МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО ИСТРАЖУВАЧКО СПИСАНИЕ

Transcript

1 МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО ИСТРАЖУВАЧКО СПИСАНИЕ ULUSLARARASI HAKEMLİ İLMİ ARAŞTIRMA DERGİSİ INTERNATIONAL PEER REVIEWED JOURNAL OF SCIENTIFIC RSEARCH АДЕКСАМ Гостивар - Македонија Година: XIII, Бр.: 26, Год: 2015/2

2 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 ХИКМЕТ МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО ИСТРАЖУВАЧКО СПИСАНИЕ АДЕКСАМ Соптсвеник: Тахсин ИБРАХИМ ГЛАВЕН И ОДГОВОРЕН УРЕДНИК: Проф. д-р Фадил ХОЏА ЗАМЕНИК ГЛ. УРЕДНИК: Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК НАЦИОНАЛЕН СОВЕТОДАВЕН ОДБОР: Доц. д-р Абдулмеџит НУРЕДИН (Македонија) Доц. д-р Менсур НУРЕДИН (Македонија) Доц. д-р Актан АГО (Македонија) Доц. д-р Осман ЕМИН (Македонија) Д-р. Фатма ХОЏИН (Македонија) Д-р. Елвин ХАСАН (Македонија) МЕЃУНАРОДЕН СОВЕТОДАВЕН ОДБОР: Доц. д-р Фахрије ЕМГИЛЛИ (Турција) Д-р. Марија ЏИНЏИЧ (Србија) Д-р. Танер ГУЧЛУТУРК (Kosovo) Д-р. Алмира СУЛЈЕВИЌ (Србија - Санџак) Секретар / Дизајн : Илкер АЛИ Превод : Ајхан ШАБАН Контакт: iletisim@hikmetdergisi.org / hocafadil@hotmail.com web: /

3 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 ХИКМЕТ МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО ИСТРАЖУВАЧКО СПИСАНИЕ НАЦИОНАЛЕН НАУЧНО УРЕДУВАЧКИ ОДБОР Проф. д-р Јусуф ХАМЗАОГЛУ. Проф. д-р Ахмет ШЕРИФ. Проф. д-р Нуман АРУЧ Проф. д-р Октај АХМЕД Проф. д-р Назим ИБРАХИМ Проф. д-р Муса МУСАИ Проф. д-р Виолета ДИМОВА Проф. д-р Марија ЛЕОНТИЌ (Македонија) (Македонија) (Македонија) (Македонија) (Македонија) (Македонија) (Македонија) (Македонија) МЕЃУНАРОДЕН НАУЧНО УРЕДУВАЧКИ ОДБОР Проф. д-р Реџаи ЏОШКУН Универзитет Сакарја Проф. д-р Мухаммед НУРДОГАН. Универзитет Истанбул Проф. д-р Неџати ДЕМИР (Турција) (Турција) Гази Универзитет (Турција) Проф. д-р Мехметзеки ИБРАХИМГИЛ Гази Универзитет Проф. д-р Мелахат ПАРС. Универзитет Анкара Проф. д-р Мирјана ТЕОДОСИЈЕВИЧ Универзитет Београд Проф. д-р Ксенија АЈКУТ Универзитет Београд (Турција) (Турција) (Србија) (Србија) 3

4 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 ХИКМЕТ МЕЃУНАРОДНО НАУЧНО ИСТРАЖУВАЧКО СПИСАНИЕ Проф. д-р Газменд ШПУЗА АНУ Албанија Проф. д-р Линдита ЏАНАРИ Универзитет Тирана Проф. д-р Керима ФИЛАН Универзитет Сарајево Доц. д-р Аднан КАДРИЧ Универзитет Зеница Доц. д-р Тудора АРНАУТ Државен универзитет Шевченко Проф. д-р Вугар СУЛТАНЗАДЕ Источно Медитерански универзитет Доц. д-р Мехсети ИСМАЈИЛ Државен универзитет на Азербејџан (Албанија) (Албанија) (Босна и Херцеговина) (Босна и Херцеговина) (Украина) (СРКТ) (Азербајџан) 4

5 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 СОДРЖИНА ВАЖНОСТА НА ЛЕГЕНДИТЕ И ПРЕДАНИЈАТА ВО ВРСКА СО САРИ САЛТИК (САЛТУК) ВО ИСТОРИЈАТА НА ИСЛАМСКАТА КУЛТУРА НА БАЛКАНОТ Проф. д-р Фадил ХОЏА РОБОВИТЕ И РОБИНКИТЕ ВО ДЕЛАТА НА ПИСАТЕЛИТЕ ОД ТУРСКАТА КНИЖЕВНОСТ Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК ПРАВОТО НА ОБРАЗОВАНИЕ НА МАЈЧИН ЈАЗИК ВО РАМКИТЕ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО И НАСТАВА НА ТУРСКИ ЈАЗИК ВО РОМАНИЈА Доц. д-р Абдулмеџит НУРЕДИН РАЗВОЈОТ НА НАСТАВАТА НА ТУРСКИ ЈАЗИК ВО МАКЕДОНИЈА, МЕСТОТО И ВАЖНОСТА НА ПСИХОЛОШКОТО СОВЕТУВАЊЕ И ВОСПИТУВАЊЕТО КАКО НОВА ОБРАЗОВНА ЕДИНИЦА ВО УЧИЛИШТАТА Доц. д-р Осман ЕМИН НАЧИНИ ЗА СПРАВУВАЊЕ СО КОРУПЦИЈАТА ВО ДРЖАВИТЕ ОД СОСЕДСТВОТО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, ЧЛЕНКИ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА (БУГАРИЈА, ГРЦИЈА, ХРВАТСКА ) Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ СЕБЕ-ГЛОРИФИКАЦИЈА: НАРЦИСОИДНИ ТЕНДЕНЦИИ КАЈ ИЗВЕДУВАЧКИ УМЕТНИЦИ Доц. д-р Калина Сотироска ИВАНОСКА ЕКОЛОШКА РЕСТАВРАЦИЈА НА РЕКА ЛЕПЕНЕЦ Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА РАБОТАТА НА КОМПЕТЕНТНИОТ НАСТАВНИК ВО ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ИНТЕРАКЦИСКО-КОМУНИКАЦИСКИ КОНЦЕПТ ВО НАСТАВАТА Доц. д-р Гарип КАРТАЛ ФАНТАСТИЧЕН РАСКАЗ: РАКОПИСОТ ПРОНАЈДЕН ВО САРАГОЗА Доц. д-р Самил ЈЕШИЛЈУРТ, Асс. Елиф Есра ОНЕН МОДЕЛ НА СРЕДИНИ ВАРИЈАНСИ КАДЕ САМО СРЕДСТВАТА СЕ РИЗИКУВААТ ВО ЕДЕН ПЕРИОД Доц. д-р Денис ЖЕРНОВСКИ, М-р Aјбејан СЕЛИМ 136 5

6 ОД ГЛАВНИОТ УРЕДНИК Почитувани читатели, Во раце го имате 26-тиот број од арбитражното научно-истражувачко списание ХИКМЕТ, кое што е единствено списание кое се издава во Македонија на турски, македонски и на англиски јазик и кое содржи статии со теми од областа на историјата, литературата и општественоекономскиот живот на луѓето на Балканските простори и пошироко. Со голема гордост истакнуваме дека со статии од различен карактер и значење кои ги содржи овој 26-ти број од списанието ХИКМЕТ, покрај турската и македонската научна јавност, се појавуваме и пред меѓународната научна јавност. Би сакале да напоменеме дека почнувајќи од овој број, во Бордот за научна арбитража на списанието ХИКМЕТ по првпат учество ќе земат нови членови од 7 различни земји. Би сакале да истакнеме дека списанието ХИКМЕТ ќе биде застапен меѓу научно - истражувачките списанија во меѓународниот систем на скенирање и вреднување. Тој факт во вистински смисол на зборот ќе го унапреди како научното ниво така и меѓународната димензија на списанието и ќе му придаде значење и важност на ова меѓународно арбитражно списание. Во овој 26-ти број од списанието ХИКМЕТ, во прв ред ги објавуваме статиите коишто пристигаат од земјата (Македонија), но и оние однадвор (Турција). Статиите кои што пристигаат од странство се јасен доказ за интересот за објавување на нивните статии во ова списание, но исто така тоа е и доказ за важноста која му ја придаваат на ова списание. Фактот што списанието ХИКМЕТ се дистрибуира низ цела Македонија, во земјите од Балканот, во разни земји од Европската Унија е доказ дека списанието има стекнато меѓународен идентитет и димензија. 6

7 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Нашето списание, кое полека, но со сигурни чекори напредува, убедени сме дека отсега па натаму со објавување на статии според меѓународни критериуми и според критериумите на списанието, ќе добие уште поголема меѓународна димензија. Од името на редакцијата на списанието му се заблагодаруваме на Бордот за научна арбитража, за неговиот внимателен и посветен труд. Почитувани читатели, во овој 26- ти број, во име на списанието ХИКМЕТ и во име на Здружението АДЕКСАМ, им се заблагодаруваме на почитуваните професори од земјата и од странство кои ги испратија своите статии за објавување, а на членовите од Бордот за научна арбитража им се заблагодаруваме за трудот што го вложија за научно вреднување на статиите. Воедно, користејќи ја приликата, би сакале да им се заблагодариме и на сите оние коишто придонесоа овој број на списанието да биде изведено беспрекорно од технички и дизајнерски аспект. Со надеж за средба со нови интересни научни статии од различни области во следниот 27. број, поздрав до сите наши читатели во земјата и во странство. Ноември 2015, Гостивар Македонија Главен Уредник: Проф. д-р Фадил ХОЏА 7

8 Проф. д-р Фадил ХОЏА ВАЖНОСТА НА ЛЕГЕНДИТЕ И ПРЕДАНИЈАТА ВО ВРСКА СО САРИ САЛТИК ВО ИСТОРИЈАТА НА ИСЛАМСКАТА КУЛТУРА НА БАЛКАНОТ Проф. д-р Фадил ХОЏА Меѓународен Универзитет ВИЗИОН, Гостивар - Македонија e-пошта: fadil@vizyon.edu.mk / hocafadil@hotmail.com РЕЗИМЕ Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија: 1.01 Оригинален научен труд Иако турбето-мавзолејот во Европа и Балканот се појавиле со доаѓањето на Османската држава на овие простори, може да се забележи дека и пред доаѓањето на Османските Турци на овие простори, се среќаваат голем број на мавзолеи на Сари Салтик (Салтук), којшто во XIII. век дошол како Османско-Турски мисионер. Најстарите легенди во врска со дервишите во Балканските мавзолеи, текии и џамии, со сите свои детали се забележани во првата половина од ХХ век. Секој од овие мавзолеи се поврзани со некоја легенда, кои легенди меѓу луѓето се проширени во турскиот и другите балкански јазици и книжевности со нови додавања во прераскажувањата на тие легенди и преданија. Во овие легенди факторите на фантазија и на имагинација се во прв план. Овие мотиви се мотиви коишто ги истакнуваат нивните натприродни личности. Меѓу нив најинтересните легенди се оние коишто во име на мисионерството ги земаат под мишка своите исечени глави и одат на други места кадешто се жртвуваат. Оздравувањето од некои болести како и некои магии во врска со тие болести се раскажуваат заедно со легендите. Некои од тие легенди се легендите во врска со Сари Салтик. Во многу области во Турција, во земјите од Блискиот и Далечниот Исток и особено на Балканот во ХIII век познатиот Турско-Исламски мисионер Сари Салтик и основачот на Бекташиската секта Хаџи Бекташ Вели - којшто доаѓа од Хорасан и се сместува во Анадолија - имаат голем број на легенди. Во Балканските простори има доста познати легенди во врска со Сари Салтик и тоа, во Свети Наум во Охрид, во Ѓаковица во Косово, во Босна, во Благај и во Албанија (Лума, Круја) во Дебрецин на Крф и во други места. Поаѓајќи од нашите извршени истражувања, легендите и преданијата во врска со текиите на Балканот и оние легенди коишто се останати до ден денес меѓу народот, се доказ за богатството на разните фолклорни мотиви на различните Балкански народи на нивните книжевности и на многувековните верувања во разни легенди и преданија. Клучни зборови: Сари Салтик, Балкан, легенди, верувања, текии, мавзолеи. 8

9 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 THE LEGENDS` SIGNIFICANCE AND TRADITION OF SARI SALTUK IN THE HISTORY OF THE ISLAMIC CULTURE IN THE BALKANS Prof. Fadil HOCA, Ph.D International VISION University, Gostivar - Macedonia fadil@vizyon.edu.mk / hocafadil@hotmail.com Received: Revised: Accepted: Article type: 1.01 Original scientific article ABSTRACT Although mausoleums in Europe and the Balkans appeared with the arrival of the Ottoman reign in these areas, still, it is historically documented that even before the arrival of the Ottoman Turks in this region, there were a number of mausoleums of Sari Saltuk (Saltik), from XIII century who came in this area as an Ottoman-Turkish missionary. The oldest legends about the Dervishes in the Balkans mausoleums, mosques and teqe, with all its particulars are first documented in the first half of the twentieth century. Each of these mausoleums are in conjunction with some legends that spread out among the Turkish and other Balkan languages with some new supplements in its narrations. In these legends the fantasy factors come first. These motifs are the motifs that bring out their supernatural personalities. Among these legends, the most interesting ones are those who on the name of Islam, cut off heads and with them under their arms they go to another place where they get sacrificed. Recoveries from some diseases and some magic about these diseases are narrated with the legends. Some of them are the legends of Sari Saltic. In many areas of Turkey, in the countries of Middle and Far East and especially in the Balkans in the XIII-th century, the famous Turkish-Islamic missionary Sari Saltic and the founder of the Bektashian sect Haji Bektaş Veli - who comes from Horasan and settles in Anadolia together they have huge number of legends. There are many legends about Sari Saltic and they are in Gjakovica, in Sveti Naum of Ohrid, in Bosnia, in Bllagaj and in Albania (Luma, Kruje) in Debrecin in Krf and in other places. Based on our conducted research, the legends and the stories about teqes in the Balkans and those legends that are still saved and remembered by the people, are a prove for the affluence of the various folk motifs. Keywords: Sari Saltuk, Balkans, Legends, Beliefs, Tekii, mausoleums. 9

10 Проф. д-р Фадил ХОЏА 1. ВОВЕД Основната причина за постоењето на името Сари Салтик Баба меѓу Балканските Турци и Исламот е постоењето на голем број сочувани легенди и преданија во врска со Сари Салтик Баба на просторите од Балканот. Султанот на Селчуците Иззеддин Кеј Кавус заедно со Сари Салтик се преселува на Балканот и мислел дека ќе биде заштитен од нападите на Монголите. Оваа Туркменска група покрај гратчето Баба-Салтик на Балканот, ќе основаат и други населени места. За личноста на Баба-Салтик се создадени голем број на саги во нашите простори. Овие легенди, преданија и саги, по одобрение на Џем Султан, се собрани од страна на Ебу л Хајр Руми и се насловени Салтикнаме како голем еп на Румелиските Турци (Чокбанкир, 2010:78) Напуштајќи ја Анадолија, упатувањето на Сари Салтик Деде кон Балканот не е случајност. Сместувањето на Сари Салтик Деде на овие простори точно се совпаднало со стагнирањето и назадувањето на Богомолизмот, кој постоел, бил распространет и претходно бил во подем на Балканот, поради кое дошло до израз неговото присуство на овие територии. Благодарение на толерантноста и човечноста на Салтик Деде и на неговите следбеници, луѓето кои го имале избрано Богомолизмот, како резултат на толеранцијата и солидарноста на Исламското учење, се запознаваат со Исламот и почнуваат да ја менуваат верата и да го прифаќаат Исламот. Сари Салтик е познат Турски херој со својата воинственост и по тоа што учествувал во битките при освојување на Анадолија и Румелија и поради кои особини додека бил во живот станал легендарна личност. (Бабингер, 1966: ; Јуџе, 1987: ; Акалин, 1994:360). На неговите саги околу неговиот живот се мешаат и сагите од другите борци. Поради тоа, добивање на податоци за вистински живот на Сари Салтик се отежнале. Утврдено е дека податоците за неговиот живот во историските извори не се од карактер да можат да го доловат неговиот вистински живот. (Акалин, 1990:29) Имено, реаспространето е убедувањето дека во XIII. век Сари Салтик, пред Османските војници на Балканот ја има ширено Турско-Исламската култура, освојувајќи ги срцата на Балканските староседелци. (Туфан, 1992:77) Зборувајќи за заслугите на Сари Салтик, познатиот филозоф Недим Филиповиќ од Универзитетот Сараево во Босна ќе рече дека: Ширењето 10

11 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 на Османските кнежевства од Анадолија до Балканот и нивното прераснување до Империја не е извршено само со воени освојувања, туку и со заслуги на дервишите како што е Сари Салтик, кои доаѓајќи пред Турската армија во Дебрецин Романија и по целиот Балкан го спремиле теренот за ширење на Исламксата култура (Филиповиќ, 1971:768). Пoради тоа, податоците за неговиот вистински живот и од сагите се испреплетуваат едни со други. Дури и податоците што ги даваат историските извори за животот на Сари Салтик понекогаш се контрадикторни едни на други. (Акалин, агт, с. XIII) 2. МЕТОДИ КОРИСТЕНИ ПРИ ИСТРАЖУВАЊЕТО Во многу области во Турција, во земјите од Блискиот и Далечниот исток и особено на Балканот во ХIII век познатиот Tурско-Исламски мисионер Сари Салтик и основачот на Бекташиската секта Хаџи Бекташ Вели којшто доаѓа од Хорасан и се сместува во Анадолија, имаат голем број на легенди. Во легендите коишто се прераскажуваат во Албанија од порано до ден-денес, се наведува дека Сари Салтик облечен во попски алишта и меѓу Христијаните се трудел да ја шири Исламската вера. Во Пеќ, на рамницата наречена Зејнел Ага постои турбе-мавзолеј кој се наведува дека од стари времиња е негов мавзолеј, кој и до ден-денеска се заштитува и се посетува од месното население. По раскажувањето на месното население, во дамнешни времиња голем број на луѓе страдале од болеста жолтица. Еден човек дошол до далечни места и се молел на Господ и ги спасил од оваа тешка болест, кого народот го нарекол сарија салдик. Ова, со текот на времето се претворило во Сари Салтик и станало име на странецот. Во денешно време сеуште се чувствуваат и влијанието и трагите на Сари Салтик на Румелија, како на пример, сагите стануваат епови и се прераскажуваат како преданија, мавзолеите се заштитуваат како во Анадолија така и во Румелија, се создаваат нови традиции, верби и форми на посета, толкување на случаите од денешницата од гледна точка на мавзолеите, сместувањето во мемориите за турското присуство во Балканот дека Сари Салтик е голем борец, влијанието на Сари Салтик во имињата на населените места се само некои од влијанијата. И до денешно време прераскажувањето на сагите за Сари Салтик по мавзолеите е важен фактор кој се користи во отсликувањето на светоста на мавзолеите. Постоењето на сличните особини, навики, верби и епови било кај мавзолеите во Анадолија или пак кај тие во Румелија се доказ за постоењето 11

12 Проф. д-р Фадил ХОЏА на Турско-Исламската култура во Балканските простори. Во денешно време се се продолжува со раскажувањето на разни легенди и преданија од мошне широк дијапазон. По првпат во првата половина од XIX век, научна анализа во врска со овие легенди направиле Браќата Јакоб и Вилхелм Грим, по кои и други научни луѓе и оние коишто се занимаваат со фолклорот ги продолжиле овие анализи и до ден-денеска. Околу 40 разни извори, мотиви покажуваат дека, легендите по однос на видот, богатството на темите, безброј мотиви и личности се распространети на мошне широк простор. Ричард Кевендиш (Кевендиш, 1984:58), којшто во своето дело Светски легенди на професионален начин ги има собрано легендите кои се блиски и слични едни на други, има покажано дека психологијата на верба својствена на разни народи по многу основи се различни едни од други. Мотивите и личностите во легендите се во директна врска со мавзолеите и текиите, поради кое во нашето испитување мислиме дека е погодно да се осврнеме на ова: Иако турбето-мавзолејот во Европа и Балканот се појавува со доаѓањето на Османската држава на овие простори, може да се забележи дека пред доаѓањето на Османските Турци на овие простори, се среќаваат голем број на мавзолеи на Сари Салтик, којшто во XIII. век дошол како Османско-Турски мисионер. Постојат и други трудови и анализи кои се извршени во врска со мавзолеите и функциите на Сари Салтик во Балканските простори. Испитани се мавзолеите и функциите на Сари Салтик од страна на Ф В. Хаслуцк Калиакра (Варна/Бугарија), Бабаески (Турција), Бабадаг (Романија), Охрид (Македонија), Круја (Албанија). (Хаслуцк, 1919: ). Едни од најсериозни и најважни трудови во врска со Сари Салтик Баба е трудот на Ибрахим Бахадир насловен Алевиството кое навлегло на Балканот и Сари Салтик. Оваа статија која е мошне голем и сериозен труд, содржи особини на научна теза. (Бахадир, 2001:39-62) Сари Салтик Гази бил мошне почитуван од страна на околните Христијани. Особено од страна на Македонскиот и на Бугарскиот народ, коишто се Ортодоксни Христијани, бил почитуван како Свети Никола, Свети Спиридон, Свети Наум, а подоцна се додадени дури и Свети Георгиос, Свети Елиас, а и ставен е на местото на Свети Симеон и Свети Концолос. (Бабингер, 1992:221) Сари Салтик Баба (Деде, Гази) во 12

13 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Турско-Исламскиот свет оставил длабоки траги, а особено меѓу Муслиманите на Балканот и во круговите на Бекташиската вера уживал голема почит и претставувал духовен лидер. Духовната личност на Сари Салтик е толку длабока што го викале за помош при тешки моменти. Во рамките на оваа легендарна верба, Сари Салтик станува личност од историјата кој добринесол во ширењето на Исламксата култура на Балканот и во историските саги се споменува како борец (Ајдан, 2013:585) Во последно време, меѓу научните луѓе од разни националности коишто работат на овие теми се забележуваат и научни луѓе коишто работат на темата Турски фолклор, а истотака и оние коишто ги испитуваат богатите и по вид мошне широки легенди својствени на Турскиот народ. (Сакаоглу, 1980:82-86). Научните луѓе коишто имаат разни мислења и толкувања во врска со овие легенди и преданија, особено го имаат обработено оформувањето на разните верски фактори, а особено и карактеристиките од периодите на паганството, многубожните и еднобожните периоди. Особено, раскажуваните настани иако не се вистинити, лицата кои ги доживуваат тие настани и местата кадешто се случуваат тие настани се вистинити. Во местата кадешто се случени овие настани и Турците создале легенди својствени на самите себе. Во сите овие мавзолеи се погребани жрвите коишто загинале во текот на ширењето на границите од страна на Османската држава и во текот на верските војни, поглаварите на разни секти, везири и султани а и верски луѓе. Вакви мавзолеи сеуште се чуваат и во многу Европски земји. Меѓу нив се мавзолејот на Ѓул Баба во Будим, мавзолејот на Али Гајиби во Стара Градишка во Славонија-Хрватска и мавзолејот на Мустафа Паша во Белград се некои од нив. (Ханги,1906:8-35; Елезовиќ, 1926:47, Ѓорѓевиќ, 1932:8). Ваков вид на мавзолеи порано имало најмногу во Босна и Херцеговина, на Санџак, во Улцињ, во Јужна Србија, во Македонија и особено на Косово. (Хафиз, 1991:29). Во старите извори стои дека има меѓу седум и дванаесет мавзолеи на Сари Салтик, но во тврдењата коишто се темелат на истражувањата на Проф. д-р Неџати Демир од Универзитетот Гази во Анкара, тој тврди дека тие се околу четириесет. Исто така според Проф. д-р Алемдар Јалчин, којшто и тој ја обработува оваа тема, тврди дека еден дел од мавзолеите се изградени на име на 13

14 Проф. д-р Фадил ХОЏА Сари Салтик, другиот дел пак се на име на оние, коишто доаѓаат од родот на Сари Салтик, меѓу припадниците од следните генерации. Како и да е, очигледно е дека Турско-Исламското општество цели осум века се има потрудено да создаде легенди и преданија со цел да го оживее ова легендарно име. (Кантар, 2014:105) Некои од нив може да се видат во житијата за светците, во сагите а особено во Салтукнамињата од Османскиот период. Ракописи во врска со ова се чуваат на Косово, во градот Ѓаковица во Бекташиското теќе. 3. РЕЗУЛТАТИ И КОМЕНТАРИ Со поттикот на Султанот на Селчуците префрлувањето на Сари Салтик Баба и на неговите дервиши во Балканот, сепак претставува поттик и се мисли дека тој укажал и покажал на простор отворен за обиди за ширење на Исламската духобно толеранција меѓу месното Балкаснко население. Нема историски документи за претходни планови за исламизирање и за потурчување во Балканските простори. (Кантар, 2014:65) Меѓутоа, доколку се зема во предвид дека со активностите на дервишите на Ахмет Јесеви, процесот на примањето на Исламот се одвивал спонтано и по природен пат и дека бил далеку од тоа да се изврши по присилен пат, тогаш може полесно и поразумно да се сфати смислата и значењето на оваа тема Важноста на легендите на Сари Салтик во историјата на Исламската култура на Балканот Туркменските племиња коишто постојано се преселувале од исток кон запад, по сместувањето на новите простори, со себе го носеле и името, правилата и правдината на Господ, кое го сметале како мошне обична и природна обврска, далеку од тоа како натприроден настан, како што тоа го сфаќале следните генерации. Во овој контекст, со населувањето на Сари Салтик во Дебрецин, меѓу неговите основни обврски, како лидер на Туркмените и како Дервиш од Јесеви бил и фактот да го шири Исламот, да ги штити луѓето од лошите и лошотиите на локалните моќници. (Кантар, A.g.e. s.66) Особината на движењето на Јесеви којашто привлекува најмногу внимание е тоа што историски гледано на едноставните настани им придава длабоки значења, со што тие за луѓето и општеството се подигнуваат на ниво на максимална лекција и корист. 14

15 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 И покрај простиот начин на живот и обичните слики од него, луѓето и заедниците, оформувањето на општество сочинето од напредни луѓе го сметаат за света мисија, која по истекот на одредено време појасно се сфаќа, се признава, се опишува, а поради важноста, големината и вредноста на работите кои ги вршат, од своите активности создаваат и легенди и преданија. Животот на Хоџа Ахмет Јесеви, Хаџи Бекташ Вели, Салтик Баба, Отман Баба, Кизил Дели а дури и животот на Ѓул Баба од Будимпешта се испреплетени со легенди и преданија. Всушност, овие легенди се настан кој поради големината и светоста на резултатите од работите извршени од страна на горенаведените лица, следните генерации ги украсуваат со исклучителни и натприродни сили и ги величат. Легендите и преданијата коишто струјат околу овие исклучителни настани имаат врска со оформување на духовното значење, а не со материјалниот живот. Меѓутоа, резултатите на овие настани помогнале во зацврстувањето на континуитетот на материјалната и духовна култура и постоењето на различните традиции коишто лежат на сигурните духовни темели на една култура. Согласно легендите и преданијата, Сари Салтик Баба, за којшто се верува дека со натприродните сили што ги поседувал, додека трчал од континент во континент трудејќи се да не остави непобедено зло, неказнет еретик, тој заправо на територијата каде што бил активен, мошне очигледно сеел семиња коишто ќе цветат, ќе зеленеат и коишто ќе прераснат во стабилни дабови на Балканот. Доколку се фрли поглед кон неговата активноста на Балканот, може да се забележи дека во споредба со материјалната страна, мошне јасно доминира духовната страна бидејќи како што се знае, дел од припадниците на племето после периодот на Сари Салтик се вратиле во Анадолија, додека еден дел останал на Балканот. Еден голем дел од припадниците на племето којшто останал на Балканот, со изградбата на мавзолеите, речиси како да сеел семиња на подрачјето, а истотака и со изградбата на теќињата и оформувањето на духовните настани околу нив, после одреден период станале клуч за ширењето на исламската духовна и материјална култура на овие територии. Ширењето на Исламската духовна и материјална култура на Балканот, како што тоа било случај на Анадолија, започнало со основање на теќии, тарикати-братства и на џамии. Тој во голема мера успеал како од внатрешна хармонија така и во односите 15

16 Проф. д-р Фадил ХОЏА со надворешниот свет да го реши проблемот по однос на урбанизирањето од социолошка гледна точка, заедничкиот живот во мир, љубов и слога на луѓето од разни вери и потекла во ист град, нивното меѓусебно почитување и толеранција, отстранување на грижата за безбедноста и на крајот претворање во место со луѓе со високи вредности и цивилизирани заедници. Имено, по смртта на Сари Салтик Баба, чудата и легендите се јасен доказ дека кралевите на блиските и далечните соседи сакале кај нив да се изврши погребот. Доколку се погледне без никакви предрасуди, зад реалната состојба по однос на барањето од кралевите од сите соседни земји на лидерот на мистицизмот кој секој ден бил во битка со некоја заедница, да биде погребан кај нив не е ништо друго туку успех со кој тој успеал неговата филозофија на излагање и братството на луѓето да го интегрира во животот на различните заедници. Имено, Сари Салтик Баба со својата личност, до која мера успеал да делува на заедниците со различни материјални и духовни култури може јасно да се сфати од делото Сејахатнаме (Патешествие) на Евлија Челебии тоа во делот кој е наменет за него Легендите и преданијата за Сари Салтик во мавзолеите и теќињата на Балканот Со освојувањето на Балканските територии од страна на Османската империја, заедно со Исламската вера пренесен е и јазикот и општо Исламската култура која континуирано трае и до ден-денеска. На ист начин биле внесени и тарикатите-братствата Накшибенди, Мевлеви, Кадири, Са ди, Рифаи, Бекташиската и сите други тарикати и на тој начин низ историјата по селата и градовите биле изградени безброј мавзолеи и теќиња за чиј број нема сигурни податоци. Меѓутоа, кон крајот на XIX. век и почетокот на XX. век со капитулацијата на Османската држава и со повлекувањето од овие територии, се основале националистички мали држави кои во рамките на нивните можности ги срушиле голем дел на мавзолеите и теќињата, но во градовите и селата кадешто биле населени претежно со Муслимани, некои од тие мавзолеи и теќиња биле сочувани и тие постојат постојат и ден-денеска. Сочуваните теќиња сеуште ги продолжуваат нивните активности. Теќињата коишто се наоѓаат низ целата Анадолија имаат врска со 16

17 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Балканските земји, а истотака и теќињата коишто се наоѓаат на Балканските земји имаат врски од различен аспект со Анадолија, Арапските држави а дури и со државите од Руската федерација во кои постои мнозинско Муслиманско население. Со текот на времето, во врска со ова се издадени голем број на книги, статии и текстови за презентација. Меѓутоа, во споредба со другите Балкански држави, во Албанија има помалку изданија во врска со сектите, толку малку што дури може да се рече дека немаме никакви информации за Бекташиството во Албанија. Меѓутоа, поради историската цврста врска на Албанија со Бекташиството, издадени се неколку книги и статии во врска со оваа секта. Базирајќи се на овие дела, дознаваме за тоа какво влијание имала оваа секта, до кои датуми траела, кои теќиња каде се изградиле, кој бил деде, кој баба во овие теќиња, кој чија рака бакнувал од почит и кој какво дело создал. (Хафиз, 1991:29) Со собирање на скоро сите дела издадени во врска со Бекташиството во Албанија, дојдовме до заклучок дека како што тоа било случај и со другите Балкански држави, така и во Албанија се усталила од два правца. Првиот правец, по освојувањето на Балканот од страна на Османската држава кадешто било сместено во XIII. век Ортодоксното и Хетеродоксно Бекташиство во Бугарија. Во врска со ова, како што има забележано Бугарскиот Турколог д-р Риза Моллоф Односите на припадниците на турските племиња или на Богомолизмот со еретичките припадници; врските на јаничарството со Бешташиството, улогата на сектата во политиката на исламизирање, бунтот на Шеикот Бедреттин на Балканот и учеството на Христијанскиот народ и секташите и други големи и значајни случаи треба конкретно да се испитуваат. (Калеши, 1971: 817) Согласно ова, ширењето на Бекташиството на Балканот започнува во XIII. век со многубројните саги околу населувањето на Селчуците во Дебрецин. Во овие саги за Сари Салтик Дедото се зборува како за лице кое поседува митолошки карактер и кој се преселува на Балканот. Некои истражувачи наведуваат дека Сари Салтик Дедото вршел мисионерство меѓу Татарите, други пак дека тој бил следбеникот на Ахмет Јесеви и на Хаџи Бекташ Вели. (Сакаоглу, 1980: 82-86). Меѓутоа, и покрај се, не е лесно да се осветли прашањето во врска со фактот дали Сари Салтик Деде бил Исламски мисионер или не, дали има основано 17

18 Проф. д-р Фадил ХОЏА секта на Балканот или не или пак на кој начин ја има основано. Покасно меѓу Бекташиите коишто ги населуваат овие територии, се забележува дека Сари Салтик Дедото ужива голема популарност. На овој начин, култот на Сари Салтук Дедото најпрво ги опфатил Бугарија и во поранешните територии на Југославија (Македонија, Босна, Косово), а потоа и во териториите на денешна Албанија. Согласно некои гласини Сари Салтик, кој како што бил приврзан на Бекташиството во Албанија бил сместен и се трудел да го шири Исламот пред Османската држава стигне до оваа земја. Во врска со ова, М. Тајип Окиќ во текстот Една фатва го покажува Салтикнамето во библиотеката Реван од Дворецот Топкапи под бр (Окиќ,1973: 48-58) Согласно овие евиденции, Сари Салтик бил толку многу сакан од народите на Бугарија, Босна, Македонија, Косова и Албанија што и после неговата смрт луѓето од градовите и селата го почитувале и го сакале. Покрај Муслиманите и Христијаните го прифатиле Сари Салтик како мисионер на нивната вера, па затоа сакале неговиот гроб да биде во нивната територија и поради тоа сметаат дека во некои од нивните градови и села а дури и во некоја од нивните цркви се наоѓа неговиот гроб. Како што во денешно време се шират гласини дека е најден гробот на Сари Салтик во Кафкасија и во Романија, така и Албанскиот и Турскиот народ во Стара Југославија и Албанија, поточно во Печќ, Прилеп и Круја, а истотака и во Круја и Планината Паштрик се верува дека се наоѓа неговиот гроб. Христијаните пак, поради фактот што Сари Салтик го ширел Христијанството, тврдат дека неговиот гроб се наоѓа на островот Крф во Манастирот Свети Спиридон и во Манастирот Свети Наум во Охрид. Хасан Калеши ги наведува многуте гласини кои се шират меѓу месното население во врска со гробовите на Сари Салтук. (Калеши; ибид, стр. 818) 3.3. Постоечки Легенди и преданија во Босна во врска со Сари Салтук Согласно делото Салтикнаме, кадешто се зборува за легендарниот живот на Сари Салтик, се наведува дека познатиот мистицист, од вкупно 12- те гробови лежи во гробот кој се наоѓа во Босна. Врз основа на заедничките истражувања на истражувачите, се смета дека гробот на Сари Салтик се наоѓа во текето во Благај којшто во денешно време е активно под името Текето на борците од Благај 18

