhom x'inhi s-saltna ta' Alla, u amel kemm fela biex jipperswadihom permezz tal-li i ta' Mosè u l- Profeti alli jemmnu f'ìesù Kristu (Atti 28, 23). Xi w ud emmnu f'dak li xandrilhom u o rajn ma emmnux. Quddiem in-nuqqas ta' fidi ta hom Pawlu tennielhom il-kliem tal-profeta Isaija (6, 9-10). Hu temm din il-laq a billi qalilhom: Kunu afu, mela, li Alla ba at din is-salvazzjoni tie u lill-pagani; u huma jisim u (Atti 28, 28). Minkejja li baqa' ta t kustodja militari, Pawlu dam joq od hemm al sentejn s a fid-dar li kien kera; hemm kien jilqa' lil dawk kollha li kienu ji u andu, ixandrilhom issaltna ta' Alla u j allimhom fuq il-mulej Ìesù Kristu bil-kura u bla tfixkil (Atti 28, 30). B'dan il-kliem ja laq il- Ktieb tal-atti tal-appostli. Luqa jtemm il-missjoni tie u b ala l-istoriku tal- Knisja tal-bidu. Bil-predikazzjoni ta' Pawlu f'ruma, il-pjan li fassal alih f'atti 76 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

13 Biex Il-Bibbja Speçjali: nifhmu f idejna il-papa a jar fuq il-kelma il-passi ta ta Alla San Pawl ie mitmum. Ruma kienet saret ir-rikapitulazzjoni talinsara ta' nisel pagan, b alma f'ìerusalem saret ir-rikapitulazzjoni tal-insara ta' nisel Lhudi. Fis-sintesi ta' Luqa, iω-ωew knejjes saru a wa fi Kristu; fih sabu l- aqda fl-im abba. Matul dawn is-sentejn f'ruma, Pawlu adem u siebu baqa' wkoll imur all-knejjes li hu kien waqqaf, mhedda kif kienu bil-predikazzjoni tal-lhud ta' tendenza gnostika. Hu f'daω-ωmien li kiteb tliet Ittri o ra: ittra personali lil Filemon; l-ittra lill-kolossin, li probabilment ew evan elizzati minn Epafra, li Pawlu stess x'aktarx nissel fil-fidi; l-ittra lill-efesin, ittra çirkulari mib uta lillkomunitajiet tal-asja Prokonsolari, qrib Efesu. L-a ar snin sal-martirju Wara s-sentejn li adda f'ruma, il- rajjiet li nafu fuq Pawlu ma jist ux ji u ma quda bi preçiωjoni. Xi elementi li andhom il-probabiltà li huma storiçi huma dawk li nsibu fl-ittri Pastorali. Dawn huma: permanenza dida ta' Pawlu f'efesu ma' Timotju u vja qasir fil- Maçedonja wara li alla lil Timotju f'efesu (Ara: 1 Tim 1, 3); permanenza ta' Pawlu fil-gωira ta' Kreta ma' Titu (ara: Titu 1, 5); Ωjara f'nikopoli tal-epiru (ara: Titu 3, 12); pri unija o ra f'ruma, minn fejn jitlob lil Timotju jasal andu millaktar fis u jitolbu j iblu l- mantell u l-parçmini tie u li kien alla fi Troas (ara: 2 Tim 1, 17; 4, 9-21); vja fi Spanja li a kien qed jippjana li ja mel f'rum 15, 24. Klement ta' Ruma, il- Framment Muratorjan, l-atti ta' Pietru u Pawlu u afna Missirijiet u Kittieba tal- Knisja jixhdu al dan ilvja ta' Pawlu. Nist u n idu li x'aktarx, wara li temm l-ewwel pri unija tie u f'ruma, Pawlu mar fi Spanja sarrebbie a tas-sena 64wK. Ma nafu xejn fuq l-attività tie u hemm. X'aktarx minn Spanja, fis-sena 64wK, mar fil-lvant. Fissena 64wK kien Efesu, minn fejn adda fil- Maçedonja. Kien hawn, skond xi studjuωi, li Pawlu kiteb l-ewwel ittra lil Timotju. Wara x'aktarx mar Kreta. Forsi adda wkoll minn Korintu. Hawn alla lil Titu jmexxi lill-komunità nisranija. Mar Nikopoli, fejn adda x-xitwa. X'aktarx imba ad mar Troas, fejn kellu jitlaq malajr u definittivament al Ruma. U ud ja sbu li Pawlu kien imfittex missigurtà rumana ax kien wie ed mill-mexxejja ta' l- insara. Fil-fatt, sa mis-sena 64wK, l-imperatur Neruni kien beda kampanja ta' persekuzzjoni kontra l-insara li ew akkuωati b'tixwix u bil- ruq tal-belt ta' Ruma. Áall-a har tas-sena 66 u l-bidu tas-sena 67wK, Pawlu kien pri unier al darb'o ra f'ruma, mhux aktar ta t kustodja militari, imma ta t kustodja pubblika, sakemm kien qed jistenna l-proçess li bil-wisq probabbli wasslu sal-kundanna tal-mewt. Il-kundanna iet esegwita x'aktarx lejn irrebbie a jew is-sajf tassena 67wK. Pawlu, l-apposlu tal- nus, li b' ajtu kollha kien xehed al Kristu, jitwa ad mie u salmewt u jikseb il-premju tant mixtieq, fejn Kristu jsir il- ajja tie u al dejjem. Dan aliex dak kollu li alija kien qlie, jien addejtu b ala telf min abba Kristu. U dan biex na raf lilu u l- qawwa tal-qawmien tie u mill-imwiet, u naqsam mie u t-tbatijiet tie u, u nsir nixb u filmewt, biex jirnexxili nikseb il-qawmien mill-imwiet (Fil 3, ). L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

14 Kitba ta Guido Schembri ofm San Pawl f Malta Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl Atti kapitlu 28 In-nies tal- ifen li kollha kemm kienu elsu mill- arqa saru jafu li l-gωira li fiha sabu l-kenn kien jisim a Malta. Malli tel u l-art raw isir il-miraklu tallif a li tel et ma' id Pawlu u ma ta tux ilmewt kif suppost amlet. Dan il-miraklu sewa allmissjoni ta' l-appostlu fi gωirijietna. Wara l-laq a eneruωa li missirijietna amlu lil dawk kollha li elsu mill- arqa, laq a li Luqa jfa ar bi kliem millisba, Pawlu fejjaq lil missier Publju, il-protos talgωira. Hawn ikun ta' siwi li na mlu xi mistoqsijiet: Hu Ωgur li Malta ta' l-atti hija Malta ta na? Dwar dan m' andu jkun hemm l-ebda dubbju ax Luqa huwa hekk preçiω fid-deskrizzjoni tal- arqa li ma jistax i alli dubbji jekk ilgωira kinitx Malta ta na jew xi gωira o ra qrib ixxtajtiet tal-jugoslavja b'isem li jixba lil dak ta' Malta. Ir-ra unijiet huma dawn: Id-direzzjoni tar-ri grigal li beωωa lin-nawfragi li sejrin ja btu mas-sirti, ixxatt tal-libja, li tinsab lejn in-nofsinhar ta' Malta; ittluq minn Malta lejn SirakuΩa, Re ju u Putijoli u t-tradizzjoni antika bilmonumenti li jfakkru l- mi ja ta' l-appostlu fi gωiritna. Hu veru li Luqa j id li l-ba ar tat-tempesta kien l- Adrija, imma f'dak iω-ωmien f'adrija kienu jifhmu l-ba ar Mediterran. F'liema bajja ta' Malta tel u in-nawfragi? Áal din il-mistoqsija m'hemmx twe iba çerta. Li l- ifen tfarrak mal-gωejjer fejn hemm l-istatwa ta' l- Appostlu hi tradizzjoni reçenti u hu wisq diffiçli li l- rajja se et hemm f'tempesta tal-grigal. Jin ataw xi opinjonijiet o ra fosthom, l-iktar wa da probabbli hi dik li t id li l-post li Luqa jsejja telassanein kien dak li missirijietna sej u tal-g aωωenin fejn hemm il-kappella qrib il-gillieru. Meta jonfo il-grigal hawn jidhru wkoll iω-ωew kurrenti ta' ilma li jsemmi Luqa fl-atti. Xi tfisser il-kelma protos li l-atti ja tu lil Publju? Protos tfisser "l-ewwel wie ed" u nist u nifhmu li Publju kien il-gvernatur Ruman tal-gωira, jew li Ruma tatu dan it-titlu oli ax kien ma ruf b ala bniedem ta' dinjità olja fl-imperu. Skond it-tradizzjoni kien il-gvernatur tal-gωira. Óalla xi komunità nisranija meta Pawlu telaq minn Malta? L-Appostlu dam tliet xhur fostna. Kien f'kustodja libera, ji ifieri seta' jo ro mill-habs bil- assa ta' suldat mie u. Seta' wkoll imur f'postijiet diversi biex j allem. Áamel afna mirakli u fejjaq sa ansitra lil missier Publju. Áalhekk andna nifhmu, kif aseb San Ìwann Krisostmu, li kkonverta afna. Nafu mill-atti li meta l-appostlu kien ifejjaq lil xi add, il-familja tie u kienet tit ammed. Áandna nifhmu wkoll li, kif amel fi bnadi o ra, qabel ma telaq alla lil xi add biex jie u sieb talkomunità li waqqaf u mhux improbabbli li l-kap talkomunità li alla kien Publju. Wara t-tliet xhur li l- Appostlu adda fostna ma' Luqa u Aristarku, minn hawn ba ar lejn SirakuΩa, Re ju u Putijoli sa ma wasal Ruma. F'Ruma adda aktar minn sena o ra fil- abs, allem afna nies, u fl-a ar ie me lus. Nafu imma li kien irçieva l-martirju, bi qtug ir-ras, fil-belt ta Ruma fissena 67wK. 78 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