19 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Благај е мало гратче кое се наоѓа на мала далечина од градот Мостар. Меѓутоа, она што го издвојува од особината да биде обично населено место е тоа што турбето-мавзолејот на Сари Салтик се наоѓа во Текето во Благај. Согласно изворите и преданијата на теќето, ова теќе е изградено во 1520 година од страна на дервиши кои се сместиле на овој регион. (Кантар, 2014:106) Местото кадешто е изградено текето е меѓу карпите и изворот од реката Буна и место кое има особини кои асоцираат иљада мисли, иницираат иљада инспирации и мистична толеранција. Теќето поседува влијателна духовна архитектура, кај која на професионален начин го спојува Османскиот стил на архитектура. Во Салтикнамето, мошне распространети се легендите и преданијата каде што Сари Салтик Баба Босанците ги нарекува мошне добри луѓе и посакува да го прифатат Исламот и им овозможува начин да го прифатат и вели дека ќе ги брани од непријателите. Било тоа да е Босна или Босанците, од аспект на Исламската историја и ширењето на Исламот во Европа, се наоѓаат во мошне чувствителна позиција. Несомнено е точно дека на Балканот, многу пред Османската држава е започнат процесот на Исламизирање на населението и во тоа е големиот значај и улогата на Сари Салтик во тој процес. Поаѓајќи од филозофијата на Сари Салтик Баба, којшто ја има посеано мислата на почит, меѓусебно разбирање, мир и толеранција има заслуга за полесно утврдување на превласта на Османската држава и оформувањето на центрите за братски соживот на заедниците од различна етничка и верска припадност во Сараево и во Мостар. Голема е веројатноста дека следбениците на Сари Салтик, во негова чест покрај изворот на вода, духовниот симбол на родот (берекет), имаат изградено и турбе-мавзолеј. Имено, во XIV. век, дервишите коишто се дојдени на овие простори, со цел да го оживеат споменот на Салтук Баба и мистичната и филозофска мисла на суфистот од Туркестан Хоџа Ахмет Јесеви, на наведеното место им ги изградиле теќите и ги започнале своите активности на просветлување. Единственото нешто што не е променето во теќето кое претставува центар на мистичните патишта во различни периоди, тоа се легендите и преданијата за услуги на луѓето, нивното братство, и желбата за соживот, кој го инспирирал самиот Сари Салтик. Во денешно време, сведоци сме на тоа да Теќето Алперенлер (борци) -збор на кој асоцира кога ќе се спомене Сари Салтук-, кој денеска е 19

20 Проф. д-р Фадил ХОЏА активно и кој се повеќе се претвора во прочуен, познат и посетуван центар кој ја одразува атмосферата на духовност и на толеранција. Историјата од животот на Сари Салтик на Балканот, која е полна со легендарни и епски тајни, всушност важат и за наведеното теќе во Благај. Ова теќе, согласно истражувачите на историјата и мистичната историја, како и голем број на теќи, мавзолеи и тарикати, покрај легендите и преданијата, чека да излезат на виделина како приказни за делото на легендарниот Сари Салтук Улогата на легендите и преданијата на Сари Салтик во ширењето на Бекташиството во Албанија Во ширењето на Бекташиството во Албанија, најголем и најјак правец е целосното освојување на овие простори од страна на Османлиите и преку дервишите-следбеници. Во некои легенди постојат други видови на фактори на фантазии. Исто така и факторите на бајките се исти со оние од легендите. Меѓу овие легенди, оваа легенда заедно со Шеикот Ибрахим има врска и со Шеикот Сулејман Аџизе Баба: Аџизе Баба е во селото Бушат во Скадар. Во млади години отишол во Истанбул и според легендата учел во верско средно училиште. Станал Шејхулислам. Во тоа време, Шеикот Ибрахим од Дамаск доаѓа во Истанбул. Шеикот Ибрахим бил од сектата Сади и бил еретик. Животот го живеел просејќи. Спиел пред Џамијата Аја Софија (Света Софија) во Истанбул. Во тоа време се разболела ќерката на Султанот. Султанот ги вика сите лекари еден по еден, но ниеден не може да најде лек. На крајот некому му текнува да го повикаат Шеикот Ибрахим и тоа му го кажува на Султанот. Султанот го викнал во дворецот. Шејх Ибрахим, влегол во собата на ќерката од султанот, оддалеку со раката дал знак и викнал: Излези, благословен. Откако го рекол тоа, веднаш пд нејзиниот стомак излегла змија. Шеикот ја зел змијата и ја ставил под својата мишка. Ќерката од султанот веднаш оздравела. Од дворецот сакале да му платат на шеикот, но тој ги одбил. Покрај тоа, тој дури не сакал ни да се види со султанот. Јас сум сиромашен, каква работа можам да имам јас со Султанот? рекол и се вратил на дворот на Аја Софија. Шејхулисламот Аџизе Баба чул за овој настан и се зачудил. Го викнал својот помошник и заедно отишле на дворот на Аја Софија да го видат шеикот. Ја извршиле последната молитва во џамијата и го побарале шеикот. Го нашле меѓутоа ги прашал зошто побарале да се видат со него. Тие 20

21 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 им одговориле дека сакаат да бидат негов следбеник. Шеикот иако им рекол дека е сиромав и дека не можат да бидат негови следбеници, тие биле упорни во тоа. На тоа шеикот рекол: Доколку сакате да бидете заедно со мене, утре рано тргнете на долг пат. Шејхулислам и помошникот се подготвиле, и спремиле златници, кои ги ставиле под каишот. Го нашле шеикот и заедно отишле до Кумпкапи. Кога стигнале до морето, шеикот кожата ја фрлил во вода, седнал на неа и и нив ги повикал. Тие штом седнале потонала кожата. Од страв да не потонат викнале за помош. Но шеикот рекол: Фрлете ги змиите (парите), доколку ги носите под каишот. потоа ги фрлиле златниците и не потонала кожата иако тие стоеле на неа. Тргнале на пат и станале следбеници. Шеикот Ибрахим еден ден ги викнал. На Абдуселам му рекол да отвори теќе во Истанбул. На Сулејман Аџизе Баба му рекол да оди во Ѓаковица и таму да отвори теќе. Аџизе Баба дошол во Ѓаковица и основал теќе. Денеска Албанците теќето го нарекуваат Teqja e Madhe (Големо теќе) (Калеши, 1901:236) Особено за Албанскиот народ којшто живее во Република Косово, Република Македонија и денешна Албанија, Бекташиството игра значајна улога во верскиот, политичкиот и културниот живот. Речиси во сите градови се наоѓаше по едно теќе. Меѓутоа, за жал не може да се зборува за точниот број на теќиите во XVIII. ve XIX. век бидејќи оскудни се информациите. Бекташиството во Албанија има посебна карактеристика. Имено, до денешен ден, Бекташиството е секта која е најмногу сакана и најмногу распространета меѓу Албанскиот народ. (Калеши, 1967:88-90) По однос на ширењето на Бекташиската секта во националниот и духовниот фолклор на Албанскиот народ, се верува дека легендите и преданијата на Сари Салтик одиграле мошне значајна улога. Во Албанија, има две легенди и саги во врска со Сари Салтик коишто привлекуваат особено внимание. Али Аббас, за кого се верува дека почива во мавзолејот во Јужна Албанија на Планината Томор на околу две илјади метри, бил близок роднина на пророкот Али. За време на настанот во Карбала, тој наполнува вода на матарката од Планината Томор. Во Карбала, кадешто страдале од недостаток на вода, на пророкот Хусејин и на неговите другари им носи вода. Потоа доаѓа на ова место и таму починува. Оттогаш секоја година во месец август Бекташии доаѓаат од секој дел од светот. Со намера дека е тоа жртвување, колат овца и го вртат. Втората легенда и предание е следната: Во Акчахисар (денешна Круја) постои мавзолеј на Сари Салтик. 21

22 Проф. д-р Фадил ХОЏА Тој, ги спасува граѓаните од маката убивајќи го змејот кој ги задева и им ги јаде посевите и животните. Народот не му ја пружа заслужената заслуга. Тој се лути на ова и во еден чекор доаѓа до Планината Томор, се одмора и со уште еден чекор стигнува до Островот Крф кадешто починува. Овие два чекори на Сари Салтик се еднакви на петсто километри. Овие две легенди всушност се важни поради тоа што одиграле важна улога територијата на Албанија да стане централна база на Бекташиството на Балканот. Друга причина е тоа што, еден од познатите поети на Република Албанија Наим Фрашери напишал поезија на име на херојот на Албанија Скендер бег, и поаѓајќи од оваа поезија, Бекташиството всушност треба да се види како тренд на основна религија на Албанците. (Чокбанкир : A.g.e. s.83) 3.5. Значењето на Легендите и преданијата во Косово во врска со Сари Салтик Од легендите и преданијата во Косово, мотивот за Кесикбаш е еден од најзначајните. Според легендите шеиците и свтетите луѓе, кога ќе се жртвувале за Исламот, нивните сечени глави ги земале и ги донесувале на Косово. Меѓу нив еден од најпознатите мавзолеи е мовзолејот Рогачица ко се наоѓа близу градот Гњилане. Таму лежат две жртви коишто се дојдени од Багдат. Тие, во текот на една битка биле убиени со сечење на нивните глави. Според легендата овие две жртви ги зеле своите сечени глави под мишка и се оддалечиле од тоа место, кога дошле во Рогачица, народот се зачудил кога ги видел како одат без глави. Во спомен на тие двајца жртви народот им изградил два мавзолеја. Народот сакал на мавзолеите да им направи и покриви, но таа желба не им се исполнила бидејќи дење изградениот покрив ноќе паѓал. Овој мавзолеј до денденеска стои без покрив. Според оваа легенда, овие двајца жртви секоја ноќ станувале, земале абдест и се молеле на Господ. Поради тоа во мавзолејот, народот постојано држел по еден пешкир и бокал вода. (Ѓорѓевиќ, 1933:50) Според една легенда од Пеќ на Косово, Сари Салтик бил чесен, паметен и верски човек кој се родил во Турција во селото Саријер. Во неговиот круг имало многу ученици. Од седум региони дошле седум ученици. Секој од нив слушал настава од него. Кога Сари Салтик починал секој сакал неговиот гроб да биде во нивниот регион, по што дошло до расправии. Во тој момент од Господ, секој од нив истата ноќ во својот сон го видел Сари Салтик. Сари Салтик зборувал со сите на ист начин и на сите 22

23 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 им рекол: Секој од вас нека земе по еден ковчег, кој од вас во ковчегот ќе види бело цвеќе јас ќе бидам кај него. Сопственикот на тој ковчег нека ме земе и нека ме однесе во својот регион. Следниот ден сите зеле по еден ковчег. Меѓутоа во секој ковчег имало по едно бело цвеќе. Кај секој ковчег било телото на Сари Салтик. По ова секој ковчегот го однел во својот регион. Денеска Сари Салтик има седум гроба. (Калеши, 1971: ) Слична на оваа легенда има и во легендата на селото Новаказ во градот Ѓаковица. Месното население на мазволејот оставал по еден бокал со вода за земање на абдест но наутро во бокалот ја снемувала водата. (Ѓорѓевиќ, 1934:19-80) Во мавзолејот во Врање секоја ноќ оставале по еден бокал со вода, еден друг сад и сапун. Шеикот Сулејман со оваа вода секоја ноќ земал абдест. (Ѓорѓевиќ, 1932:8) Утврени се и други разни легенди за Сари Салтик во Ѓаковица, во Охрид на Свети Наум, во Босна и Херцеговина во Благај, во Албанија (Во Лума, во Круја, во Леја), во Дебрецин и на островот Крф (Kaлеши, 1972: ) 3.6. Значењето на Легендите и преданијата во Македонија во врска со Сари Салтик Најстарите познати легенди во врска со дервишите коишто се раскажувале во мавзолеите, теќите и џамиите во Македонија со сите нивни детали се регистрирани во првата половина од минатиот век. Оние што имаат врска со нашата тема по ред се следните: Турбето Шукри Баба во близина на Куманово, турбето на Осман Баба во селото Мајетиќ, во Тетово теќето и турбето на Харабати Баба, во Гостивар теќето и турбето Халвети, во Дебар теќето Шеик Кадри и во Охрид и Битола многу мавзолеи од кои се појавиле најпознатите легенди. Во Охрид меѓу нив најпознати се турбето Синан Челеби, теќето и турбето Хаџи Мухаммет Хајати Халвети, турбето Далга Баба, турбето Ак Баба, теќето Шеик Каплан Баба и д-р Во Битола турбето и теќето Хасан Баба, Фондацијата Шеик Махмут Кулели и турбето Тезверен Баба. Од нив теќето и турбето Мелами кој има врска со легендите, во Струмица теќето и турбето Синан Баба и во Струмица во селото Бајњско. Во Штип теќето и турбето Хајати, турбето Мухиддин Руми и други. (Нуреддин, 2003:14) 23

24 Проф. д-р Фадил ХОЏА Сите од овие мавзолеи имаат врска со некои легенди, а кога се прераскажувале на турски јазик и на јазиците од Балканските земји се проширувале со нови додатоци. Во овие легенди факторите на фантазија се во прв план. Овие мотиви се мотиви коишто ги истакнуваат нивните натприродни личности. Меѓу нив најинтересните легенди се оние коишто во име на Исламот ги земаат под мишка своите исечени глави и одат на други места кадешто се жртвуваат. Оздравувањето од некои болести, некои магии во врска со тие болести се раскажуваат заедно со легендите. Некои од нив се легендите во врска со Сари Салтик. (Kalafat, 1994:56) Поаѓајќи од нашите извршени истражувања, легендите и преданијата во врска со текиите на Балканот и оние легенди коишто се останати до ден денеска меѓу народот, се доказ за богатството на разните фолклорни мотиви. Во XIII. век во врска со Сари Салтик имало огромен број на легенди. Во легендите од Балканските земји, се раскажува дека Сари Салтик облечен во попски алишта и меѓу Христијаните се трудел да ја шири Исламската вера. (Плана, 1985:18) Во некои легенди, додадени се мотиви од Христијанството. Особено во Македонија и на Косово, во легендите коишто се верува дека се создадени кон крајот на XVII. век се среќава толкување од Евлија Челебија во врска со мотивите. Имено, Евлија Челебија има наведено дека гробот на Сари Салтик се наоѓа на седум различни локации. Дури може да се рече дека, освен кај Евлија Челебија, не може да се сретнат во други извори. Исто така, на овие мотиви не може да се сретнат ни во библиотеките во Истанбул, ниту во изворите од другите библиотеки (Калеши, 1901:236, Иппен, 1963:71). Овој факт нам нѝ ја потврдува тезата дека овие легенди би можеле да бидат создадени во Македонија и на Косово. Од друга страна пак овие легенди покажуваат дека луѓето во овие легенди се трудат да најдат решение за нивните проблеми, па поради тоа покажуваат дека се мошне богати од аспект на фолклорни мотиви кои содржат општествена психологија. Покрај тоа, тие се ценети и од аспект на мистичната литература. Овие легенди, коишто се создадени во Македонија и на Косово, со оглед на тоа што го покажуваат духовното богатство на народот којшто живее во Македонија од XIII. век до денес, може да се рече дека нивната вредност и важност уште повеќе е зголемена. (Кара, 2002:86) Би сакале да ви го привлечеме вниманието на активностите на Сари Салтик во Румелија и на раскажувањата во врска со Скопје во делото Салтикнаме. Во делот од Салтикнамето каде што 24

25 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 се зборува за битките на Карибани како што се нарешени Руми војниците, Карибан всушност е име на една земја на Балканот, на арапски јазик. Во овој дел, особината која привлекува внимание е тоа што Сари Салтик се претставува како борач-пехливан кој е по потекло од Скопје. Во вториот том од делото Салтикнаме пак, Скопје се споменува како турски и муслимански град. Собраните непријателските сили од околината се собираат и вршат напад на Скопје и го убиваат Бегот од градот Али бег. По паѓањето на градот Скопје во непријателски раце, еден дел од Турците одат во Бабадаг (во Романија). Еден гроб кој се наоѓа во Манастирот Свети Наум, во близина на градот Охрид покрај езерото, е дело од историјата кое е оставено во темница. Во денешно време, гробот којшто од страна на Христијаните се мисли дека е гробот на Свети Наум, се посетува и се посакуваат желби прилепувајќи го увото на ѕидот кадешто се верува дека се слушале звуци, порано од страна на Турците било прифатено како гроб на Сари Салтик и се посетувало и се оддавало почит. Тоа што овој гроб бил посетуван и од Христијаните и од Муслиманите е поради тоа што Христијаните мислеле дека во тој гроб е погребан Св. Наум, а Муслиманите, благодарение на истражувањата мислеле дека е погребан Сари Салтик. Покасно, како резултат на иселувањето на голем дел од Турците од Охрид, во голема мера е намален бројот на посетители Турци на гробот. Еден дел од Турците во Македонија, уверени дека тоа е гробот на Сари Салтик, сеуште го посетуваат гробот. Познато е дека припадниците на Теќето Халвети во Охрид од се срце веруваат дека спомените и легендите за Сари Салтик сеуште постојат и дека во тој гроб лежи Сари Салтик. Во Халвети Теќето со раскажување на саги за Сари Салтик, се наведува дека покрај тоа што е навистина силен, тој истовремено е и личност кој покажува и чуда. Овде од страна на следбениците на Теќето се раскажува и за случајот на Сари Салтик кој се кладел со свештеникот. Имено ова стои и во Салтикнамето. (Акалин; a.g.e. s.23) Шукру Халук Акалин, којшто извршил истражувања на оваа тема, според неговите наводи Св. Наум од дамнешни времиња често бил посетуван од страна на Турците како гробот на Сари Салтик. Бунарот во близина на гробот имал значајно место во посетата. Како што тоа било случај и со мавзолејот на Сари Салтик во Бабадаг, течната вода која се наоѓа и овде, спомнувањето на 25

26 Проф. д-р Фадил ХОЏА бунарот во Салтикнамето под името Баба Пинари (Бунарот од Бабата) е всушност единство на зборовите со информациите од изворите. Шемсеттин Сами пак, во неговото прочуено дело Камусу ла лам, пишува дека во еден манастир покрај Охридското езеро, мислејќи дека е гробот на Сари Салтик го посетувале гробот на Свети Наум. (Сами, 1311:2916) 4. ЗАКЛУЧОК Верувањата за Сари Салтик во смисол полуисториска, полулегендарна и преданиска, е значајна тема која бара сериозно истражување. Сари Салтик, покрај тоа што ја имал допринос во ширењето на Исламската духовна и на материјална култура на Балканот, тој бил во цврста врска и со Бекташиството и со ширењето на Бекташиската секта во нашите простори. Денеска, поради фактот што легендите и преданијата ја имаат изгубено актуелноста меѓу населението, следствено на тоа ја имаат изгубено и вредноста меѓу народот. Ваквите легенди и преданија опстанале во фолклорите само во местата каде што има дервиши од разни секти, како што се Албанија, Босна, Македонија и Косово и се вреднувани и истражувани од различен карактер. Најинтересната страна на легендите и преданијата е таа што ги оживува мотивите, карактерите и настаните во разни уметности. Овие легенди и преданија, доколку би се користеле како извор во литературата на пример во поезијата, романите и расказите и приказните, како драми во сценските уметности, во филмската и во ликовната уметност, би можеле да остават неизбришливи културни и цивилизациски траги засекогаш. Поради тоа, заштитата и оживувањето на овие легенди и преданија коишто се дел од нашата национална и духовна култура, како од аспект на Турската и Исламска народна литература на Балканот, така и од аспект на историјата и културите и на литературите Балканските народи како и од аспект на уметноста и естетиката имаат големо значење. Легендата која е создадена во врска со Сари Салтик на Балканот и наменета на неговите следбеници, поаѓајќи од сагите и преданијата, како резултат на хуманитарните и Исламските активности кои ги има водено Салтик Деде на Балканот, пред се со месното население во Босна; за претставниците од Христијанско-католичката црква 26

27 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 и поповите коишто биле во тешки недоразбирања и конфликти со верниците на Богомолизмот, благодарение на толеранцијата, моралното однесување и респектот на следбениците на Сари Салтик биле во голема мера поттикнати во давањето повод на верниците на Христијанско-католичката религија да се приклонат кон Исламот. Сари Салтик и неговите следбеници, како резултат на нивните долгогодишни активности и мисијата за ширење на Исламот на Балканот, покрај Богомилите во Босна, извршиле активности и меѓу месното население во Македонија и Бугарија и одиграле важна улога во нивното прифаќање на Исламот. Познато и неодречливо е заслугата на Сари Салтик и неговите следбеници во прифаќањето на Бакташиството од страна на Албанија како прва земја на Балканот и нејзиното претворање во централна база на Бекташиството на овие простори. Факторот на Бекташиството толку напреднало што дури некои од интелектуалците Албанци се осмелиле до таа мера што Бекташиството го нарекле како вера на Албанците. Имено, не е никаква случајност што најголемата база на Бекташиството во Македонија е во градот Тетово во Теќето Харабати Баба Теќе, каде што Албанците се во мнозинство. Во XIII. век додека во Средна Азија, Анадолија и на Балканот има претрпено крајно кризни и конфликтни периоди, испраќањето на Сари Салтик на териториите на Балканот, според некои научни луѓе иако не било планирано, воопшто не може да се окарактеризира како сосема случајно. Сари Салтик, со доаѓањето и со неговото успешно многугодишно делување на Балканските простори и со неговите следбеници-дервиши и со победите против месните зулумќари и стратегиите кои ги има спроведувано, имал голема заслуга во проширувањето и населувањето на Исламската инфраструктура на Балканот, оформувањето на слоевите на Исламското сфаќање и поставувањето на темелите и нивното обезбедување како помош на Османското владеење на овие простори. Поаѓајќи од горенаведените факти и како резултат на анализираните легенди и преданија за Сари Салтик и Абдал-и Рум - неговите следбеницидервиши кои дошле на Балканските простори, со право може да се сметаат како зачетници и први мисионери за ширењето на Исламската духовна и на материјална култура на Балканските простори. 27

28 Проф. д-р Фадил ХОЏА 1. БИБЛИОГРАФИЈА Akalın, Prof. Dr. Şükrü Haluk; Rumeli de Sarı Saltuk un İzleri ve Ohri deki Sveti Naum/Sarı Saltuk Ziyaretgahı, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, Adana Türkiye, 1987 Aydın Aydan; Rumeli ve Akdeniz Adalarında Türk Varlığı, UKİD Yayınları, İstanbul 2013 Babinger, Franz; Sarı Saltıq Dede, Encyclopedie del İslam, t. IV, Leyden-Paris 1934 Babinger, Franz; Quelques problemes d etude islamiques dans le sudest europeen, L Europe Orientale Paris (Aufsaetze und Abhandlungen II. Munchen 1962) Bahadır, İbrahim: Balkanlara Aleviliğin Girişi ve Sarı Saltuk, Yol Dergisi, sayı 11, Ankara 2001 Barkan, Ömer Lütfi; Kolonizatör Türk Dervişleri, Hamle Yayınları, İstanbul 1975 Çokbankir, Ercan; Balkan Türklerinin Kökleri (Arnavutlar, Boşnaklar ve Pomaklar), Gaziemir Beledşyesi Kültür Yayınları, İzmir 2010 Decei, Aurel; Le Probleme de la colonization des Turcs Seldjoukides dans la Dobrogea au XIII siècle, Tarih Araştırmaları Dergisi, 1964, c. VI. sayı 10-11, Ankara 1972 Demir, Necati-Dursun, Mehmet Erdem; Saltukname I-II-III-IV, UKİD Yayınları, İstanbul, 2013 Denny, Jean; Sarı Saltiq et le nom de la ville de Babadaghi, in Melanges Emile Picot, Paris, 1913 Djordjevic, Tihomir R.; Nekoliko turbeta I legend o njima, Nas narodni zivot, V, Beograd, 1932 Elezoviç, Glişa; Dervişki redovi Muslimanski, Tekije u Skoplju, Skoplje, 1926 Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Nazmi Sevgen-Sarı Saltuk ve Aiyos Spiridon-Tarih Konuşuyor, c.6, sayı 33, Ekim 1966 Filipoviç, Prof. Dr. Nedim; Princ Musa i Şeyh Bedreddin, Svjetlost Sarajevo, 1971 Gökalp, Ziya; Türk Medeniyeti Tarihi, c. I-II, Türk Kültür Yayını, İstanbul 1974 Guboğlu, Mihail; Certains problemes Turcolojiques dans le sud-est de l Europe et leur importance IV. Uluslararası Güney-Doğu Araştırmaları Kongresi, Ankara, Ağustos 1979 Hafız, Prof. Dr. Nimetullah; Arnavutluk ta Bektaşilik, ÇEVREN-Toplum, Bilim, Yazın ve Sanat Dergisi, Priştine, Sayı 81, 1991 Hafız, Nimetullah; «Yugoslavya da Sarı Saltuk», Renkler, Kriterion yayın evi, Bükreş/Romanya,

29 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Hafız, Tacida; «Blagay da Sarı Saltuk Türbesi», Renkler, Kriterion yayın evi, Bükreş/Romanya, 1995 Hamzaoğlu, Yusuf; Balkan Türklüğü, c. I-II-III, Logos-A Yayınevi, Üsküp 2010 Hangi, A; Zivot i obicaji Muslimana u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1906 Hasluck, F. W; Christianity and Islam under the Sultans, vol. I-III, Oxford, 1929 Kantar, Şefik: Günümüz, Diliyle Sarı Saltuk Baba, UKİD Yayınları, İstanbul, 2014 Kaleshi, Dr. Hasan; Legjendat shqiptare për Sari Salltukun, Përparimi, Prishtinë, 1967 Kaleshi, Dr. Hasan; Albanische Legenden um Sari Saltuk, Actes du Premier Congres International des Etudes Balkaniques et Sud-Est Europeennes, VII, Sofia, 1971 Kara, Prof. Dr. Mustafa; Balkanlar da Türk Tasavvuf Edebiyatı na Genel Bakış (Balkanlar daki Türk Kültürünün Dünü-Bugünü-Yarını), Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı, Bursa, 2002 Kevendis, Ricard; Legend Of The World, Orbis Publishins Ltd, London, Legende sveta, priredio Rad, Beograd, 1984 Kiel, Machiel; The Turbe of Sarı Saltuk at Babadag Dobrudja, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 1978, İstanbul, Evliya Çelebi Saltuknamesi, C. III Nureddini, Dr. Mensur; Makedonya daki Belli Başlı Ziyaret Yerleri (Dinler Tarihi Açısından Bir Değerlendirme), Gostivar, 2003 Ocak, A. Yaşar; Sarı Saltık-Popüler İslam ın Balkanlar daki Destani Öncüsü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009, Ankara Okiç, M. Tayyib; Sari Saltuka Ait Bir Fetva, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt I, sayı 1, Ankara Öcalan, Dr. Hasan Basri; Balkanlar daki Türk Kültürünün Dünü- Bugünü-Yarını, Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı (Ekim 2001), Bursa 2002 Plana, Prof. Dr. Şevket; Kosova ve Makedonya Türbeleriyle İlgili Önemli Efsaneler, ÇEVREN-Toplum, Bilim, Yazın ve Sanat Dergisi, Priştine, Sayı 59, 1987 Tufan, Muzaffer; Yunus Emre ve Balkanlar daki Sarı Saltuk, ÇEVREN, Bilim Kültür Dergisi, sayı 87, Priştine, 1992 Yüce, Kemal; Saltukname de Tarihi, Dini ve Efsanevi Unsurlar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987 Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 29

30 Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК РОБОВИТЕ И РОБИНКИТЕ ВО ДЕЛАТА НА ПИСАТЕЛИТЕ ОД ТУРСКАТА КНИЖЕВНОСТ Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК Универзитет Гоце Делчев Штип-Македонија Катедра за Турски јазик и книжевност Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија 1.02 Општ научен труд РЕЗИМЕ Во воведот на нашата студија, ние најпрво се обидовме да дадеме објаснување на значењето ропството а за тоа се послужевме со речникот на интитутот за турски јазик (TDK). Потоа се осврнавме на статусот од пред исламскиот период поврзан за ропството. Во главнот дел од нашата студија осврнавме внимание на Исламскиот период а особено внимание осврнавме на Османкискиот период и темите поврзани со ропството. Како што се гледа во студијата, нашите предци во највисок можен степен се однесувале милостиво кон своите робови. А во завршниот дел од нашето истражување направивме една анализа за тоа како писателите од Танзиматскиот период пишувале во нивните дела за робовите. Клучни зборови: ропство, робинки, исламски период, танзимат, книжевност. 30

31 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 COMPREHENSION OF SLAVERY AND CONCUBINAGE THEMES IN THE TURKISH LITERATURE Prof. Mahmut CELIK Ph. D. Macedonia - Goce Delcev University of Stip, Department of Turkish Language and Literature. mahmut.celik@ugd.edu.mk Received: Revised: Accepted: Article type: 1.02 General scientific articles SUMMARY In the introduction of our section from TDK dictionary firstly we have tried to give explanation about the meaning of Slavery and Concubinage. Later on we have made a brief overview about the status of pre-islamic era of slavery and concubinage. In the main part of the study we have been focused mainly about the Islamic period, but particularly we had accentuated on the Ottoman period on the theme of slavery and concubinage. As it is seen in the observations our ancestors were extremely merciful against slavery and concubinage. Anyhow, in the last part of our work we have evaluated the works of that era artists that had wrote about slavery and concubinage. Key Words: Slavery, concubinage, the Islamic religion, tanzimat, literature. 31

32 Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК 1. ВОВЕД Во воведот на нашата студија првенствено ќе се обидеме да дадеме дефиниција за ропство а потоа и ќе го дефинираме истиот поим. За да би можеле прецизно да го дознаеме значењето поврзано со зборот роб, се обидовме да пребараме во некои речници од Институтот за Турски Јазик. (TDK, 1994:475), Човек кој што е заробен во војна, некој кој од друга земја на сила е земен и е лишен од слобода или некој кој што е купен од друг човек, роб. Според друго значење на речникот на Институтот за Турски јазик: некој кој не е слободен и кој се наоѓа под наредба на некој друг. Според коренот на зборот, некој кој што доаѓа од неслободно опшество,или некој кој може да се продаде или да се купи и кој што е зависен од својот господар. (Büyük Larousse, 1986: ) а според фигуратифното значење, некој кој што е во голем степен зависен од нешто. Роб на алкохол, роб на пари. Да бидам твој роб или твој слуга! (TDK, 2011:1497). А робинка (TDK, 1994:154), слугинка, млада жена на сила земена од друга земја, лишена од слобода, која може да се продаде или да се купи, која во домот би можела да биде израстена како и децата и која во секој поглед е зависна од својот господар. Со еден друг збор личност која нема посебно својство со верувањето, постот, молитвата но која како и другите има слобода на религија меѓутоа е не еднаква од економски, социјален и правен аспект. Воглавно, класичните исламски закони за роб, го опишуваат како човек кој додека е роб е неспособен или лишен од наследство, сведочење, залог или било каква државна служба (İslam Ansiklopedi, 2002:237) Статусот на Слугите и на Слугинките За подетално проучување на правниот статус на ропството, подетално треба да направиме преглед на неговото историското развивање. Почнувајќи од пред исламскиот период во некои свети книги, односно кај древните Грци и древните Римјани исто така треба да го имаме во предвид статусот на ропството. Историјата на ропството датира уште од античките времиња. Познато е дека во древниот Египет и Блискиот Исток робовите биле многубројни. Во овој период покрај воените заробеници, се зголемува и бројот на киднапираните соседни племиња и децата дадени како робови од страна на таткото или роднините како надоместок на долговите или сторените прекршоци. Кај древните Грци и Римјани ропството беше многу распространето, и во тој период постоеја многубројни позитивни мислења за ропството. И покрај тоа што имаше некои кои размислуваат поинаку, според сваќањето на тогашните филозофи, ропството било едно човечка институција како семејството и државата (İslam Ansiklopedi, 2002:237). Аристотел тврдел дека многу раси не поседувале духовна возвишеност за слобода. Според тоа, ропството не само од господарски аспект, туку поради тоа што не би можеле самостојно да живеат нормален живот, ова е добро нешто за еден роб кој стигнал до овој пат. Во Римското право Според Лус Гениум робовите немаат никаква 32

33 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 вредност, и на почетокот било забрането робовите да бидат ослободени. Покасно се донесле некои ограничени можности. Од друга страна пак во Римското право слободен Римјанин кој не може да биде роб ако самиот се продаде и ако потоа се обиде да каже дека е слободен со можност да биде казнет дури ако има наполнато 25 години и ако се докаже дека такво нешто се обидел да манипулира се извадел закон кој ќе остане доживотно како роб. Кај древните Грци и Римјани почетоците за робовите се забележуваат како заробување при тек на војна, заробување по пат на пиратството, луѓе кои биле на сила земани од соседните земји или од варварите или децата на робовите кои се раѓале (İslam Ansiklopedi, 2002:238). Некои пасуси кој го одсликуваат сваќањето поврзано за ропството спомнати во Тората. Од трите сина на Ное поради направениот грев на Хам се спомнува дека бил казнет да им слугува на браќата Сам и Јафес (Tekvin, 9/20-29). Според исказите на Тората, човекот поради долгот може да биде слуга (Levililer, 25/39). Исто така, Библијата не содржи одредби за ослободуање на рабовите. Од Католичката црква и од другите цркви ропството го прифатиле како потреба и Христијанските проповедници не гледаат некоја пречка при ропството (İslam Ansiklopedi, 2002:237) Робовите и Робинките во Исламскиот Периот Бидејќи ропството, беше длабоко закоренето во системите на старите цивилизации и во силните тогашни држави беше прифатено како природна појава, Исламот наместо со строга одлука еднострано да го укине (забрани), го избра методот на створање услови и можност за негово постепено укинување. Главен и постојан извор на ропството се воените заробеници. Прв од неколкуте начини кои се применуваат за ослободување од заробениците е убивањето. Овој метод, како најприменет во секој временски период и од кој светот не се откажува и денес покрај тоа што ја растревожува човечката совест не користи за ништо друго освен за задоволување на чувството за одмазда на победниците. Вториот начин што се применува за ослободување од заробениците е барање на откуп за ослободување на заробениците или пак взаемна замена на заробениците. Иако начинот на безусловно ослободување на заробениците е најхуман гест, овој начин е најмалку применуван посебно во постарите времиња. (İslam Ansiklopedi, 2002: 238). Божјиот пратеник Мухаммед кога ја ожени робинката којашто се викаше Џувејрие ел-харис, муслиманите ги ослободија сите незини заробени роднини. Потоа, највероватно за време на Калифата Омер, се прифати принципот дека ниту еден муслиман не може да се чува како роб. Нештото што тука треба да се потенцира е дека Исламот за разлика од поранешните системи зазел многу потолерантен став кон робовите. Во Кур`анот, на Муслиманите им се препорачува да се однесуваат добро кон робовите и да не ги измачуваат (Кур`ан, Поглавје Ниса, 36. Пасус). Покрај другото на муслиманите им се препорачува да 33

34 Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК ги хранат робовите и да не им кусат од јадењето, бидејќи храната Аллах ја дава (Кур`ан, Поглавје Ниса, 71. Пасус). Во Исламот постојат три можни начини за ослободување на робовите: Еден од тие начини е неговиот господар (т.е. сопственик) да му каже после мојата смрт си слободен, ово начин е наречен тедбир. Другиот од тие начини додека сопственикот е здрав и жив да му рече на робот Слободен си. Но кога соспственикот ќе му го каже тоа на робот, ако врз робот има дел некое второ лице тогаш сопственикот треба парично да му надомести на ортакот. Ако парично не му доплати на ортакот тогаш робот станува полуслободен, овој начин на ослободување е наречен мубааз. Додека третиот и најупотреблив начин на ослободување на робот е робот сам да си заработи и исплатувајќи си ја својата цена самиот да се ослободи. Овој начин на ослободување се нарекува мукатеб (с ) Ако добро се разгледаат општо изнесените правила во врска со оваа тема како заклучок може да се каже дека Исламот робовладелскиот систем во голема мера го ослабел и омекнувајќи го се потрудил да постави што похумани правила во врска со овој систем. За време на владеењто на Селџучката империја постоеа специјални обучени робови што им служеа на султаните. Една од најосновните функции на овие специјални робови беше функицјата советник хаџиб на султанот. (Altay, 1954: 45) За време на владеењето на Саманската држава робовите на одреден начин се воспитуваа и обучуваа и заземаа позиции во специјалните единици на армијата. (İbid, 1963: 15). Не смее да не се обврни внимание на воените способности и успеси на овие специјално избрани робови. Само како пример може да се спомне дека во битката на Малазгирт, Византискиот Император го заробил еден од тие робови. А Алп Арслан посебно му обврнувал внимание на тој роб. (Ibid. 1963:274) Покрај другото може да се забележи дека голем дел од робинките биле поклонувани како поклон на други. (Uzunçarşılı, 1948: 293) 2. МЕТОДИ НА ИСТРАЖУВАЊЕ 2.1. Сваќањето на Ропството во Османлискиот Период Кај османлиите како збор не се наоѓало одредена описна разлика помеѓу роб и слуга, тие што не биле на слобода ги спомнувале со двата поими. Ропството покасно бeз да биде роб заробен во војна, дошло во состојба како описен поим за продадените робови на пазарот за робови донесени од Африка, Кафказ и од Северните степи. Во годините на формирањето на Османлиската држава, во ново освоените места каде што немало институции за робовите не муслиманскиот народ кој бил слободен и кој сакал да продолжи со живеење можеле слободно да одат во големите градови како Истанбул, Бурса и др. Ова е типичен пример каде што Господинот Осман (Бег) кога ја заробел ќерката на Господин Јархисар без да ја направи робинка ја омажил за неговиот син Орхан. Исто така Господинот Кара 34

35 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Али (Бег) кој го дал името на островот Имрали, се оженал со ќерката од попот на овој остров. (İbid. 2002:246). Во времето на Орхан (Бег) ( ) кога ги освоил Бурса и Изник воопшто не зел робови, само ги известил дека можаат да го напуштат градот, но повеќето од народот не ги напуштеле своите домовите. Кога станало збор за жените кои останале вдовици, кои немале некој кој ќе ги гледат нив и нивните деца, Орхан Бег на своите војници им дозволил на оние кои што сакаат да ги земаат нив во брак; Го поттикнал овој брак назначувајќи дека оние кои ќе се оженаат со нив ќе останаат како чувари во Изник. (İbid. 2002:246). Во Османлиската држава, употребата на робовите во палатата како слуги и особено влегувањето на робинките во палатата, почнувајќи од времето на Орхан Бег постојано се зголемувало. Во периодот на Фатих, формираниот «харем», формирањето на институцијата «câriydik «(заштитници), станал голем фактор за развојот и изнаоѓање на вредност (revaç). Покрај тоа, дека во периодот на Бајезид постоело Хадим Агалук, почетокот на животот во Харемот може да датира од уште постари времиња (Köprülü, 1932: 210). Со сместувањето на Харемот во палатата и украсувањето со робинки, заедно донесе и нови постапки. До тоа време традицијата за женењето на Господарите со Турски девојки се изоставела. Почнало да се покажуваат навики падни-стани со робинките и да се женаат со нив. Овој пат кон ова го отворел Султан Сулејман. Во тој период палатата почнала да се полни со многу робови и робинки. Така што женењето на Султан Сулејман со една од робинките со Украинката Рокзалан (Хуррем Султан) се отворел патот за конфликти со жените во палатата (Uluçay, 1971:11) Теми во Турската Книжевност за Робовите и за Робинките Во турската книжевност во Исламскиот период особено писателите од Диванската книжевност работејќи го во фигуративна смисла, ропството го гледаат како едно задоволство бдејќи според нив, да се биде роб значи да се бида затвореник за саканиот. Поетот, наспроти маките кои ги доживува, самиот себе си вели да се биде трпелив, да несе надева напразно, за непотребно да не плаче и да не боледува и пополека да се издржи ситуацијата. На ваков начин, подолу една случка во стиховите на Деххани на еден многу убав начин може да се види. Диванските поезии се прави со кратки и јасни црти, соодветсвувајќи на темелните особини. Во подолу напишаните стихови на едно место се опфатени како на пример сваќањето на Турско-Исламското опшество за ропството, каде мистичката естетика во убавината на саканиот е гледа како госпотска убавина и наспроти ова каде по пат на верско подучување муслиманите ги плашат од пеколниот оган и мали делови на шала и забелешки. 35

36 Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК Газел Со една чаша нас не спаси од вистинските маки Фала му душо теснината на моето срце ја развесели. Со години во мене беше силата Бидејќи искрено му робував ме ослободи.... Во првиот дел на песната од Деххани која ја одбравме, е израз на една радост за љубов и вино. Во втората строфа е поврзано за периодот на институциите на робови. Исламот има силни рефлексии на мислата, идеата и животот. Особено за тие кои имаат способност или дарба, или оние кои се со еднаква способност и дарба, без да се љубомори за нив како турска почит се имаат испишано стихови со воодушевеност. Некој кој бил познат по својата убавина, кога видел дека саканиот е поубав од него тогаш тој се воодушевил и станал негов слуга и роб. Саканиот кога забележел дека ова слугување и робување е искрено и од срце, го пуштел на слобода, а тој поради тоа што е слободен се издигнал над врсниците и станал голем човек. Поврзано со ова пак, некој херој кога ќе виде поголем херој од себе, еден мајстор кога ќе виде поголем мајстор од себе, еден учен човек кога ќе виде поучен од себе како не би љубоморел, да се биде воодушевен е добро, а кога човек ќе сретне некој подобар од него се соочува со такво чувство каде станува негов роб и слуга. На еден ваков стил се пишувало каде на еден културолошки и духовен начин се оставало белези. Овој стил на пишување во Турско-Исламскиот свет каде се опишува човечноста кон робовите и поради ова и изразите кои се зборуваат кај народот како што е ослободен од ропство не зема роб особено го тера човека да мисли и ја објаснува вредноста за упатувањето на заедницата кон праведноста (Banarlı, 1983:346) Сваќањето на Ропството во Танзиматската Книжевност и во Периодот на Модерната Турска Книжевност Заедно со XIX век Османлискиот идеен живот се отвора кон западниот свет, и во ова поле се соочува со нови вредноси. Европската цивилизација покажува големи напредоци во техниката, модерните науки и идејниот живот, и има очигледна предност од земјите од Истокот. Како резултат на оваа супериорност Османлиските интелектуалци: Европа напредувајќи и развивајќи се со тоа Империјата пропаѓа и која е тајната за успехот на Европа (Левис, 1970:130), запрашувајќи се, и тие имале желба да ја запознаат оваа цивилизација која носи нови вредности. Поради ова, било неизбежно преминувањето на Источната кон Западната цивилизација. По Танзиматскиот закон, особено после II половина од XIX век, пополека се развива нова идејна мисла за слободата. На чело од иницијаторите за овој пат се наоѓа Садик Рифат Паша кој во 1837 год. бил испратен во Виенската амбасада. Како резултат на ова во неговото дело Мунтехабати Асар (Müntehabât-ı Asâr) 36

37 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 во делот Случувањата во Европа се среќаваме со вакви мисли. И од говорот на Ахмет Х. Танпинар, и во ова дело и во другото дело настојува околу зборот слобода. Овие мисли до кој степен и колку се застапени во Исламското право и држазвноста нема да се расправаме, само со пренесувањето на тежината од заедницата кон човекот, после Француската револуција распространувањето на идејната мисла кон европа има голема причина, токму во времето кога имаме потреба и за прв пат во државата ќе останеме со запис за кажаното (Tanpınar, 1956:88), само со работа треба да се истакнат мислите за новостите и предностите. После 1868 год. се приметува процесот на следење на Западот заедно со книжевноста, особено во политиката и социјалниот живот. Законот на Танзиматот и Реформите заедно со недавањето на посакуваните резултати, како право и движење за озаконување од движење кое во себе го буди политичкиот живот, пополека преминува во социјален (Veldet, 1940: ). Во светотна книжевноста пак и од идејна перспектива и од книжевна песпектива се постигнуваат нови вредности. На ваков начин книжевноста, како една целина влегува заедно со социјалниот живот и се претвора во социјален карактер. Накратко книжевноста, се спојува со политичкиот и социјалниот живот. Има мислење дека треба да се задржеме на оваа точка а човекот на оваа мисла е Муниф Паша. Пашата кој од време на време го привлекува вниманието кон пимот на слободата, тоа го покажува како извор на разноразен напредок. Доколку нема слобода нема да има успех за напредок. Човекот кој нема слобода нема можност да има напредок. Бидејќи за да има напредок треба да биде слободен, треба да има слобода на говор, треба да се соочи со проблемот. Слободата во светот на заедницата е како тело (Kaplan&Enginün&Emil, 1974:183) Шинаси, е иноватор кој повеќе мисли на цивилизацијата. Всушност новите Османлии особено Зија Паша и Намик Кемал оваа тема ќе земат да ја разработуваат на посуштински начини и со поголеми вредности. Со печатењето на весникот Хуријет Слобода на запад и доаѓањето на младите заедно со западната мисла е еден многу битен чекор во овој пат. Зија Паша со зборовите Колку убав благодат на господарот е слободата (İbid., 1978:75), ја резимира оваа реченица во делото Миселе-и мусават (Hürriyet, 1978:82), алудирајќи на човечката слобода. А Намик Кемал во делото (Tevfik, 1329:378) ја искажува следната мисла, Не е живот човекот да живее со желба и со право, живот е во слобода да се живее. Во делото насловено Хукук-и Умумијје особено ги претставува различните погледи и местото на социјализмот во животот. 3. ПРОНАЈДОЦИ И МИСЛЕЊА Мислите кои се формирани во првата па и во втората генерација на Танзиматската книжевност, без да се многу взаемни, се приметува дека се присвојувани па и од време на врема тие биле поизразити во нивните теми. Во тој период во театрите се забележуваат темите за слобода во алегориски стил особено од Абдулхак Хамит (Akıncı, 37

38 Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК 1954: ), а од страна на Ахмет Митхат во серии се забележува печатење на приказни и романи. Меѓутоа во Гонул (1870) од серијата на привите приказни од Летаифи Рива јат ( Letâ if-i Rıvâyât ) се изразува човековата еднаквост. Во делото на Господина Ахмет Митхат, именувано Фелатун Беј и Раким Ефенди (Felâtun Bey ile Râkım Efendi), Федаји Калфа во куќата на Раким, додека е при живот домаќинката на куќата таја е како втора домаќинка. Кога умрела мајката на Раким, таја целосно преминува на нејзино место. И купената Џанан се почитува како девојче на куќата. Во куќата толку слободно се однесува Џанан што дури и Англичаните кога доаѓале на гости се чуделе на тоа: Госпоѓата и девојките почнаа да и се чудат на Џанан во салонот, како што било за робинките во Америка тие кога виделе дека цело време е приврзана на играњето, се за чуделе на тоа каква ровинка е таа (Felatün Bey и&rakim Efendi, 125). Во Танзиматскиот период прво дело поврзано за ропството е делото Есарет (заробеништво) од Ахмет Митхат. Поради тоа, ова дело зазема посебно место во историјата на книжевноста. Во ова дело, Господин Зејнел робинките Фатин и Фитна кои ги купел и кои потоа се оженал со нив, случајно кога разбрал дека се сестри, им напишал писмо на своите надредени и се самоубил. Во долунаведениот дел Господин Зејнел, кога ја опишувал куќата давал информации и за робинките: Еден наш пријател за нас зеде една робинка и ни ја испрате во куќата. Тогаш еден од пријателите ни најде конкубина и ја испрати во замокот. Бидејќи таа беше доволно умна, а на мене ми се допадна нејзиното морално поведение за времена на судењето и распитот кои траеја околу месец два, а и поради тоа што, откако јас се уверив дека нејзиното ослободување од ропството значеше избавување, и човечност, како одговор на таквиот подарок од нашиот пријател, му оставивме куќа со четири соби вредна некои ќесиња. И, ја земав конкубината. Накусо, си добивме дом`` (Letaif-i Rivayat, Esaret, 14). И жената на Господин Зејнел е една робинка. И покрај сите напори да не се примети дека неговата жена е робинка, со помислата дека не успеал во тоа тој се натажува. Во предговотор на делото Сергузешт од Ахмет Митхат разботејќи на темите слобода тој чесо спомнува за човековата слобода: Со делото Сергузешт почнал против ропството, велејќи слобода до засекогаш (с. 4). Во делата на Танзиматот, особено за нашата тема во поглед на заедницата на робовите во рамките на семејството е дадено од оние кои тоа добро го познавале. Ахмет Митхат кој пишувал на овие теми, често спомнувал дека неговата мајка е една девојка на Черкесите која доаѓа од редовите на робинките. Поради ова Ахмет Митхат дури и во романите и приказните кои не биле поврзани за ропството често спомнувал за ропството. Како резултат на ова во делото Кирканбар кое излегло во Черкесија во делот Цивилизација и Начинот на Власта ова е отворен израз за тоа (Kırkanbar, 1290:72). Писателите од Танзиматскиот период, откако почнале да пишуваат за ропството, оваа тема станала главен 38

39 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 избор во секојдневието на нивните романи. Ахмед Митхат, во предговорот на романот Мушахедат, во врска со тоа што треба да му биде темата на еден национален писател го вели следното: «Во тoj период дури и делата кои се напишани не се малку. Теми поврзани со љубовта на еден Господин, желбата на една госпоѓица, слугинка.. како вид на роман кои би се работеле беше една поттикнувачка заменка (Gündüz, 1997:6). Секако односите господар-роб билe својство кое ќе го опфати главниот дел во романот. Слугинките во Турските романи, спрема местоположбата во семејството обично се претставени како слободни, добри и позитивни страни, Самипашазаде Сезаи во романот Сергузешт, драматичната и трагичната состојба на оваа класа ја претставува на прво место (Четин2002:39). Главна тема поврзано за ропството во првиот дел од романот ги гледаме трите слугинки од Кафкаскиот регион кои како заробенички биле донесени во Истанбул. Овој човек ( Хаџи Омер) со Кафказецот на еден чамец a робинките качувајќи се на другиот чамец запловеа право кон пристаништето за Топкапи (Sergüzeşt, 3). Госпоѓа Фатма Алије, жената која се знае како првa турски писателка, во делото Мухадарат во една приказна за еден брак кој со сила бил направен и кој бил несреќен и раскажувајќи, дали би се можело од првата љубов да се откаже и да се засака друга личност и на проблемот за слугинките му дава едно посебно значење. Фатма Алије, местото на слугинките во семејството особено во романот Махадарат, го става врз животот на херојот на романот Фазила. Главно, обврските кои доаѓаат околу служењето во куќата паѓаат на терет на слугинката Мунасебети (Aşal, 992: 275). Шемсеттин Сами во делото Taaşşuk-ı Tal at ve Fitnat ta Rifat Bey (Таашшук-и Тал ат и Фитнат та Рифат Беј) раскажува за љубовта на Господин Талат и Госпоѓица Фитнат. Случките кои се опишуваат се од Танзиматскиот период. Писателот во исто време пишува каква била врската на мажот-жената во тој период и податално ги опишува и случките кои се доживуваат. Во исто време во овој роман под лупа се зема и положбата на мажот и жената во опшеството во тој период. Мајката на Таашшук-и Тал ат и Фитнат та Рифат Беј, Госпоѓа Ќамиле има една слугинка. Оваа слугинка има десет години и се вика Ѓилзар. Ова девојче ги пренесува писмата кои се пишуваат помеѓу Салиха и Господин Рифат. Во делото Зехра, додека е мала Зехра ќерка на еден трговец, и умира мајката. Потоа стапува во брак со писарот на својот татко Сухпи. Неговата мајка, во куќата на својот син зема слугинка по име Сирри Џемал. Зехра на оваа жена премногу и љубомори. Потоа Сухпи ја засакува слугинката Џемал и ја зема за жена. Потоа се разведува од Зехра. Потоа Џехра за да му се одмазди на Сухпи му прави проблем со една жена кај се вика Урани. Сухпи за кратко време се приврзува со оваа жена и заборава на својата куќа. А Сирри Џемал многу се натажува за оваа состојба на својот маж и го абортира детето. А на крај и самата се самоубива. Подолу се опишува приближувањето на Сухпи кон Сирри Џемал: Сухпи, секогаш покажувал добрина кон Сирри Џемал. Токму тоа било она кое ја вознемирувало кутрата Зехра. Со тек на време се гледа дека 39

40 Проф. д-р Махмут ЧЕЛИК Зехра живеела во се поголеми маки а Сирри Џемал пак се повеке почнувала да се усреќува (Zehra, 56). 4. ЗАКЛУЧОК Може да се каже дека развитокот на европската култура во голема мера допринело за непостоењето на робовите. Меѓутоа оваа мисла добива значење во Француската револуција (1789). Ова е резултатот за ослободувањето на Хаити од колонозацијата. Како заклучок на нашата студија, слободно можеме да кажеме дека ропството датира од многу дамнешни времиња. Се забележува дека робовите биле во мошне голема застапеност во Египет и во блискиот Исток. Во овој период се приметува дека имало робови каде што се заробувале при тек на војна, од соседните народи и племиња каде се земале на сила, деца продавани како робови од страна на своите родители поради своите долгови или лица кои се здобивале со статусот роб како возврат поради нешто што имале направено. Во делата кои се пишувани во Танзиматскиот Период се забележува дека има теми кои во голема мера се пишува за слободата и ропството. Од многу дамнешни времиња се гледа дека во Османлиската Држава робовите се користеле како слуги и слугинки во дворецот. Бракот на Султан Сулејман со една робинка од Украјна за Османлиската држава е еден голем пресврт. Покај ова се забележува и дека некои робови откако биле ослободени се истакнати на видни позиции во државата. Причината за можноста на еден роб да дојде на една видна позиција е разликата на ропството од Западните краеви. Особено не наликува на тој систем каде во Европа во феудализмот робовите се приврзани за земјата додека во Османлиската држава селаните биле сосем слободни. 5. БИБЛИОГРАФИЈА Ahmet Mithat Efendi (2000), Felatun Bey ile Rakım Efendi, hzl.: Nejat Birinci,: TDK Yayınları, Ankara. Ahmet Mithat Efendi (2000), Kafkas, hzl.: Erol Ülgen, TDK Yayınları, Ankara. Ahmet Mithat Efendi (2001), Esaret, Letaif-i Rivayat, hzl.: Fazıl Gökçek- Sabahattin Çağın, Çağrı Yayınları, İstanbul. Ansay, S. Ş., (1958), Hukuk Tarihinde İslam Hukuku, Ankara. Aşa, H. Emel (1992), İlk Kadın Türk Romancısı Fatma Âlîye Hanım ın Romanlarında Aile ve Kadın, Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, T.C. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yayınları, Ankara. Banarlı, N. Sami, (1983), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Bernard, Lewis, (1970), Modem Türkiye nin Doğuşu, Ankara Büyük Larousse, (1986), 14 cilt, Milliyet gazetecilik, AŞ. İstanbul. Çağatay., N., (1963), İslamdan önce arap tarihi ve cahiliyet çağı, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayını, 41, Ankara. İslam Ansiklopedisi, (2002), 26 cilt, Türkiye 40

41 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Diyanet Vakfı, Ankara. Juynbol, (1970), Şeriate göre esirlerin hukuki vaziyeti, İslam Ansiklopedisi, cüz 2, İstanbul. Kaplan, M. Enginün, İ. Emıl, B., (1974), Teni Türk Edebiyatı Antolojisi I, İstanbul. Kemal, Namık (1999), İntibah yahut Sergüzeşt-i Ali Bey, hzl.: Seyit Kemal Karaalioğlu, Kırkanbar, (1290), Cüz 3, İstanbul. Köprülü, M. Fuat, (1932), Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseselerine tesiri hakkında bazı mülahazlar, Evkaf Matbaası, İstanbul. Köymen, A. M., (1954), Büyük Selçuklu İnperatorluğu T.T.K. Basımevi, Ankara. Köymen, A. M., (1963), Selçuklu Devri, Türk Tarihi, Ayyıldız Matbaası, Ankara. layan Basımevi. Levent, A. Sırrı, Divan Edebiyatı, Lewis, B., (1970), Modern Türkiye nin Doğuşu, Ankara. Okay, Orhan (1989), Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Mithat Efendi, İstanbul: Millî Okul Sözlüğü, (1994), TDK, Ankara Parlatır İ., (1992), Tanzimat Edebiyatında Kölelik, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara. Rıfat, S. P., (1956), Ahmet Hamdi Tanpınar, A7X Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul. Sahillioğlu, H., ( ), XV. Yüzyılı sonu ile XVI. Yüzyılın başında Bursa da köleleri sosyal ve ekonomik hayattaki yeri ODTÜ Gelişme Dergisi Ankara. Sami, Şemsettin (2005), Taaşşuk-ı Tal at ve Fitnat, hzl.: Yakup Çelik, Akçağ Sezai, Samipaşazade (1999), Sergüzeşt, hzl.: Zeynep Kerman, Ankara MEB Yayınları. Taneri, A., (1978), Osmanlı devletinin kurtuluş döneminde hükümdarlık kurumunun gelişmesi ve saray hayatı teşkilatı, Ankara Tanpınar, Ahmet Hamdi (1988), 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Çağ- Tevfik, E., (1329), Nümûne-i Edebiyat-ı Osmaniy- ye, Medeniyet, İbret» No: 84, İstanbul, Türkçe Sözlük, (2011),TDK, Ankara Uluçay, Ç., (1971), Harem II, TTK Basımevi, Ankara. Uzunçarşılı, İ.H., (1948), XII-XIII. Asırlarda Anadoludaki fikir hareketleri ile içtimai müeselere bakış, III. Tarih kongresi, Türk Tarih Kurumu IX. Seri No 2.3., Ankara. Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 41

42 Доц. д-р. Абдулмеџит НУРЕДИН ПРАВОТО НА ОБРАЗОВАНИЕ НА МАЈЧИН ЈАЗИК ВО РАМКИТЕ НА МЕЃУНАРОДНОТО ПРАВО И НАСТАВА НА ТУРСКИ ЈАЗИК ВО РОМАНИЈА Доц. д-р Абдулмеџит НУРЕДИН, Меѓународниот Универзитет ВИЗИОН, Гостивар,Р. Македонија Е-mail: Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија: 1.01 Оригинален научен труд РЕЗИМЕ Во Европа подолго време од политички аспект се испитува заштитата на правата на малцинствата, нивното ширење, поттикнување а истотака и постоечките процеси и механизми на законските решенија и иницијативи по однос на човековите права. Во овој контекст, како одобрувањето на Рамковната спогодба за националните малцинства, постојат и други регулативи по однос на стандардизацијата на малцинските права коишто се различни едни од други но еднакви по статус. Европскиот совет, во својство на регионален орган, со прифаќањето и давањето на поддршка на Рамковната спогодба за националните малцинства (Рамковна спогодба), постигна голем напредок во контекст на заштитата на малцинските права. Романија ја има потпишано наведената спогодба, но поради фактот што не постои јасна и заедничка дефиниција за малцинствата, ја користи синтагмата национално малцинство. Земајќи ги како основа меѓународното право и Правната регулатива на Република Романија, основата на овој труд ќе го сочинува статусот на наставата на турски јазик во основните, средните училишта и во високото образование во Република Романија. Клучни зборови: Романија, Образование, Турски јазик, Татар, Меѓународно право. 42

43 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 THE RIGHT OF EDUCATION IN MOTHER TONGUE AND EDUCATION IN TURKISH LANGUAGE IN ROMANIA, IN THE CONTEXT OF INTERNATIONAL LAW Assoc. Prof. Abdulmecit NUREDİN Ph. D. International VISION University in Gostivar, Republic of Macedonia, Received: Revised: Accepted: Article type: 1.01 Original scientific article ABSTRACT For a long time politically was discussed how to protect the rights of minorities, to promote and to encourage the commitments, the existing legal solutions and as well the current process regarding the minority rights initiatives and mechanisms in Europe. In this context is available The Framework of the Convention for Protection the National Minorities, as different approved, and the regulations of the minority rights in the base of the equal status standardization. The Council of Europe, as a regional body, has got an important progress with the acceptance of The Framework of the Convention for Protection the National Minorities, (Framework Convention), in the context of the support and protection of minority rights. This Framework agreement, was signed by Romania, due to the lack of the of clear and common definition of description of minority, they put a reservation, and used the phase of national minority that was situated in the country s legislation. On the basis of International law and legal regulations of the Republic of Romania, In the Romanian Republic, the statue of the education in Turkish language at primary, secondary and higher education consists the basement of the studies. Keywords: Romania, Education, Turkish, Tatar, International Law 43

44 Доц. д-р. Абдулмеџит НУРЕДИН 1. ВОВЕД: ПОИМИТЕ ОБРАЗОВАНИЕ И ПРАВО НА ОБРАЗОВАНИЕ Пред да се обработи правото на образование, накратко да се осврнеме на поимот образование. Согласно значењето во речникот, поимот образование се дефинира како тоа е активност за помош за стекнување на одредени сознанија, вештини и сфаќања на новите генерации и помош во развивањето на нивните личности коишто се во тек на подготвување заради заземање на свои позиции во општествениот живот (Огузхан, 1974) До ден-денешен дадени се голем број на описи за образованието. Дури описот на образованието се споредува и со бројот на ангажираните лица во образованието. Меѓутоа, заедничкото на сите описи за образованието е тоа дека образованието е активност и наука за упатување и обучување. Во документите за меѓународно право не се дадени описи за поимот образование. Единствено во 1/2. член од Договорот против дискриминацијата во образованието, од аспект на овој Договор е објаснето што треба да се сфати од терминот образование. Според тоа, согласно значењето во Договорот, образованието ги содржи сите видови и нивоа на образование. Целите и задачите на образованието заземаат место во разни документи од меѓународното право (Челиккаја, 1997). Доколку овие регулативи се земат во предвид, може да се рече дека по однос на целите и задачите од правото на образование, од меѓународна гледна точка по однос на следните теми е дојдено до заедничка идеја: a) Можност за слободно развивање на личноста и честа на човекот; b) Можност за активно учество во општеството со реципрочна толеранција и дух на почит со други цивилизации, култури и вери; c) Развивање на почитта кон родителите, националните вредности на државата и кон животната средина, и d) Развивање на почитта кон одржување на човековите права, основните слободи и мирот (Новак, 1995) Поимите образование и воспитување повремено се користат едниот наместо другиот и се мешаат. Меѓутоа, делот од образованието кое трае низ сиот век на единката и кое се одвива во училиштето, плански и согласно програми се нарекува настава. Но кога оваа состојба ќе се испитува од гледна точка на единката се нарекува учење, образование. Наставата е целина од постапки коишто се применуваат заради реализирање на образованието и развојот на саканите однесувања кај единката. Доколку наставата се зема во предвид од овој аспект, тоа е подврста од образованието, односно тоа е важен дел од содржината на образованието (Вариш, 1978). Наставата, со дефиницијата од речникот значи предавање на сознанија, настава обука со одредена цел ; додека пак Образование значи труд, образување кое се врши заради стекнување на одредени сознанија, вештини и навики потребни за некоја професија, вештина или работа. Поимите Право и слобода, поимите образование, настава и учење ги префрла на областа на правото. Додека некои автори ова право ги 44

45 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 испитуваат под насловите право на образование и слобода на образование (и под поднасловот плуралиазмот во образованието, други пак ги обработуваат како право на образование и право на настава (Кабоглу, 1993). Понекогаш пак се изразува во вид на право на образование и слобода на образование (Сојсал,1970). Европскиот суд за човекови права пак, во одлуката на Кампбел и Косанс, се вели дека воспитанието на децата е склоп на постапки од напори на возрасните во едно општество, за пренесување на нивните вери, култури и други вредности на помладите поколенија; образованието пак е пренесување особено на сознанијата и интелектуалниот развој (Диван, Одлуката на Кампбел и Косанс, K.T , Серија A, Бр: 48, прг. 33.) Насловот Правото и обврската на образование и воспитание од членот од Уставот на државата којшто го регулира ова право, се вели дека како што правото на образование е право на секој ученик, истотака тоа истовремено е и обврска на државата. Плурализмот во образованието кое ја сочинува слободата на образование, тоа е всушност слобода на родителот и значи слобода на родителот за избор на најповолно образование на неговото дете. Слобода на образование е слобода на ученикот и родителот. Но, доколку ги погледнеме документите од Меѓународното право, во текстовите на англиски јазик right to education се изразува во вид на (право на образование) и во оваа рамка се обработуваат правата и слободите во врска со образованието. Во овој контекст се обработува поимот Правото на образование. 2. ОБРАЗОВАНИЕТО ВО КЛАСИФИКАЦИЈАТА НА ПРАВАТА И СЛОБОДИТЕ Во класификацијата на правата и слободите, од времето на Германскиот правник Јеллинек се користи тројната поделба: заштитни права, барани права и права на учество. Правото на образование се дефинира како Правата коишто поединците ги бараат од општеството и државата и коишто се содржани во бараните права (Гозубујук, 1997). Меѓутоа, се наведува дека оваа класификација ја има изгубено својата важност и се вршат нови класификации. Модерната терминологија на човекови права пак, човековите права ги дели на три рамки: Прва рамка (граѓански и политички права); Втора рамка (економски, општествени и културни права); и Трета рамка (солидарни и групни права). Општо гледано, некое одредено човечко право, се вреднува само во склоп на една рамка. Правото на сопственост или правото на штрајк можат да се вреднуваат како граѓански или политички и економски права. Правото на образование пак е единствено право кое опфаќа разни страни од сите три рамки на права. Меѓутоа, пред се втората рамка е едно право. Има тесна врска помеѓу образованието и културата. Културата, опфаќа мисли, дела коишто се оценети како вредни и прифатени од голем дел од на општеството а коишто се развиени од претходните генерации и пренесени на новите (Башаран,1984). Општествената задача на образованието е да ја истражува, 45

46 Доц. д-р. Абдулмеџит НУРЕДИН заштитува, негува и развива националната култура. Поради тоа, образованието е носителот и развивачот на културата. Меѓутоа и културата и културите влијаат на образованието, што значи дека постои интеракција. Во создавањето на секоја култура образованието се јавува како основна активност. Образованието ги врши функциите како што е меѓусебното влијание на културите и нивното пренесување од генерации на генерации. Токму тоа е причината поради која кога се зборува за правата на култура, наеднаш во овие рамки влегува и правото на образование. Оваа интеграција меѓу образованието и културата, ги има споено до тој степен правото на култура и правото на образование (Чечен, 2000). Поради тоа, правото на образование, а не социјалните права, се јавува како истакнат пример во категоријата на права на култура. Правото на образование, се смета како една од основните потреби на човекот за развој на неговата личност, и доколку е потребно, за обезбедување на бесплатно образование на сите, ги присилува државите да се развијат и да ги развијат системите на образовните институции. Согласно опфатот и димензиите на културните права, може да се забележи дека се врши класификација на општи и посебни права. Општите културни права се мислата, пишувањето, издавањето, образованието и правата на културно организирање; посебни културни права се правото на барање на култура, правото на учество во културните активности, заштита на културите, признавање на правото на развој на културите и правото на културна самостојност. Културните права, на ниво на меѓународно право во категоријата помеѓу другите човекови права, општо гледано привлекуваат помалку внимание. Основната причина за ова е повеќе политичка. Во некои земји, спротивно на повеќето економски и опптествени права, со цел развивање на културните права на државата, не се прифаќа постоењето на одговорност за позитивни активности (Донелли, 1995) Голем број од човековите права воглавно се однесуваат на подинецот кој отуѓен од општеството и ги изразува барањата изразени кон општеството. На ист начин и културните права со исто ниво укажуваат на поединците како членови на општествата. Сп тоа, колку што културните права се сметаат за права на поединецот, се наведува дека тие истотака имаат и своја колективна страна (Кабоглу, 1989) (на пример право да се имаат училишта, заштита на малцинските права). Правото на образование и слобода, може да се користат смао во рамките на организираните и институционализирани структури. Правото на работа, образование, исхрана може да се применат само со преземање на соодветни мерки од страна на Поединецот, во повеќето случаи не може да ги оствари овие права само со свој труд. Меѓутоа и покрај тоа, сепак поендинецот е предмет на правото. Барањето на правото е право на поединецот и само по однос на нивното реализирање покажуваат особина на самостојност. Бидејќи, на пример иако правото на образование е поединечно право на поединецот, тоа сепак се користи во општеството. Поради тоа, во овој контекст поимот колективно не би требало да се сфати како колективно 46

47 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 барање на правото туку треба да се сфати како користење заедно со други во рамките на заедницата. Доколку културните права ги испитуваме од гледна точка на малцинствата, различно од самодетерминација, која ги опфаќа сите права од малцинските, културните, политичките и економските, тие се дефинираат во рамките на правото на културен идентитет на малцинствата. Како што наведовме и претходно, правото на самодефинирање во смисол на право на одделување, не е предмет на денешното позитивно право на малцинства. Поради тоа малцинските права се дефинираат како права на поединецот припадник на малцинството. А причината за тоа е мислата да не се остави терен на менталитетот на колективни права коишто ќе овозможат малцинските права од димензијата на културни права да преминат во политички права или пак да се поврзат со правото на самодефинирање (Чавушоглу, Европска демокрација, човекови права и 11 септември nazcavusoglu. html (E.T ). Право на образование во Меѓународното право Универзална декларација од Правото на образование на универзално ниво: Првите одредби од правото на образование на универзално ниво се содржани во Универзалната декларација за човекови права. 1. Секое лице има право на образование. Образованието е бесплатно, или барем најмалку тоа тоа треба така да биде во фазата на основното образование. Основното образование е задолжително. Секој има можност да користи од техничката и стручна настава. Високото образование на секого треба да биде рамноправно отворено. 2. Образованието треба да има за цел целосно да го обезбеди развојот на личноста на поединецот, а воедно и да го зајакне почитувањето на човековите права и слободи. Сите народи треба да се залагаат за поттикнување на меѓусебното разбирање, толеранција и пријателство помеѓу расите и верските групи и за одржување на мирот кој е воспоставен од страна на Обединетите нации. 3. Родителите го уживаат правото за избор на видот на образование на нивните деца. Меѓународна конвенција за економски, општествени и културни права: Основните принципи на Универзалната декларација за човекови права се содржани во 13-тиот член од Меѓународната конвенција за економски, општествени и културни права на интернет страницата на (official website of unhcr: ch/html/menu3/b/a_cescr.htm) Поради фактот што правото на образование повеќе врска има со општествените и културните права, тие во оваа Конвенција се пооопширно објаснети. Согласно чл. 13: 1. Државите потписнички на оваа Конвенција го признаваат правото на образование на секој поединец. Поради причина што образованието овозможува целосно развивање на личноста и чувсттвото на чест на човекот државите потписнички се едносгласни дека тоа ќе ја зајакнува почитта кон човековите права и слободи. Покрај тоа, државите потписнички се едногласни по однос на тоа дека образованието ќе овозможи секое лице активно учествува во 47