15 Biex Il-Bibbja Speçjali: nifhmu f idejna il-papa a jar fuq il-kelma il-passi ta ta Alla San Pawl Fil-Memorjal ta' San Pawl, f'damasku Diskorsi ta mer ba TAL-KUSTODJU TA' L-ART IMQADDSA Giovanni Battistelli ofm Missier Qaddis, Il-Providenza illum qed ter a' ta tini x-xorti li attieni darba nilq ek f'santwarju m ares mill- Fran iskani ta' l-art Imqaddsa. Hawnhekk nilq ek f'ismi, f'isem uti l- Fran iskani u r-reli juωi kollha li ja dmu fis-sirja. Kien fis-sena 1221, ftit wara l-konverωjoni tie u, li San Fran isk ipprova ji i s- Sirja. U mill-kapitlu Ìenerali ta' l-1217, mill-porzjunkola, huwa ba at l-ewwel Patrijiet tie u f'din l-art. Il-preΩenza Fran iskana f'damasku tmur lura al Ωmien il-papa Girgor IX. Fl huwa ddelega l- ewwel Fran iskani biex jaslu sas-sultan Al-Ahraf Musa, u Melek el-kamel li kien di a' laqa' lil San Fran isk f'damietta, fl-e ittu. Warajhom il-fran iskani baq u sal- urnata tallum fis-sirja. Fl-1971, il-predeçessur venerabbli tie ek, il-qdusija Tie u l-papa Pawlu VI, ried ja tina l- Memorja ta' San Pawl, li inti llum qed tonora bil-preωenza tie ek. Niftakru fil-kliem tie ek mimli fidi fir-rieda ta' Alla meta sentejn ilu inti abbart lill-knisja kollha ix-xewqa tie ek li ΩΩur il-postijiet qaddisa tal-fidwa. Int kont ktibt: "Nixtieq nieqaf nimmedita f'ωew t ibliet marbuta b'mod intimu mal- ajja u l- idma ta' l-appostlu Pawlu, l-appostlu tal-pagani. Na seb f'damasku, ilpost li jfakkar il-konverωjoni tie u." A na stennejna bittama il-wasla ta' dan il-jum, jum li fih Alla laqa' x-xewqa tie ek u t-talba tal-knisja. A na nbierku lill-mulej all- id kbir li ser jo ro minn din iω-ωjara tie ek, din iω- Ωjara dida fil-postijiet talfidwa, Ωjara li hija sinjal talmixja tas-sena tal-ìublew. BiΩ-Ωjara tie ek lill- Memorjal ta' San Pawl, inti qed tistieden lill-knisja kollha biex tirrifletti fuq il-konverωjoni u s-sej a ta' l-appostlu Pawlu li se hew f'din il-belt, rajjiet li huma parti millistorja tas-salvazzjoni. Jalla, bl-eωempju ta' Pawlu u l-pellegrina tie ek il-mulej ja ti lill-knisja spirtu missjunarju m edded favur l- evangelizzazzjoni l- dida. IΩ-Ωjara tie ek hija kelma ta' kura lilna l- Fran iskani li na dmu fis- Sirja. Hija sej a allfedeltà u l-perseveranza all-mandat mo ti lilna mis-sede Appostolika. Ilfedeltà ta na iet issi illata bil-martirju. Kien proprju hawn, f'din il-belt, li l-beatu Emmanuel Ruiz u s abu xerrdu demmhom fis-sena Grazzi, Missier Qaddis, ad-don li amiltilna biω- Ωjara tie ek. IΩ-Ωjara tie ek hi alina reli juωi Fran iskani ta' l-art Imqaddsa okkaωjoni biex in eddu l-ubbidjenza ta na lejn is-sede Appostolika u l-knisja kollha. TAL-QDUSIJA TIEGÓU Papa Ìwanni Pawlu II G eωieω uti, insellem lir-reli juωi fran iskani tal-kustodja ta l-art Imqaddsa li jie du sieb din id-dar, lir-reli juωi nisa u lill-lajçi li llum jinsabu hawn. Ninsab kuntent li qieg ed infakkar flimkien mag kom l-appostlu Pawlu f din id-dar mixtieqa mill-predeçessur tieg i Papa Pawlu VI biex ti bor fiha t-teωor tal-fidi, spiritwalità u erqa missjunarja tal- Appostlu tal- nus li fit-triq ta Damasku aççetta li jilqa d-dawl ta Kristu. Meta sab il-verità kollha, l-appostlu Pawlu l- ewwel g adda tlitt ijiem fisskiet u d-dlam tal-fidi qabel ma rçieva l-mag mudija u skopra l-komunità nisranija tal-post u telaq i abbar il- Van elu. Dan iç-çentru g andu b ala vokazzjoni li jipproponi l-ispiritwalità pawlina lill-ir iel u n-nisa li jixtiequ jieqfu g al ftit waqtiet fil- ajja nisranija tag hom biex jg ixu b mod s i il- ajja talmag mudija tag hom u s- sej a tag hom fil-knisja. L- appostlu jfakkarna li l-missjoni tie u l- ajja bl-aççettazzjoni tad-dawl ta Kristu li minnu ti i r-rivelazzjoni s i a Jalla dawk li jibbenefikaw minn dan l-ispazju spiritwali offrut minn din iddar jimxu kuljum fuq ilpassi ta l-appostlu tal- nus! Bil-Barka Apostolika. L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

16 Il-Bibbja Is-Salmi f idejna SALM 33 L-G anja tal-gust f ri lejn il-mulej Il-bniedem tal-bibbja jara dejjem fil- olqien is-sinjal tal- Kelma ta' Alla, il-kelma li to loq tal-óallieq. Dan is-salm g alhekk huwa innu lill-kelma divina li to loq u ta dem fil- olqien, kelma li ssir azzjoni fl-istorja tal-bnedmin. Is-salmista jag raf l- opra ta' l-g a eb ta' Alla fil- olqien u fl-istess in jag mel att ta' fiduçja totali fil-mulej: Fih jinsab l-hena ta' qalbna, fl-isem qaddis tieg u t-tama tag na! Áannu, usti, bil-fer lill-mulej; jixirqilhom ifa ruh in-nies sewwa. Fa ru l-mulej bid-daqq taç-çetra; annulu fuq l-arpa b' axar kordi. Áannulu anja dida; doqqulu bis-sen a u b'le en qawwi. Áax sewwa hi l-kelma tal-mulej, kollox bil-fedeltà huwa amel. Hu j obb id-dritt u s-sewwa; bit-tjieba tal-mulej mimlija l-art. Bil-kelma tal-mulej saru s-smewwiet, u b'nifs fommu t-tiωjin kollu ta hom. B al f' arra l-ilmijiet abar, u l-ib ra kbar fi m aωen. Óa tibωa' mill-mulej l-art kollha; jitbeωωa' minnu kull min j ammar fid-dinja. Áax hu tkellem, u hi saret; hu ordna, u hi twaqqfet. Il-Mulej ixejjen il-fehmiet tal- nus, ifixkel il- sibijiet tal-popli. Imma l-fehma tal-mulej tibqa' al dejjem, minn Ωmien al Ωmien il- sibijiet ta' mo u. Hieni l- ens li l-mulej hu Alla tie u, il-poplu li hu aωel b'wirtu. Mill- oli tas-smewwiet i ares il-mulej, u jara l-bnedmin kollha; mill-post fejn j ammar jist arre fuq dawk kollha li j ixu fuq l-art. Hu jsawwar il-qalb ta' kull wie ed, u ja raf emilhom kollu. Ma ja mel xejn is-sultan bl-eωerçtu tie u kollu, anqas ma je lisha l-gwerrier bil- ila kollha tie u. Xejn ma jiswa Ω-Ωiemel ar-reb a, b'sa tu kollha 'l add ma je les. Ara, ajnejn il-mulej fuq dawk li jibω u minnu, fuq dawk li jittamaw fit-tjieba tie u. Biex je ilsilhom mill-mewt ajjithom, u ja jihom fi Ωmien il- u. Ru na tixxennaq all-mulej, hu l- ajnuna u t-tarka ta na. Fih jinsab l-hena ta' qalbna, fl-isem qaddis tie u t-tama ta na. Óa tkun, Mulej, it-tjieba tie ek fuqna, kif fik hi t-tama ta na. 80 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

17 Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl PAWLU it-tejologu Frédéric Manns ofm L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

18 Il-Kelma t Alla g alina llum Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl Sultan ta' Franza darba ltaqa' ma' min kien qed jaqta' l- ebel. Áall-mistoqsija: X'intom ta mlu, l- ewwel wie ed wie eb li kien qed jaqta' l- ebel, it-tieni li kien qed i aqqadhom flimkien u t-tielet li kien qed jibni kattidral. Fil-bidu tat-tielet millennju il-knisja qed tiskopri l-ur enza ta' rievan elizzazzjoni dida. Il-Papa qed i e ge lill-insara biex jer u all-entuωjaωmu tal-bidu quddiem l-isfidi tad-dinja tallum. Min iltaqa' mal-mulej Irxoxt ma jistax ma jitkellimx. "ÓaΩin alija jekk ma nxandarx il- Van elu!", kien stqarr f'dan is-sens l-appostlu Pawlu (1 Kor 9, 16). Il-vja tal-papa fuq il-passi ta' Pawlu fil- Greçja, is-sirja u Malta jipproponi b ala mudell ta' evan elizzatur lil Pawlu ta' Tarsu, bniedem ta' kultura doppja, li amel l- esperjenza tal-mulej irxoxt u ddedika ajtu biex ixandar iç-çertezza li Kristu huwa aj. Tajjeb li nirriflettu fuq l- intuwizzjonijiet u l- sieb tejolo iku ta' l-appostlu Pawlu. Il- isem mistiku F'nofs il- abbara tal- Bxara t-tajba, Pawlu huwa dak li bena l-ewwel Kattidral tal- sieb nisrani. Ir-ruΩun li ja ti d-dawl lil binja kollha tie u hija l- apparizzjoni ta' Kristu rxoxt fit-triq lejn Damasku. DIn l- esperjenza ddawwal lil Pawlu minkejja l- ama ta' dak il- in. Áodda ma Ωula, imdawwal mill- Ispirtu s-santu, m allem mill-appostli l-o ra, l- Appostlu kellu ji bed ilkonkluωjonijiet ta' din illaq a mhux ippjanata. Li tippersegwita lill-insara kien ifisser tippersegwita lil Kristu nnifsu. F'mument, Pawlu l-intuittiv, fehem idduttrina kollha tal-knisja b ala l- isem mistiku ta' Kristu. Kristu huwa r-ras tal- isem u l-insara huma membri ta' dan il- isem. Fost il-veritajiet li jidhru sewwa fl-ittri li jdawwlu l- Kattidral ta' Pawlu b al twieqi kbar, tajjeb li nindikaw il-primat ta' Kristu, ilpoωizzjoni essenzjali talqawmien, l-abolizzjoni talli i moωajka, u l- ustifikazzjoni permezz tal-fidi f'ìesù Kristu u l- aqda intima ta' dawk kollha li jemmnu fi Kristu u bejniethom. Id-duttrina tal-primat ta' Kristu kienet di à iet iççelebrata fl-innu pre-pawlin ta' l- Ittra lill-kolossin. Hu fl-ordni tal- olqien u tal- olqien mill- did li Kristu andu l-primat. Kollox ie ma luq permezz tie u u min abba fih. Bil-qawmien tie u millimwiet, huwa sar l-ewwel wild fost il-mejtin. Pawlu jitlob fil-fond il- Passjoni sal-punt li j ib ixxbieha ta' l-imsallab quddiem dawk li jisim uh (Gal 3, 1). Imma hu qatt ma jifred il-qawmien ta' Kristu mis-sagrifiççju tal-fidwa tie u. Pawlu kien i obb jirripeti l-formuli kerigmatiçi li kienu j abbru il-mewt u l- qawmien ta' Ìesù. Huwa probabilment ma kienx jaf il-mulej fuq din l-art (2 Kor 5, 16), imma huwa ra l- Mulej irxoxt; l-apparizzjoni fit-triq ta' Damasku amlet minnu awtomatikament appostlu (1 Kor 9, 1; 15, 8), u j ares f'qalbu din it-tifkira tal-manifestazzjoni tal-mulej Greçja Laqg at mal-president tal- Greçja u mal-arçisqof Grieg Ortodoss ta Ateni u bdil ta rigali-tifkira. 82 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

19 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl Greçja Mument ta riflessjoni f ri lejn l-arjopagu ta Ateni u dikjarazzjoni flimkien mal-komunità Ortodossa. tal-glorja (1 Kor 2, 8). Huwa jirriferi all-qawmien b ala l- rajja deçisiva li min ajrha il-fidi nisranija hija vojta u bla skop (1 Kor 15, 14-17). Fiha jara l-kopja u l-kawωa tal-qawmien spiritwali tan-nisrani u r-rahan tal-qawmien korporali li andha tinkuruna l-opra tal-fidwa fl-a ar jum (Rum 6, 4-11; Fil 3, 10-11; 1 Kor 15, 20-22). Il-Parusia L-Ittri ta' Pawlu huma kitbiet ta' l-okkaωjoni. Hu biex iwie eb all-kwistjonijiet pastorali konkreti li Pawlu jiddetta l-ittri tie u li mba ad jiffirma huwa stess. Fl-Ittra lit-tessalonkin Pawlu jaffronta l-problema tar-ritorn ta' Kristu jew talparusia. Parusia tfisser preωenza. It-terminu kien ji i riωervat aω-ωjara ta' persuna i kbar. Fil-Ìdid Testment dan it-terminu ji i wωat minn Pawlu biex ifisser it-tieni mi ja fil-glorja tal- Mulej fl-a ar taω-ωminijiet (1 Tess 3, 13 etc.; 2 Tess 2, 1-8; 1 Kor 15, 23). Il-kristjaneΩmu primittiv kien i ix xewqa kbira al din il- rajja. Fil-litur ija ewkaristika kien jissejja il-mulej: Marana tha! Ejja, Mulej Ìesù! Pawlu kien parti minn din ix-xewqa u din it-talba. Il-parusia kellha turi t-twettieq tal-fidwa u t-twaqqif totali u definittiv tas-saltna ta' Alla. Ir-reb a ta' Kristu allura tkun definittiva. PreΩentazzjoni mifhuma aωin ta' din ittama qanqlet f'tessalonika il-konvinzjoni li l-mulej kien ej mal-ewwel. Kien hemm insara li bdew jistennew fil- aωω din il-grajja. L-istennija ta' Kristu saret stennija passiva. L-appostlu je odha kontra t-tessalonkin b'forza (1 Tess 4, u 2 Tess 3, 6-15). Óafna fosthom kienu di à mietu wara d-d ul ta hom fil-kristjaneωmu. Minn hawn l-inkwiet talkomunità: dawn il-mejtin kienu tilfu r-ritorn tal-mulej? Pawlu j ossu solidali ma' dan l-inkwiet. Pawlu hekk iwie eb al dan kollu: qabel ir-ritorn tal-mulej ilmejtin ad iqumu millmewt. Imba ad, min ikun adu aj, nittie du fis-s ab biex niltaq u mal-mulej fissmewwiet. B'hekk inkunu mal-mulej al dejjem (1 Tess 4, 15-17). Din il-konsolazzjoni tinsinwa li Pawlu kien qed jistenna huwa wkoll immi nentement t-tieni mi ja tal-mulej. Imma dan ma jfissirx li Pawlu baqa' passiv. Filfatt i e e all-istennija u s-sahra. I e ge biex kull min jemmen jilbes il-kurazza tal-fidi u ta' l-im abba, filwaqt li j e e it-tama. Óadd ma jaf is-sie a u l-waqt: kul add kellu jishar u j ejji ru u. Pawlu j allem ukoll li l- konverωjoni tal-pagani, imba ad dik tal-lhud, kellha ti i qabel il-parusia (Rum 9-11). Dan jissu erixxi Ωminijiet itwal al dan kollu. Il-Kristu kellu jippreωenta lill-missier il-frott tar-reb a tie u. Sakemm kul add jitla' fuq d ajsa wa da, ir-ritorn ta' Kristu filglorja kellu jkun imtawwal. Pawlu jinsisti wkoll fuq il- lied, il-firdiet u l-apostasiji li andhom ji u qabel irritorn tal-mulej (2 Tess 2, 1-12); dan ja mlu b'termini oskuri, kif fis-siltiet kollha ta' natura apokalittika fil-ìdid Testment. Il-Bibbja b al donnha kienet abbret qawmien ta' aωen qabel it- L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

20 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl tmiem tad-dinja (EΩek 38-39); Dan 11, 21-45). Pawlu jinsisti fuq Ωew punti li alih huma mportanti. L- ewwel hu li l-mewt tintroduçi fl- aqda ta' Kristu dawk li ajjithom kienet konformi all-vangelu. Ittieni hu li l-a ar enerazzjoni li andha tixhed all-parusia ikollha l-privile li ma tarax il-mewt (1 Tess 4, 15-18; 1 Cor 15, 51-54); l-i sma ji u mibdula f' akka ta' ajn u jintlibsu bl-istess glorja tal-mejtin li jkunu qamu all- ajja. Filqosor, Pawlu jfakkar li dak li huwa definittiv kien adu ma se x. Il-prova hija li l- aωen adu misterjoωament preωenti u attiv fiddinja. B'hekk l-ur enza tatt abbira tal-kelma u talkonverωjoni. Il- ustifikazzjoni permezz tal-fidi influwenza fuq il- ajja hija alih inkonçepibbli. Il-fidi li ti ustifika hi l-fidi li ta ixxi fl-im abba (Gal 5, 6), il-fidi akkumpanjata mill-opri t- tajba li Alla hejja biex a na nipprattikawhom (Ef 2, 8-10). Fiduçja fil-kelma ta' Kristu, il-fidi ti bor fiha l- indiema all-iωbalji ma mula u l-proponiment li wie ed ibiddel ajtu. Pawlu jinsisti fuq il- arba tad-dnub, il-mewt tal-bniedem il-qadim li jrid i alli postu lill-bniedem il- did (Rum 6, 6; Ef 4, 22-24), ilprattika tal-virtujiet kollha ma quda ma' l-im abba (1 Kor 13; Kol 3, 14). Il- est deciωiv tal-fidi u dak kollu li ti bor fiha jitnissel bit-talba all-ma mudija u hija konverωjoni radikali li ta mel minn-nisrani olqien did (Gal 6, 15). Il-fidi u l-li i Bin il-fariωej, Pawlu kien jemmen qabel il-konverωjoni tie u li l-osservanza talli i kienet biωωejjed biex ji i kkunsidrat b ala bniedem ust. Kristu Rxoxt imba ad isejja lu gratwitament. Il-mentalità reli juωa li fiha trabba tisfa fix-xejn. Fl-Ittri lill-galatin u lir-rumani Pawlu jiωviluppa d-duttrina tal- ustifikazzjoni permezz tal-fidi f'ìesù, u jeskludi l-opri tal-li i ta' Mosè. Il-fidi mhijiex prattika intelletwali. Hija stqarrija fid-divinità ta' Kristu, don s i u rrevokabbli tal-persuna tie u lil Dak li kien ja rfu b ala l-iben ta' Alla. Xi tridni na mel Mulej? (Atti 22, 10): Pawlu jinxte et b'ru u u ismu fittwe iba li ja ti lill-irxoxt. Fidi astratta, min ajr Il- ustifikazzjoni bil-fidi fi Kristu tippresupponi li l-opri tal-li i (Gal 2, 16) ma jist ux iwasslu all- ustifikazzjoni. Jekk l-osservanza tal-li i ta' Mosè set et ti ustifika, wie ed seta' jikkonkludi li Kristu miet al xejn (Gal 2, 21) u li s- sagrifiççju tas-salib kien alxejn. Il-Li i iet msammra mas-salib ta' Kristu (Kol 2, 14); issa iet abolita u ma set etx ti i mposta fuq dawk li kkonvertew al Kristu. Fl-Ittra lir-rumani Pawlu jitkellem mill-istorja ta' l-umanità wara Adam (5, 12) salwasla ta' Kristu. Lhud u pagani arbtu l-pjan ta' Alla. Kollha huma o ett tal-korla ta' Alla u ddestinati all-kastig. Il-Lhud kellhom il-li i li kellha sservihom ta' Greçja Quddiesa solenni mmexxija mill-qt Papa Ìwanni Pawlu II fiç-çentru Olimpiku Sportiv ta Ateni. 84 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