48 Доц. д-р. Абдулмеџит НУРЕДИН слободното општество, дека народите треба да се залагаат за поттикнување на меѓусебното разбирање, толеранција и пријателство помеѓу расите и верските групи и за одржување на мирот кој е воспоставен од страна на Обединетите нации. 2. Државите потписнички на оваа Конвенција, со цел целосно остварување на правото на образование ги прифаќаат долунаведените точки: a) Основното образование ќе биде задолжително и бесплатно за сите; b) Техничкото и стручно образование, или пак секоја форма на средно образование ќе се овозможи да биде отворено и достапно за сите, со тенденција постепено да се проширува со посебни методи а посебно и да стане бесплатно; c) Согласно личните способности, ќе се овозможи да постепено се развива високото образвание, а посебно она бесплатното и да биде рамноправно отворено за сите. d) Лицата кои немаат, или пак кои го немаат довршено основното образование, во рамките на можностите ќе се поттикнуваат и за нив ќе се концентрира. e) Активно ќе се вршат напори за развивање на системот на училишта на сите нивоа, ќе се востанови доволен систем на стипендии, а материјалните средства на наставниот персонал постојано ќе ес подобруваат. 3. Државите потписнички на оваа Конвенција се задолжени за почитување на слободата на родителите -или пак во посебни случаи- на законски одредените старатели на децата за избор на други училишта основани од јавни организации, коишто поседуваат минимални образовни стандарди законски одредени од страна на државата и за почитување на слободата за верско и морално образување на нивните деца согласно нивните верувања. 4. Ниедна одредба од овој член, не може да се протолкува како ускратување на правото на поединците и оргаизациите за основање и водење на образовни институции; уживањето на ова право, секогаш е согласно принципите наведени под став бр. 1 од овој член и согласно стандардите на образование коишто треба да се почитуваат во овие образовни институции, а коишто се одредуваат од страна на Државата. Поради тоа што нема никаква одредба за наставниот јазик, отсуствува ироничната врска по однос на оваа тема. 3. Меѓународна конвенција во врска со граѓанските и политичките права Чл. 18/4 од Конвенцијата за граѓански и политички права која е втората по ред конвенција (официјална интернет страница unhcr:www. unhchr.ch/html/menu3/b/a_ccpr.hm) од државите потписнички се бара да ја почитуваат слободата за верско и морално образување на нивните деца согласно нивните верувања. Согласно чл. 18/4 : Државите потписнички согласно оваа конвенција, се задолжени за почитување на слободата на родителите -или пак во посебни случаи- на законски одредените старатели на децата за почитување на слободата за верско и морално образување на нивните деца согласно нивните верувања. Како што може да се забележи, истата одредба стои и во чл. 13/3 од Меѓународната конвенција за 48

49 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 економски, општествени и културни права. Меѓутоа, чл. 13/3 покрај слободата за верско и морално образување на децата согласно верувањата на родителите, предвидува и слобода на избор и на други вон државните училишта. Конвенција против дискриминацијата во образованието: Еден друг важен документ во врска со правото на образование е и Конвенцијата против дискриминацијата во образованието која за цел има отстранување на дискриминацијата во образованието. Конвенцијата којашто е сочинета од 19 члена, ги дефинира одговорностите на државата по однос на поддржувањето на однесувањето и еднаквоста во образованието. Како што е наведено и претходно, Конвенцијата има и одредби кои се во врска со малцинствата. Според тоа, со оваа Конвенција на припадниците на националните малцинства им се признаени правата на остварување на образовните активности, вклучувајќи го и управувањето со нивните училишта, а и користењето на нивниот јазик и за наставни цели, согласно политиката за обраование на државата (чл. 5/1-c). 3. ПРАВОТО НА ОБРАЗОВАНИЕ НА СВОЈ МАЈЧИН ЈАЗИК НА ТУРСКОТО МАЛЦИНСТВО ВО РОМАНИЈА Период на Кралство и Комунизам: Романија својата независност ја стекна по Османлиско-Руската војна водена меѓу година. Таа ја стекна својата независност со Берлинската мировна спогодба со која правата на Муслиманите во Романија се земени под заштита(erim, 1996) (44. алинеја). Било во период на Османслиската држава или пак во оној на Кралството, како во Констанца, така и во други поголеми центри функционирале верските училишта, а основните училишта во повеќето села и мали градови. Меѓутоа, со исклучок на едно училиште, сите училишта биле затворени до почетокот на Првата светска војна. Единственото училиште кое останало отворено, било училиштето Семинару л Муслуман кое било отворено во 1837 година од страна на Султан 2. Махмуд. Ова училиште коешто го покривало недостатокот на наставниот кадар и верските службеници на турското малцинство, со разни перипетии функционирало до 1967 година. Во текот на социјалистичкиот режим oбразованието на Турците претрпело неколку пати измени (Хората, 2003). Во 1935 година во турските училишта е започнато со настава користејќи латинска азбука (Махмут, 1999) geçildi. Кога на 5-Август 1948 година согласно чл. 71 од Уставот на Романската Народна Република Република од 1947 година е извршена реформа во образованието, како на сите малцински заедници што живееле во територијата на Романија, така и на турското и татарското малцинство кадешто биле погусто населени, им е признаено правото на настава на мајчин јазик и отворени се училишта сонастава на нивниот мајчин јазик. Најпрво им било дозволено настава на мајчин јазик од само 2 часа, а потоа во 1957 година сите училишта од таков вид се затворени. Овој период продолжил до 1990 година. Социјалистичкиот режим, којшто започнал на 23-Август 1944 година завршил во 1989 година. 49

50 Доц. д-р. Абдулмеџит НУРЕДИН 4. ЗАКЛУЧОК Согласно чл. 32/3 од Уставот на Романија кој е на снага од 1991 година, ( cdep.ro/pls/dic/act_show?ida=1&idl=2, E. T ) било загарантирано правото на припадниците на националните малцинства на учење и посетување настава на својот мајчин јазик. Начинот на кој ќе се реализираат ваквите права било оставено да се регулира со закон. Истите права се повторени со одлуката на Владата на Република Романија бр. 345/22 во јуни 1992 година, во уч. 1992/1993 година (Гаврилеску, 1993) и со Законот за образование од 1995 година, којшто сеуште е на снага ( browsedoc?serial= ,e. T ). Согласно Законот за образование, учењето на мајчиниот јазик не е задолжително туку зависи од желбата и од условите предвидени со закон. 12-поглавје од Уставот е во врска со наставата на припадниците на националните малцинства и содржи одредби за содржината на наставата на малцинствата. Покрај тоа, има и разни други упатства ( /mugs2/do/browsedoc?- serial= , E. T ). Започна настава на турски наставен јазик. Но, припадниците на турското малцинство немаат ниедно друго училиште на настава на турски јазик, освен Верското училиште Мустафа Ќемал Ататурк во Меџидије и Педагошкиот колеџ. Со цел повторно да се започне со настава на турски јазик, во рамките на Министерството за образование и наука на Романија се основа инспекторат. Со помошта на Турција, на група од 40 турски наставници им е дадена обука во текот на еден месец во Анкара и на 17-Септември 1990 година е започнато со настава на турски јазик на децата Турци-Татари. Во основно училиште имаат вкупно 4, а во средно и гимназија по 3 часа на турски јазик. За покривање на потребата од наставници, започнато е со примање на ученици во Педагошкиот колеџ во Констанца, во Букурешт и на Катедрата по турски јазик при Универзитетите во Констанца. Согласно законите во Романија, постоечките наставници биле ангажирани и за предавање на верска настава, која станала задолжителна. Меѓутоа, денеска во Романија нема доволен кадар за подготвување на учебници. Наставниците коишто предаваат на мајчин јазик не примаат никаков надоместок од државата, работат само доброволно. Настава на турски јазик се изведува само во саботите и неделите (Ѓокдаг, 2003). Романија е потписничка на мултилатералната конвенција како што е Меѓународната конвенција за граѓански и политички права а која ги засега националните малцинства. Романија го потпиша но не го одобри Европскиот услов за регионални или малцински јазици. 5. БИБЛИОГРАФИЈА Огузкан. А.Ф. (1974). Eğitim Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Чавушоглу. Н. (2004) Avrupa Demokrasisi, İnsan Hakları ve 11 Eylül, (E.T ). 50

51 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Чечен. A. (2000) İnsan Hakları, 3. Basım, Gündoğan Yayınları, Ankara. Челиккаја. H. (1997). Eğitime Giriş (Pedagojik Formasyon Amaçlı), Alfa, İstanbul. Доннелли. J. (1995) Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları. Ѓокдаг. Б.А. (2003). Balkan Türklüğünün Dil ve Eğitim Sorunları, Balkan Türkleri, Balkanlar da Türk Varlığı, der.: Erhan Türbedar, ASAM Yayınları, Ankara. Ѓозубујук. А.Ш. (1997). Anayasa Hukuku, 6. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara. Хората, O. (2003). Kuzey ve Batı Türklüğü nün Kesişme Noktasında Küçük Bir Türk Topluluğu: Romanya Türkleri, Balkan Türkleri, Balkanlar da Türk Varlığı, der.: Erhan Türbedar, ASAM Yayınları, Ankara. Кабоглу. И.О. (1993). Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, İstanbul. Махмут. Н. (1999), Romanya da Türkçe Eğitim Hayatı (Başlangıçtan İkinci Dünya Savaşına Kadarki Dönem), Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları. Махмут Е. (1999). Romanya da Türkçe Eğitim Hayatı (İkinci Dünya Savaşından Günümüze Kadarki Dönem), Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Новак. М. (1995). The Right to Education, Economic, Social and Cultural Rights, a Textbook, ed.: Asbjørn Eide, Catarina Krause, Allan Rossas, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht. Петру Гаврилесц П. (1993). Romania, National, Ethnic, Linguistic and Religious Minorities, ed.: ve diğerleri, Romanian Institute of International Studies, Bükreş. Сојсал. M. (1970). Eğitim Hakkı ve Öğretim Özgürlüğü. Вариш. Ф. (1978). Eğitim Bilimine Giriş, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, Ankara. Јашар Н. (2000). İnsan Hakları Avrupa Sisteminde ve Türk Hukukunda Eğitim Hakkı ve Özgürlüğü, Filiz Kitabevi, İstanbul. Оваа Конвенција е прифатена со одлуката под бр. 2200А (XXI) од страна на Генералното собрание на Обединетите нации на 16 Декември 1966 година и стапи на снага на 3-Јануари 1976 година. Турција е потписничка на оваа Конвенција. Конвенцијата е усвоена на година со Закон бр Одлуката под бр. 2003/5293 е донесена од страна на Советот на министри во врска со изјавите и усвојувањето на Конвенцијата и за текстот на турски јазик видете Р.Г. под бр од година, а за текстот на англиски јазик видете: b/a_cescr.htm Турција е потписничка на Конвенцијата но за член 27 има гласано воздржана. Според тоа, Република Турција чл. 27 од Конвенцијата, согласно Уставот на Република Турција и согласно Мировниот договор во Лозана од 24- Јули 1923 година и одредбите во врска со тоа прашање од неговите додатоци го задржува правото на примена. Конвенцијата е прифатена на 14-Декември 1960 година од страна на УНЕСКО, а на 22-мај стапи на снага. За текстот на англиски јазик видете: d_c_educ.htm. Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 51

52 Доц. д-р. Осман ЕМИН РАЗВОЈОТ НА НАСТАВАТА НА ТУРСКИ ЈАЗИК ВО МАКЕДОНИЈА, МЕСТОТО И ВАЖНОСТА НА ПСИХОЛОШКОТО СОВЕТУВАЊЕ И ВОСПИТУВАЊЕТО КАКО НОВА ОБРАЗОВНА ЕДИНИЦА ВО УЧИЛИШТАТА Доц. д-р Осман ЕМИН Меѓународен Универзитет ВИЗИОН, Гостивар Македонија Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија 1.02 Општ научен труд РЕЗИМЕ Несомнено е дека луѓето, развојот на технологијата му го должат на образованието. Поради ова, општествата се во потрага по подобар образовен систем, споредувајќи ги со системите на другите држави. Секоја држава е должна да го развива својот систем, следејќи го трендот во образованието. За да направи една ваква промена мора да го анализа својот систем и да биде во можност да го развие својот пристап кон образованието. Пред да почнема со споредба на странски системи, ќе направиме едно истражување на образованието на Турскиот народ во образовниот систем на нашата држава. Гледано од овј аспект, целта ми е да ги покажа сличностите и различностите на образовните системи и да ги покажам факторите кои влијаат врз системот, преку анализа на програмите за настава на турски јазик. За развојот на образованието на турски јазик, многу битно како се развивало образованието на турски јазик во Македонија, кое започнало од година. Клучни зборови: Образование, наставни програми, образование на турски јазик, психолошко советување и консултации 52

53 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 THE DEVELOPMENT OF THE EDUCATION IN TURKISH LENGUAGE IN THE R. OF MACEDONIA AND THE SPREAD OF PSYCHOLOGICAL COUNSELING AND GUIDANCE IN SCHOOL AS A NEW TRENDS Assoc.Prof. Osman EMİN Ph. D. International VISION University Gostivar-Macedonia osman_emin@hotmail.com Received: Revised: Accepted: Article type: 1.02 General scientific articles ABSTRACT In a world of constant technological development, education is to be thanked for individuals being able to comfortably communicate with each other. In order to provide a better living, communities are required to compare their educational system with the one in other countries and to continuously improve. Each country must develop its educational system so that it complies with the contemporary development of the community. For such a development, it has to analyze the education policy and develop an approach towards education. Before we compare the education system with that of other countries, we are going to examine the development of education in Turkish. In this regard, my aim is to compare the similarities between programs and appropriate training programs, to reveal differences and reach into the factors affecting the system. The development of the education in the Republic of Macedonia since 1945 showed how crucial it is for the development and progression of the education in Turkish. Keywords: Education, Educational program, Education in Turkish, Psychological Counseling and Guidance. 53

54 Доц. д-р. Осман ЕМИН 1. ВОВЕД Образованието е еден од најбините фактори за напредок на народите. Секоја држава му дава важност според својот поглед кон светот. Ако ги имаме предвид човечките различности, може да кажеме дека луѓето имаат различни цели. За да ги остварат целите тие имаат взаемни потреби. Овие потреби можат да се задоволат само со образованието. Според Ертурк Образованието е процес на намерно менување на личноста преку начинот на живот (Ertürk, 1993: 7). Неизбежна е споредбата на нашиот образовен систем со образовните системи на други држави. Сите измени и споредби се направени со развиени држави на Европа. Па така, најпрвин се наметнува прашањето Колку нашата држава е подготвена за такво нешто. Поради ова, најпрвин сакам да ви го преставам образовниот програм на Република Македонија, подготвен за настава на турски јазик, неговиот развој и важноста. Програмие се основата на образвниот систем на една држава и тие го даваат одговорот на прашањето какви генерации се обучуваат. Општата цел на образованието е на децата и младинците, кои се во процесот на развој да им обезбеди да се вклопат во општеството и периодот во кој живеат на еден здрав и продуктивен начин. За да се обезеди една ваква адаптација, способностите треба им се развиваат по пат на едукација и целите треба да им се менуваат според потребите на нациналното образование. (Erdem M. ve N. Fidan, 1994: 8). Градбата и одликите на образовниот систем на Македонија е составен од предшколскообразование, основно, средно и високо обазование. Предшколското образование ги задоволува образовните потреби на децат кои се на возраст помеѓу 4-6 години и не е задолжително. Основното образование е задолжително за деца помеѓу 6-14 години и е период каде што се стекнуваат основните занаења. Тоа е целина и од раководствен и образовен аспект. И средното образование е задолжително. Тоа е период кога се образуваат ученици кои се помеѓу години. Оваа образовна скала која општо трае помеѓу години, базирајќи се врз предходно стекнатото осново образование, ги опфаќа сите гимназиски, стучни и образовни институции. Ученикот кој го завршил основното образование, во зависност од неговите способности и интереси, може да се образува во едно од средните училишта. Високото образование ги опфаќа сите образовни институции кои нудат најмалку четиригодишна едукација, веднаш по средното училиште. Универзитетите, факултетите, интитутите и истражувачкие центри важат за иституции на високото образование. Со Законот за измена на образовниот систем на Република Македонија од 1991 се направени некои измени. После овие измени, осноната цел на Македонскиот образовен систем е На децата да им се осигура посреќно детство и подобар почеток во животот. 54

55 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 На младите да им се обезбеди еднаква шанса и на сите да им обезбеди приход со што ќе се развијат сечиите способности и ќе се обезбеди нивниот придонес во националното богатство. Покрај ова, целта е да им се помогне за да си ги спознаат своите важности и својства, да си оформат сопствен карактер и да бидат способни да носат сопствени одлуки. (Eğitim B., Türkçe Dersi Programı, 2001: 11) Во последниот период се врши напор да се пренесе во училиштата еден систем за по квалитетно образование преку различни проети и активности. Исто така, воочувајќи ги потребите од патоказ во училиштата, се дава еден голм апор за ваквите инстуции да можат да работат и да обучуваат нови кадри. Поимите за психолошка консултација и насока се поими кои преставуваат многу битен дел во модерниот образовен систем. Особено збород консултација се среќава во правилниците од 1938 година, со што во 1950 година е честа тема на расправија. Особенопо 1970 година овие области се раководени од страна на експерт во овие ибласти и во училиштата се застапени како активности на помош и усовршување. Консултацијата е еден процес. Тоа не е работа која почува и завршува во истиот момент. Потребно е време за да се добие позитивни резултати. Услугите на консултациите не се ограничени, тие се наоѓаат насекаде. Тоа е психолошка помош. Не е помош на покажување на патот, давање совет или знаење. Во процесот на консултации се битни и тој кој дава помош и тој кој прима. Тука врските се заемни, битни се желбит на двете страни. (Kepçeoğlu, 1992: 9) Консултативната помош е насочена кон единката. Таа е во центарот на консултациите. Секој ученик има капацитет за развој. Поради ова, психолошката помош и консултација се неразделлив дел од образовниот систем. 2. МЕТОДОТ КОЈ Е КОРИСТЕН ПРИ ИСТРАЖУВАЊЕТО При истражувањето е користен хронолошкиот метод со кој се врши анализа на образовниот систем на турски јазик во Македонија, започнувајќи уште од 1945 година. Информациите се детално анализирани и преставени со докази и документи. Истражувањето има цел да ги покаже промените и надополнувањата на образованието на турскиот народ во Македонија по 1945 година, под капата на СФРЈ и од независноста од 1991 година. 3. РЕЗУЛТАТИ И КОМЕНТАРИ Развојот на Турското образование по втората светска војна, позитивниот развој кој може да се примети во образованието кон крајот на 19. век, бил стопиран со почетокот на Балканските Војни. Наставата на турски јазик била 55

56 Доц. д-р. Осман ЕМИН забранета во текот на двете светски војни. По втората светска војна, наставата на турски јазик започнала со полн елан, со нови училишта, стручни нучители, програми... и додека продолжувале вистинските постапки со квалитетните учители, во западна Македонија и Косово, наставата на турски јазик започнала малку подоцна, во 1951 година. Со други зборови, наставата на турски јазик доживеала стагнација од 40 години. Ваквото доцнење било причина за појавата на различностите во говорите на Румелискиот говор и говорот на турците од Турција. Но највлијателниот фактор биле влијателните странски јазици кои се говориле на тоа подачје. По 500 годишната Oсманлиска заштита, по Балканските војни, како резултат на одвојувањето на Македонија од Османлиите, започнале да се појавуваат и проблеми во образовниот систем на турското малцинство. Откако се смени 500 годишната политичка власт, турците преживеале две големи миграции во 1938 и 1950 година. Османлиското царство, кое на овие простории се наметнало по Косовската Борба во 1989 година, во 1913 година се повлекло од овие простории, со што турското население станало малцинство. (Çiğdem, 1998) По повлекувањето на Османлиите, Турците морале да се помират со вистината дека мора да живеат под туѓи системи. Се воочува застој во кулутрниот и образовниот живот на Турците по Османлиската Империја. Биле насилно затворани турски училишта, а на народот му било забрането да го говори својот мајчин јазик надвор од својот дом. Па така морале да го прекинат своето образование. Во веднаш по оформувањето на СФРЈ, каде што Македонија зазема место како одделна федерална држава, паралелно со наставата на македонски јазик, започнува и наставата на јазиците на етничките заедници, која била прекината по Балканските и Светските Војни. Системот на Турско училиште во рамките на Република Македонија, денешната форма ја добило по 1945 година, благодарејќи на бројните реформи. Во 1948 година во Македонија се напушта Сталинистичкиот рејим на владеење. Со тоа Турците успеваат повторно да се приберат. Па така, Турци, кои живеат во Македонија, како дел од СФРЈ, добиваат право на образование на својот мајчин јазик. Според новоформираниот закон за образование, при Уставот на РМ, сите образовни институции се по капа на Министерството за образование, со што целиот образовен систем понал да се раководи, преку еден центар. Миграциите кон Турција направила сериозни штети кон демографската карта на Македонија. Турците на овие простории доживеале сериозни штети. Врз двоумењето помеѓу македонскиот и турскиот јазик врз Турското население се родило и поради културната интеграција, различните политички ставови меѓу населението и разликите во селскиот и градскиот начин на живот. 56

57 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Во ОУ Тефејуз наставата на турски јазик започнала уште во учебна година, пред да заврши 2. Светска Војна. По 1951 година, со објавувањето на учебници на турски јазик, започнала една сериозна раздвиженост. Во 1953 година се доживува една револуција во објавувањето на книгите. Во една година се објавени вкупно 18 различни книги. (Vatan, K. ve H. Yaltırık, 1996: 52) Во 60 тите години се случуваат најубавите години за наставата на турски јазик. Во 1964 година, на педагошкиот факултет Климент Охридски во Скопје се отвора оддел за Турски јазик илитература. Овој напредок бил продолжен и во 1976 година, на филолошкиот факултет при универизитетот св. Кирил и Методиј каде што се отвора катедра за Турски јазик и литература. 90 тите години, во историјата остануваат запаметени како години со најголеми политички дурбуленции, како аспадот на СССР, распадот на СФРЈ, уривањето на Берлинскиот ѕид, со што се оформуваат нови геограски карти. Со распадот на СФРЈ, народите кои живеат на Балкан, стануваат културно поефектни во државите каде што живеат. Но, поради многуте историски проблеми, овие напрдоци добиваат побавен тек. Денес, Турците во Македонија преставуваат население од 4,3 %. Покрај тоа, децата кои учат на турски мајчин јазик се само 2,2%. Ова е причината поради која турците не можат на правилен начин да го говорат својот мајчин јазик. Според Аго, развојот на турските основни училишта добил влијание поради неколку причини. Ова не се само промени кои го опфаќаат само бројот на учениците, осве намалувањето на нставниците и учениците по турски јазик, се забележува намалување на турските часови во мешаните училишта. (Ago, 1996: 8) Еден од основните проблеми на турците во Македонија е образованието. Според 48. Член од Уставот на РМ се гарантира образование на својот мајчин јазик, започнувајќи од првото одделение во основното образование, па се до четвртата година од средното образование. Според истражувањето на една граѓанска организација, и покрај тоа што Турците во Македонија се застапени со 4,3%, процентот на учениците Турци во образовниот систем е само 2,2 %. Тоа е резултат на 50 годишната политика на министерството за образование. Бидејќи, ученикот кој во осум годишното образование учи убаво да го говори Македонскиот јазик, се оттуѓува од својот мајчин јазик. Правото за образование на својот мајчин јазик, се смета за примитивно право на секој граѓанин кој живее во Македонија (ова е поттик кој е преземен од ОН). Се поставува прашањето има ли и до каде е границата на иззучување на својот мајчин јазик во периодот на основното и срдното образование, при реализирањето на ова право? Од една ваква ситуација, најмногу користи населението кое говори на Македонски мајчин јазик. Ова 57

58 Доц. д-р. Осман ЕМИН е едно продолжение на проблемите на училиштата со турски наставен јазик. Всушност, ова не се нови проблеми. Се рабира дека овие проблеми имаат една историска позадина. Има многу влијанија и фактори во образованието во Македонија. Еден од најбитните фактори е јазичниот фактор. Според тоа, се разбира дека постоењето на повеќе официјални јазици во една држава влијае врз образовниот систем и дека тоа произведува големи проблеми. Доколку образованието се сфати како срество за пренос на културата, тоагаш основната цел на образованието е да ги прненесе културните богатства и општествениот начин на живот на новите генерации. Тогаш, секој обид за изразување на мислата и учењето на еден народ треба да биде на неговиот мајчин јазик. Па според тоа, се разбира дека оформувањето на една личност која мисли, критикува, разбира, личност со став и која точно зборува, зависело, зависи и ќе зависи од тоа колку е застапен турскиот јазик во нашите училишта. Во разбирањето на прочитаното и неговото успешно пренесување на останатите голема улога игра учењето на турскиот јазик во секој сегмент. Развојот на програмата за предметот по турски јазик Макеонија е еден од најизмешаните делови од Балканот. Македонија, која се смета како срцето на Балканот, е неразделен дел од Турската историја. Таа, од страна на историчарите се споменува како музеј од нации кој вдомува многу националности. исто така таа е место на мозаикот од многу јазици, вери и култури. Сојузот на Македонија со Југословенската Федерација завршува на 1. Септември 1991 година. Турците кои живеат на овие простори, не се задоволуваат само со оживувањето на Османлиската Турска Култура, туку тие играат големалога во формирањето на мостот помеѓу Турција и Македонија. Затворањето и спречувањето на турските културни институции во СФРЈ по Војната, било најголемиот фактор кој ја предизвикал миграцијата. Образованието е најсновниот проблем во тие години. Бидејќи човекот доколку не се унапредува во образованието, тој секогаш е подложен на мигразција. Па така драстично се намалила бројката на турските ученици и наставници. Повеќе јазичноста на една држава се смета како проблем и од доциолошка гледна точка. За првпат, во учената година, по Светската Војна, на овие простории започнало образование на три јазици, турски, македонски и албански. Револуцијата на турската азбука во 1928 година, преставува историски настан за сите Турци. Со тоа, турците во Македонија, веднаш по НОБ, во 1944 година добиле право на образование на својот мајчин јазик и со оваа работа се започнало со нови букви.(bugariç, 1981: 45) 58

59 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Примерок од програмата за изучување на Турски јазик од 1948 година Свеста за важноста на мајчиниот јазик во 1948 година, станала причина за поттикнување на традиционалниот став, развојот на училишната мрежа и зголемувањето на сеум годишните училишта. Поради ова, челниците на училиштата почнале да покажуваат позитивни напредоци во образоно обучната насока и започнале да изнаоѓаат заеднички решенија на проблемите ки с појавувале во мешаните учлишта. Најголемите проблеми се поттикнати од мајчиниот јазик. Најголемата промена во образовата програма за турски јазик е направена откако се увидела потребата за пристап кон турскиот јазик како една целина и оваа состојба продолжува се до денешните програми. Со работасе започнало со измени во образовниот период на училиштата. Па така, се предвидело проширување на осноновното образовани, развој на програмите за основното образование и подготвување на учебниците и програмите според моделот 4+3. Може да се каже дека програмата за Турски јазик од 1948 година е формирана со намера да се предизвика интересот на ученикот и да се задоволат неговите образовни потреби. Во програмата за Турски јазик од 1948 година се предвидуваат специфичните цели на предметот според неговата целокупност и се прават ојаснувања за 4 годишните јазични цели, и се формирани според бараните способности на различните јазични нивоа во класот. Според ова, централното место во образованието зазеал наставникот. Единствена цел на учителот не е пренесување на програмата. Исто така тој е должен да открие до кое ниво и какви се целите за неговото пренесување. Пример на програмата за предметот по Турски јазик од година Во тие години сеуште се раководело според програмата од 1948 година. Во програмата од 1962 година се направиле измени во делот на формата и концепцијата на програмта. Вреднувањата кои се неразделлив дел од оразованието, во 1948 година биле застапени само како испитни точки. Оваа состојба била драстично изменета во 1962 година со што станале едно скалило од процесот. Во строгото вреднување на учениците при приемот во вториот дел од учебната 1964 година, може да се примети дека системот кој го отворил патот за 4/1 од учениците да се откажат, додека пак ученици помеѓу 10% и 25% да повторуваат година, не успева да ги донесе до основнат образовна цел иту учениците кои имаат желба за образование. И овие проблеми го отвориле патот на измените во новата програма. (Statistical Yearbook, 1993) 59

60 Доц. д-р. Осман ЕМИН Пример на програмата за предметот по Турски јазик од година Во 1965 година со прави закон оживување на училиштата каде што се предава на Турски наставен јазик. Според овој закон: Член 2: Во училиштата на малцинствата и сличните институции имаат право на образование и наука и ги извршуваат сите свои задачи кои се потврдени со законот.во првата група, според законот, малцинствата имаат право на образование на својот мајчин јазик. Образованието, за сличните групи, се врши според планот и програмите. Член 3: Училиштата за малцинствата се формираат како различна институција или, во училиштата со македонски наставен јазик се формираат посебни училници. На местата каде што живеат жители од различни малцинства, може да се формираат мешани училишта. Член 4: За малцинствата се формираат основни училишта или пак училници за основно образование. Тука наставата се врши на јазикот на малцинствата. Член 5: На местата околу училиштата, доколку нема доволно ученици за формирање на нови училници, надлежните се, договарајќи се меѓусебно може да формираат заеднички училници во мешаните училишта. За да се формираат заедничките училници малцинствата треба имаат најмалку 20 ученици. Член 6: За малцинствата кои живеат во околината на едно основно училиште доколку нема доволно услови за формирање на училница, ниту пак за заедничка училница, малцинствата својот мајчин јазик ќе го учат како дополнителен предмет. За образованието кое се споменува во првиот дел од овој чен, може да се реализира само во услови кога има најмалку десет ученици. Член7: На малцинствата, зависно од потребите на околината, им се овозможува настава на својот мајчин и во гимназиите и стручите средни училишта. Условите на средните училишта каде што ќе се предава настава на мајчиниот јазик на малцинствата, ги дефинира Образовниот Комитет. Член 8: Доколку во едно македонско училиште нема доволно ученици за настава на јазикот на едно малцинство, тогаш им се овозможува да го изучуваат својот мајчин јазик на еден посебен дополнителен час. Образованието споменато во предходниот дел може да се реализира само доколку има квота од ученици од 15 децата. Член 9: Во основните училишта каде што се врши образование на мајчиниот јазик на малцинствата, персоналот се подготвува на јаикот на малцинството. За ваква цел се формираат училишта или училници за обучување на наставен пресонал. Член 10: За подготовка на наставен кадар на јазикот на малцинствата, факултети и 60

61 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 високообразовните институции може да формираат дополнителни истражувани форми. Македонските образовни органи, високообразовните институции и факултетските комитети се задолжени за собирање и работење на предходно споменатите форми. Член 11: На местата каде што малцинствата живеат заедно со останатите националности од СФРЈ, се формираат училишта со два наставни јазика, македонски и јазик на малцинството (двојазично образование). Член 12: Собриот на учениците за двојазичното образование се врши со убедување на родителите на учениците или пак нивните старатели. Формирањето на училиште или училница со двојазична настава се одобрува на состанокот одржан помеѓу родителите и училишниот Совет. Конечното одобрение го носи народната општина. Член 13: Уписод на учениците во училиштата на малцинтвата се врши на јазикот на малцинствата. (Eğitim Bakanlığı, Pedagoji Enstitüsü Türkçe Dersi Programları, 1965) Програмите, формирани според овие членови, претрпувајќи бројни измени, ја добија денешната форма. Нема мноху достапни информации за развојот на програмите за наставата на турски јазик во периодот од 1945 до 1945 година. Најчисти информации имаме за програмите кои се преставени како измени од година. Според планот од 1965 година наставникот по турски има должност и цел учениците да им ги развие разказните способности со културно-литературен јазик, да им го издигне ултурното ниво на учениците со читање на извадоци од избрани четива, да им ги развие естетските и праведните чувства и да им ги зголеми љубовта и почитта. Треба да им овозможи да ги сфатат вистините на овој живот. Спознавајќи го својот мајчин јазик, Турците кои живеат во Македонија добиваат можност да си го сакаат својот мајчин јазик, да работат и да се поврзат со наставните предмети. На учениците треба да им се пружи почит за нивната праведност и да им се развие љубовта кон својата татковина СФРЈ, да им се покаже бесконечна почит кон трудот и да гаат љубов кон сите националност. (Eğitim Bakanlığı, Pedagoji Enstitüsü Türkçe Dersi Programları, 1965) Според програмата подготвена во 1965 година, специфичните цели на предметот се наменети да се подели јазикот на делови според способноста, објаснувањата и работата барана од учениците, деловите кои се бараат од учениците да ги совладаат и работата поврзана со наставниот предмет. Според програмата за турски јазик од 1965 година сосема јасно се потврдува дека таа е насочена кон однесувањата на учениците и одредува кои цели со кои содржини се означуваат. Во училиштата кои се наоѓаат 61

62 Доц. д-р. Осман ЕМИН на месата каде што не се говори турскиот јазик, особено новите ученици кои не знаат да пишуваат и читаат се одредуваат специфични методи со кои многу лесно може да се научи гворењето на турскиот јазик. Како што може да се сфати и според второстепената програма, предметот по турски јазик, според програмата од 1965 година, мора да се насочи кон способностите. А пак учењето на способностите повеќе налага на практична настава отколку теориска настава... Се користат методи со кои се активира ученикот. Во основата на изучувањето на турскиот јазик лежи развојот на способностите за слушање, говорење, читање и пишување. Може да се каже дека личноста кој ги има развиено овие способности, може многу лесно. Општо гледано, може да се каже дека прогрмата од 1965 година е поблиску до сфаќањата за модерниот програм. Прогрмата од 1965 година, по 26 години користење, со значајни измени, почнала повторно да се користи во 1991 година. Разликата е во тоа што, во програмата од 1965 година се застапени само општите цели на оваа програма, додека пак во новата програма се вметнати општите и специфичните цели, како на предметот, во темата, така и на редод во училницата. И во двете програми, темите се распоредеи според поглавјата и во распоредот на поглавјата се следел ист метот. Примерок од усовршената програма од 1991 година Општо гледано, не може да се увидат големи разлики во двете програми. Деловите во програмата од 1991 година, се пренесуваат со различни имиња од 1965 година. Во програмата од 1965 година се наоѓаат деловите Читање и раскажување Уно и писмено раскажување Граматика и Драматизација. Во програмата од 1991 година се наоѓаат насловите Граматика Читање, литература, лектира Раскажување и креативност, и во новата програма се наоѓа Медиумската култура. Може да се увиди дека им се остапува место на општите цели на овие теми. Во целите на програмата од 1991 година, како цел на турскиот јазик, кој е идентитетот на една нација, се наведуваат изучувањето на турскиот јазик,неговото активно користење во комуникацијата и пишувањето кај турската етничка заедница во Македонија, развој на сфаќањето, правилно и рационално користење на граматичките правила на турскиот јазик и правилно читање и пишување. Исто така меѓу главните цели е читање, разбирање и анализирање на домашните и странските литературни дела. Во доменот на психологијата спаѓа анализата на напредокот во образованието, учењето на луѓето, влијанието на образовните потфати, психологијата на наставникоти социјалната психологија. И покрај заемното користење на термините 62