21 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl Greçja L-Ewkaristija fiç-çentru Sportiv ta Ateni u t-tluq mill-greçja lejn Damasku fis-sirja. gwida. Il-pagani kellhom ilkuxjenza li kienet il-li i miktuba f'qalbhom. Il-Lhud fta ru bil-poωizzjoni privile jata ta hom min abba l-li i. Interpretaw il-patt b ala privile flok ma rawha b ala missjoni. Filfatt il-li i alihom alhekk kienet okkaωjoni ta' diωubbidjenza (4, 15). Lanqas ilpagan ma kien fidil allkuxjenza tie u. Abbanduna ru u ad-dnub (7, 14). Imma l- ustizzja ta' Alla wriet ru ha min ajr il- Li i. Ma' Ωmien il-korla deher ukoll Ωmien il- ustizzja. Alla juri niena lil kul add u dan bi grazzja. Fuq dan il-pedament huwa mibni l-bniedem il- did. Huwa fidil grazzi lill-ispirtu (8, 12). Mhemmx aktar differenza bejn Lhud u pagani li kienu t-tnejn, min ajr distinzjoni, sottomessi addnub u huma mifdija bilqawwa tal-fidwa (3, 24). Pawlu juri b'abilità kbira kif Abraham ie ustifikat bilfidi tie u fil-we da divina ta' nisel bla add u mhux bil-qawwa tal-li i ta' Mosè li iet afna wara (Gal 3, 6-9; 16-18), mhux bil-qawwa taç-çirkonçiωjoni imma bil-fidi (Rum 4, 16-25). In-nisrani huwa ustifikat permezz tal-fidi f'ìesù, fidi li andha l-istess o ett ta' Abraham, ji ifieri l- arfien talwe diet divini mwettqa bilqawwa ta' Kristu (Rum 4, 16-25). Hu alhekk permezz tal-fidi li Alla ji ustifika, kemm qabel il-promulgazzjoni tal-li i ta' Mosè kif ukoll wara l-abolizzjoni ta ha: minn Mosè al Ìesù Kristu, meta il-li i kienet fl-aqwa ta ha u ma kenitx tne i l- tija tal-qaddisin ta' l-antik Testment lief min abba l-fatt tal-fidi li kienet t aqqadhom malwe diet, b al f'abraham. L-opri tal-li i ma set u qatt ji ustifikaw lilhom infushom. Jekk il- a a kienet mod ie or, il-karattru gratwit u traxxendenti ta' l-ordni sopranaturali kien ikun kompromess. Il-bniedem ma jin afirx bil-qawwa ta' l-opri tie u; il-fidi stess hija don ta' Alla. B'hekk l-ebda bniedem ma jista' jigglorifika lilu nnifsu daqs li kieku kien hu stess l-awtur tal-fidwa tie u (Gal 5, 5-6; 1 Kor 1, 28-31; Rum 3, 27-28; Ef 2, 8-10). Hu fl-umiltà li l-bniedem irid jilqa' d-don talfidwa. Ir-ra unament ta' Pawlu kien jolqot b'mod partikulari lil xi konvertiti li kienu ja sbu li l-li i kienet adha valida. Il-li i ma kenitx ti ustifika min ajr il-fidi. Il- isem mistiku ta' Kristu Fit-triq lejn Damasku Pawlu kien fehem li Kristu u l-insara kienu a a wa da. Fl-Ewwel Ittra lill-korintin huwa jiωviluppa dan il- sieb. Fil-fatt Pawlu jikteb min abba l-problema taddiviωjonijiet fi dan il-komunità. Kien hemm ukoll xi diviωjonijiet fi dan l-assembleja ewkaristika. Fil-komunità kien hemm ukoll xi gruppi li bdew i idu li huma ta' Pawlu, o rajn ta ' Apollo u o rajn ta' Kefa. Pawlu je odha kontra dan l- erf uman. Fl-iskejjel filosofiçi, kienu l- alliema li kienu ja Ωlu d-dixxipli. Jekk l-istess diviωjoni kellha turi ru ha fil-knisja, il-knisja kienet ser tispiçça biççiet. Il-kristjaneΩmu mhux filosofija, prodott tal-mo tal-bniedem. Il-messa tal- L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

22 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl Van elu kien milqu mhux mill-filosofi imma mill-foqra u miω-ω ar. Is-Saltna hija mwie da lill-foqra, lil dawk ta' qalb elwa. Il- erf ta' Alla huwa bluha f' ajnejn il-bnedmin. Il-formazzjoni doppja ta' Pawlu enitu ferm f'dan kollu. Pawlu kellu jaffronta l- mentalità ellenistika f'dak li andu x'jaqsam mal- isem. Áall-griegi il- isem huwa traskurabbli, kien ostaklu at-twettieq s i tad-destin uman. Huwa l- qabar tar-ru. Soma, sema ( isem, qabar) kienu jirrepetu l-griegi. Áall-Bibbja il- isem huwa olqien ta' Alla. Ilbniedem huwa isem aj. Anke l- isem huwa msejja biex ikun igglorifikat. Pawlu kellu alhekk jiddefendi d- dinjità tal- isem. Ma kienx jittollera irrikors all-prostituti (6, 12-20) u jiskomunka 'l dak ati b'inçest mal-mara ta' missieru (5, 1-13). Hija d-dinjità tal- isem li jesi i dan kollu: il- isem huwa tempju ta' l- Ispirtu u n-nisrani huwa msejja biex joffri permezz tie u fil-fedeltà qima lil Alla. Il- isem huwa msejja all-qawmien, aliex ilqawmien ta' Kristu l-ewwel wild fost il-mejtin, ifisser li hu ji bed l-umanità kollha millmewt all- ajja. Meta jistqarr li l- isem huwa tempju ta' l-ispirtu s-santu Pawlu jfakkar tradizzjoni antika Lhudija li kienet tinsisti li l- elementi kollha preωenti fit- Tempju ta' Ìerusalem kienu jsibu l-korrispondent ta hom fl- isem tal-bniedem u fid-dinja. Hu alhekk li hemm tliet tempji fejn il-bniedem jista' jiltaqa' ma' Alla. L-Agape Il-mentalità griega kienet tiffavorixxi l- erf. Apollo huwa l-alla ta' l-arti. Pawlu jfakkar lill-korintin li l- erf irid ikun qaddej ta' l-im abba. Il-komunità tinbena bilqawwa tad-doni spiritwali mo tija minn Alla. Dawn ilkariωmi huma diversi imma kollha jridu jin admu allbini tal- isem ta' Kristu li hija l-knisja. Dawn id-doni ejjin mill-ispirtu. Hemm Spirtu wie ed li ja dem fil-knisja u li jqassam id-doni kif jixtieq hu. Hawnhekk Pawlu juωa l- eωempju tal- isem kif kienu juωawh ir-retori Rumani u l- midrash Lhudi: kif il- isem huwa uniku u andu diversi membri, u li l-membri kollha flimkien ja mlu isem wie ed, anke Kristu. Huwa fi Spirtu wie ed li ejna img ammdin biex insiru isem wie ed: Lhud u Griegi, ilsiera u ielsa. Pawlu jtenni spiss li mhemmx aktar Lhudi jew Grieg, ilsiera jew ielsa, ra el jew mara. Fi Kristu ilkoll insiru isem wie ed. Biex nifhmu din l-insistenza je ie li niftakru fil-barka tripla li l-lhudi kien jitlob kull fil odu: "Inbierkek ax ma laqtnix pagan imma Lhudi, talli laqtni ieles u mhux ilsir; talli laqtni ra el u mhux mara." Wara l-qawmien ta' Kristu din il-formula kienet spiççat al kollox al Pawlu. Fost id-doni kollha, l- ikbar kellha tkun l-im abba (1 Kor 13, 13). Huwa d-don ta' l-im abba li j in lill-insara li jie du sehem b'mod xieraq all-ewkaristija. Bil- olqien tad-differenzi bejniethom l-insara joffendu l- karità fraterna, im abba li Sirja Wasla f Damasku u diskorsi fl-ajruport mill-president tas-sirja u l-qt Papa Ìwanni Pawlu II. 86 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2000