63 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Образовна психологија и Училишна психологија сепак има истражувачи и кои сакаат да ги оделат овие термини наведувајќи имиња на специјалистите од двете научни гранки образовен психлог и училишен психолог Покрај ова, темите за воспитувач сеуште а чуваат својата актуелност. Бидејќи во основата на воспитувачот лежат демократијата и човечкиот одност ки се тесно поврзани со човечките права и одговорносте. Воспитувањето, првично е обука на поединци, а потоа на групи. Задолжително е а ваков начин да се прават воспитувачкиот и психолошкиот дел во училиштата. Значи дека затоа е многу битно насочувањето на вниманието кон големината на групата кај воспитанието. Терминот за образовна програма е насочен кон сите активности кои се прават за обука на учениците. Освен тоа замената на прогрмите кои се темелат врз темите, со програмите кои се темелат врз ученичкиот интерес, допринесе за неопходно вметнување на воспитувачките програми кои стануваат нераздвојен и елокупен дел од програмата. Помагајќи им на поединците за самозпознавање, според нивнте цели, образовните, воситните и психолошките совети се насочени кон промена кај поединците. Психолошкото и образовното советување, кое станува нераздвоен дел од образованието, му помага во остварувањето на целите. Иако овие три поими се многу слични, сепак тоа се три, меѓусебно различни поими. 4. ЗАКЛУЧОК Сите измени, напредувања и подобрувања кои ќе се прават во нашиот образовен систем, треба да бидт направени во рамките на заедничкиот пристап, по светлото на науката и особено на образованието, со заедничка работа на МОН и Педагошкит иститук. Турските ученици од Република македонија ги имат истите права како и останатите ученици. Затоа, сите креирања на турските училишта треба да бидат направени како останатите училишта. Особено е бито да се знае дека турскиот јазик, како национален идентитет, треба да му се доближи до турскиот народ. Во кое ниво на образованието и да е, изучувањето на турскиот јазик преставува најбитен дел. Целта на изучувањето на турскиот јазик е на учениците да им се овозможи активно користење на искуството и сподобностите кои ги стекнале при слушањеи гледање во активниот говор и сфаќање, анализирање, критикување и окористување нановите изданија. Кога се осврнуваме кон програмите во Република Македонија, може да приметиме дека не е направена никаква суштинска промана во програмите за предметот по турски јазик. Доколку погледнеме во програмите направени од основањето на Република Македонија, па се до денес, може да се увиде следново: 63

64 Доц. д-р. Осман ЕМИН Во 1944/45 формирање на турски училишта; Во програмата за турскиот јазик од 1948 година вниманието и потребите на ученикот се потпираат на заедничко изучување според важноста а активностите; Во 1948 година се прави прва темелна измена ( моделот 4+3 и наставникот во центарот. Во програмата од 1948 година, вреднувањето се сфаќа како работа на испитување и оценување. Во 1955 година е направен премин во осум годишно образование; Доколку погледнеме во делот на аназлиа на програмата од 1962 година, се увидува промена на ставката за вреднување од формативен и значаен аспект и почнала да се гледа како неразделлив дел од образованието. Односно, со новите измени, вреднувањето е гледано како стапка од процесот. Во 1965 година е изменет законот за формирање на училишта сотурски наставен јазик. Во програмата јасно се гледа дека го цели однесувањето на ученикот и покажува како тоа да се направи. Додека во програмата се наведени само општите цели на овој предмет, во новите програми се застапени и општите цели во редот на училниците и општите и специфичние цели на темите. Во програмата за настава на туркси јазик од 1965 година, по 21 година, се изменува во 1991 година. Во последниот период, во пеограмата за турски наставен јазик се среќаваат четири теми. Тоа се: Граматика Читање, литература, лектира Раскажување и креативност и Медиумската култура. Со целите во програмата за турски аставен јазик на учениците им се нудат информации, способности и навики од секојдневието. Во Турција, целите се срество за учење, а во Македонија се и срество и производ за учење. Во содржината на програмата се гледа наклоност од конкретно кон апстрактно, од едноставно кон сложено, од блиску кон далеку. Во програмата за настава на турски јазик се гледа има место и за содржините и за темите поврзани со училниците. Освен тоа, секој елемент од содржината се движи од просто кон едноставно во еден влизок однос и во различни нивоа. Една од основните фукции на образованието е да ги научи учениците како да учат. Доколку се погледне во образовните програми, може да се види дека нема одговор на ученичките прашања зошто треба да учат и како да учат. Ваквите резултати, кај учениците предизвикуваат неуспех, самодоверба и волја и желба за стекнувње знаење. За да се остранат ваквите пречки, учениците треба да се свесвни за своето образование, да научат да учат, самите да се мотивираат, д одбираат стратегии според својата способност и да се раководат контолирајќи се. Во македонскиот образовен систем 64

65 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 од поново време, може да се каже дека се следат тредндовите во воспитувачкото и психолошкотото. Секој поединец се однесуван на начин кој е најдобар за него, покажувајќи ги своите способности. На овие различни поединци, кои доаѓаат од различен дел, имаат различни проблми. Воспитувачкото и психолошкото советување работи во свистинска смисла. Експертите за воспитувањето даваат голем напор да направат услови за образование на раличните личности. Но, имајќи ги предвид брзите промени во општествто, учениците не треба да се оучуваат за да се вклопат во средината, туку да се формира како единка која им се спротивставува на проблемите и да се вклопи во средината. Изнаоѓање на провлемите кои се раѓаат од развојот на физичкиот и социјалниот живот и нудењето решение за нив и имање способност за изнаоѓање решение на новите можни проблби се наоѓа во неколку предмети од училишната програма. Но, ниту еден предмет не нуди решение за личните секојдневни проблеми. Ова е задача на одделот наречен Псиголошко и воспитувачко советување кој од ден во ден ја чува активноста. Во новиот образовен систем, во помошта за носење одлука за изнаоѓање решение, воспитувањето дава помош од прво ниво и на луѓето има помага во носењето одлука во многу наврати во животот. Одлуките на некои теми можат да влијаат врз целиот живот. Во ваквите периоди воспитно психолошкото советување се труди да ја обезбеди оваа помош. Несомнено е дека луѓето развојот на технологијата му го должат на образованието. Поради ова, општествата се во потрага по подобар образовен систем, споредувајќи ги со системите на другите држави. Секоја држава е должна да го развива својот систем, следејќи го трендот во образованието. За да направи една ваква промена мора да го анализа својот систем и да биде во можност да го развие својот пристап кон образованието. Пред да почнема со споредба на странски системи, ќе направиме едно истражување на образованието на Турскиот народ во образовниот систем на нашата држава. Гледано од овј аспект, целта ми е да ги покажа сличностите и различностите на образовните системи и да ги покажам факторите кои влијаат врз системот, преку анализа на програмите за настава на турски јазик. За развојот на образованието на турски јазик, многу битно како се развивало образованието на турски јазик во Македонија, кое започнало од година. 65

66 Доц. д-р. Осман ЕМИН 5. БИБЛИОГРАФИЈА: AGO, Arif. Makedonya Türk Halkının Anadili Üzerinde Öğretim Eğitim ve Sorunları. Sesler Dergisi, yıl 31, sayı 302,1996:5-14. BAKIRCIOĞLU, Rasim. İlk, Orta ve Yüksek Öğretimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Anı Yayıncılık, Balkan Ülkelerinde Türkçe Eğitim Ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni Bildirileri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999 BİLDİRİLER. Türkçe nin Dünü, Bugünü Ve Yarını, Ankara, T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002 BUGARİÇ, Recep. Türkçenin Özleşmesi ve Bizdeki-Özellikle Üsküp Ağzındaki Etkisi. Sesler Dergisi, yıl 17, sayı 161, 1981: ÇİĞDEM, Ülker. Makedonya Türk Öyküsünde Kimlik Sorunu, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998 ERDEM, M. ve N. FİDAN. Eğitime Giriş, Ankara, Meteksan Matbaacılık, 1994 ERTÜRK, Selahattin. Eğitimde Program Geliştirme, Ankara, Meteksan Yayınları,1993 KEPÇEOĞLU, Muharrem. Psikolojik Danışma Ve Rehberlik. Ankara: Yayınevi,1992 KUZGUN, Yıldız. Psikolojik Danışma Ve Rehberlik. Ankara: ÖSYM Yayınları,1992 KORKMAZ, Zeynep. Türkçenin Dünü, Bugünü, Yarını. Türk Dili, sayı 602, 2002: KOYLU, Zafer. Makedonya Sorunu ( ). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi,1997. KUT, Şule. Makedonya ve Sorunları, İstanbul, Türkiye Sosyal, Ekonomik ve Siyasal Araştırmalar Vakfı Yayını,1993 JOHN, Dewey. Tecrübe Ve Eğitim, Ankara, AÜ.EBF Yayınları, 1996 MAKEDONYA. Harp Akademileri Komutanlığı Yayınlarından, İstanbul, Harp Akad. Basımevi, 1993 MAKEDONYA Eğitim Bakanlığı, Pedagoji Enstitüsü Türkçe Dersi Programları, Üsküp, Eğitim Bakanlığı Pedagoji Enstitüsü Yayınları,1965 MAKEDONYA Eğitim Bakanlığı, Pedagoji Enstitüsü. Türkçe Dersi Plan ve Programları, Üsküp, Eğitim Bakanlığı Pedagoji Enstitüsü Yayınları,1991, 1998, Statistical Yearbook, Statistical Office of the Republic of Macedonia, Skopje, 1993,

67 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 TAN, Hasan. Psikolojik Danışma Ve Rehberlik. İstanbul: Yayınevi,1992 Vatan, K. ve H. Yaltirik. Makedonya da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı, İzmir, 1996 Vatan, K. ve H. Yaltirik. Makedonya da ve Balkanlarda Türk Kültürü Ve Sanatı Panel ve Konferansları, İzmir, 1999 Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 67

68 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ НАЧИНИ ЗА СПРАВУВАЊЕ СО КОРУПЦИЈАТА ВО ДРЖАВИТЕ ОД СОСЕДСТВОТО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, ЧЛЕНКИ НА ЕВРОПСКАТА УНИЈА (БУГАРИЈА, ГРЦИЈА, ХРВАТСКА ) Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ Меѓународен Универзитет ВИЗИОН, Гостивар - Македонија zoran@vizyon.edu.mk Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија: 1.01 Оригинален научен труд AПСТРАКТ Во изминатите две децении доста нашироко се отвори прашањето за корупцијата, како етиолошки така и феноменолошки. Се изнесоа голем број на дефиниции, определувања на поимот, појавни видови и причини за оваа високо штетна појава. Заедничко за сите е дека корупцијата го загрозува владеењето на правото, воспоставениот систем на правни норми, демократијата и човековите права, го поткопува доброто владеење, социјалната правда и праведноста, ја нарушува конкуренцијата, го спречува економскиот развој, ги намалува инвестициите, ја загрозува стабилноста на демократските институции. Суштински гледано, корупцијата постои кога ќе дојде до свесно, намерно нарушување на принципот на непристрасност при донесувањето на одлуките и тоа со цел за стекнување на некоја корист за себе или блиско лице. Корупцијата не е национален проблем, не е лимитирана во рамки на одредени државни граници, напротив во услови на глобализација и транснационален организиран криминал таа преставува универзален проблем на кој треба заеднички да се одговори. За таа цел од страна на повеќе меѓународни тела и организации се донесени низа на правни акти со цел секоја држава да изгради и развие механизми и институции за борба против корупцијата. Размената на искуства и знаења помеѓу државите е неопходно за достигнување на одредени стандарди во оваа проблематика. Тоа значи државите да соработуваат при носењето на стратегии, програми или некои планови за превенција и репресија на корупцијата. Досега се реализирани голем број истражувања за можностите и потребите на државите од т.н. Западен Балкан во справувањето со корупцијата, пред се за државите што не се членки на Европската унија, но се претенденти за членство. Заклучоците од тие истражувања се секогаш многу слични, а тоа е потребата за јакнење на капацитетите на институциите, нивна квалитетна екипираност и подобрување на законската рамка. Во овој труд ќе направиме малку поинаков пристап, имено, тежиштето ќе биде ставено на начинот на справување со корупцијата и резултатите од тоа во државите од регионот што се членки на ЕУ, првенствено за постапувањето во Бугарија, Грција и Хрватска. Клучни зборови: корупција, членки на ЕУ, начини на справување, соработка, 68

69 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 ANTI-CORRUPTION METHODS IN REPUBLIC OF MACEDONIA NEIGHBOUR COUNTRIES, MEMBERS OF THE EUROPEAN UNION (BULGARIA, GREECE, CROATIA) Prof. Dr. Gjorgi SLAMKOV Assoc.Prof. Dr. Zoran FILIPOVSKI International VISION University Gostivar - Macedonia zoran@vizyon.edu.mk Received: Revised: Accepted: Article type: 1.01 Original scientific article ABSTRACT The problem with corruption whether it is in etiologic or phenomenological terms is widely under investigation in last twenty years. There are many explanations given for the types and many explanations for the causes are taken for this problem which is harmful for all the society. Common for these is that corruption is harmful for the superiority of the law system, justice system establishment, is damaging democracy and destroying implementation of the human right, distorting the competitions and economic development, and reduces the investment and democratic authority. When more closely analyzed it can be seen that corruption is conscious and deliberately ruining the principle of free and independent decision and contains a goal for obtaining benefit for themselves or someone else close to that person. Corruption is not a national problem, not something limited remaining in a particular state, but in contrary is in a situation of of globalization and international crime organization is a universal problem that requires working together to solve it. With this purpose a number of legal provisions have been made by many international organizations and institutions, so that the institutions can act against irregularities in each state and have power to solve it. It is essential in this problem that states have to share the experience and knowledge to capture a certain degree of standards. This means that states should cooperate and communicate closely when developing strategies to prevent corruption and eliminate it. Until today a lot of investigations and researches have been made and strategies developed for preventing corruption in the non EU member of countries especially in Eastern Balkan states aiming to become EU members. The results of this research are always very close to each other, increasing the competence and capacity of these institutions, and the strengthening of the legal framework in a quality manner. In this study, we will look up with a different perspective on this problem and weight will be put on the member states of the European Union like Bulgaria, Greece and Croatia s behavior, the methods of combating corruption in these countries will consider their results. Key words: corruption, member states of EU, methods of prevention, cooperation. 69

70 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ 1. ВОВЕД 1.1. АНТИКОРУПЦИСКИ ПОЛИТИКИ НА ДРЖАВИТЕ ОД РЕГИОНОТ ЧЛЕНКИ НА ЕУ Одредбите за борба против корупцијата во бугарското законодавство се содржани во Кривичниот закон, и истиот има претрпено неколку дополнувања по ратификација на меѓународни конвенции. Дополнителни измени се направени и како резултат на загриженоста на Европската Комисија за недостаток на резултати во борбата против корупцијата и организираниот криминал. 1 Со влегувањето на Бугарија во составот на ЕУ во 2007 година се зајакнати низа на внатрешни инспекторати во администрацијата, но тоа не значи дека Бугарија повеќе не беше предмет на анализи за резултатите во борбата против корупцијата. Така, уште во 2012 година со Механизмот за соработка и верификација на ЕК 2 се истакна потребата за постоење на независно тело што ќе биде фокусирано на борбата против корупцијата. 1 home-affairs/what-we-do /policies/organized-crime-and-human-trafficking /corruption/anti-corruption-report/docs /2014 _acr_ bulgaria_chapter_en.pdf 2 reports_en.htm 2. МЕТОД Бугарија Одредбите за борба против корупцијата во бугарското законодавство се содржани во Кривичниот закон, и истиот има претрпено неколку дополнувања по ратификација на меѓународни конвенции. Дополнителни измени се направени и како резултат на загриженоста на Европската Комисија за недостаток на резултати во борбата против корупцијата и организираниот криминал. 3 Со влегувањето на Бугарија во составот на ЕУ во 2007 година се зајакнати низа на внатрешни инспекторати во администрацијата, но тоа не значи дека Бугарија повеќе не беше предмет на анализи за резултатите во борбата против корупцијата. Така, уште во 2012 година со Механизмот за соработка и верификација на ЕК 4 се истакна потребата за постоење на независно тело што ќе биде фокусирано на борбата против корупцијата. Интересен е податокот дека со Комисијата за превенција и борба против корупцијата претседава Министерот за внатрешни работи. Станува збор за тело 3 home-affairs/what-we-do /policies/organized-crime-and-human-trafficking /corruption/anti-corruption-report/docs /2014 _acr_ bulgaria_chapter_en.pdf 4 reports_en.htm 70

71 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 задолжено за координација и мониторинг на подготовката и имплементирањето на антикорупциски стратешки документи. Од своја страна, ЕК и забележува на Бугарија дека антикорупциските тела се фрагментирани и дека им недостасува независност, додека на институциите задолжени за судир на интереси и одземање на нелегално стекнат имот потребна им е автономија и ресурси. За борба против корупција на високо ниво и организиран криминал во 2008 година е основана Државна агенција за национална безбедност со значајни ресурси за остварување на поставените цели. Меѓутоа, по само две години е направена ревизија на нејзината мисија и значајно кратење на персоналот и буџетот. На тој начин антикорупциската проблематика постепено е тргната од нејзиниот фокус на работа, со многу лимитирани резултати. Комисијата за спречување и утврдување на конфликти на интереси започна со работа во 2011 година. Но според ЕК, таа се уште не успеа да дејствува систематски и самостојно да спречи или да открие ризици на политичка корупција. Една од клучните алки во борбата против корупцијата е независноста на судството и интегритетот на судиите како одбранбен механизам за справување со разни притисоци. Генерално гледано, голем број на специјализирани меѓународни тела, меѓу кои УНКАК и ГРЕКО, потврдуваат дека правната рамка за борба против корупцијата во Република Бугарија е воспоставена на задоволително ниво, со простор за подобрување. Недостатокот на резултати во пракса е проблемот на кој треба да се работи посебно кога се работи за судски случаи на корупција од високо ниво. Од своја страна, Механизмот за соработка и верификација на ЕК во неколку наврати има истакнато дека гонењето на дела поврзани со корупција и организиран криминал често пати се соочува со пропусти при спроведувањето на истрагата, голем број на процесни одлагања, а понекогаш и со технички проблеми. Еден од најчувствителните сегменти при располагањето со јавни добра е делот за јавните набавки и нивното спроведување. Така, Механизмот за соработка и верификација на ЕК има констатирано и препорачано дека Бугарија треба да има повеќе проактивни ex-ante и посилни ex post контроли, врз основа на проценка на ризикот, со цел спречување, откривање и справување со корупцијата во јавните набавки. Препораката е резултат на утврдените ризици и недостатоци при имплементирањето на нормите за јавни набавки. Како најголеми ризични сектори се посочуваат: инфраструктура, енергетика и здравство. Дека состојбата со корупцијата во јавните набавки е проблематична покажува и следниот податок: 73% од анкетираните во истражување на 71

72 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ Евробарометар од истакнале дека единствениот начин да се успее во бизнисот е преку релации со политичките партии. Во истото бизнис истражување на Евробарометар, 58% од анкетираните изјавиле дека корупцијата ги спречила да победат на јавен тендер или да добијат договор за јавни набавки во текот на последните три години. Како најчести форми за заобиколување на законот се посочуваат: претходно вклучување на понудувачите во структурата на спецификацијата создавање наменски спецификации, нејасен избор или критериуми за евалуација, постоење конфликт на интереси. Во истражувањето 66% од анкетираните истакнале дека корупцијата е распространета во јавните набавки на државно ниво, од друга страна, дури 78% од нив истакнеле дека има корупција при спроведување на јавни набавки на локално ниво. И покрај тоа што Бугарија веќе подолг период е членка на ЕУ сепак и понатаму е подложна на појава на коруптивни поведенија за време на изборен процес. По правило корумпирањето на изборниот процес ја поткопува довербата во институциите задолжени за остварување на владеењето на правото, а со тоа и влез за корупција на јавните службеници. Она што посебно загрижува во изборниот процес во Бугарија е купувањето гласови, појава што е забележана на локалните избори во 2011 година и парламентарните избори во 2013 година. 6 И покрај тоа што Flash Eurobarometer гласови е предвидено како кривично дело, за кое во 2013 година е зголемена санкцијата, сепак оваа појава и понатаму останува проблем за бугарскиот изборен процес. Евидентирањето и следењето на имотната состојба и конфликтот на интереси (на носители на јавни функции) е неопходна алатка во борбата против корупцијата. Во таа смисла доколку законската обврска биде повредена од избрано или именувано лице предвидена е казна од 500 до евра, како и разрешување од функција. Регистарот на избрани и именувани лица, каде што се евидентира и следи имотната состојба се води кај Државниот ревизор. Сепак се смета дека сеуште системот за евиденција не е доволно ефикасен за да го детектира незаконското богатење. 7 Укажувачите или whistleblowers се познати во бугарското законодавство, одредби за нив се содржани во законот за кривична постапка, законот за управна постапка и законот за превенција на судир на интереси. 8 меѓутоа, практичната заштита на укажувачите affairs/what-we-do/policies/organizedcrime-and-human-traffic- king/corruption/ anti-corruption-report/docs/2014 _acr_bulgaria_chapter_en.pdf 7 CVM Reports of July 2012, p ImplementationReviewGroup/18-22June 2012/V e.pdf 72

73 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 сеуште не е во соодветната форма, односно потребни се посилни напори за ефикасна имплементација на нормите во практика. 9 Лобирањето не е законски регулирано во Бугарија, односно не постои специфична обврска за регистрирање на лобисти или поднесување на извештај за контакт помеѓу носител на јавна функција и лобист. 10 Кога се зборува за Република Бугарија, како членка на ЕУ, и борбата против корупцијата на површина излегуваат некои податоци кои бараат поширока аргументација. Имено, во јули 2012 година ЕК истакна дека за период од пет години (почнувајќи од приемот на Република Бугарија за членка во ЕУ 2007 година) соработката на бугарските власти со Механизмот за соработка и верификација на ЕК била недоследна. Извештајот од 2014 година истакнува дека се преземени неколку позитивни чекори во борбата против корупцијата но генерално севкупниот напредок сеуште не е доволен и е многу слаб, дека е потребна сеопшта акција во општеството за промените кон подобро да бидат почувствувани. 9 swd_2012_232_en.pdf 10 licies/organizedcrime-and-human-trafficking/corrupti- on/ anti-corruption report /docs/2014_acr_bulgaria _ chapter_en.pdf Во истражување на јавното мислење на Евробарометар од 2013 година 84% од анкетираните во Бугарија истакнале дека корупција е широко распространета (ЕУ просекот е 76%). 16% од анкетираните истакнале дека владините мерки за борба против корупцијата даваат ефект, а пак само 9% сметаат дека постојат доволно успешни обвиненија за да ги одвратат граѓаните од корупција (тоа е најмала доверба на ниво на ЕУ, просекот на ЕУ е 26%). Корупцијата како проблем за водење бизнис во Бугарија ја посочуваат 51% од анкетираните, 11% истакнале дека во последните 12 месеци им бил побаран поткуп. 11 На листата на Transparency International за 2014 година според индексот за перцепција на корупцијата Бугарија е рангирана на 69 место, 12 што е подобрување во споредба со 2013 година кога била рангирана на 77 место. 13 Грција Правната рамка во грчкото казнено законодавство за борба против корупцијата е доста широка опфаќајќи ги сите форми на корупција и тргување со влијание, опфатени со правните 11 home-affairs/what-we-do /policies/organized-crime-and-human-trafficking /corruption/anti-corruption-report /docs /2014 _acr_ bulgaria_factsheet_en.pdf 12 cpi2014/results 13 cpi2013/results 73

74 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ инструменти на Советот на Европа. 14 Сепак, според ГРЕКО станува збор за премногу комплекса правна рамка бидејќи одредбите се содржани во Кривичниот закон, во други домашни закони, како и во ратификувани меѓународни инструменти. Многу интересен е податокот дека во август 2013 година ГРЕКО го издаде вториот извештај за исполнување на препораките од третиот круг на евалуација, се однесуваше на Инкриминации и транспарентност во финансирање на политичките партии, во кој се констатира дека за период од три години, од денот на нивното издавање, од вкупно 27 препораки само 1 (една) е задоволително реализирана. Колку за споредба, во третиот круг на евалуација за Република Македонија од страна на ГРЕКО беа дадени 13 препораки. Со вториот извештај за усогласеност на Република Македонија од Март 2014 година 15 се заклучува дека 10 од препораките целосно се исполнети, а три делумно. Со овој Извештај ГРЕКО заклучува дека постапката за усогласување од третиот круг на 14 home-affairs/what-we-do/policies/organized-crime-and-human- traffick ing/corruption/anti-corruption-report /docs/2014_ acr _ greece_chapter_en.pdf 15 monitoring/greco/evaluations/round3/ GrecoRC3%282014%292_Second_ The%20former%20Yugoslav%20Republic%20of%20Macedonia_MK.pdf евалуација за Република Македонија е завршена. Институционална антикорупциска рамка на Грција исто така е комплексна и се состои од специјализирани јавни обвинителства за борба против корупција востановени во Атина и Солун, Генерален инспектор за јавна администрација, специјализирани инспекциски тела во агенции или министерства, единица за економски и финансиски криминал, јавно обвинителство за економски и финансиски криминал, самостојна канцеларија за борба против перење пари, Врховниот суд на ревизори, Народниот правобранител и специјализирани единици на грчката полиција. Накратко, голем број на институции со надлежности во борбата против корупцијата но со тешкотии во меѓусебната координација. Токму поради тоа, во средината на 2013 година Владата назначи национален антикорупциски координатор со мандат од пет години, одговорен пред Премиерот и Парламентот. Во текот на 2012 година од страна на ЕК се појавија сомневања дека се злоупотребуваат средства од европските фондови за Грција за периодот година од страна на лицата овластени за менаџирање со фондовите во Министерството за развој. По спроведена истрага е утврдено дека биле извршени повеќе коруптивни дела при доделување средства од фондовите за финансирање проекти. 74

75 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Поради ова во текот на 2012 година од страна на ЕУ е изготвен антикорупциски патоказ или план 16, со следните приоритети: усвојување на севкупна антикорупциска стратегија, јакнење на соработката помеѓу националните антикорупциски тела и назначување на национален координатор, како и зајакнување на финансиските истраги и обвиненијата за корупција, посебно на високо ниво. Постапувајќи по антикорупцискиот патоказ изготвена е антикорупциска стратегија со акциски план со поизразена улога на специјализираните јавни обвинителства за борба против корупцијата. Борбата против корупцијата бара посебно таргетирање на неколку области, меѓу првите е делот за јавните набавки. Во таа насока, во истражување на Евробарометар од 2013 година 76% од анкетираните истакнале дека има корупција при спроведување на јавните набавки на национално ниво, додека 94% истакнале дека таа постои при јавни набавки на локално ниво. Како најчести форми на коруптивно однесување при спроведување на јавни набавки се посочуваат: спецификации изготвени според можностите на конкретна компанија, постоење конфликт на интереси во фаза на евалуација, повреда на утврдените процедури, нејасни критериуми за евалуација, измена на условите по склучувањето на договорот en.pdf Во врска со горенаведеното грчката влада има преземено неколку иницијативи, некои од нив предвидени во Меморандумот за разбирање за програмата за економско заздравување склучен со ЕК, Европската Централна банка и Меѓународниот монетарен фонд 17. Во нив се вбројуваат: легислативни реформи со цел кодифицирање на нормите за јавни набавки во грчкото законодавство, зголемување на транспарентноста и конзистентноста на системот за јавни набавки преку јакнење на улогата на националното тело за јавни набавки, постигнување повисок степен на централизираност со цел да се намали бројот на државни органи што учествуваат во нив, а со тоа и поголема контрола, и воведување на електронска аукција како начин за спроведување на јавните набавки. Сето наведено потврдува дека без оглед дали една држава е членка на ЕУ или не (во случајов станува збор држава која е повеќе од 30 години членка на ЕУ) проблемите со корупцијата при спроведувањето на јавните набавки се исти или слични. Во однос на укажувачите или whistleblowers може да се истакне дека Грција нема легислатива за заштита на укажувачите во јавниот или приватниот сектор. Во врска со оваа проблематика се користи трудовото законодавство. Сепак 17 pdf/ocp148_en.pdf 75

76 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ ГРЕКО и ОЕЦД сметаат дека грчката правна рамка за заштита на укажувачите е несоодветна. Лобирањето, исто така, не е правно регулирано, не е предвидена законска обврска за регистрирање лобисти или за поднесување извештај за остварен контакт помеѓу лобист и носител на јавна функција. Во врска со корупцијата во приватниот сектор ОЕЦД смета дека Грција има сериозни слабости во имплементирањето на Конвенцијата против поткуп на ОЕЦД, особено околу способностите за откривање на случаи на поткуп со елементи од странство. 18 Истражувањето на Евробарометар од 2013 година за перцепцијата на корупцијата и нејзиното влијание врз бизнисот дава запрепастувачки податоци за Грција. Така, 99% од анкетираните истакнале дека корупцијата во државата се зголемува (максимум на ниво на ЕУ) 19. Напорите на владата за борба против корупцијата за успешни ги оцениле само 14% од анкетираните, додека 16% сметаат дека подигнатите обвиненија за корупција за успешни и ги одвраќаат граѓаните од корупција (ЕУ просекот е 26%). Дури 66% истакнале 18 Phase%203%20Report%20WEB.pdf 19 /po licies/organized-crime-and-human-trafficking /corrupti- on/anti-corruption-report/docs/2014 _acr_greece _fact sheet_en.pdf дека корупцијата е проблем за водење бизнис, а 7% од анкетираните истакнале дека им бил побаран поткуп од лица вработени во јавните служби. Во однос на компаниите процентот е двоен, имено, 15% од претставниците на компаниите истакнале дека им бил побаран поткуп. На листата на Transparency International за 2014 година според индексот за перцепција на корупцијата Грција е рангирана на 69 место (на иста позиција со Бугарија), што претставува извесен напредок во споредба со 2013 година, тогаш беше на 80 позиција. Хрватска Хрватска како најнова членка на ЕУ од регионот, и воопшто, последна го мина тестот на компатибилноста на нејзиното казнено-правно законодавство, вклучувајќи ја и антикорупциската политика, и при тоа став на Европската Комисија е дека правната рамка за сузбивање на корупцијата и организираниот криминал во Република Хрватска е адекватна. 20 Со новиот Кривичен закон се зголемени санкциите за голем број корупциски кривични дела, а покрај тоа, во подобрената правна рамка се опфатени и аспекти што се однесуваат на пристапот до информации, утврдување на имотната состојба и јавните набавки home-affairs/what-we-do /policies/organized-crime-and-human-trafficking /corruption/anti-corruption-report/docs/2014_ acr_ croa -tia_chapter_en.pdf 76

77 ХИКМЕТ 26 -Ноември РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА Институционално носители на борбата против корупцијата се Бирото за сузбивање на корупција и организиран криминал, како дел од Јавното обвинителство и полициското биро за сузбивање на корупција и организиран криминал. Станува збор за две тела што се докажани со проактивниот пристап при спроведување на истрага за пријавени случаи на корупција на високо ниво 21. Судирот на интереси и следењето на имотната состојба се регулирани со Законот за спречување судир на интереси. Според законот, со годишното известување за имотната состојба, носителот на јавната функција треба да го пријави и имотот на брачниот другар или малолетно дете. Ваквата норма е сосема логична но се поставува прашањето да не е премногу рестриктивна, имено, решението за опфат на лица за кои треба да се пријавува имотна состојба не може да биде строго формалистичко, напротив за ваква проблематика треба да е реалистично. За спроведување на законот постои Комисија за спречување судир на интереси, која има претрпено повеќе трансформации поради честото менување на овој закон. Како позитивни мора да се оценат напорите на Комисијата за креирање регистар на функционери, како база од каде ќе се следи имотната состојба и судирот на интереси, како и 21 електронското известување за имотната состојба 22. Интегритетот на администрацијата како збир на процедури, правила и принципи во извршувањето на јавните овластувања е од суштинско значење во отпорноста кон корупцијата. Сепак истражување за корупцијата на Евробарометар од 2013 година покажува дека 89% од анкетираните хрватски граѓани сметаат дека подмитувањето е најлесниот начин за добивање на јавни услуги 23. Ваквиот податок алармира за потребата од промени на концептот на државната управа со што администрацијата би била отпорна на политичките влијанија, а принципите на професионалност, етичност и независност ќе бидат базични во постапувањето. И покрај тоа што Хрватска повеќе пати го има менувано законот за јавни набавки, основа Државна комисија за надзор на постапките за јавни набавки, презеде чекори за зголемување на транспарентноста, сепак се смета дека 10% до 15% од сите договори за јавни набавки се поврзани со коруптивни кривични дела 24. Според истражувањето 22 home-affairs/what-we-do /policies/organized-crime-and-human-trafficking /corruption/anti-corruption-report/docs/2014_ acr_ croatia _chapter_hr.pdf 23 archives/ebs/ebs_397_en.pdf 24 docs/ /corruption-in-croatian- 77

78 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ за корупција на Евробарометар од 2013 година, спроведено меѓу претпријатија, 64% од анкетираните сметаат дека постои корупција во постапките за јавни набавки на државно ниво, додека 63% го сметаат истото кога се работи за јавни набавки на локално ниво 25. Како најчести форми на коруптивно однесување при спроведувањето на јавните набавки се посочуваат следните: прилагодување на спецификација според можностите на конкретно претпријатие, постоење судир на интереси при евалуација на понудите, нејасни критериуми за избор или оценување. Како најчеста, но и најтешка форма за докажување се смета претходното договарање на спецификите на јавната набавка согласно можностите на конкретно правно лице. Тоа значи корумпирање на целиот процес на јавна набавка уште пред официјално да почне постапката. Во однос на заштитата на укажувачите, секторот за сузбивање корупција при Министерството за правда има изработено правна анализа за заштита на укажувачите во земјите членки на ЕУ, сеуште ова прашање не е регулирано со посебно законски решение. Имено, заштитата на укажувачите е парцијализирана, така одредбите од оваа природа се среќаваат во Казнениот закон, Законот за работни односи, Законот за заштита на тајноста на податоците, Трговскиот закон и други. 26 public-procurement 25 archives/ebs/ebs_397_en.pdf 26 ute-teme/antikorupcija-6154/sprjecavan- Според истражувањето за корупција на Евробарометар од 2013 година дури 94% од анкетираните истакнале дека корупцијата во Хрватска е во пораст (ЕУ просекот е 76%, додека максимумот е во Грција со 99%) 27. Покрај тоа, 28% од анкетираните истакнела дека владините напори за борба против корупцијата даваат резултати (ЕУ просекот е 23%), а на прашањето дали има доволно успешни обвиненија кои би влијаеле генерално превентивно позитивно одговориле 23%, што е под ЕУ просекот. Паралелно со ова, дури 59% од анкетираните истакнале дека високот степен на корупција е пречка за водење бизнис во Хрватска, 6% од анкетираните изјавиле дека им било побарано поткуп, т,е., биле жртва на коруптивно кривично дело. На листата на Transparency International за 2014 година според индексот за перцепција на корупцијата Хрватска е рангирана на 61 место 28, што претставува пад од четири места во споредба со 2013 година кога била рангирана на 57 место 29. je-korupcije-6174/ home-affairs/what-we-do/policies/organized-crime-and-human-trafficking/corruption/anti-corruption-report/docs/2014_acr_ croatia_factsheet_en.pdf 28 cpi2014/results 29 cpi2013/results 78

79 ХИКМЕТ 26 -Ноември ЗАКЛУЧОК Корупцијата продолжува да биде предизвик за Европа - феномен кој ја чини европската економија околу 120 милијарди евра годишно 30. Земјите членки на ЕУ имаат направено многу иницијативи во последниве години, но резултатите се непостојани, и потребно е да се направат повеќе напори за спречување и казнување на корупцијата. Европејците се длабоко загрижени за корупцијата - резултати од анкета на Евробарометар 31 покажува дека три четвртини (76%) од Европејците сметаат дека корупцијата е широко распространета, а повеќе од половина (56%) сметаат дека нивото на корупција во земјата се зголеми во текот на изминатите три години. Податоците што беа изнесени за трите држави од регионот членки на ЕУ, покажуваат дека истите се соочуваат со сериозни проблеми во борбата против корупцијата. Некои имаат недостатоци во легислативата, други во институциите, но на сите повеќе или помалку им се потребни резултати во борбата против корупцијата. На одреден начин тоа го покажува и ранг листата на Transparency International, во трудот за компарација се земени 2013 и 2014 година home-affairs/what-we-do/policies/organized-crime-and-human-trafficking/corruption/anti-corruption-report/index_en.htm 31 archives/eb_special_399_380_en.htm Генерално гледано, Република Македонија се соочува со слични проблеми во делот на превенција и репресија на корупцијата. Истите можеме да ги сретнеме во Извештаите на ЕК за напредокот на Република Македонија, односно се потенцира потребата од промени во легислативата како и јакнење на капацитетите на институциите за превенција и репресија на корупцијата. Во насока на горното би требало да се спомне дека во Република Македонија повеќе од една година се реализира значаен твининг проект Поддршка за ефикасна превенција и борба против корупцијата 32 Станува збор за проект помеѓу Република Македонија (носител: Државна комисија за спречување на корупцијата) и Сојузна Република Германија (твининг партнер: Сојузна служба за администрација). Целта на проектот е да се подобри имплементацијата на националната правна рамка за борба против корупцијата, да се зајакнат националните механизми за спречување и борба против корупцијата, како и понатамошно промовирање на соработката помеѓу Државната комисија, судството, јавното обвинителство, органите за спроведување на законот и други релевантни институции за спречување, гонење и санкционирање на коруптивните кривични дела. Доколку ја споредиме рангираноста на Република Македонија со трите држави од регионот членки 32 home.html 79

80 Проф. д-р Ѓорги СЛАМКОВ, Доц. д-р Зоран ФИЛИПОВСКИ на ЕУ, тогаш ќе се забележи дека од некои од нив Република Македонија има подобра позиција, дури и значителна, иако не е членка на ЕУ. Така, на листата на Transparency International за 2014 година според индексот за перцепција на корупцијата Република Македонија е рангирана на 64 место, што преставува напредок во споредба со 2013 година кога беше рангирана на 67 место. 5. БИБЛИОГРАФИЈА: Bulgaria, EU Anti-Corruption Report, European Commission, Brussels 2014, available from World Wide Web: ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-wedo/policies/organized-crime-and-humantrafficking/corruption/anti-corruptionreport/docs/2014_acr_bulgaria_chapter_ en.pdf Conference of the States Parties to the United Nations Convention against Corruption, treaties/uncac/workinggroups/ ImplementationReviewGroup/18-22June2012/V e.pdf Corruption Perceptions Index 2014, www. transparency.org/cpi2014/results Corruption Perceptions Index 2013, www. transparency.org/cpi2013/results Croatia, EU Anti-Corruption Report, European Commission, Brussels 2014, /dgs/home-affairs/ what-we-do/policies/organized-crimeand-human-trafficking/corruption/anti-cor ruption-report /docs/2014_ acr_croatia_ chapter_ en.pdf Croatia, EU Anti-Corruption Report, European Commission, Brussels 2014, Country sheet, dgs/home-affairs/what-we-do/policies/ organized-crime-and-human-traffick ing/corruption/anti-corruption-report/ docs/2014_ acr_croatia_factsheet_en.pdf Drzavno ovjetnistvo, Ured za suzbijanje korupcije I organiziranog kriminaliteta, Greece, EU Anti-Corruption Report, European Commission, Brussels 2014, /dgs/home-affairs/ what-we-do/policies/organized-crimeand-human-trafficking/corruption/anticorruption-report/docs/2014_acr_greece_ chapter _en.pdf Greece, EU Anti-Corruption Report, European Commission, Brussels 2014, Country sheet, dgs/home-affairs/what-we-do/policies/ organized-crime-and-human-traffic king/corruption/anti-corruption-report/ docs/2014 acr_greece_factsheet_en.pdf Mechanism for cooperation and verification for Bulgaria and Romania, European Commission, progress_reports_en.htm Prilog o Hrvatskoj, Izvješću o suzbijanju korupcije u EU, Europska Komisija, 2014, eu/dgs/home-affairs/ 80

81 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 what-we-do/policies/organi- zed-crimeand-human-trafficking/corruption/anticorruption-report/docs/2014acr_croatia/ chapter /hr.pdf Report from the Commission to the European Parliament and the Council on Progress in Bulgaria under the Co-operation and Verification mechanism, eu/cvm/docs/swd_2012_232_en.pdf int/t/dghl /monitoring/greco/evaluations/ round3/grecorc3%282014%292_ Second_The%20former%20Yugoslav%20 Republic%20of%20Macedonia_MK.pdf Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. Road Map for technical assistance in the field of Anti-Corruption, 2012, ec.europa.eu /com mission_ / president/pdf/roadmap_en.pdf Special Eurobarometer 397, CORRUPTION REPORT, European Commission, 2014, archives/ebs/ebs_397_en.pdf The Second Economic Adjustment Programme for Greece, Second Review May 2013, European Commission, /finance / publications/occasional_paper/2013/pdf/ ocp 148 en.pdf rupcija-6154/sprjecavanjekorupcije-6174/6174 Radojcic J., Identification corruption in Croatian public procurement, docstoc.com /docs/ /corruptionin-croatian-public-procurement Трет круг на евалуација, Втор извештај за усогласеност за Република Македонија Инкриминации Транспарентност во финансирањето на партиите, Greco RC- III (2014),Стразбур,

82 СЕБЕ-ГЛОРИФИКАЦИЈА: НАРЦИСОИДНИ ТЕНДЕНЦИИ КАЈ ИЗВЕДУВАЧКИ УМЕТНИЦИ Доц. д-р Калина Сотироска ИВАНОСКА Меѓународен универзитет ВИЗИОН Гостивар Македонија Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија 1.02 Општ научен труд РЕЗИМЕ Сеприсутно е верувањето дека уметниците се поинакви од другите, и опседнати со својата работа. Постојат голем број митови дека делата на уметниците се резултат на нивното менталното пореметување. Уметниците од изведувачките уметности се постојано изложени пред јавноста и нивното ексцентрично однесување се препишува на нарцисоидната тенденција. Во трудот се прикажани резултатите од квалитативното истражување на нарцисоидните тенденции на 42 актери и музичари додека зборуваат за нивните искуства во секојдневниот живот. Се забележува дека испитаниците покажуваат нарцисоидни тенденции, се доживуваат себе си поинакви од другите и постојано очекуваат внимание од околината. Добиените наоди поттикнуваат сугестии за нови истражување кои ќе ја откријат комплексноста на поврзаноста помеѓу креативноста и личноста на поединецот. Клучни зборови: нарцисоидност, актери, музичари, креативност 82

83 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 THE GLORIFICATION OF SELF: NARCISSISTIC TENDENCIES AMONG PERFORMERS Assoc. Prof. KalinaSotiroska IVANOSKA Ph.D. International VISION University, Gostivar - Macedonia sotiroska@vizyion.edu.mk Received: Revised: Accepted: Article type: 1.02 General scientific articles ABSTRACT The belief artists are different from the others, and obsessed with their work is universal. There are many myths that artistic works are result of their mental disorder. The performing arts artists are constantly exposed to the public and their eccentric behavior is attributed to narcissistic tendencies. The paper presents results of qualitative research of narcissistic tendencies in 42 actors and musicians as they speak about their everyday life experiences. It is noted that respondents show narcissistic tendencies, see themselves as different from others and constantly expect attention from the environment. Findings obtained encourage suggestions for new researches that will reveal the complexity of the relationship between creativity and individual s personality. Keywords: narcissism, actors, musicians, creativity 83

84 Доц. д-р Калина Сотироска ИВАНОСКА Пред се, треба да пишуваш за себе си. Тоа е единствена надеж дека создаваш нешто убаво. Гистав Флобер 1. ВОВЕД Романтичната концепција за уметникот како луд гениј, кој твори под влијание на магијата на мистериозна божественост се уште го одредува уметникот како чудак и одметник. Според Wittkower and Wittkower (2006) поинаквоста на уметниците е генерално прифатена, при што постои верување дека уметниците секогаш биле и се егоцентрични, темпераментни, невротични, бунтовни, несигурни, развратни, екстравагантни, безмалку опседнати со својата работа и тешко да се живее заедно со нив. Со тоа се нагласува поврзаноста помеѓу цртите на личноста и бихејвиоралните диспозиции на уметниците. Во популарната, но и во стручната литература сеприсутни се митовите дека преку делата на уметниците зборуваат музите или пак се производ на сериозно ментално пореметување. Иако со развојот на науката пред се од аспект на методолошкиот пристап кон проучувањето на креативноста, сепак се уште постои фасцинираност од мистериозноста на личноста која создава уметничко дело. Уште античките филозофи, преку научниците од средниот век, ренесансата па се до модерните невролози, психијатри и психолози, опремени со современите научни и технолошки откритија се обидуваат да ја одгатнат мистеријата на процесот на создавањето на уметничкото дело. Постојат голем број податоци добиени врз основа на квантитативни истражувања кои вршат проценка на цртите на личноста и креативноста, потоа податоци за бихејвиоралните диспозиции добиени од квантитивна анализа на историски личности (Simonton, 1990) како и експериментални истражувања. Притоа се испитуваат поединци кои се занимаваат со креативни професии како што се пишување, музика, глума, ликовна уметност, танцување и слично. Holland (1973; според Landy and Conte, 2004) го опишува уметничкиот тип на личност со следните карактеристики: импулсивност, непрактичност, имагинативниост, интроспективност, дезориентираност, оригиналност, отвореност, чувствителност, интуитивност, неконформираност и интуитивност. Креативните работници од изведувачките уметности се најшироко изложени пред јавноста, и се уште најмалку истражувани и најмалку сфатени групи во општеството. Актерите и музичарите кои постигнале одредено ниво на слава ги прави познати во општеството. Ексцентричното однесување на славните уметници се препишува на нарцисоидноста (Grigoriadis, 2005). Терминот нарцизам доаѓа од грчкиот мит за младиот Нарцис, кој се заљубил во одразот на сопствениот лик во водата. Нарцисоидна личност, според DSM- V (APA, 2013) е дефинирана според следните клинички критериуми: поединци кои имаат преметувања на личноста, на себството и во интерперсоналното функционирање. Резултатите од истражувањето на Young и Pinsky (2006) покажуваат дека комичарите, музичарите и актерите имаат највисоки скорови нарцисоидност во однос на другите популарни поединци. Furnham и соработниците (2008) спровеле истражување со кое се обиделе да го проценат степенот до кој мерките 84

85 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 на нормалните и абнормалните црти на личноста вршат предикција на креативноста. Добиените резултати ги поткрепуваат дотогашните наоди, дека екставерзија, отвореноста и нарцисоидноста позитивно корелираат со креативноста. Притоа, најдена е висока корелација помеѓу нарцизмот и само-процена на креативноста. Во рамките на ова истражување се вклучени уметници од изведувачките уметности, како драмски актери и стендап комичари, како и класични и рок музичари и музичари на свадби, вработени, само-вработени и вработени на определено работно време во Република Македонија. Преку спроведените интервјуа се добива увид во начините на кој креативните работници ја опишуваат професионалната благосостојба и нивната вистинска себеперцепција на психолошките превирања. Притоа целта на истражувањето е да се утврди нарцисоидната тенденција на поединците од изведувачките уметности, како актерите и музичарите. 2. МЕТОД Примерок и постапка Примерокот во истражувањето го сочинуваат 42 испитаници, од кои 19 се актери, а 23 се музичари. Просечната возраст на испитаниците е 35 години (SD=7.32), повеќето од испитаниците се од машки пол (60%). Испитаниците беа регрутирани на основа на лични контакти на истражувачот. Беа спроведени полуструктурирани интервјуа со секој испитаник индивидуално. Сите интервјуа беа снимени и транскрибирани. Пред да започне секое интервју на учесниците им беше ставено до знаење дека податоците ќе бидат доверливи и дека транскриптите ќе бидат целосно анонимни, и дека никогаш нема да идентификувани ниту во истражувањето ниту во било која презентација или публикација. 3. РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА Испитаниците во ова истражување, како изведувачки уметници, музичари и актери, добиваат големо внимание од јавноста, така што постојано се изложени на љубопитноста од публиката без оглед на нивното ниво на популарност и слава. Во литературата изведувачките уметници се етикетираат како неморални, импулсивни, хистерични и невротични (Fisher & Fisher, 1981; Hammond & Edelmann, 1991). Но како се доживуваат испитаниците себе си? Во ова истражување се прави обид да се утврдат нарцистичките тенденции кај креативните работници, актери и музичари, додека зборуваат за своите искуства во секојдневниот живот. Од добиените податоци од транскрибираните интервјуа се забележува дека испитаниците имаат поинаков животен стил, што им дава чувство на посебност и необичност во однос на другите. Постои тенденција кај испитаниците самите да се одвојуваат од другите постојано потенцирајќи ние како уметници, јас како 85

86 Доц. д-р Калина Сотироска ИВАНОСКА музичар или јас како актер. Нивната посебност води кон поддржување на поврзаноста помеѓу креативноста, што се очекува дека кај изведувачките уметници е повисока и специфичните персонални карактеристики, конкретно нарцисоидноста. Поединците со нарцисоидна тенденција се фалат себе си, придаваат големо значење на претходните достигнувања и се премногу оптимистички во постигнувањето успеси во иднина (John & Robins, 1994). Нарцисите се особено вешти не само во убедувањето на себе си за нивниот висок квалитет, туку се мошне умешни да ја импресионираат околината со нивниот ентузијазам и самодоверба во изведувањето (Goncalo, Flynn & Kim, 2010). Самодовербата што ја имаат им овозможува социјален конструктивизам на нивните креативни таленти. Педесет и две годишна актерка, вработена во театар, е убедена дека еден ден ќе добие оскар. Исто така, тврди дека има одиграно толку многу улоги што некој друг актер не може да ја стигне ниту за пет животи. Мечтаев за да го освојувам светот, мечтаев за оскар, мечтаев сепак беше тоа земја од 22 милиони луѓе и јас во таа земја стекнав, стекнав некое име. Мислам, без веза ми е сама за себе да зборам, тоа се факти. а од предметот глума секогаш имав десетка... Сум имала во просек по 27-8 претстави месечно. Имало месеци кога сум играла и преку 30 значи по 2-3 претстави дневно. Имавме продукција фантастична. Јас играв во сите претстави. И тоа беше најнормално. Ја и ден денес. Барањето внимание, желбата за награди, комплименти и постојано да им завидуваат другите е карактеристично за испитаниците вклучени во ова истражување. Се обидуваат на различни начини да привлечат и да бидат во центарот на вниманието и да предизвикуваат восхит кај другите. Една актерка објаснува дека била вработена во театарот за да го подобри неговото работење, водејќи се од верувањето дека таа е многу подобра од сите други. Во смисла дека тогашниот менаџмент на театарот ме имал гледано во различни улоги, во различни претстави, со веќе освоени награди на еминентни фестивали и врз база на тоа бев поканета да се вработам, за активно да придонесам во репертоарот. При читањето и препрочитувањето на транскриптите се воочува дека многу често испитаниците ги употребуваат личните заменки во прво лице еднина јас и мене што го поткрепува наодот од Raskin & Shaw (1988) според кај оние кои имаат високи скорови на нарцисоидност се забележува поголема тенденција на користење на лични заменки во прво лице еднина. Постои тенденција кај испитаниците уметници, актери и музичари, да се чувствуваат супериорно, што ќе им овозможи да изведуваат подобро пред публика во однос на оние кои што немаат нарцисоидна тенденција. Прашањето кое се поставува е следното: дали изведувачката уметност, како 86

87 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 креативна професија привлекува нарцистички поединци или поединците стануваат нарцисоидни бидејќи се занимаваат со креативна професија. Креативците како и нарцисоидните поединци имаат желба да ја покажат пред другите нивната супериорност и грандиозност за да го зголемат задоволството од самите себе (Raskin & Terry, 1988). Според испитаниците сепак тоа не е сосема доволно, еден од актерите вели ние како актери заслужуваме малку повеќе. Музичарите и актерите го отфрлаат верувањето дека сите се еднакви, при што сметаат дека секој од нив за себе смета дека е над просечниот музичар или актер. Така еден од актерите наведува: уште како мал секогаш бев различен... од другите со кои игравме заедно. Исто така смета дека има посебен талент за глумење што го немаат другите, а притоа верува дека професијата актер му е господов дар. Триесет и пет годишен професионален музичар кажува дека се восхитува на себе си секогаш кога изведува било какво музичко дело. Иако се плаши од современиот свет, како што објаснува, сепак во моментот кога ќе почне да свири доживува хармонија. Беше воочлива неговата самодоверба додека зборува, а притоа ја потенцираше неговата моќност во изведувањето. Со тоа уметникот се обидува да ја одржува грандиозната слика за себе си, со што ќе се заштити од чувството на слабост. Актерите и музичарите, како поединци со професии кои се постојано изложени пред јавноста, се поттикнати од нивните нарцисоидни соништа за слава и популарност. Притоа се идентификуваат со ѕвездите, се потешко е за нив да ја прифатат баналноста на секојдневното егзистирање. Сепак дилемата останува да се истражува преку лонгитудинални истражувања, дали поединците кои имаат нарцисоидни тенденции ги избираат професиите за изведба пред публика или пак откако ќе навлезат се развиваат нарцисоидните тенденции. Сликата која се добива од ова истражување ги поткрепува наодите дека поединците со нарцисоидни тенденции можат да гравитираат во околности каде постои можност за постигнување висока перформанса и обожување што ќе води кон себе глорификација (Wallace & Baumeister, 2002). 4. ЗАКЛУЧОЦИ Секој човек често се бори со тензијата која се јавува помеѓу тоа кој е и што сака да биде. Особено кај поединци кои имаат таканаречени креативни професии, како што се актерството и музиката. Останува мистериозноста за тоа како се изведува одредено музичко дело или како ќе се изигра една улога од страна на поединецот со своите личносни карактеристики. Од спроведеното квалитативно истражување на изведувачки уметници, актери и музичари се забележува дека кај нив постои нарцисоидна тенденција. За себе веруваат дека се посебни и поинакви од другите, со својата супериорност ги надминуваат другите. Очекуваат восхит и обожување од околината, бараат 87

88 Доц. д-р Калина Сотироска ИВАНОСКА внимание очекувајќи дека треба да се награди нивната перформанса. Ова истражување дава основа за поттикнување нови истражувања кои ќе ја објаснат комплексноста на мистериозната поврзаност помеѓу креативноста и личноста на поединецот. 5. ЛИТЕРАТУРА Fisher, S. & Fisher, R. L. (1981). Pretend the world is funny and forever: A psychological analysis of comedians, clowns, and actors. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Furnham, A., Batey, M., Anand, K., & Manfield, J. (2008). Personality, hypomania, intelligence and creativity. Personality and Individual Differences, 44, Hammond, J., & Edelmann, R. J. (1991). The act of being: personality characteristics of professional actors, amateur actors, and non-actors. In G. D. Wilson (Ed.), Psychology and performing arts (pp ). Amsterdam: Swets & Zeitlinger. Goncalo, J., Flynn, F., & Kim, S. (2010). Are two narcissists better than one? The link between narcissism, perceived creativity, and creative performance. Personality and Social Psychology Bulletin, 36, Grigoriadis, V. (2005). Celebrity and its discontents a diagnosis. New York Magazine, 37, John, O. P., & Robins, R. W. (1994). Accuracy and bias in self-perception: Individual differences in self-enhancement and the role of narcissism. Journal of Personality and Social Psychology, 66, Landy, F. J., & Conte, J. M. (2004). Work in the 21st Century: An Introduction to Industrial and Organizational Psychology. Boston: McGraw-Hill. Raskin, R., & Shaw, R. (1988). Narcissism and the use of personal pronouns. Journal of Personality, 56, Raskin, R., & Terry, H. (1988). A principalcomponents analysis of the narcissistic personality inventory and further evidence of its construct validity. Journal of Personality and Social Psychology, 54, Simonton, D.K. (1990). Psychology, science, and history. New Haven, CT: Yale University Press. Wallace, H. M., & Baumeister, R. F. (2002). Narcissism and performance. Journal of Personality and Social Psychology, 82, Wittkower, M. & Wittkower, R. ([1963] 2006). Born under Saturn: The character and conduct of artists: A documented history from Antiquity to the French Revolution. New York: New York Review of Books. Young, S. M., & Pinsky, D. (2006). Narcissism and celebrity. Journal of Research in Personality, 40, Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 88

89 ХИКМЕТ 26 -Ноември

90 Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА ЕКОЛОШКА РЕСТАВРАЦИЈА НА РЕКА ЛЕПЕНЕЦ Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА Меѓународен универзитет ВИЗИОН Гостивар Македонија * ilievska@vizyon.edu.mk Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија 1.02 Општ научен труд РЕЗИМЕ Реката Лепенец тече низ Република Косово и северниот дел на Република Македонија. Површината на речниот слив на реката Лепенец е 770 км 2,, должината на реката е 75 км, просечниот годишен проток 8.7 м3/с, а максималниот проток е 227 м3/с со веројатност на појава еднаш во 100 години. Ерозивниот и буичен карактер на реката Лепенец е главна причина за потребата од регулација на речното корито, особено зада се избегнат поплави на селските населби и земјоделско земјиште во третиот низински дел од реката. Значајно е да се истакне фактот дека високиот водостој на трите реки: Вардар, Лепенец и Треска, кој се случувал истовремено, предизвикал поплавување на Скопје и низводната долина. Согласно Водостопанската основа на Скопскиот регион, регулацијата на река Лепенец била проценета како приоритетна активност уште во далечната 1982 година. Специфичните хидролошки анализи и Основниот проект беа извршени во 2015-та година, ако комплетна проектна документација, која е опишана во овој труд. Посебен акцент беше ставен на еколошката реставрација на река Лепенец во третиот низински дел со реставрација на водните живеалишта и растителните заедници. Главните придобивки од реставрацијата на реката се: заштита од поплави со проектираното мајор речно корито за 100 годишен проток, подобрување на хидрауличкиот режим на малите води со минор речно корито, обезбедување биолошки минимум, намалување на транспортот на влечен нанос, чиста вода во речното корито со дислокација на дивите испусти на отпадни води и диви депонии. Клучни зборови: реставрација, речно корито, проток, влечен нанос, биолошки минимум 90

91 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 ECOLOGICAL RESTORATION OF RIVER LEPENEC Assoc.Prof. Frosina ILIEVSKA Ph. D. International VISION University, Gostivar - Macedonia ilievska@vizyon.edu.mk Received: Revised: Accepted: Article type: 1.02 General scientific articles ABSTRACT River Lepenec flows through Republic of Kosovo and north part of Republic of Macedonia. The area of the river basin is 770 km2, the length of the river Lepenec is 75 km, the average annual flow is 8.7 m3/s and the maximum flow is 227 m3/s with probability of occurrence once in 100 years. The erosive and flood character of river Lepenec is the main reason for need of riverbed regulation, especially to avoid flood of rural settlements and agricultural land in the third part of river which is lowland. It is significant to emphasize the fact that the high flow of the three rivers: Vardar, Lepenec and Treska, which occurred in the same time, caused the flood of Skopje and downstream valley. According to the Water Master Plan of Skopje region, the regulation of river Lepenec was estimated as a prior activity in the distant1982. The specific hydrological analysis and Main Design were performed in 2015, as a complete project documentation which is described in this theme. Special focus was put on the ecological restoration of river Lepenec in the third low part with restoration of wetlands and plant communities. The main benefits of the river restoration were: flood protection with major riverbed designed for 100 years flow, improvement of hydraulic regime of small waters with minor riverbed, biological minimum,reducing drag sediment transport, clean water in the riverbed with dislocation of wild outlets of waste waters and landfills. Keywords: restoration, riverbed, flow, drag sediment, biological minimum 91

92 Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА 1. ВОВЕД Реката Лепенец е лоцирана во јужно Косово и северна Македонија со 75 км должина, како лева притока на реката Вардар, која припага на Егејскиот речен слив. Површината на речниот слив на река Лепенец изнесува 770 км2, средниот годишен проток е 8.7 м3/с, а специфичниот проток е л/с/км2. Лепенец извира од планината Ошлак, источно од градот Призрен на височина од м. Во Република Косово, реката Лепенец тече помеѓу басенот на реката Ситница на север, Шарпланинскиот венец во јужниот дел, Бел Дрим во западниот и источниот дел од басенот на реката Морава кон исток. Сливот на река Лепенец во Косово се протега низ територијата на општините: Штрпце, Урошевац, Качаник, Хани Елезит/Генерал Јанковиќ. Границата помегу Косово и Македонија е формирана по течението на река Лепенец во должина од 5 км. Последните 15 км течението на реката Лепенец поминува низ Скопската котлина, односно низ селата: Орман, Волоково, Кисела Јабука, Ново Село. Реката Лепенец се влева во реката Вардар во северниот дел на Скопската општина Горче Петров на надморска височина од 262 м. Во Република Македонија, речниот слив на река Лепенец продолжува низ територијата на општините: Чучер Сандево, Горче Петров и Карпош. Подолжниот пад на реката Лепенец се движи помегу 2 и 4. Речните брегови се обраснати со вегетација, претежно врби. На многу места, постои интензивна бочна ерозија, така што речните брегови се уништени. Реката Лепенец има голем притоки во Република Косово. 11 десни притоки на реката Лепенец се слеваат низ северните падини на Шар Планина, додека 7 леви притоки дотекуваат од планините Жар и Неродимка. Најважната притока на река Лепенец во Република Косово е притоката Неродимка. Долниот тек на реката Лепенец ги опфаќа поројните текови, кои се притоки на реката Лепенец од Генерал Јанковиќ до вливот во река Лепенец во река Вардар. Најголема притока на река Лепенец во Република Македонија е Бањанска река. Високото ниво на водата во реката Лепенец обично носи огромни количини на суспендирани честички кои потекнуваат од притоката Неродимка, како најголема притока на реката Лепенец. Поплавувањето на реката Лепенец во Република Македонија започнува веднаш по Качаничката клисура и се протега до вливот во реката Вардар. Водите на трите реки: Треска, Лепенец и Вардар се комбинираат и нивните високи водостои истовремено предизвикале поплави во Скопје и низводната долина во: 1876, 1895, 1916, 1935, 1962 и 1979-та година. Поради честите поплави во Скопје и Скопската котлина, изградени се повеќе водостопански објекти, а после поплавата од 1962-та година се пристапило кон планско уредување на коритото на реката Вардар. Со браната Козјак се намалени водите на река Треска со регулирање на испустот на брана Козјак. Во случај на поплави, при сегашната изграденост на водостопнаски објекти во Скопскиот регион би се поплавиле околу 8730 ha при проток Q = 1200 м3/сек. (1) Во согласност со горенаведеното, единствено реката Лепенец нема регулирано речно корито во Македонија, сеуште, така што е една од главните причини за поплавување на селските населби и земјоделското земјиште во третиот дел на реката, како и можно поплавување на градот Скопје и низводната долина. Потребата од регулација на речното корито на река Лепенец во Македониа беше детектирано со Водостопнаската основа на Скопскиот регион во далечната 1982-та година. 92

93 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Согласно Физибилити Студијата изготвена во 2015-та година, многу аспекти беа разгледувани и анализирани, така што делницата на река Лепенец со 9 км должина возводно од постоечкиот железнички мост во Горче Петров беше детектирана како приоритетна за регулација, како најнизок речен дел со низинско опкружување. Слика1.Трите зони на речниот слив на река Лепенец Третата зона на река Лепенец се карактеризира со со голема искривеност поради постоење на меандри. Карактеристично за долниот дел на река Лепенец е што реката излегува од делувиумот и влегува во сопствениот алувиум, каде се пробива низ хомоген нанос и има свиоци и меандри. Воедно, карактеристики на реката Лепенец во оваа зона се: малите подолжни наклони и депонирање на еродиран материјал. Уредувањето и регулацијата на река Лепенц со 9 км должина возводно од границата на генералниот урбанистички план на град Скопје е замислена како еколошка реставрација на реката која се состои од еколошки, физички, просторни и управувачки мерки и активности. За остварување на оваа цел, прво беше анализирана природната состојба на реката и беа спроведени детални хидролоши анализи користејки ги максималните и среднодневните протоци од Управата за хидрометеоролошки работи за периодот та година од хидролошката станица Влив. На почетокот на делницата за регулација, под постоечкиот железнички мост, реката Лепенец е регулирана со трапезна форма на речното корито, со 40м ширина во дното и речни брегови со наклон 1:1.5, обложени со кршен камен. Овој регулиран дел има 100 м должина возводно од мостот и возводно продолжува со природно речно корито. Возводно речното корито не е регулирано, кривината е оформена со песочни островца брежни наслаги. Десната страна од речниот брег е оформена со косината на депониран отпад, а од левата страна нема речен брег о можноста за поплава е евидентна. Слика2.Природно речно корито возводно од границата на гереналниот урбанистички план Возводно, течението на река Лепенец поминува низ селата: Кисела Јабука, Волково и Лепенец, каде постојат неправилни меандри, повремена појава на острови и наслаги од нанос. Наносот има помали фракции, како што се мил и песок, прикажано на следната слика. Слика3.Странични брежни наслаги од мил и песок Последиците од поплавите при зголемен водостој на река Лепенец се видливи на оваа делница, каде ерозивното дејство на реката и нејзиниот карактер однеле неколку хектари обработливо земјиште. Слика4.Уништено обработливо земјиште предизвикано при зголемен водостој на река Лепенец Значајно е да се истакне дека реката Лепенец тече под постоечките мостови: мост на Северна Скопска обиколница, патен мост во селото Орман и пешачки челичен мост во близина на патниот мост. Локацијата на пешачкиот мост е несоодветна и е оневозможен протокот под мостот со веројатнот на појава еднаш во 100 години. Овој мост бил претходно оштетен и делумно реновиран.. Со оглед на негова дотрајаност, импровизирачки 93

94 Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА изглед и несоодветната поставеност, се предлага негово рушење. На истото место, може да биде изведен нов мост со соодветна пропусна способност. Слика 5. Импровизиран пешачки мост Деформациите на река Лепенец во подолжен пресек се должат на ерозијата, таложењето и експлоатацијата на чакал и песок од сепарациите. Како во самата меандра, така и при преминот во нова меандра, попречниот пресек добива специфична форма во зависност од неговата локација. Според хоризонталните форми, реката Лепенец во разгледуваната делница од 9 км може да се смета за меандриран тек со неправилни и повеќезавојни меандри, појава на повремени и зачестени острови во речното корито и осовински и странични (брежни) наслаги на нанос кој претставува чакал, дробина и камени блокови со средна големина. 2. МАТЕРИЈАЛИ И МЕТОДИ Пред проектирањето на регулацијата на речното корито на река Лепенец, извршени се хидролошки анализи. Хидролошките анализи на река Лепенец во последните 15 км се извршени со користење на денвните протоци )максмилани, среднодневни и минимални за периодот година на хидролошката станица Влив, обезбедени од инвеститорот. Максималните протоци (пикови) на реката Лепенец зависат од хидролошките услови во речниот слив и влијанието на испуштениот проток од акумулацијата Фираја во Косово. Големите води на река Лепенец се дефинирани по статистички методи. Статистичките методи се прегледни, и се базираат на објективни податоци добиени од хидролошките станици. Исто така резултатите од статистичките методи можат да се тестираат со (x 2 тест) со што се избегнува внесување на субјективниот фактор при пресметката. Користени се податоците од годишните максимуми на протекот за периодот година (60 годишна низа). Употребени се повеќе функции на обезбеденост на максималните протеци: - Логаритамска нормална распределба каде пресметаниот максимален проток со веројатност на појава еднаш во 100 години е: Qmax = m3/s - Гумбелова експоненцијална распределба каде пресметаниот максимален проток со веројатност на појава еднаш во 100 години Qmax = m3/s - Пирсонова распределба од трет тип (Пирсон III) каде пресметаниот максимален проток со веројатност на појава еднаш во 100 години е: Qmax = m3/s - Пирсонова распределба од трет тип плус поправка на сигурност: Пирсон III + Q каде пресметаниот максимален проток со веројатност на појава еднаш во 100 години е: Qmax = m3/s Последниот метод е усвоен како 94

95 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 најсоодветен поради неговата примена кај слабо истражуван речен слив. Во овој случај, површината на речниот слив е голема со недоволна истраженост. Во продолжение е прикажан графикот со обебеденост на голените води со различни функции на распределба. График 1. Обезбеденост на големи води за различни функции на распределба е прифатена како вистинита за: Логаритамската нормална распределба, Гумбелова експоненцијална распределба и Пирсон III распределба. Максималните годишни протоци за река Лепенец според податоците од хидролошката станица Влив се разгледувани за истиот период година и заклучокот е дека 100 годишниот проток не е достигнат во последните 60 години. Графичкиот приказ на овие податоци е презентиран подолу. Како меродавен проток за димензионирање на конструкциите во речното корито и за заштита од поплави е усвоен протокот Qmax = m3/s со веројатност на појава еднаш во 100 години. По дефинирањето на максималниот проток со различни функции на распределба, како статистички методи, извршено е тестирање на прилагоденоста на теоретската со емпириската функција. Тестирањето е извршено со таканаречениот (X 2 test). Прво се поставува нулта хипотеза дека соодветната распределба на веројатност добро се прилагодува на емпириската распределба. За определување на емпириската распределба, се дефинираат класни интервали, за кои се определува емпириската фрекфенција. За усвоено ниво на значајност на тестот 0,95, се отчитува дозволената разлика помеѓу емпириската и теоретската фрекфенција и истата се споредува со пресметаната X 2, со што се оценува дали нултата хипотеза се прфака како вистинита или не. Во овој случај, се користени 7 класни интервали и нултата хипотеза График 2. Максимални годишни протоци на река Лепенец според податоците од хидролошката станица Влив за година Согласно анализите на среднодневните протоци за година, конструирана е линијата на траење и линијата на повторување со кои се дефинира траењето, фрекфенцијата и интензитетот на малите води со среднодневни протоци. 12 интервали се дефинирани за хидролошката променлива: среднодневен проток и потоа се избројани деновите во кои се појавиле среднодневни протоци во соодветниот интервал, по месеци. Согласно големите варијации на протокот за време на годината, генерален заклучок е дека проектираното речно корито треба да биде со двојна трапезна форма и инундации. Минор речното корито треба да биде проектирано за проток со веројатност на појава еднаш во 2 години Q= 50m3/s. Исто така, минор речното корито треба да биде проектирано да обезбеди биолошки минимум (доволна висина на вода во речното корито во сушен период - мали води). 95