23 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl Sirja Quddiesa b sehem ta diversi riti orjentali fil-belt ta Damasku. ma tistax ti i ddivorzjata mill-mejda tal-mulej. Kontinwità bejn iω-ûew Testmenti San Pawl huwa t-tejologu tal-kontinwità bejn il-pjan divin tal-fidwa li jidher fl- aqda taω-ωew Testmenti u fl-identità fondamentali bejn l-istat tan-nisrani me lus mill-htija fid-dinja u l-istat lorjuω li ji i mwie ed lilu. L-Antik Testment, li jsib ittwettieq tie u fil-ìdid (Rum 1, 2; 3, 21) andu karattru tipolo iku u profetiku: dan huwa punt li fuqu Pawlu ie mdawwal profondament mill-ispirtu. Il-Kristu huwa l- IVA per eççellenza: ilwe diet kollha ma mula minn Alla lil IΩrael sabu fih ittwettieq ta hom (2 Kor 1, 19-20). Pawlu jikkwota lill- Antik Testment aktar minn mitejn darba u l-ittri kollha tie u jsibu l- eruq ta hom fih. F'dan huwa m allem rabbiniku tajjeb afna. Il-kwotazzjonijiet isiru spiss mill-verωjoni Griega tas-seb in, komuni fost il-lhud tad-diaspora li spiss ma kenux jafu l-ebrajk. Óafna mill-kwotazzjonijiet huma approssimattivi u jidhru li huma frott il-memorja. XI kultant Pawlu juri li jaf ittradizzjoni targumika li kienet tinqara fis-sinagoga. Xi kultant ir-ra unament ta' Pawlu ma jikkorrispondix al-lo ika ta na. Hekk id-diffuωjoni rapida tal- Van elu hija ppreωentata f'rum 10, 18 b'versett tas- Salm li jitkellem mill-le en misterjuω tal-kwiekeb li jinftiehem kullimkien. Dan mhux argument skritturistiku imma sempliçi forma letterarja li kienet komuni al-lhud. Imma Pawlu jikkwota anke l- Profeziji, b al meta jistqarr li Kristu miet al dnubietna u li huwa qam skond l-iskrittura (1 Kor 15, 3-4); jikkwota spiss f'sens letterali l-bibbja, b al Óose a 2, 25 f'rum 9, Mill-banda l-o ra Pawlu ja ti lit-test bibliku tifsira s i a li l-awtur sagru ma kienx konxju tie u imma li kellha to ro ad-dawl tar-rivelazzjoni evan elika. Hu fid-dawl tal-qawmien li l- Iskrittura ssib is-sens s i ta ha. Il- ustifikazzjoni permezz tal-fidi f'óabakuk 2, 4 tfisser direttament li l- fidi fil-we diet divini kellha twassal all- elsien milljasar f'babel. Pawlu jara f'dan il- elsien storiku it-t abbira tal- elsien veru, il-fidwa messjanika li kellha tfisser elsien mid-dnub u ajn ta' ajja all-profeta: 'Il- ust i ix bil-fidi', mela, hija stqarrija li ti i approfondita - hija fiduçja fil-kelma ta' Alla (Gal 3, 11; Rum 1, 17), rivelazzjoni frammentarja fi Ωmien il-profeta li ti i mwettqa fi Kristu (Lhud 1, 2). Pawlu jsa ah din l-ideja bis-salm 142, 2 fejn jin ad li add mhuwa ust quddiem Alla (Gal 2, 16). Japplika dan all-kaω tal- Lhud li kienu qed jistennew mill-li i l-ma fra tal- tija u jiddikjara fid-dawl tas-salm li hadd ma huwa ustifikat permezz ta' l-opri tal-li i. Irridu n idu li r-ra unamenti skritturistiçi ta' Pawlu jbellhu lill-qarrej modern. Meta wie ed jifhem il-formazzjoni rabbinika tie u, wie ed allura jista' jifhem aktar il-metodi tie u ta' qari u nterpretazzjoni tat- L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

24 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl test bibliku ispirat li jrid ikellem anke il-qalb tal-bniedem tallum. KonverΩjoni Pawlu jeωamina is-sens profond ta' l-antik Testment. F'Qumran l-esseni kienu di à pparagunaw l-iskrittura ma bir ta' ilma aj mo ti lillpoplu fid-deωert. Ir-rabbini kontinwament jipparagunaw il-li i all-ilma. L-Iskritturi huma orjentati lejn Kristu. Jekk ninsew dan l-orjentament messjaniku huwa prova ta' ama. Il-velu li atta wiçç IΩrael fil-qari ta' l-antik Testment jaqa' meta IΩrael idur lejn il-mulej (2 Kor 3, 13-16). Dan ir-ra unament, li jiswa biss al dawk li jilq u l-karattru ispirat u profetiku ta' l-iskrittura, i ib konferma all-provi l-o ra tal-fidi. B'mod eççezzjonali Pawlu juωah fl-allegoria ta' Sarah u Óagar (Gal 4, 21-23) bil-finezza tal-metodu rabbiniku. Dan jurina li Pawlu juωa l-iskrittura b'attenzjoni u b'kura; kull kwotazzjoni trid ti i m arbla sew biex nevitaw li nifhmu aωin il- sieb ta' Pawlu. Kontinwità tal- ajja tal-grazzja u tal- ajja ta' dejjem L- aqda bejn iω-ωew Testmenti ti i kkumplimentata fil-kontinwità bejn il- ajja tal-grazzja f'din id-dinja u l- ajja tad-dinja. Id-don ta' l-ispirtu s-santu ja mel minn-nisrani iben tal-missier tas-sema u werriet ma' l-iben (Gal 4, 6-7; Rum 8, ). In-nisrani isir iben fl-iben. Huwa mibdul fl-eωistenza tie u u jsir olqien did li jista' jitlef biddnub, imma li mhux differneti mill- ajja ta' dejjem lief fil-grad imma mhux finnatura. L-Ittri ta' Pawlu jitkellmu minn dan l-aspett talmisteru tal-fidwa. In-nisrani j ix fiω-ωmien u fl-eternità; l-a ar Ωminijiet di à bdew alih. Il-parusia, presenza f'misteru ta' Kristu fil-qlub (Ef 3, 17), hi l-bidu tal-parusia finali tie u fil-glorja; il- ajja ta na, mo bija issa f'alla fi Kristu, to ro ad-dawl talglorja fil-mument tar-ritorn tie u fil-glorja (Kol 3, 3-34). Iç-çelebrazzjoni ewkaristika, li fiha l-insara j abbru r- ritorn tal-mulej, hija r-rabta per eççellenza bejn dawn iω- Ωew rajjiet (1 Kor 11, 26). Ir-rahan ta' l-ispirtu li di à qie ed fina (2 Kor 1, 22; 5, 4; Ef 1, 14; Rum 8, 23) jiggarantixxu id-don s i. A na n ixu mill-hajja ta' Kristu (Gal 2, 20). Is-Saltna ta' Alla waslet u jistenna t-twettieq s i tie u (1 Kor 15, 24-28). Alla jse ilna g as-saltna tie u u all-glorja tie u(1 Tess 2, 12) u a na ejna mda la f'din is-saltna u ejna salvati mill-qawwa tad-dlamijiet (Kol 1, 13). Pawlu jie u d-definizzjoni ta' l-áid Lhudi biex jitkellem mill-áid definittiv. Hu fittama li a na gejna mifdijin (Rum 8, 24). Il-fidwa hija mo tija lilna b'mod parzjali, qed n ixu fil-jiem tal-fidwa (2 Kor 6, 2). Il- elsien mid-dnub u l- mewt bdiet; Pawlu j e e all-fedeltà. In-nisrani mhuwiex iddestinat allkorla imma g all-fidwa permezz ta' Ìesù. Hu ie mifdi mit-tjieba ta' Alla permezz tal-fidi (Ef 2, 8). Ûmien u eternità jin aqdu flimkien. Anke jekk i ix fid-dinja n- nisrani hu digà çittadin tas- Sirja Mawra storika fil-moskeja Umajjad fejn jing ad li jinsab midfun San Ìwann il- Battista. 88 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

25 Il-Bibbja Speçjali: f idejna il-papa fuq il-passi ta San Pawl Sirja Ûjara fil-memorjal ta San Pawl, f Kuneitra u t-tluq mill-ajruport lejn Malta. sema (Fil 3, 20). U din hija t- tama tie u (Rum 5,5). Il-Pjan tal-fidwa Id-duttrina tal-fidwa tidher fl-ittri kollha ta' Pawlu. L-istqarrijiet tie u huma çari, b'mod partikulari fl-ittra lir-rumani u jidhru 'l hinn u 'l hawn fl-ittri l-o ra. Mhux ta' b'xejn Pietru kellu diffikultà isegwi l- sieb ta' Pawlu. Pawlu fil-fatt kien aktar mehdi ja ti twe ibiet allkwistjonijiet konkreti talkomunità milli ja ti ta lim sistematiku. Kien hemm diversi kaωi delikati ta' kuxjenza f'xi komunitajiet. O rajn kienu qed ig allmu ta lim Ωbaljat u o rajn kienu qed ja tu insistenza Ωejda fuq il-preçetti Lhud. Dan kollu in lil Pawlu japprofondixxi id-duttrina tie u u jifformulaha b'mod aktar preçiω u komplet. Pawlu jitkellem mill- Vangelu tie u (Gal 1, 11; Rum 2, 16). Fih jimmedita fuq il-misteru tal-fidwa, ilmisteru ta' Kristu li j aqqad mie u lil dawk li jemmnu fil-mewt u l-qawmien tie u. L-umanità amlet l- esperjenza tad-dnub. Óadd ma ja seb biex dan jiç du. L-ispettaklu ta' Ateni mimlija bl-idoli kienet qanqlet lil Pawlu (Atti 17, 16). Fl-Ittra lir-rumani (1, 18-3, 20) Pawlu jitkellem mill-korruzzjoni tad-dinja pagana u l-infedeltà ta' IΩrael. It-tnejn sabu ru hom fl-istess sitwazzjoni. Is-saltna taddnub u tal-mewt tmur lura ad-diωubbidjenza ta' Adam li tellef il- biberija divina lill-umanità. Il-bnedmin qie du ru hom f'ribelloni al Alla. Id-dinja pagana m' arfitx il-óallieq fil- lejjaq. IΩrael, minkejja r- rivelazzjonijiet divini, kisret ilpreçetti tal-li i. Il-Li i ma tahiex il-qawwa biex t ix il-messa irrivelat. Alla, fil- niena tie u, kien wie ed Messija minnnisel ta' David permezz talprofeti, Messija li kellu jo loq patt did bejn Alla u l-umanità. Meta waslet ilmilja taω-ωminijiet, Alla bag at lill-iben il-wa dieni tie u, preeωistenti, allieq u etern b alu. Twieled minnnisel ta' David, skond il- isem, Iben Alla libes natura umana su etta at-tbatija u all-mewt. F'imhabbtu g all-bnedmin, huwa obda sal-mewt tassalib u sar skond il-pjan ta' Alla il-mezz tal-ma fra g all-bnedmin. L-ubbidjenza tie u reb et id-diωubbidjenza ta' Adam. Adam il- did jo loq umanità dida. Bil-qawwa tal-fidi fih ilmidinbin huma ustifikati; is-solidarjetà f'ìesù Kristu hi aktar qawwija mis-solidarjetà f'adam. Biex juri l- qawwa tas-sagrifiççju ta' Kristu, Alla ollieh bil-qawmien u t-tlu fis-sema. Igglorifikat fuq il-lemin tal- Missier, Ìesù irçieva it-titlu ta' Mulej. B ala feddej i abbeb il-bnedmin ma' Alla. Dan huwa l-messa tal-fidwa. Il-Fidwa Hu d-demm ta' Ìesù li jifdi lil bniedem midneb (1 Kor 6, 20; 7, 23). Imma Alla li fdiena min ajrna, ma jsalvanix min ajr il-kunsens ieles ta na; din issoluzzjoni hija denja ta' Alla u tal-bniedem. It-twe iba lis-sej a ta' Alla hija L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

26 Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl mo tija mill-fidi li hija aççettazzjoni permezz ta' l- intelli enza tal-messa nisrani u konsagrazzjoni vitali ta' min jemmen lill- Feddej fl-eωistenza u fil- ajja kollha tie u. Il-fidi hija don ta' Alla. Alla ma jiç adiex lil bnedmin ta' rieda tajba. L- aqda ma' Kristu twassal dak li jikkonverti biex jitlob ilma mudija, li tfisser twelid did, il-ma fra tad-dnubiet u d-don tal- ajja sopranaturali (Rum 6, 3-11). Ilma mudija t aqqad linnisrani mal-mewt, maddifna u mal-qawmien spiritwali ma' Kristu. In-nisrani jmut ad-dnub u j ix issa al Alla fi Kristu Ìesù. Biex ma jaqax lura mill-istat tie u ta' ustifikat, in-nisrani jrid ji ieled kontra t-tendenzi Ωiena li jibq u fih. Pawlu ja raf l- antropolo ija taω-ωew tendenzi li huma preωenti filqalb tal-bniedem. Il- ajja hija g alhekk lieda spiritwali. Biex jirba in-nisrani huwa armat bl-ispirtu li j inu jikber fl-im abba u fil-virtujiet kollha, biex i orr fih ix-xbiha ta' Kristu u biex jinbidel bis-s i f'din ixxbiha (2 Kor 3, 8). L-Ispirtu jdawlu, j innu biex i ix ta' iben adottiv tal-missier, ma qud ma' Kristu, membru ta' ismu u tempju ta' l- Ispirtu. L-ewkaristija hija t- tifkira tas-sagrifiççju talfidwa u l-mezz privile jat biex wie ed jilqa' din il-hajja divina. Il-Knisja Hija d-depoωitarja tatta lim ta' Kristu u ta' l- Appostli, t ares il-fedeltà lejn l-eωi enzi tal- ajja nisranija. Membru ta' dan il- isem (Kol 1, 24; Ef 1, 22-23), in-nisrani mhuwiex wa du. Huwa sostnut mittalb, l-eωempji u s-sagrifiççji ta' utu; jaf li l-azzjonijiet tie u jikkontribwixxu allbini tal- isem ta' Kristu. Flistat li alih Alla sejja lu, ver inità jew Ωwie, jiftakar li andu r-responsabilità ta' utu, ma qudin ma hom fil-komunjoni ewkaristika. Ja dem allfidwa ta' kull add u jimxi flim abba lejn il- ajja talglorja mwie da. Fit-tama tar-ritron tal-mulej huwa jikkollabora all-wasla tas- Saltna. Mhemmx Lhudi, mhemmx Pagan Il-bnedmin kollha huma mistiedna jirb u kull limitu ta' nazzjonaliωmu li jifred. Fi Kristu mhemmx Lhudi u mhemmx pagan, mhemmx ilsir u anqas ieles. IΩrael ukoll ad ja raf il-mulej b ala l-messija m abbar mill-iskrittura. In-nuqqas ta' twemmin tie u wassal ilbarka fuq il-pagani; imma l-weg diet divini ma mula lilu ma' jonqsux. Il-poplu l- ma Ωul jibqa' ma bub minn Alla u jsalva fi Ωmienu wkoll. Kristu reba lix-xitan fuq is-salib. Imma l- edewwa ta' Kristu u tal-vangelu baq u jissieltu. Il-misteru tal- aωen, il-bniedem taddnub li jqie ed ru u flok Alla, g adu aj. L-apostasiji je duha kontra l-knisja. L- insara kollha huma atturi f'dan id-dramm u huma msej a biex jipperseveraw sa l-a ar. Dawk li jibq u fidili ikunu al dejjem ma' Kristu meta il-mewt ittemm il-mixja fuq din l-art. Il-bat- Malta Wasla f Malta u l-quddiesa/çerimonja ta Beatifikazzjoni fuq il-fosos tal-furjana. 90 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

27 Biex Speçjali: nifhmu il-papa a jar fuq il-kelma il-passi ta ta Alla San Pawl Malta Quddiesa l-furjana, jitlob quddiem il-fdalijiet tal- Beatu Dun Ìor Preca u t- tluq tieg u minn Malta. talja tkompli sa dak il-jum ma ruf lill-missier biss meta il-feddej jinωel missema, jeqred il-óaωin b'nifs fommu u bil-qawwa talglorja tie u (2 Tess 2, 1-12). Il-Mulej jeqred il-mewt u jqajjem bil-qawwa ta' l- Ispirtu s-santu dawk li jkunu mietu; imba ad iqie ed is-saltna f'idejn Missieru u Alla jkun kollox f'kul add (1 Kor 1, 24-28). Pawlu jinsisti afna fuq il- elsien tan-nisrani. I id li kollox huwa tan-nisrani, imma n-nisrani huwa ta' Kristu u Kristu ta' Alla. Dak kollu li jωomm dan l-orjentament finali huwa leçtu. "Óobb u amel li tird," kellu jistqarr Santu Wistin. Pawlu u d-dixxipli tie u ma kenux la tejoriçi u lanqas spekulattivi. Fuq kollox kienu ra ajja li riedu jdawlu l- poplu ta' Alla. It-tejolo ija ta hom titlaq minn ajja spiritwali profonda li ta mel minnhom ottimisti kbar. Ûguri mill-im abba ta' Alla u tar-reb a ta' Kristu fuq il-mewt, huma jimxu 'l quddiem minkejja d-diffikultajiet, is-salib u l-provi. Imma fl- aqda ta' tbatijiethom ma' dawk ta' Kristu huma jkomplu f' isimhom dak li jonqos mill-passjoni ta' Kristu (Kol 1, 24). Kristu huwa f'agunija sa l-a ar taω-ωminijiet. Meta tmorru lura d-dar, udu l-barka tal-papa lil dawk li ji u minnkom u lill- irien li ma set ux ikunu hawn Ìwanni Pawlu II, fuq il-fosos tal-furjana L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