96 Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА Од линијата на повторување, се констатира дека протокот 11 m3/s е најчесто повторуван проток за анализираниот период, односно се повторува 27,50% од анализираниот период. Процентот од времето кога овој проток бил достигнат или надминат, изнесува 49,72% според линијата на траење. Линијата на траење и линијата на повторување се прикажани на следниот график. График3. Линија на траење и линија на повторување според среднодневните протоци Мајор речното корито треба да биде проектирано за проток со веројатност на појава еднаш во 100 години Q= 227m3/s, да обезбеди заштита од поплава. Хидрауличките анализи за природното и регулираното речно корито се извршени со хидрауличко моделирање на делницата од 9 км користејки го софтверот HES-RAS - River analyzes system Steady Flow Water Surface Profiles, со еднодимензионален концепт. Основната енергетска равенка која е користена во софтверот е: y 2 +z 2 + α 2 V 2 2 2g Каде што: =y +z + α1v 2 1 +h 1 1 2g E y1, y2 се длабочини во два последователни профили z1, z2 се коти на дното на два последователни профили α 1,a 1 се коефициенти на кинетичка енергија v1, v2 се средни брзини на течење во двата профили g=9.81 m/s2 земјино забрзување h E енергетски загуби Значајна вредност за хидрауличките пресметки е коефициентот на Манинг кој е проценет n=0.04 за проектираното мино речно корито и n=0.05 за проектираното мајо речно корито, според литература (2). Проектираното речно корито кое е предмет на хидрауличките пресметки се состои од: - Минор речно корито со трапезна форма со 14 м ширина во дното, наклон на косините 1:1.5 и 2 м височина - Инундации од двете страни со широчина од 10 м секоја, попречен наклон 2% - Мајор речно корито со трапезна форма и висина 18 м и наклон на косините 1:1.5. Вкупната височина на речното корито е 4 м, а вкупната широчина на врвот е 45.4 м. Кај кривините, предвидено е проширување на минор речното корито, така што ширината во дното е 18 м. Оваа опишана форма на проектирано речно корито е влезен податок за хидрауличките софтверски пресметки. Хидрауличките анализи на природното речно корито се извршени користејки ги геодетски снимените податоци по профили. 3. РЕЗУЛТАТИ Резултатите од хидрауличката анализа на природното речно корито покажале поплавување од двете страни по целата делница. 96

97 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Резултатите од хидрауличката анализа на проектираното речно корито покажубваат дека има доволно простор за усвоените протоци: Q227 m3/s за мајор речно корито и Q50m3/s за мино речно корито. Двојната трапезна форма на проектираното речно коирто е прифатлива. Подолжниот наклон на коритото е 2%o. Согласно хидрауличките пресметки, пропусноста на максималниот проток беше проверен под постоечките мостови: мост на Северна Скопска обиколница и патниот мост во селото Орман. Слика 6. Проток под мост на секои 200 м растојание.. Усвоената дебелина на облогата од кршен камен е 60 см, додека дијаметарот на каменот е 40см при 50% застапеност на гранулометриската крива. Односот d50/d20 треба дабиде еднаков на 2 според гранулометриската крива на каменот. Инундациите со 10 м ширина беа искористени за проектирање на ролерско велосипедски патеки со ширина од 4м. Воедно, дивите испусти на отпадни води и дивите депонии треба да бидат дислоцирани пред почеток на градежните работи, од страна на надлежните општини. 3d приказот на проектираната регулација и еколошка реставрација на река Лепенец е прикажан подолу. Согласно резултатите од гранулометриските криви на наносот во дното на природното речно корито, беа пресметани ганичните влечни сили и брзини и беа споредени со средната брзина на течење и влечна сила во минор и мајор речното корито. За сите профили, резултатите покажуваат дека во минор речното корито влечните сили и брзините на течење се поголеми од граничните. Така што, транспортот на влечниот нанос е очекуван, како и ерозијата на речните брегови. За одбегнување на норенаведеното, речните брегови од мино речното корито беа обложени со кршен камен (сува зидарија) чиј дијаметар е пресметан, а стабиизационите прагови од габиони беа предвидени во дното на речното корито Слика7.3D приказ на проектирна регулација Долж трасата од 9 км проектирани се водни живеалишта за рибите и останатите животнски свет. Тие се предвидени со проширување на речното корито, опкружени со покрупни камења. 97

98 Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА Слика 8. Проектирано водно живеалиште Попречниот пресек на проекираното решение за реглација река Лепенец е прикажано во продолжение. Слика 9. Проектиран попречне пресек на речното корито Во мајор речното корито, влечните сили и брзините на текот се помали од граничните, така што речните брегови треба да бидат формирани со ниска вегетација трева, која треба да биде одржувана. Во низинскиот дел, мајор речното корито треба да биде оформено со земјени насипи со чакал, збиван во слоеви од по 30см дебелина. 4. ДИСКУСИЈА За реставрацијата на река Лепенец во должина од 9 км, многу хидролошки, хидраулички, еколошки и просторни апсекти беа разгледувани и анализирани. За успешна еколошка реставрација на река Лепенец, беше потребно планирање кое започнува со лугето и она што лугето го вреднуваат. Пред се, беше спроведена процедурата за планирање која се применува за реставрација на реки. Беше земено во предвид дека проектантот добро ја познава реката, по изготвување на овој план. Проектираната регулација на река Лепенец претставува комплетнаеколошка реставрација на реката, со главните придобивки: чиста вода, зелен речен коридор, чист воздух, заштита од поплави, обновени речни живеалишта и висок степен на поврзување на населението со реката. Целта е реставрација на природната состојба и функционалност на речниот систем во насока на заштита од поплава, биолошки минимум, биодиверзитет, рекреација и партерно уредување. Ова техничко решение има економска оправданост која е докажама со проценка на трошоците за уредување и регулација на речното корито и заштеди кои би се постигнале со елиминирање на негативните ефекти. Генерално, трошоците се трошоци за изградба на проектираното речно корито и беа проценети на 3.7 милиони евра. Од друга страна, проценката и плакањето на оштета за уништени 912 ha обработливо земјиште и селски населби беше 98

99 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 проценета на околу 3.5 милиони евра. Овој износ би бил заштеда, ако нема поплави со новопроектираното речно корито на река Лепенец во должина од 9 км. Може да се заклучи дека за 94.5% од трошоците за изградба определени со регулираното речно корито на река Лепенец на истражуваната делница од 9 км, се обезбедува поврат на инвестицијата со првиот висок водостој и поплавување. За многу придобивки од реставрацијата на реката, тешко е да се определи економска вредност, но резултатите се многу важни од аспект на заштита на животната средина. Еколошки придобивки се: водни жвеалишта кои го намалуваат загадувањето на водата и го забавуваат течењето, дислокација на дивите испусти на отпадни води и дивите депонии кои значително го подобруваат квалитетот на водата и на целиот речен коридор. 5. ЗАКЛУЧОЦИ Главните заклучоци од студијата се опишани подолу имајки ги во предвид сите достигнувања од реставарацијата на реката: 1. Заштита од поплави и заштита на постојниот систем за наводнување со изведба на мајор речно корито за прифаќање на 100-годишна голема вода Q=227 m3/s; 2. Подобрување на хидрауличкиот режим на малите води со оформување на минор речно корито кое треба да биде соодветно димензионирано да го прифати протокот на река Лепенец со веројатност на појава еднаш во 2 години Q=50 m3/s; 3. Обезбедување на биолошки минимум во река Лепенец со оформување на мало речно корито за прифаќање на минималните протоци и најчесто повторуваниот проток од средномесечните протоци за периодот година кој изнесува Q= 11 m3/s. 4. Постоечкиот систем за наводнување Волково-Орман во должина од м кој служи за наводнување на 120 ha обработливо земјиште ќе се одржува во подобра експлоатациона состојба, односно нема да има потреба од дополнителни интервенции за негова рехабилитација; 5. Подобрување на режимот на движење на влечен нанос со проектирање на стабилизациони објекти долж речното корито; 6. Спречување на деградација на речните брегови со стабилизација на косините на проектираното регулирано речно корито со што се намалуваат ерозивните влијанија; 7. Обезбедување на чиста вода во речното корито со дислокација на дивите испусти на отпадни води. Отпадните води опфатени со канализационите системи треба да бидат насочени кон пречистителни станици за отпадни води каде по нивен задоволителен третман ќе можат да бидат испуштени во реката како краен реципиент. 99

100 Доц. д-р Фросина ИЛИЕВСКА 8. Обновување на водните живеалишта со засадување на трски и шамак на одредени површини со цел оформување на птичји острови и места за криење на рибите при мрестење. Воедно, при изведба на градежните работи треба да се работи внимателно и секаде каде што е можно да се задржи крајбрежната вегетација, особено повеќегодишните дрва во речниот коридор. 9. Спречување на контакт на водите од река Лепенец со подземните води благодарение на оформување на подолжниот наклон на регулираното корито и заполнување со чакал во деловите каде е вршена значителна експлоатација на чакал и песок. Воедно, дивата експлоатација на чакал и песок од речното корито ќе биде оневозможена. 10. Со регулацијата и уредувањето на речното корито, се онезможува формирање на диви депонии долж течението на река Лепенец, односно крајбрежниот дел прераснува во зелен речен коридор со чист воздух. 11. Подобрување на квалитетот на живеење на населението од општините Ѓорче Петров, Карпош и Чучер Сандево со создавање на рекреативна зона покрај течението на река Лепенец со изведба на ролерско-велосипедски патеки, пешачки патеки и други содржини. минимизирањето на негативните влијанија од едно поплавување на обработливо земјиште, селски населби и објекти од инфраструктурата, како и оштетување на системот за наводнување Волково Орман. 13. Овој реставрациски проект за делницата на река Лепенец има пошироко значење во чие планирање, спроведување и мониторинг треба да бидат вклучени сите инволвирани страни: единиците на локалната самоуправа на Ѓорче Петров, Карпош, Чучер Сандево, Центарот за развој на Скопски плански регион, град Скопје и други финансиери и донатори. Инволвираните страни треба да се состануваат и да одржуваат континуирана соработка со прецирање на нивните активности и следење на резултатите Со оглед на фактот дека реката Лепенец е меѓуграничен водотек, потребно е да постои континуирана соработка со надлежните институции во Косово, во насока на контролирани испуштања на водите од акумулацијата Фираја, подобрувања на хидролошкиот мониторинг во Македонија и Косово, како и спроведување на мерки за рано предупредување за појава на поплави и суши. 12. Во поглед на економската оправданост, се смета дека се обезбедува поврат на инвестицијата од 94% благодарение на 100

101 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 БЛАГОДАРНОСТ Голема благодарност до инженерите вработени во Општина Горче Петров за нивната соработка за време на теренските посети на речниот коридор. Воедно благодарноста е намената и до координаторот на проектот од Ценарот за развој на Скопски плански регион, кој помогна во обезбедувањето на постоечката документација поврзана со реставрацијата на реката. Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. РЕФЕРЕНЦИ Соверт на град Скопје. (2008). Процена на загрозеност на градот Скопје од природни непогоди и други несреќи. Град Скопје. Скопје Проф. Д-р Поповска Ц., д-р Крстик С.. (2010). Прирачник за реставарација на реки. UNDP Компанија Хидроинженеринг Национална стратегија за води на Република Македонија за година. Министерство за животна средина и просторно планирање на РМ. Скопје Градежен факултет Водостопнаска основа на Скопски регион. Универзитет Св.Кирил и Методиј. Скопје 101

102 Доц. Д-р. Гарип КАРТАЛ РАБОТАТА НА КОМПЕТЕНТНИОТ НАСТАВНИК ВО ИМПЛЕМЕНТАЦИЈАТА НА ИНТЕРАКЦИСКО- КОМУНИКАЦИСКИ КОНЦЕПТ ВО НАСТАВАТА Доц. д-р Гарип КАРТАЛ Меѓународен Универзитет ВИЗИОН, Македонија Гостивар E-маил: Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија 1.02 Општ научен труд РЕЗИМЕ Луѓето, за да го фаќат чекорот со брзиот развој на технологијата во светот, се приморени да трагат по нови изводливи патишта. Еден од овие излезни патишта исто така поминува низ квалитетното и успешнот воспитание и образование. Нажалост, за да се реализира вакво образование неопходно е да имаме способни и компетентни наставници. Компетентниот наставник, во најширока смисла на зборот е оној кој поседува знаење, способности и моќ (сила) да постигне резултати соодветни на поставените цели. Компетентен наставник е оној кој си ги остварува своите улоги, оној кој работи квалитетно. Што значи, пак, да се работи квалитетно навистина е тешко јасно да се дефинира, но може да се рече дека компетентниот наставник умее да ги поттикне и активира сите потенцијали кај секој ученик и да го наведе оптимално да работи, притоа да не се служи со присила. Од досегашните истражувања се гледа дека успешниот наставник работи по следниов начин: - Компетентниот наставник темелно ја планира и подготвува својата и работата на учениците. -Kомпетентниот наставник со добра претходна подготовка го пренесува содржината на учениците. -Компетентниот наставник никогаш не им дава на учениците неразбирливи домашни задачи. -Компетентниот наставник, своите однесувања на часот ги адаптира според социоекономскиот статус на учениците. -Компетентниот наставни во раководењето на своето одделени го применува демократскиот стил на раководење. Клучни зборови: Успешен наставник, имплементација, интеракција, комуникација. 102

103 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 WORK OF A COMPETENT TEACHER IN THE IMPLEMENTATION OF INTERACTIVE-COMMUNICATIVE CONCEPT IN THE TEACHING Assoc. Prof. Garip KARTAL Ph. D. International University VISION, Macedonia, Gostivar garip-kartal@hotmail.com ABSTRACT Received: Revised: Accepted: Article type: 1.02 General scientific articles People, catching up the fast technological progress in the world are forced to find new feasible ways. One of this practicable way also go through quality and successful education. Unfortunately, to form this kind of education it is necessary to have capable and competent teachers. Competent teacher, in the widest manner of the word is the one who posses knowledge, capabilities and strength to achieve results appropriate to the wanted targets and goals. Competent teacher is the one who reach his own parts, the one who works with quality. Therefore, quality work is very hard to define, but it can be said that competent teacher is able to arouse and activate all potentials at every student and also to lead them to work optimal, but not to use force. So far, from the researches it s visible that successful teacher works as follows: Competent teacher thoroughly is planning and preparing his work with the students Competent teacher with good background preparation can transfer the content to the students. Competent teacher never gives to his student unclear home works. Competent teacher, adapts his behavior on the class according to the social and economical status of the students. Competent teacher, implements his democratic manner of leading into classes. Key Words: Successful teacher, implementation, interaction, communication. 103

104 Доц. Д-р. Гарип КАРТАЛ 1. ВОВЕД 1.1. Работата На Компетентниот Наставник Во Имплементацијата На Интеракциско-Комуникациски Концепт Во Наставата Што Значи Компетентен Наставник? Компетентниот наставник, во најширока смисла на зборот е оној кој поседува знаење, способности и моќ (сила) да постигне резултати соодветни на поставените цели. Спрема дефиницијата на Рајс, за компетентен наставник вели дека, тоа е оној кој постапува така што ги фаворизира развојот на базичните способности, разбирањето, работните навики, позитивните ставови вредностите и соодветната персонална прилагоденост на ученикот ( според Д. Петровиќ,1994 ). Компетентен наставник е оној кој си ги остварува своите улоги, оној кој работи квалитетно. Што значи, пак, да се работи квалитетно навистина е тешко јасно да се дефинира, но може да се рече дека компетентниот наставник умее да ги поттикне и активира сите потенцијали кај секој ученик и да го наведе оптимално да работи, притоа да не се служи со присила. Можеби ќе ни биде појасно ако се обидеме да се присетиме на своите наставници и меѓу нив да ги издвојиме оној за кој сметаме дека бил најдобар, најуспешен, кој работел квалитетно. За таквиот наставник велиме : умееше да не натера да работиме, беше другар, беше строг-но правичен, бараше многу - ама и даваше многу. Дефиницијата, квалитетен наставник открива дека тоа е наставник кој може да ја планира, изведе и промислено да ја вреднува програмата за секој ученик при што посебно е значајна способноста на наставникот да ги ангажира во квалитетно учење ( Б.М. Пожарник ). Компетентен наставник не е веќе оној кој се смета само како добар предавач. Тој навистина умее на мајсторски начин (одмерено, структуирано, интересно) да им пренесе ново знаење на учениците. Тоа без сомнение, навистина е добра особина. Меѓутоа, покомпетентен е оној наставник кој умее и повеќе од тоа да создаде услови и да им помога на учениците да се оспособат за самостојно учење и постепено да станат одговорни за своето учење. Значи, кој наставник ќе се смета за компетентен, зависи од тоа која настава се смета за поквалитетна : онаа која е насочена кон содржините и во која основна вредност се смета учениците да стекнат што поголем обем на предметно знаење или онаа која е процесно насочена и во која покрај усвојување на определен обем на знаења на учениците им помога да ги развијат своите способности, емоции и социјални вештини. Или можеби настава која подеднаков акцент ќе даде и на содржините и на процесот, настава која ќе ги има предвид потребите на општеството која е социоцентрична, или настава која е ориентирана кон ученикот. Еве што вели Glasser, W. ( 1994 ): Поучувањето е тешко и во најдобри услови, а кога се немаат во предвид потребите на учениците и наставниците е уште потешко, па и неможно. Сите модели кои го запоставуваат потребите на наставникот или на ученикот се осудени на неуспех. 104

105 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Наместо за сето тоа, што било основна тема и содржина на бројни поранешни испитувања за ликот на добриот наставник, ќе зборуваме за тоа како работат компетентните наставници за да ја остварат својата педагошка функција. Под тоа, обично, се подразбира систем од норми, правила на однесување и постапување на наставникот, односно влијанието што тој го остварува во непосредното и посредното комуницирање со учениците, а се со цел за што поефикасно остварување на целите на наставата. Педагошката функција на наставникот е затемелена врз постигањата на практиката и на современата педагошка, психолошка, социолошка и филозофска научна мисла. Таа ги опфаќа двете страни на наставничката професија: што работи наставникот (кои се неговите постојани и повремени професионални улоги) и како тоа го прави, како ги врши своите улоги, за да постигне успех. Од многубројните истражувања што се извршени во работата на компетентниот наставник следува да: 2. МЕТОД а) Компетентниот наставник темелно ја планира и подготвува својата и работата на учениците Како што видовме, една од првите и важни обврски на наставникот е планирањето и подготвувањето на наставата. Тоа се прави со цел да се осмислат сите негови и активностите на учениците и да се обезбедат условите кои ќе овозможат да се постигнат резултати соодветни на можностите на секој ученик. Но, колку успешно ќе го направи тоа зависи од многу фактори. Познавањето на иницијалната состојба е значаен услов за добро планирање на наставата. Ефикасното извршување на ова улога го прави наставникот осетлив за потребите на учениците и му овозможува успешно да ја испланира и подготви наставата, по можност, и во договор со оние на кои им е намената учениците. Основни елементи на планот и подготовката Во современата настава наставникот е ослободен од какво било шаблони. Се разбира, тоа воопшто не значи дека планирањето и подготовката и во оваа настава нема некои заеднички елементи. Компетентниот наставник во планирањето и подготовката на наставата посебно внимание посветува на следниве елементи: - Целите на наставниот час наставната единица. Тие мора да се јасно утврдени и нив треба да ги знаат и учениците. Сите треба да знаат што сакаат да постигнат, што треба да знаат, да можат, да умеат по завpшувањето на наставата. Тоа помага во мотивирање за работа и за создавање работна дисциплина. - Содржините и изворите на знаење учење. Наставникот планира што ќе учат и кои се извори на сознавање ќе ги користат учениците и истите ги подготвува, водејќи сметка за утврдената цел. 105

106 Доц. Д-р. Гарип КАРТАЛ - Стратегијата на поучување и учење. Како, на кој начин ќе поучува тој и како ќе учат учениците, кои форми и методи ќе се применат во наставата, кои активности и средства ќе ги практикуваат наставникот и учениците? Се на се, потребно е да се планираат и создаваат сите неопходни објективни и субјективни услови за ефективна настава, за ефикасно учење на учениците. Наставата е ефикасна само тогаш кога ја постигнува основната цел: да му овозможи на секој ученик да напредува во саканиот правец. Затоа е неопходно уште во нејзиното планирање и подготвување да се води сметка да се приспособи на можностите на учениците. - Начинот на кој се проверува дали се постигнати целите. Часот не смее да заврши без да се знае дали се постигнати поставените цели или не, односно да се провери колку тој бил ефикасен. Затоа наставникот треба да го планира начинот што ќе му овозможи да провери колку и самиот бил ефикасен. Наставникот мора да има увид во работата и напредокот на учениците во целиот тек на наставниот процес како би можел благовремено да ги отстранува евентуалните слабости. Kомпетентниот наставник постојано ги набљудува учениците како работат, колку ја разбрале задачата, колку се мотивирани и заинтересирани и не дозволува учениците да се досадуваат. Таа тековна проценка е гаранција дека и завршната оцена ќе биде позитивна. б) Компетентниот наставник како ги презентира наставните содржини? Утврдено е дека, истакнува J. Brophy ( 1989 ), учениците научуваат повеќе кај оние наставници кои им пружаат структурирано знаење (информации) и тоа така што наставникот: - ќе започне со проверка и потсетување ( актуелизирање ) на предходното знаење. - ќе продолжи со преглед и определување на целите на часот. - ќе посочи врските меѓуодделните делови од содржината. - вниманието го насочува на основните поставки. - ги сумира деловите на наставната единица откако ќе ја обработи. - завршува со преглед на најважните идеи. в) Како поучува компетентниот наставник? Познато е дека наставата се дефинира и како процес на организирано и меѓусебно испреплетено поучување и учење. Тоа значи дека учењето на учениците во наставниот процес постојано е под влијание на разновидните активности на наставникот, што се насочени кон предизвикување, поттикнување и организирање на потребните активности на учениците за совладување на наставните содржини. Истражувањата потврдиле дека учениците постигнуваат повеќе во оние паралелки во кои ги поучуваат и контроираат нивните наставници, отколку во оние во кои се препуштени 106

107 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 сами на себе и во кои малку работат заедно со наставникот. Во таквите паралелки наставникот најчесто работи: - дава информации и ги развива поимите преку предавања и демонстрации. - ги елаборира информациите преку реакциите на предавањата или прашањата од дискусијата. - ги подготвува учениците за додатни задачи, давајќи им упатства и укажувајќи им на практични примери. - го контролира напредокот во решавањето на задачите после што ги препушта учениците на самостојна работа. - го дополнува предавањата со која било повратна информација или со додатно поучување. Утврдено е дека активното поучување од страна на наставникот, кога станува збор за презентирање на знаењето, компетентните наставници го остваруваат така што тие им ја пренесуваат наставната материја на учениците лично, наместо тоа да зависи само од наставниот материјал. Говорот на наставникот главно подразбира поставување на прашања и давање на повратни информации, а не држење на долги предавања (J. Brophy, 1989 ). Сето тоа е карактеристично за работа со класична паралелка од ученици. својата работа барајќи од учениците да работат самостојно. Во паралелки од ученици поефикасните наставници се оние наставници кои наставните содржини сами им ги пренесуваат на своите ученици со активно поучување. Помалку успех постигнуваат оние кои обработката на содржината ја остваруваат преку разни модалитети на таканаречено самостојно учење на учениците или со користење на наставни материјали ( кога од учениците се бара сами на час да учат од учебник и слично ). Наставникот кој активно ги поучува и контролира учениците постигнува многу подобри резултати со нив, од оној кој работата повеќе им ја препушта на самите ученици. Индивизуализираната настава може да биде корисна но само под одредени услови. Се подразбира дека тoа е учење која се одвива во подолг временски период каде од наставникот не се зема поголема помош, туку учениците самостојно се мотивирани за својата работа и работат по дадените упатства од страна на наставникот. Ако долговреме се применува индивидуализирана настава не ќе биде наставата толку ефикасна бидејќи и подобрите и помотивираните ученици стекнуваат знаења со извесни празнини и грешки што значи значително го отежнува натамошното унапредување. За осовременување на наставата еден добар дел од наставниците и во наши услови преферираат да ја иновираат 107

108 Доц. Д-р. Гарип КАРТАЛ 3. РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА 3.1. Компетентниот наставник е рефлексивен поучувач Поучувањето може да се сфати и како процес на интерперсонална комуникација. Комуникацијата се дефинира и како пренесување на информации. Значи во основата на секоја комуникација, па и на комуникацијата во наставата, секогаш се наоѓа некоја содржина ( порака ), која се посредува ( испраќа, презентира ), од една страна, и се прима, преработува и користи, од друга страна. Во наставата наставникот пораката (информацијата) ја испраќа со намера, плански и свесно, но и бара и прима повратна информација за нејзиниот прием и учинок. Комуникацијата меѓу наставникот и учениците и меѓу самите ученици е еден од основните фактори за нивниот ментален, социјален и афективен развој. Затоа воопшто не е сеедно колку наставникот умее ефикасно, а не како било, да комуницира, односно каде владее со рефлексивната комуникација која се смета за најконструктивна и продуктивна. Рефлексивен наставник е оној кој поучува постојано размислувајќи за својата работа, кој ги анализира постигањата и цело време ги има на ум последиците од неговиот труд. Рефлексивното поучување е карактеристично по тоа што: - Рефлексивното поучување содржи активна грижа за постигнување на целите и последиците од тоа, а исто така и за техничката ефикасност. - Рефлексивното поучување ја обединува работата со отвореноста, одговорноста и искреноста. Наставникот кој размислува е оној кој непрекинато ги проверува своите цели, ја анализира својата работа и своите постигања и цело време во своите мисли ги има можните последици што неговата работа може да ги има за учениците. Сето тоа наставникот можа да го постигне само ако соработува со своите колеги во училиштето, но и со други стручњаци надвор од него. Како се однесува комтетентниот наставник во паралелката? Компетентниот наставник ги слуша своите ученици. За него ученикот не е некој кој мора да слуша и правилно да одговора, туку некој кој има право да зборува и кој вреди внимателно да се сослуша, тоа значи наставникот два пати повеќе да слуша а еднаш помалку да зборува. Наставникот размислува за тоа што слушнал од учениците, а не за тоа што тој им зборува. За разговор со учениците наоѓа доволно време. Од учениците не очекува правилни одговори, туку со интерес ги слуша нивните размислувања за обработените содржини. Учениците ги учи творечки да размислуваат. На учениците им ги пренесува своите размислувања. Тој им овозможува и им помага на учениците да научат да ги искажуваат своите мисли. Настојува со учениците да развие рамноправна комуникација. 108

109 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Целта му е рамноправен и партнерски дијалог. Учениците ги учи на меѓусебно почитување и рамноправност, на прифаќање на разликите без повикување и обезвреднување. Во односите со нив се залага за вистински а не за хиерархиски авторитет. Компетентниот наставник вклучува се, а не исклучува ништо. За него ученикот не е некој, кој знае, туку некој кој може многу да знае. Компетентниот наставник го бара позитивното. Кај учениците нe бара грешки, не ужива во откривање на незнаењето или негативното туку, неговото гесло е дека сите се вредни или умни а наставникот треба да им помогне. Компетентниот наставник изнаоѓа и дава (нуди) погодни решенија. Наставата ја приспособува на можностите на учениците. Заедно со учениците трага и наоѓа заеднички решенија. Својот разговор го прилагодува кон учениците и нивните потреби. Се обидува да свати каков разговор им треба на учениците. Со секој ученик разговара поинаку, со цел да најде вистинскиот начин на разговор за решавање на проблемите. Компетентниот наставник малку тврди, а повеќе опишува и прашува. Исто така на учениците им нуди, не ги присилува. Не е диктатор и насилник. Не ги присилува учениците да мислат како него. Се обидува да помогне учениците сами од себе да се менуваат и размислуваат. Своите ученици ги прифаќа со задоволство. Ги прифаќа учениците такви какви што се, а не такви какви би можеле или какви си замислува дека би можело да бидат. Негова цел не е да развива сестрано развиена личност, туку личности со најдобро развиени лични можности. Задоволен е и среќен кога и учениците се задоволни и среќни. г) Компетентниот наставник какви домашни работи им дава на учениците? Позитивна поврзаност е откриена меѓу домашната работа на учениците и нивниот успех. Притоа се покажало дека ова позитивна врска важи само за кратките домашни задачи, за чие извршување е потребно време од околу 15 минути, и тогаш кога со нив се обезбедува увежбување на одделни умеења и способности. Познато е дека ништо посилно не мотивира на успех отколку самиот успех. Според тоа, никогаш не смеат да се даваат домашни задачи за кои однапред се знае дека барем еден дел од учениците не ќе можат да ги изработат сами или, ако можат, ќе им одземат голем дел од времето наменото за други обврски, односно, што е уште полошо, од слободното време. д) Однесувањето на компетентниот наставникот кон учениците е зависно и од нивниот социоекономски статус Во литературата често се истакнува дека наставникот неможе да има ист однос кон сите ученици, ниту кон исти ученици во различни ситуации. Сознанијата добиени со проучувањето на практиката се од посебна важност, еве некои од нив. 109

110 Доц. Д-р. Гарип КАРТАЛ Така, истражувањата покажале дека учениците од понизок социоекономски статус и оние кои постигнуваат понизок успех имаат потреба од повисок степен на структурираност на наставата, од поактивна настава, позачестена и посодржајна повратна информација, пократки етапи во обработката на новото знаење, но со повисоко ниво на успешност. Овие ученици повисок успех постигнуваат доколку наставата се води и тоа: - новите содржини да се делат на повеќе, односно пократки наставни единици, бидејќи така во помали порции учениците полесно и побргу ги научуваат. - наставниците секојдневно ја контролираат активноста на секој ученик, и исто така често им дава информации за нивниот напредок. - ги водат учениците низ наставниот процес со брзина која ним им одговора. - наставниците ги поттикнува и подржува, па и ги пофалува учениците за нивниот успех. - наставникот создава пријатна емоционална клима и услови за меѓусебно разбирање, помош и соработка. Наспроти тоа, овие ученици послаби резултати постигнуваат кога наставата се одвива вообичаенао, односно кога таа не е прилагодена на нивните можности и кога им се поставуваат повисоки барања. Во таквата настава поуспешни се учениците со повисок социоекономски статус и оние со повисоки способности. Според тоа, очигледно е дека наставниците не може и не треба да работи подеднакво со сите ученици. ѓ) Ангажираност на компетентниот наставник и учениците Основен показател за компетентноста на наставникот во вршењето на својата работа е степенот на неговата ангажираност со разновидни обврски поврзани со наставата. Утврдено е дека најголем успех постигнуваат оние наставници кои најмногу време посветуваат на академски активности (да подготват, планираат и реализираат висококвалитетна настава ) и кои од своите ученици, исто така, очекуваат успешно да ја совладаат програмата. Наставниците кои успешно ја организираат и ја водат наставата создаваат поволна клима за учење. За работата во паралелките што тие ги водат, покрај другото, е карактеристично и следново: - добро подготвен и уреден простор за работа уште на почетокот на учебната година. - континуирано се следи работата на целата паралелка. - јасно се знае како можат учениците да добијат помош кога им е потребна, како и тоа какви се можности имаат кога ќе ја завршат работата. Битен услов за успешното напредување на секој ученик е тој да биде ангажиран со активности чија тежина е 110

111 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 соодветна на неговите можности. Под тоа треба да се подразбира и брзината со која тој може да напредува. Секој наставник, чија главна цел е успехот на учениците, наоѓа разни начини да ги усогласи барањата на програмата со можностите на учениците. Се покажало дека така постапуваат компетентните наставници. Тие водат сметка за развојот на личноста на секој ученик и секогаш зборуваат за тоа што може, што научил, што знае детето, а не само да се интересираат само да се реализира програмата, а што се постигнало да е споредна работа. е) Како компетентните наставници го проверуваат знаењето на учениците? Проверувањето и оценувањето на знаењето на учениците е една од иманентните компоненти на наставниот процес. Пред се, се покажало дека при проверката и оценувањето мора да се поаѓа од целите што се сака да се постигнат со наставата. Од тоa многу ќе зависи со какви прашања ќе се проверат и колкаво ќе бидат тие прашања. На пример, ако е целта учениците само да можат да ги репродуцираат научените знаења, тогаш ќе им се поставуваат рутински прашања за повторување на наученото, а ако е целта тие да вршат синтеза, да обопштуваат повеќе содржини или да ги применуваат знаењата во практиката, тогаш ќе мора да им се создадат услови при провeрката да решаваат проблеми, да пишуваат есеи, да изведуваат заклучоци и др. ж) Раководењето со наставата демократски стил Компетентниот наставник практикува демократски стил на водење на наставата, настојува да обезбеди оптимални услови за развој на секој ученик. Сите одлуки, кои се од суштинско значење за наставата и за работата на учениците во неа, ги носи во договор со нив. За таа цел тој ги поттикнува учениците да земаат учество во сите етапи од наставниот процес: од утврдувањето на целта, преку планирањето на заедничката работа и реализацијата, па се до утврдување на критериумите и вреднувањето на постигањата. Во современата настава наставникот ги почитува желбите, предлозите и интересите на учениците, покажува разбирање за нивните потреби и тешкотии, верува во способностите на учениците, секогаш е готов како рамноправен член на групата и со нив ја дели одговорноста за се што прават заедно. Тој не се служи со никакви средства на надворешна присила, туку е вистински авторитет кого учениците го почитуваат заради стручните и личните квалитети, а не поради положбата што ја има. Често можат да се слушнат и забелешки на демократскиот начин на водење на наставниот процес со тврдење дека таквата настава е неефикасна, во неа не владее ред, туку хаос и слично. Мислам дека, сепак, повеќе станува збор за недоволно разбирање на суштината на демократската настава и за погрешно толкување на автономноста, субјективноста, односно самостојноста 111

112 Доц. Д-р. Гарип КАРТАЛ на субјектите во неа наставникот и ученикот, отколку за вистински слабости на оваа настава. Демократската атмосфера не е онаа во која секој има слобода да прави што сака. 4. ЗАКЛУЧОК Од горе приложената литература на овој труд се гледа дека, интеракцијата на наставникот во часот има непроценлива вредност и улога. Зошто? Бидејќи имплементацијата на интеракциски кпнцепт на наставата пред се зависи од однесувањарта на наставникот со учениците на час, од образовното ниво на наставникот, од степенот на подготвеноста на наставникот за час, од наставниковите способности, од неговите искуства, од потрудливоста на наставникот за својата работа, од условите на часот, од предзнаењата на учениците и успешноста во голема мера зависи од неговата амбиција кон ова професија. Со еден збор за да се имплементира ова, во голема мера зависи и од другите услови во основните училишта, а тоа значи, да има добра соработка помеѓу сите вработени во основното училиште, тоа се родители-ученици наставници да постои еден цврст тријаголник, да има добри услови за настава и доколку има добра соработка со околината и со педагошките институции тогаш не би требало да се сомневаме од успешното имплементирање на ова концепција во основното образование. Од горе наведеното се гледа дека успешната настава и образование во ХХI. Век е можно само со примената на интеракциско-комуникациски концепт во наставата од страна на успешни наставници, во спротивно доколку интеракциско-комуникацискиот концепт во наставата не постои тоа значи наместо да напредуваме ние во основното образование ќе назадуваме. На крајот од трудот како што вели Марија Монтенсори Успешните наставници се оние кои можат да велат: Без разлика дали сум или не во училницата, моите ученици секогаш, со исто темпо се трудат да одговараат на поставените задачи 5. БИБЛИОГРАФИЈА Adamcevska S., Aktivna nastava, Legis- Skopje, 1996 Blum,S.B.: Taksonomija ili klasifikacija obrazovnih i odgojnih ciljeva (pr) Beograd, Bognar, L. Matijevic, M.: Didaktika, skolska knjia, Zagreb, Dotran, R.: Individualizovana nastava, Veselin Masleşa, Sarajevo, Damjanovski, A. : Individualizacija na nastavata, Prosvetno delo, Skopje, Enciklopedijski rjecnik pedagogije. Matica Hrvatske, Zagreb, Glasser, W. (1969) Schools without failure. New York: Harper & Row, $4.95. Halis, İ. (2001), Sınıf Yönetimi, Ceylan Yay., Konya. Хебиб Емина (1995) : Вредновање рада наставника једна компонента 112