28 Speçjali: il-papa fuq il-passi Il-Bibbja ta San f idejna Pawl Damasku Il-Memorjal ta San Pawl Tradizzjoni Huwa San luqa li jirrakkonta l-konverωjoni ta' San Pawl f'atti 9, 1-8. Irrakkont ifakkarna fil- idma ta' Alla f'sawlu. Minn din il- rajja 'l hawn 'it-triq ta' Damasku' saret sinjal ta' bidla radikali li tista' sse fil- ajja ta' kull bniedem. Imma fejn se et tassew din il- rajja? It-tradizzjoni mhijiex unanima u hemm diversi opinjonijiet: u ud jillokalizzaw din il- rajja f'daraya, 14-il kilometru minn Damasku; o rajn 17-il kilometru f'marjisafra (Kiswe); o rajn 18-il kilometru fil-belt ma rufa b ala Kaukaba, fejn hemm ir-rovini ta' kappella medjevali mibnija mill-kruçjati. Skont ittest ta' San Luqa, fejn i id li aduh bil-mixi lejn il-belt, irridu n idu li jidher li ftit kienu 'l bo od mill-belt. 18-il kilometru huma naqra bo od - trid urnata mixi. Min ifakkar dan l-a har post, jibbaωa ru u fuq it-tradizzjoni kruçjata. Il-Kruçjati kellhom abta jillokalizzaw dawn il-postijiet dejn ilbaωijiet militari ta hom u alhekk set u kienu xi ftit jew wisq approssimattivi. It-tradizzjonijiet bikrin jillokalizzaw il-post aktar qrib il-belt. Antonio ta' Piacenza (570 WK) i id li l- rajja se het xi Ωew mili bo od mill-belt, fejn kien hemm monasteru u Knisja li kienu ddedikati lil San Pawl. Antonio ta' Cremona (Seklu XIV) i idilna li dan il-post huwa xi mil bo od mill- belt. Mislin, l-awtur talktieb 'Les Saint Lieux' (1875), jikteb li l-post huwa A-Tell (il-post fejn illum hemm il-memorjal); jikteb li hemmhekk, fl-antik, kien hemm Knisja li llum hija biss fdalijiet. Jidher li bejn wie ed u ie or dawn l- awturi kollha qed jindikaw l-istess post fejn attwalment illum hemm il- Memorjal, fid-distrett ta' Tabbaleh, xi tminn mitt metru minn Bab Charqui. Fil-parti tat-tramuntana tal- nien tal-memorja hemm grotta ta t l-art. Hija grotta li ib l-isem ta' A-Tell jew Al-Sakhra (il- Blata), jew b'mod aktar sempliçi, il-grotta ta' San Pawl. Dan il-post ie dejjem im ares mid-dawra ta' l-art li kienet tintuωa al skop agrikolu. Jidher li l- post kien parti mit-'triq Irjali', it-triq Rumana li kienet tibda fl-g arabja, t addi mid-dekapoli u tasal sa Damasku u sa Bab Charqui. Hu f'din it-triq li Pawlu amel l-esperjenza tal-konverωjoni. Aktar tard l-insara olqu din il-grotta biex ji u jfakkru din il-konverωjoni...u anke l- arba m a la tie u mill-belt ta' Damasku. Il-Kappella ta' l-1925 Fl-a ar tas-seklu XVIII, il-fran iskani ta' l-art Imqaddsa xtraw din l-art u uωawha b ala çimiterju all-parroçça Latina. Fl bnew kappella çkejkna dejn il-grotta. Kull sena, 92 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

29 Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl fil-25 ta' Jannar, ir-reli juωi u l-lajçi nsara mill-parroçça Latina ta' bab Tuma, kienu ji u f'pellegrina biex ifakkru l-konverωjoni ta' San Pawl. Il-Kappella iet Ωarmata fl-1967 biex ta mel post all-bini tal-memorjal il- did lil San Pawl. Il-Memorjal FiΩ-Ωjara tie u fl-art Imqaddsa bejn l-4 u s-6 ta' Jannar 1964, il-papa Pawlu VI kellu laq a storika ma' Atenagoras, il-patrijarka ta' Kostantinopli. Kienet l- ewwel darba li l-kapijiet tal-knisja Kattolika u dik Ortodossa iltaq u flimkien wara x-xiωma li kienet se et dis a sekli qabel. F'April ta' dik is-sena l-papa ried jibda pro ett f'damasku biex ifakkar dik il-laq a u jqie ed il- idma ekumenika ta t ilprotezzjoni ta' l-appostlu Pawlu. Il-Fran iskani amlu disponibbli din l-art tas-santwarju ta' San Pawl lis-santa Sede. Fuq xewqa tal-papa inbniet Knisja f'forma ta' tinda, b ala simbolu ta' post ta' laq at g allinsara kollha. Bini ie or li nbena, li ori inarjament kellu jintuωa biex ji bor 50 orfni, aktar tard intuωa b ala çentru ta' studji pawlini, çentru ta' laqg at u irtiri. Il-kumpless ie inawgurat fit-23 ta' Ìunju 1971 mill-kardinal Furstenberg u ie mo ti ta t il- arsien tal-fran iskani ta' l-art Imqaddsa. Illum wie ed jista' jsib fil-kumpless il-memorjal lil San Pawl, dar g all-pellegrini u çentru ta' laq at. Hemm ukoll çentru Kateketiku u Dispensarju mediku. Il-Knisja inbniet mill-perit Farid Awad fuq iddisinn ta' Italo Viesi. L-arti ta' gewwa hija idma ta' diversi artisti taljani. Sbie afna huma t-twieqi ta' ie kulurit li juru t-tliet xeni li jfakkru l-preωenza ta' Pawlu f'damasku. Fin-nofs, tieqa kbira li turi lil Kristu skond it-tejologija pawlina: l-irxoxt fil-glorja bis-salib fuq wara. L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

30 Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl Pietru mill- did fil-gωira ta Pawlu Minn kliem il-papa f Malta Fl-ajruport ta Malta Bi gratitudni mill-qalb 'l Alla, ninsab g at-tieni darba fuq art Maltija. Il-pellegrina ubilari li qed nag mel fl-elfejn anniversarju tat-twelid ta' Ìesù Kristu wassalni Malta. Wara li Ωort xi postijiet li g andhom x'jaqsmu b'mod speçjali ma' l-istorja tassalvazzjoni, fis-sinaj, fl-art Imqaddsa, u issa f'ateni u f'damasku, l-pellegrina tieg i fuq il-passi ta' San Pawl i ibni g andkom. Fi kliem il-patrun tag kom San Pawl insellem lill-poplu Malti kollu ming ajr eççezzjoni: grazzja lilkom u sliem minn Alla Missierna u Sidna Ìesù Kristu (Fil 1,2). Qed in ib quddiem g ajnejja l-ewwel Ωjara tieg i dax-il sena ilu Fuq kollox niftakar il-fidi u l-entuωjaωmu tal-maltin u ta' l-áawdxin. San Pawl wasal Malta b ala pri unier fi triqtu lejn Ruma Áal Ωew millennji bqajtu fidili lejn issej a li ar et minn dik illaqg a singulari. Illum issuççessur ta' Pietru jixtieq iwettaqkom fl-istess fidi, u j e i kom fl-ispirtu ta' tama u m abba nisranija. Jitlob biex, b al missirijietkom, intom ukoll tag tu frott tajjeb u bil-bosta. Si ar tajba jag tu afna frott tajjeb (ara Mt 12,33-35), b alma kien il-kaω tal-venerabbli qaddejja ta' Alla li g ada bil-fer kollu se niddikjara beati. Il-poΩizzjoni ta' Malta fl- Ewropa u fil-mediterran tag milha eredi, b'mod speçjali, ta' tradizzjoni kulturali sinjura, li l-qalb tag ha hi l-umaneωmu tal- Van elu ÁeΩieΩ bieb Maltin, g oωωu s-sej a nisranija! Kunu kburin talwirt reli juω u kulturali! Óarsu lejn il- ejjieni b'tama, u imxu b' e a dida biex tag mlu dal-millenju did Ωmien ta' solidarjetà u paçi, ta' m abba all- ajja u rispett all- olqien t'alla. ( ) Fuq il- Fosos tal-furjana B'fer kbir er ajt ejt f'din il-gωira tant al qalb San Pawl, l-appostlu tal- nus, u dejjem al qalb is- Suççessur ta' Pietru Il-wasla ta' l-appostlu fuq ix-xtajta ta kom kienet drammatika. San Luqa rrakkontalna l-vja filmaltemp u kif ma set u ja mlu xejn il-ba ara u l- passi ieri hekk kif il- ifen inkalja u beda jinqasam (ara Atti 27,39-44). U smajna b'liema mod in elsu: Meta lisna mill- arqa, sirna nafu li l-gωira kien jisimha Malta. (Atti 28,1) Fil-providenza ta' Alla, Malta kellha t addan l- Evan elju fil-jiem bikrija tal- KristjaneΩmu. Inroddu ajr lill-mulej al tjubitu, all- e ubijiet tie u malbnedmin. (Salm 107,15) Mi burin fuq il-fosos tal-furjana, madwar l-altar tas-sagrifiççju tal-mulej, l- Isqof ta' Ruma jin aqad ma kom fit-tif ir lit-trinità l-aktar Qaddisa ax-xhieda ta kom all- Evan elju tul is-sekli. B'fedeltà lejn l-appostlu Pawlu, missierkom fil-fidi, intom ma rufin mal- Knisja kollha addevozzjoni u l- e a missjunarja ta kom. Malta andha wirt nisrani millakbar li tie u intom andkom ra un tkunu kburin, imma dak il-wirt hu wkoll don li jitlob responsabbiltà kbira (ara Lq 12,48). Fit-Tieni Ittra tie u lil Timotju, San Pawl ifakkar lil dak li adem mie u biex jiftakar f'ìesù Kristu, li qam mill-imwiet. Jekk a na mitna mie u, ad n ixu mie u wkoll. (2Tim 2,8.12) Dal-kliem oωωewh bil-qalb iω-ωew ulied u l- bint adottiva ta' Malta li adni kif ibbeatifikajt. Il- Knisja kollha tifra ma kom aliex, fost l- add kbir ta' nisa u r iel qaddisa minn kull qasam tal- ajja fl-istorja ta' Malta, dawn it-tlieta ew ma Ωula biex inqimuhom b'mod speçjali u nsiru nixb uhom Dun Ìor kien piju- 94 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001

31 Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl nier fil-qasam tal-katekeωi u mexxa 'l quddiem issehem tal-lajçi fl-apostolat, dak li l-konçilju kellu jis aq fuqu b'mod partikulari. B'hekk sar b allikieku t-tieni missier ta' Malta fil-fidi. FiΩ-Ωerniq ta' millennju did, il-knisja t ares lejk, Malta, biex t ix is-sej a tie ek apostolika u missjunarja b' e a dejjem akbar! L-Appostlu Pawlu kiteb li 'kull wie ed andu ja ti skond ma jidhirlu hu minn rajh, mhux fuq il-qalb jew bilfors; ax Alla j obb lil min ja ti bil-fer.' (2Kor 9,7) Il-Beatu Nazju kien wie ed li ta bil-bosta u bilqalb In e i kom, mela, biex t oωωu t-tradizzjonijiet ta kom Maltin ta' qima, filwaqt li ssaffuhom fejn me tieg u ssa uhom b'ta lim u katekeωi sodi Marija Adeodata Pisani, mo bija fil-qalba tal-knisja, qa det f'ri lejn il-mulej tisma' t-ta lim tie u (ara Lq 10,39), filwaqt li daqet dak li jibqa' al dejjem (ara Kol. 3:2). Bittalb, bix-xo ol u blim abba, saret nixxie a ta' dak il-frott spiritwali u missjunarju li min ajru l- Knisja ma tistax tippriedka l-evan elju kif jâmar Kristu, ax il-missjoni u l-kontemplazzjoni ma j addux min ajr xulxin (ara Novo Millennio Ineunte 16) Nirrikkmanda lill-ir iel u linnisa ta' ajja kkonsagrata l- eωempju ta' maturità u ta' responsabbiltà personali li kienu jidhru b'mod tant sabi fil- ajja tal-beata Adeodata. Fil-V ili ta' Pentekoste, l- Arçidjoçesi ta' Malta se tinawgura l-assemblea tas- Sinodu u f'áawdex l-isqof Cauchi beda ViΩta Pastorali dida. Hija t-tama qawwija tie i li dawn u inizjattivi o ra j inu biex issa a il-viωjoni tal-konçilju Vatikan II tal-knisja b ala l-komunjoni tal-poplu kollu ta' Alla, viωjoni li l- evan eliωωazzjoni l- dida tistenna mill- Kattoliçi Maltin Jalla l- Knisja f'malta, bl-interçessjoni tal-beati l- odda, timxi 'l quddiem b'fiduçja f'era dida ta' aqda u responsabbiltà maqsuma bejn kleru, reli juωi u lajçi. Din ta ti lill-kattoliçi Maltin bidu frisk li j inhom jid lu b'fiduçja fil-millennju l- did, filwaqt li ja sdu l-frott spiritwali u ani tal-ìublew il-kbir tas-sena Malta, Malta! Int irçevejt afna mill-ministeru ta' San Pawl u x-xhieda tal-beatu Dun Ìor, tal-beatu Nazju Falzon u tal-beata Adeodata. Hekk kif timxi lejn il- ejjieni, ibqa' fidila all-wirt li allewlek! Imxi wara Kristu b'qalb s i a u qatt tibωa' tixhed all-verità li ssalva u all-valuri li jwasslu all- ajja! Jalla l-ver ni Marija, Omm il-verb ma mul bniedem, timxi mie ek u t arsek dejjem, biex qatt ma tonqos li trodd ajr lill-mulej al tjubitu, all- e ubijiet tie u mal-bnedmin. (Salm 107,15) ( ) Wara l-quddiesa ÁeΩieΩ uti, nixtieq nirringrazzjakom all-parteçipazzjoni ta kom devota f'din il-litur ija Meta tmorru lura d-dar, udu l-barka tal-papa lil dawk li ji u minnkom u lill- irien li ma set ux ikunu hawn; nixtieq insemmi, b'mod partikulari, b'affezzjoni u b'solidarjetà, lil dawk li mhumiex qe din hawn fiωikament imma li Ωgur ma qudin ma na fl-ispirtu. Tifkira mill-qalb tmur all-áawdxin Nib at tislija speçjali lis-sorijiet tas-sitt komunitajiet reli juωi tal-klawsura Niftakar fl-anzjani u n ossni qrib ta hom afna. Lill-morda n idilhom: taqt ux qalbkom u a mlu kura Issa, b' oωωa partikulari, insellem lil dawk li qe din fil-façilità Korrettiva ta' Kordin N annaqkom mie i lkoll spiritwalment u nitlob fuqkom xita ta' grazzji divini. Alla jberikkom ilkoll! ( ) Blata l-bajda Fil-fer tal-g id jien nag mel tieg i l-kliem tal- Mulej irxoxt: "il-paçi mag kom! Il-paçi mag kom! Inroddilkom ajr g all-mer ba akkoljenti tag kom. Din turi li l-ospitalità li darba laqg et lill-appostlu Pawlu (ara Atti 28,2) g adha tinstab f'malta. Jien grat g all-kliem mimlija g oωωa li ntqalu f'isem il-ferg at tas-soçjetà mis-superjur enerali, li wera l-im abba kollha tag kom lejn il- Knisja u lejn is-suççessur ta' Pietru. Il-gzira ta' Malta hija blata li tixref mill-ba ar, fejn afna drabi l- amrija hija baxxa u x-xemx tikwi. Ukoll il-post fejn qed niltaqg u j ib l-isem ta' Blata l- Bajda, il-"blata bajda". L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju

32 Speçjali: il-papa fuq il-passi ta San Pawl Minkejja dan, iωda, tul issekli Malta kienet eneruωa u fertili b'mod straordinarju fit-toroq l-aktar profondi ta l-ispirtu. Il-fidi mhux mit arrka tal-poplu Malti assigurat li din il-blata kienet il- amrija tajba li dwarha jitkellem il-van elu. F'din il- amrija, il-beatu Ìor Preca Ωera' is-socjetà tad-duttrina nisranija, fejn kotrot tul is-seklu tal- ajja tag ha. B'differenza missi ra tat-tin fl-istorja tal- Van elu (ara Lq 13,6-9), intom g amiltu frott bilkotra, u ta' dan nag tu glorja l Alla u llum hawn inroddulu ajr. Mhux biss Dun Ìor Ωera' Ω-Ωerrieg a; huwa a sieb ix-xitla u sostna s-si ra meta kienet zg ira biex din tikber b'sa itha u tag ti l-frott, kif ara. Intom ktortu g ax g andkom g eruq li jil qu fil-fond fi Kristu, u g ax ejtu mrobbija tajjeb mill- ajja ta' qdusija ta' Dun Ìor allu l-kelmiet talfundatur tag kom jidwu bla waqfien f'qalbkom: MUSEUM Magister, utinam sequatur evangelium universus mundus! Mg allem divin, mhux li kien id-dinja kollha timxi fuq il-van elu! ( ) Tluq minn Malta ÁaΩiΩ poplu ta' Malta, B ala s-suççessur ta' Pietru je tie li mmur lura Ruma, is-sede ta' Pietru, u lejn id-dmirijiet tieg i b ala rag aj tal-knisja universali. Imma mhux ser ninsa din IΩ-Ωjara lill-gωejjer maltin. Fuq kollox mhux ser ninsa lill-poplu malti. Grazzi talli kontu parti mill-pellegrina ubilari tieg i fuq il-passi ta' San Pawl! F'din il-" ografija ta' salvazzjoni"! Fi tmiem ta' l-ewwel Ωjara tieg i, jien g idtilkom li mal-wasla tieg i f'ruma kont ser ng id lill-appostlu Pawlu li l-maltin kienu "poplu Kattoliku tajjeb". Issa, ser ng id lill-patrun tag kom li g adkom tkomplu tag mlu dak li ried hu: "titqabdu t-taqbida tajba tal-fidi; tqisu li tirb u l- ajja ta' dejjem li g aliha kontu msej a" (1Tim 6,12), b alma l-beatu Dun Ìor, il-beatu Nazju u l-beata Adeodata g amlu. In alli f'idejkom biex timxu fuq l- eωempju tag hom, u nirrikmandakom g all-interçessjoni tag hom. Lill-knejjes ta' Malta u G awdex ng idilkom biss dan: kunu lejali lejn San Pawl, il-missier tag kom fil-fidi f'dawn il-gωejjer, ibqg u f'g aqda s i a ma' Pietru u mal- Knisja universali. B'dan ilmod tkunu dejjem lejali lejn Kristu. Malta hija fiç çentru tal- Mediterran. G alhekk, intom g andkom vokazzjoni unika li tkunu bennejja tal-pontijiet bejn il-popli talbaçir tal-mediterran, bejn l- Afrika u l-ewropa. Il-futur tal-paçi fid-dinja jiddependi fuq li jissa a id-djalogu u l-ftehim bejn il-kulturi u r- reli jonijiet. Komplu fit-tradizzjonijiet tag kom ta' ospitalità, u komplu flimpenn nazzjonali u internazzjonali tag kom b'risq il-libertà, il- ustizzja u l- paçi. Filwaqt li l-pellegrina ubilari tieg i jasal fittmiem, jien nafda solennement il-popli tal-postijiet li Ωort fil- arsien mimli m abba ta Alla l-g oli. Filpostijiet marbuta mal-anniversarju tal-elfejn sena mittwelid tas-salvatur jien ittamajt u tlabt g al ti did qawwi tal-fidi fost l-insara. Xtaqt li nqawwi lil kull min jemmen u lill-popli ta' rieda tajba biex jiddefendu l- ajja, i ibu 'l quddiem irrispett lejn id-dinjità ta' kull bniedem, i arsu l-familja minn tant theddid ta' kuljum, jift u qalbhom g all-fqar u l-im arrbin tad-dinja, u ja dmu g al ordni internazzjonali mibni fuq ir-rispett lejn l-ordni legali u fuq is-solidarjetà ma' l-inqas ixxurtjati. Dan huwa wkoll ixxog ol u l-idejal li n alli lilkom, g aωiω poplu Malti. Fl-atti ta' l-appostli, San Luqa jikteb li l-maltin "taw lil San Pawl u lil s abu minn kull xorta ta' id u meta huma ew biex jitilqu, g abbew fuq il- ifen kull ma huma kienu je tie u" (Atti 28,10). Spiritwalment jien kelli wkoll l-istess esperjenza, u ser nitlaq waqt li nfa ar lil Alla f'qalbi g alikom ilkoll. Grazzi, Malta. Il-bambin iberikkom ilkoll! Jalla l- Mulej iberikkom! 96 L-ART IMQADDSA Mejju - Ìunju 2001