113 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 система евалуације воспитнообразовног процеса, Настава и васпитање,бр. 1-2, Београд Komenski, J.A.: Velika didaktika, Zavod za udzbenike, Beograd, Odgoj i obrazovanje na pragu 21.stoljeca. Drugi kongres pedagoga Hrvatske, PKZ,Zagreb, Pavlovic Vuk,P. : Licnost I odgoj. Zagreb, Попоски, К. (1998), Успешен наставник, Скопје: Просветен работник. Шимлеше, П. (ур.) : Педагогија. ПКЗ, Загреб,1971 Tubbs, S. L, Moss S. : Human Comunication. Random House, New York, Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 113

114 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН ФАНТАСТИЧЕН РАСКАЗ: РАКОПИСОТ ПРОНАЈДЕН ВО САРАГОЗА Доц. д-р Самил ЈЕШИЛЈУРТ Универзитет Хаџи Бекташ Вели во Невшехир,Факуелтет за наука и книжевност Отсек Турски јазик и книжевност, е-пошта Асс. Елиф Есра ОНЕН Универзитет Хаџи Бекташ Вели во Невшехир,Факуелтет за наука и книжевност, е-пошта: Универзитет Сакарја, Институт за општествени науки, докторант, е-пошта: Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија: 1.01 Оригинален научен труд РЕЗИМЕ Фантастичен жанр кој кај читателот создава една мистериозна атмосфера со евоцирани мисли, како што се неодлучност, ужас, фантазија и реалност, жанр кој го замајува читателот и го тера да се двоуми помеѓу вистинското и натприродното на енигматскиот свет. Во овoj научен труд, Ракописот пронајден во Сарагоса од Јан Поточки кој е напишан пред неговата смрт во 1815 година, е разгледуван во контекст на фантастичниот жанр и се базира на определбите на Цветан Тодоров и Жан-Лук Штеиметз во врска со фантастичниот жанр кој ги одредува принципите на овој жанр и ја централизира западната литература. Според податоците обезбедени од Џонатан Елукин, Ракописот пронајден во Сарагоса беше објавен делумно, додека бил жив. Преведена е од француски на полски во 1847 година и од тогаш oригиналниот текст е изгубен. Потоа повторно е преведена од полски на француски јазик, па во 1958 година e преведена од француски на англиски јазик. Романот кој беше адаптиран за филмска изведба во 1965 година, преведен e на турски јазик во 1992 година. Не постои посебен научен труд за романот која се смета за ремек-дело на фантастичната книжевност, во светот на книжевноста. Целта на оваа статија е да се утврдат аспектите на овој жанр во пракса, преку проверка на романот во согласност со принципите на фантастичната литература. Клучни зборови: Ракописот пронајден во Сарагоса, Јан Поточки, фантастична литература, натприродна 114

115 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 A FANTASTIC NARRATIVE: THE MANUSCRIPT FOUND IN SARAGOSSA Assist. Prof. Samil YESILYURT Ph.D. Nevsehir Haci Bektas Veli University, Faculty of Science and Letters, Department of Turkish Language and Literature, samilyesilyurt@gmail.com Res. Assist. Elif Esra ONEN Nevsehir Haci Bektas Veli University, Faculty of Science and Letters, Department of Turkish Language and Literature, elif.onen@nevsehir.edu.tr Sakarya University, Institute of Social Sciences, Department of Turkish Language and Literature, PhD Student, elif.onen@ogr.sakarya.edu.tr ABSTRACT Received: Revised: Accepted: Article type: 1.01 Original scientific article Fantastic genre that constructs a mysterious atmosphere with evoked thoughts such as indecision, horror, imagination and reality in the reader which aims to sell reader on its own world, carries the reader away who hesitates between the real and supernatural to an enigmatic world. In this study, Jan Potocki s The Manuscript Found in Saragossa which was written before his death in 1815 examined within the context of fantastic genre that is based on Tzvetan Todorov and Jean-Luc Steinmetz s determinations about fantastic genre who determines this genre s principles is centralized especially the Western literature. According to the information provided by Jonathan Elukin, The Manuscript Found in Saragossa was published partially in his lifetime; translated from French into Polish 1847 and the orijinal text has since been lost. Afterwards, it was retranslated from the Polish to French; it was then translated from the French to English in The novel that adapted to cinema in 1965 was translated into Turkish in There are no particular study about the novel that is regarded as a masterpiece of fantastic literature in the world of literature. The purpose of this article is to determine this genre s aspects in practice by examining the novel in accordance with the principle s of fantastic literature. Key Words: The Manuscript Found In Saragossa, Jan Potocki, fantastic literature, supernatural. 115

116 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН / 1. ВОВЕД Фантастична, признаена како книжевен жанр дури во 18 век и покрај своите корени кои потекнуваат од античките времиња, е приказна на еден парадоксален домен која се рефлектира и се надградува врз ментална комплексност на оската на вистината и фикцијата. Според Жан-Лук Штеиметз, терминот фантастичен во вонредни случаи е изведена придавка од латинскииот јазик: fantasticum, што значи (да се направи очигледно), (така изгледа) и грчкиот глагол phantasein, што значи (покажи се) или (да се појави). (Steinmetz, 2006: 7-8) Dictionnaire de la langue Française ( ) ја дефинира фантастичната, како: 1- која постои само во фантазијата; 2. Онаа која добива само изглед на физичкото лице (Steinmetz, 2006: 8-9) According to Jean-Luc Steinmetz, fantastic adventure is deemed as an inner journey that truly depends on the existence of an author or fictionalized by an author and substantiated by one of the characters s/he created. (Штеиметз, 2006:17) Според Жан-Лук Штеиметз, фантастичната авантура се смета за... внатрешно патување што навистина зависи од постоењето на авторот или замислата од страна на авторот и потврдата од страна на еден од ликовите кои тој/таа ги создал/ла. ЗТЈ (TDK, 2015) (Здружение за турскиот јазик) го дефинира зборот фантастично, како: 1. Не постоење во реалноста, нереалено, имагинарно; 2. Потекнува од книжевен жанр и се развива во Франција во 18ти век. (ЗТЈ, 2015). Фантастично, според Берна Моран, значи: Приказни кои вклучуваат алтернативен обем, надвор од нашиот, познатиот универзум кој ги познава, околината, времето, концепти на карактер и да анимира-не живи диференцијации на реалноста. (Моран, 2007: 60) Во својот теоретски труд под наслов Фантастиката: структурен пристап на книжевниот жанр Цветан Тодоров фантастичното го дефинира како, неодлучност од еден субјект, кој не знае ништо освен сопствените закони на природата, пред навидум натприродниот инцидент. (Тодоров, 2004: 37) Одземањето на тоа што Тодоров зборува е дека читателот кој издиша Речиси верува За некое дело да се смета за фантастичен жанр, треба да исполнува три услови: 1. Читателот да доживува несигурност, дали постои физичко или невообичаено објаснување во раскажувањето, 2. херојот во приказната да го идентификува со себе си, но со ист вид на несигурност, 3. ставот на читателот не е алегоричен или поетски. (Тодоров, 2004: 39) Според Тодоров, на вториот услов не е неопходен предусловот за да се смета нештото за фантастично, но поголемиот дел од текстовите сретнуваат таква состојба. Тодоров исто така споменува дека фантастичното како жанр е поставено некаде помеѓу вонредни/исклучителени/ невообичаени и чуднои жанрови и дека дефинитивните ограничувања не можат да се применуваат на фантастичен начин Исклучително е одговор на непознатиот, никогаш порано не го видел, со некој иден настан; во случај на чудни, непознати настани се повикува на познати настани или поранешни искуства, поврзани со минатото. Примарен напис на неодлучноста на Фантастичноста се најавува во сегашното време (Тодоров, 2004: 48). Фантастичниот жанр, што раскажува невозможни инциденти, сѐ 116

117 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 уште се занимава со неможноста на раскажување на околината со изведба на овие инциденти како можни, се разликуваат од невообичаените и чудните жанрови во кои тие се засноваат на транзиции меѓу реалните и имагинарните средини. Во однос на расказот и околината, фантастичноста е различна од бајките, детективските приказни, утопијата, дистопијата и научната фантастика, а пак епови, легенди и митови се извор на инспирацијата кои ја негуваат фантастичноста. Модерната фантастика е вкоренета во античкиот мит, мистицизам, фолклор, бајка и романса (Џексон, 1981: 4), тврди Розмари Џексон. Друга карактеристика на фантастиката е дека и покрај тоа што го донесува реалниот свет, како амбиент, тој ги комбинира реалниот свет со нечовечките лица (џинови, џуџиња, сеништа). (Тодоров, 2004: 84) Дури ако се користат вистинските средини, приказните опишуваат неразумни или невистинити својства. Фантастиката не измислува елементи од надворешниот нечовечки свет, таа не е трансцендентана, само ги заменува елементите на овој свет, ги комбинира конструктивните елементи од овој свет со цел да генерира нешто навидум ново,а целосно различно и необично (Џексон, 1981: 8). Штом порано беше нарекуван бегство од реалноста, поради многубројноста на елементите на надреализмот, фантастично се смета за книжевниот жанр кои луѓето го читаат или пишуваат да се ослободат од сите видови на катастрофи. Од друга страна, може да се тврди дека фантастичното функционира во следниве три примери: 1. остава посебен впечаток врз читателот како ниту еден друг книжевен жанр. 2. Има нагласена тензија, го држи читателот под целосно внимание. 3. Овозможува опишување на обемот што не постои надвор од јазикот. (Тодоров, 2004: 84) Нуран Озлук ги дели фантастичните романи, книжевниот жанр, на два вида: 1. Роман кој има цел да претстави места, раси, животи и итн. надвор од реалноста и познати светови на читателот и 2. Роман чија цел е да изненадува, вознемирува, одзема, извртува и да го збуни умот на читателот, па дури и да ги забавува со широко вклучување на невистински елементи во реалниот свет. (Озлук, 2011: 28-29) Со оглед на оваа разлика, Пронајдениот ракопис на Поточки во Сарагоса раскажува настани кои се случуваат меѓу реалниот свет и алтернативниот свет, така што ова може да се разгледува од гледна точка и на двата вида романи Ракописот Пронајден во Сарагоза Јан Поточки е роден на 8 март 1761 во Украина, во аристократска полска фамилија. (Ујгур, 2006: 30). Еден просветителски автор, Поточки ги напишал неговите дела на француски јазик. Ракописот Пронајден во Сарагоса, е напишан од 1797 до неговото самоубиство на 2/11 декември 1815 и е објавена во епизоди (Јуџе, 2002: 84) од 1804 година наваму. Овој роман се смета за најзначаен дел од неговата работа. Како што е истакнато од Иан Меклин, исто како и неговиот живот, ремек делото на авторот оставило прашања зад себе како неодговорени или нерешени. (Меклин, 1996) Точниот датум на создавањето и кохезијата помеѓу дополнителните епизоди е полемично. Целата работа, делумно објавена во текот на животот на 117

118 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН авторот, е преведена во 1847 година од француски на полски и пак од полски на француски поради тоа што текстот бил изгубен, а англискиот превод е објавен во 1958 година, па потоа повторно преведена верзија на француски јазик. (Елукин, 1997: 152) Во својата оригинална, авантурите на Алфонс во регионот Сиера Морена се раскажани во 66 дена, додека нејзиниот турски превод содржи само 14 дена, бидејќи во таа ги опфаќа приказната од првите десет дена вклучени во копијата позната како Свети Петар во Првата епизода од работата ги опфаќа првите десет дена, а втората ги опфаќа последните четиринаесет дена. Белешката Крај на првиот Декамерон (Поточки, 1992: 167) во прилогот на првата епизода покажува присуство на следните декамерони и дека делото е нецелосно, бидејќи текстот во втората епизода, раскажува само за четири дена. Група на дела кои се структурно слични на Илјада и една ноќ и Декамерон на Бокачо, се приказните во романот кои можат да се споредат со нив исто така и во содржинска смисла. Тодоров тврди дека низа настани на овој дел од работата се спротивни со законите на природата, а сепак се појавуваат компликации, кога тие се во комбинација. (Тодоров, 2004: 33-34). Во романот каде што почнува реченицата... Четиринаесет дена од животот на Алфонс Ван Ворден, се прикажани серија на мистериозни настани кои се одвиваат како главен лик на потполковникот Алфонс Ван Ворден на Валонска гарда ја поминува ноќта во гостилницата во Лос Херманос, долина во Сиера Морена, најкратката, но најзастрашувачки и најопасен пат во Мадрид во Вклучувајќи го и главниот лик Алфонс Ван Ворден, сѐ вкупно се раскажуваат седумнаесет приказни. За време на неговиот престој во Сиера Морена, Алфонс се запознава со разни луѓе, вклучувајќи ги двете муслимански сестри Емине и Зубејде, Дон Педре де Узеда и неговата сестра Ребека и двете од Кабалисти, Хермит и Пачеко, Демонијак слугата на Хермит; Пандесоуна, цигански шеф и многу други. Според Џонатан Елукин, секој карактер и инцидент е ѓаволски таинствен, еврејските и муслиманските незаконски секти се малигни и магични транзиции кои прогонуваат на сите страни. (Елукин, 1997: 152) Романот започнува кога еден француски офицер наоѓа ракопис кој што зборува за бандити, духови, кабалисти во мала куќа за време на опсадата на Сарагоса во 1809 година. Заробен од страна на шпанската армија, францускиот офицер го покажува овој ракопис на шпански капетан. Благодарение на него и неговата грижа за овој спомен на неговите претци, ракописот бил зачуван. По барање на францускиот офицер, шпанскиот офицер го преведува ракописот од шпански на француски и францускиот офицер почнува да чита. Читателот дознава за овој развој во воведниот дел на тема внимание. Оваа делница, по име екстрадиегетски од Жерар Женет, хетеродиегетично раскажување; (Женет, 2011: 248), и покрај појавувањето на романот, всушност е метафикција и е дел од околината. Авантурите на Алфонс, кои го сочинуваат првото ниво на романот, се интрадиегетички акти; четиринаесет различни средно степени приказни како што е кажано од страна на Алфонс се Хиподиететски/метадиегетски акти. 118

119 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Според Женет, секоја приказна е на одредено ниво и како такви приказните се приложени кон заплетот во следните три сегменти: 1. Надворешно ниво (екстрадиегетско): Прво ниво на приказна е кажано и главното раскажување е дадено на ова ниво. 2. Диегетско ниво (инрадиекетско): Расказ на настаните. Во првото ниво го открива второто ниво. 3. Хиподиегетско ниво (метадиегетско): Настани изјавени во второто приказно ниво, и тоа приказна во приказна. (Женнет, 2011: 248). Во романот, каде што интервенирање на раскажување, се вели во крајната и на најсложената фаза на раскажување сегменти како што е дадено од страна на Жененет, на испреплетени приказни за различни херои се приказни кои директно воопшто влијаат на раскажувањето. Во секоја од овие приказни, нараторот е херој на некое време и набљудувачи на друг. Приказните во романот се следниве: 1. Приказната на Емине и нејзината сестра Зубејде, 2. Приказната за замокот на Кајзар Гомелез, 3. Приказната за Шачеко на демониак, 4. приказната за Алфонс Ван Ворден, 5. приказната за Тривулзо на Равена, 6. приказната за Ландулфо на Ферара, 7. приказна Зото, 8. Приказната на Зото, продолжение 9. Приказната на Зото продолжение, 10. приказната на Пачеко, 11. Приказната на Кабалист (Канибалист), 12. Приказната за Теобалд де ла Жакиере,13 Приказната на Фер Маиден на кулето Сомбре, 14. Приказната за Менипус на Луција, 15. Приказната за филозофот Атинагора, 16. Приказната за Пандесоуна, шефот на цигани, 17. Приказната за Џулио Ромати и принцезата на Монте Салерно, 18. Приказната на Пандесовна, продолжение, 19. Приказната на Џулио Ромати, продолжение, 20. Приказна за Принцезата на Монте Салерно, 21. Приказна за Ребека. Приказната за Алфонсo Ван Ворден е во интрадиегетско ниво каде што авантурите на главниот лик се раскажувани на холистичка структура на романот. Како митолошки херој би бил, исто така, Алфонс застанува на архетипско патување со тоа што завршувањето на обредот е на преминот преку авантурите во него. Приказната за Пачеко на ова ниво на раскажување е исто така интрадиегетско. Овие приказни ги зајакнува перцепцијата за суспензијата на читачот преку својствата на фантастичниот жанр во рамките на триаголник: место-карактеривреме. Исто така, приказните на Зото, Кабалист, Пандесоуна, Џулио Ромати, принцезата на Монте Салерно и Ребека се интрадиегетски раскажувања кои ги споделуваат заедничките својства на фантастичниот жанр. Во овие приказни, читателот се запознава со елементи на магијата и илузијата така што тоа го доживува дилема на реалноста наспроти фикцијата. Приказната за Тривулзио Равена е во метадидиететско ниво. Ова околна приказна, но не слична на главниот дел во однос на карактерот, време и место, го додава на главната приказна преку пораката што ја пренесува. Другата метадиететската нарација, каде што сите елементи на местото и времето се портал на невообичаената појава, е приказна за замокот на Кајзар Гомез како што е кажано од Емине, исто така, приказната за Ландулфо на Ферара е уште еден дел од метадиететска нарација која служи за дополнување на синџирот на настаните тематски и мудра-фантазија, како и да се 119

120 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН укаже и да се прошири сегашниот страв и суспензија. Во рамките на целината на делото, целокупната функција на метадиететското раскажување е дека тие се премин кон фантастична авантура или ја открива/решава мистеријата, обично се приказните за авантури на еден карактер или помошните приказни кои ги дополнуваат приказната во опсегот на главниот синџир на настани врз основа на старата книга. Приказните за Теобалд де ла Жакиер, на Фаир Маиден на замокот Сомбре, и на Mеннипус на Луција се метадиететски расказ кои како такви функционираат. Авторот веднаш преоѓа од метадиететси расказ во метадиететско раскажување обрнувајќи внимание на значењето на основен степен на раскажување во прво ниво. Затоа, во текот на сите настани во развој во анакроничен начин се спојува со намерно создадена претскажана фантастична атмосфера. Во романот, каде кругот на настаните го централизира главниот лик, при што елементите како што се страв, суспензијата и мистеријата се од клучно значење, а во кој разни нивоа на нарациите херојот е подложен на сите видови на надреални концепти, кои се однесуваат на латентни сили како што се магијата, гении, мртовци, духови, илузии. По одложеното, неодлучноста, по секоја фантастичната приказна, главниот лик секогаш се враќа на местото каде настаните првично се случиле. 2. МАТЕРИЈАЛИ И МЕТОДИ Теоретската основа на овој научен труд е врз основа на Тодоровиот Фантастичност: структурниот пристап за книжевниот жанр и La Littérature fantastique, делото на Жан- Лук Штеиметз и многу други идеи на истражувачот кои се во врска со фантастичниот жанр. Практичното дело целосно се состои од карактеристични определби. Во овој контекст, на почетокот примери за анализа на фантастичните жанрови се утврдува со употреба на тематска анализа на текстот и теориски дела, а потоа Ракописот пронајден во Сарагоса беше анализиран со овој модел. Од овој аспект се појавува потреба од две димензии на овој научен труд: теоретскa основа и методите на фантастичниот жанр, а покрај тоа и неговата пракса на измислениот текст. Основните квалификации кои често би можеле да се сретнат во фантастичните дела, пред сѐ беа решени како резултат на теоретските погледи и истражувања. И тоа: 1.Суспензија/одземање 2.Страв 3.Алегорија 4.Ликови 5.Време-место 6.Идентификација 7.Трансформација (метаморфоза) 8.Фантастична желба: Сексуалноста 9.Волшебни објекти 10.Соништа 11.Претскажување / Магија По листата на основни квалификации на жанрот, истите се бараа во Ракописот пронајден во Сарагоса кој е прифатен како пионир во светската литература и беше анализиран до кој степен романот може да биде фантастичен. 120

121 ХИКМЕТ 26 -Ноември РЕЗУЛТАТИ И ДИСКУСИЈА 3.1. Фантастични елементи Суспензија/Одземување Според Тодоров, најважниот услов на фантастиката е неодлучноста. Фантастиката ја постигнала своја цел кога читателот ја експериментира суспензијата на ликот. Во состојба на неодлучноста која произлегува од текстот, читателот сочувствува со ликот кој продолжува низ романот. Алфонс, разбуден од звукот на ѕвонот во текот на ноќта која ја поминува во гостилница Вента Куемада, поканет е на маса од две сестри. Како што Емине и Зубејде започнале со танцување, на Алфонсо почнува да му се стемнува и се онесвестува. Онесвестувањето е архетипска фаза еквивалентно на одбивањето на повикот кој го добива за време на патувањето кое херојот го осмелува. Меѓутоа, патувањето не му прекинало во овој момент, напротив, фантастичната суспензија е засилена преку раскажување врз основа на сонот наспроти реалноста на дилема дека главниот јунак се подложува на состојба на восхитување. Алфонс ја поминал ноќта со двете сестри и се разбудил следното утро покрај телата на двајцата браќа и двете сестри на Зото кои биле обесени во пасажот на долината Лос Херманос. Јас не можев веќе да знам дали сум бил со вистински жени или со измамени женски демони. (Поточки, 1992: 26) Алфонс побарaл, и го доживеал првиот мал дел на неодлучност. Тој подоцна ги слушнал приказните на другите кои престојувале во истата гостилница и поминале низ исти инциденти, што го поттикнува главниот лик да започне со нови патувања. И покрај верувањето во вистинитоста на луѓето и настаните, неодлучноста на Алфонс беше издржана:...јас не се сомневав дека се жени во крв и месо. Се чувствував со поголемо чувство на интуицијата отколку што некогаш бев кажал за силата на демоните. (Поточки, 1992: 75). Алфонсова суспензија се повеќе се засилила дури и кога разбрал дека Дон Педро де Узеда, Кабалистот е сторител на она што се случило:...боже, изговорив, можно е дека овие две, иако достојни за љубов и полни со љубов, се демонски духови заинтересирани за менување облик, смртниците да се потсмеваат или можеби се вештерки или најодвратните од сите, тие едноставно се вампири овластени од Бога да ги воскреснат телата кои висат во долината? Мислев дека сето ова може да се објасни со природата, но јас не знам што да мислам повеќе (Поточки, 1992: 153). Во романот преполн со реалноста и имагинацијата меѓу гледањето и знаење, исто како и Алфонс и читателот исто така искусил исти суспензии низ романот. Парадоксална структура во услови на реалноста и фикцијата се најконтроверзните аспекти на наративните текстови. Обемот на фантазијата во оваа смисла има тенденција да го зачува мостот на суспензијата поставена на реални и невообичаени наместо да се одржи традиционалната контроверзија. Во моментот кога читателот ја тресе таква неодлучност и донесува одлука, нарациски стил, се менува и вратите на фантазијата на тој начин се затвораат. Пронајдениот Ракопис во Сарагоса, овој вид на неодлучноста е засилена до заклучувањето на главниот синџир на 121

122 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН настаните; всушност конфузијата во умот на читателот и понатаму останува преку отворено завршено на суспензијата Хорор/страв Грофот од Олавидез се уште не ја колонизираше Сиера Морена, делејќи ја Андалузија од Кастила-Ла Манча, и само шверцери, бандити и неколку Цигани живееле во овој опсег на здиплени планини. За нив се шпекулирало дека се канибали кои јаделе патници кои ги масакрирале, по шпанската поговорка: Las Gitanas de Siera Morena quiren came de hombres quieren де hombres (Циганите од Сиера Морена сакаaт човечко месо). Тоа не е се, тоа беше кажано и патниците кои се осмелија да влезат во ова диво место се преплавија со бројни дела на страв/терор, кои би ги скамениле дури и најхрабрите и најцврстите срца од сите. Тие би слушнале ужасни свирки во текот на звукот на поплави и невремето, и би го изгубиле патот поради слабите светла и невидливи раце би им поттикнале до дното на бездните (Поточки, 1992: 15). Отворен со горенаведените линии, романот има цел да го убеди читателот да верува во реалноста на натприродното и да подготви атмосфера на страв. Според Тодоров, хоророт/ стравот не е задолжителен предуслов за фантастичност. (Тодоров, 2004: 41) Сепак, колку повеќе на читателот му е наметнат страв и возбуда, толку поголем ќе биде ефектот на фантастичноста. Хоророт и анксиозноста се активираат во раните фази на романот постепено со зголемување на степенот во следните пасуси....таму навистина имаше неколку осамени излези и гостилници кои се наоѓаат на овој несреќниот пат. Сепак духовите кои угостителите ги принудија нив да ги напуштат и да се преселат во регионите каде ништо освен нивната совест, еден вид на дух гостилничари се користат за да ги вознемират. Гостилничарот на хотел Андужар, исто така, заколнат од Сен Жак де Компостел на вистината за овие фантастични приказни (Поточки, 1992: 15-16). Гостилничар во Андужар рекол на Алфонсо дека демоните ги окупирале Сиера Морена. Авторот ги смета духовите како обичните луѓе и ги претставил на читателот како составена вистина на магичниот свет. Повикувањето на предупредувањето на гостилничарот беше да му влее страв во читателот туку Алфонс, откако бил воспитан како бестрашно дете од страна на неговиот татко, не сакал да верува во овие приказни. Чудни инциденти се случиле на почетокот на патувањето на Алфонс, неговиот слуга Лопез и младиот помошник Мошито. Прво Мошито и мазгата која ја носи нивната залиха исчезнале и Лопез започнал да лелека и прашал:...зошто не го слушав Фра Хернонимо де ла Тринидад, монах, проповедник и духовник и пророкот на моето семејство? (Поточки, 1992: 18 ) Така, поради помислата на континуираната серија на чудни настани во читателот. Кога Алфонс се одлучи да го пребарува Moschito, Лопез почнал да плаче од страв дека останал сам, и така што авторот се обидел да даде совет за приближување на застрашувачки инциденти. Губењето на Лопез по Moschito дал заслуга за ова атмосфера 122

123 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 исполнета со чудност и ужас. Во потрага по негови исчезнати придружници во долината, Алфонс пристигнал во напуштена гостилница на Вента Кемада и прочитал следниот натпис врежана на пречка:...драги патници, ве молиме да се молите за душата на Гонзалес на Мурсија, еднаш гостилничарот Вента Кемада. Пред се продолжете со вашиот пат и за која било причина да не ја поминее ноќта тука (Поточки, 1992: 21). Игнорирајќи го ова предупредување, Алфонс одлучил да остане во Venta, но се тресел од часовниокот кој чукал дванаесет пати на полноќ, со која свири на романот пукнатини на отворената врата за магичниот обем на фантастичноста. Тодоров не ги смета стравот како sine qua non на фантастичност, но хоророт, врз основа на духовите, тела, магии и тајни во раскажување го привлекува вниманието на читателот и бара од читателот да се запраша дали она што се кажува е вистина или не Алегорија Според Тодоров, фантастичност е еден вид на непоетско и алегориско читање. (Тодоров, 2004: 38) Не сите фикции зависат од фантастичноста, но сите фантастичности зависат од фикција и ознаката, условите за појава на фантастичноста. (Тодоров, 2004:78) Тодоров ја отфрла алегоријата како чуден и вонреден жанр; Сепак алегоријата има седиште во Источна фантастика. Брајан Атербери забележува дека фантастичноста може да содржи извонредна, натприродно, алегорија и симболизам (Аслан, 2010: 56); додека Ѓонул Јонар наведува дека алегориското читање претставува склоп на извонредни и чудни настани како израз на една алтернативна реалност, наместо на нивните основни значење. (Јонар, 2011: 32) Тоа не е исклучок дека теориите направени од принципите врз основа на текстовите се склони на различни мислења и различни коментари. Затоа, треба да се признае дека алегоријата не е целосна конотација како што се користи во поезијата, туку составен дел на овој жанр во однос на придонесите која го прави на фантастичниот свет. Во овој роман, како што беше точката на гледање и алегоријата, исто така, беше оценета како и на можностите на фантастичното читање. Верските својства, имињата на сестрите близначки (Емине и Зубејде), симбол на светлото и огледалото и конотација на рајот, сите се исполнети со алегориско читање. Религијата е често употребувана во фантастичните раскажувања, со цел да се внесе маѓична атмосфера кај читателот. По заминувањето од гостилницата, Алфонс отишол во мала готска црква и ја поминаа ноќта таму. Штом Хермит го видел Алфонс рекол:...внесете го мојот син, побрзајте. Да не ја помина ноќта таму и да не го избегне искушувачот. Бог нè напуштил (Поточки, 1992: 41) рекол тој. Неговиот исказ е алегориско својство која покажува присуство на ѓаволски лица надвор од Црквата и кои има потреба за заштита од него, затоа црквата е најдобра заштита. Огледалото е друг објект кое често се спомнува во романот. Разбирање на психоаналитичкото повикување на огледалото би помогнало во откривање фантастичноста. Огледалото би 123

124 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН можел да биде референца за враќање на изгубеното его преку сликата за одраз на огледалото, што е премин на мистериозниот свет на романот, всушност ја симболизира средбата и транзицијата помеѓу вистинскиот и невистинскиот. Огледалото е присутно во секој конкретен чекор на луѓето кон невообичаеното. (Тодоров, 2004: 121) Лакан го дефинира огледалото преку илузија на кохезија, кога едно лице се доживува себе си и сè друго надвор од својот живот преку универзумот во огледало. Магичниот Правопис Дон Педре де Узеда, Кабалист и неговата сестра Ребека, исто така, биле фрлени преку огледалото. Двете сестри по потрага на близнаци сопружници ветени од страна на нивниот татко започнале да ги гледаат нивните партнери со помош на огледало. Сликата на нивните додворувачи станувала појасна кога тие извршувале магии и двајцата браќа и двете сестри поминале во еден мистериозен и ѓаволски свет во огледалото. Ребека го користела венецијанското огледало, така што нема да ги загубат своите близнаци сопружници Тхамимес:...Решив да влезам во салата на замокот украсен со дванаесет стапки високо венецијанско огледало, за да ја зачувам смиреноста моја, го зедов со себе волумниот Идрис кој што содржи псалми за создавањето на светот. Почнав да рецитирам на глас седејќи далеку од огледалото, отидов со една пауза и склон на мојот глас се осмели да побара Тхамимес дали тие биле сведоци на овие чуда како резултат на што венецијанско стакло е одвоено од ѕидот и се пресели пред мене. (Поточки, 1992: 225) Со помош на огледалото, Ребека се обидела да воспостави емотивна врска со близнаците и нејзиниот поглед се стопил во нив, обидувајќи се еднодушно со нив со користење на оваа функција на огледалото да го доживее чувството на интегритетот. Небото/Рајот е уште еден алегоричен елемент која може да биде поврзана со неодлучност. Џулио Ромати на турнеја низ Замокот на Принцезата на Монте Салерно дава сомнеж за местото небо/рај. Сепак, скелет слугинки кои подоцна ги видел се доказ дека замокот не може да се спореди со рајот, туку псевдо-рајот е во своите најдобри. Затоа, колку инстантно читателот е убеден во оваа магичност и магливиот свет, толку е и фактот дека всушност имагинацијата е откриена Ликови /Карактери Фантастиката ги персонифицира неправилните суштества како зомби, духови, духови близнаци, чудовишта, ѓаволот, џинот и роботи за време на презентирањето на настани земени од реалниот свет. Нарациите кои го опишуваат јунакот од овој магичен свет го убедуваат читателот да го прифати овој свет и прави читателот да ги интерпретира нивните животи, како што иако тривијалните лица кои се на располагање да се среќавааат во секојдневниот живот. Овие човечки направени суштества првично му помогнале на главниот лик под магија и тие се потчинети на агент, волшебник, повеќе видови на кои се претставени од страна на фантастичното раскажување. (Штеиметз, 2006: 36) На крајот на приказната, беше откриено дека користењето на магии Дон Педро де Узеда, Кабалист е пресретнувач агент на 124

125 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 сите настани. Основните ликови во романот се духови како што мртвите не се фактор на страв во фантастичните парчиња на дела. Телата обично ги прогонуваат луѓето за тоа што не биле погребани во гробиштата; исто така, телата на двајцата браќа на Зото биле не погребани, но виселе во бесилка на влезот на долината. Приказните раскажуваат дека овие браќа биле навистина невини, но нивните тела биле реанимирани од демони да ги плашат на жителите на областа, како што секоја вечер овие тела заглавени да излезат во јавноста да ги смират своите проклети души. Еден друг главен лик во романот се духови близнаци поради што тие се појавуваат како составен дел од обидот да го разберат ексцентричноста на психичкиот живот на близнаците (Штеиметз, 2006: 35). Духови Близнаци кои го маѓепсуваат Алфонс и другите ликови во ноќта не се вистински суштества оддалечени од луѓето Време-место Вистински места и вистинско време не се кажува во фантастичните прераскажувања, напротив, тие имаат натприродни својства. Времето во овој роман е анакронично и за разлика од вистинско време извршени во формат се рефлектирани врз совеста. Настани од минатото се кажува со помош на лоши спомени од минатото. Додека во едната рака се кажува голем број на приказните кои се случуваат во четиринаесет дена, фрактура во времето се остварени со цел да се каже за детството на Алфонс, минатите приказни на другите јунаци и како Кабалист го предизвика јадроната приказна од другата страна на романот е започната на магии. Следниве реченици го сумираат дејството на времето во романот: Како што секој знае духовите се активни само од полноќ до првиот петелов врак во раните утрински часови. (Поточки, 1992: 23). Вечер, во однос на воздејството, е сегмент на времето што најдобро ќе им служи на магичниот универзум во фантастичните и демонските суштества секогаш манифестирани по полноќ. Фантастично, создавањето на алтернативниот свет, го превезува читателот во целост во новиот свет. Во фантастични дела, овој изолираниот свет има алтернативна реалност повеќе од реалниот свет. Вистинските места се претставени од страна на натприродни својства во светот на фантастиката. Состојбата на двојноста исто така може да биде присутна во фантастичната приказна. Нашиот свет што се води како нормален, секојдневен живот од една страна и метафизичкиот од друга страна (Аслан, 2010: 40). Како што е наведено во романот, Сиера Морена е една од главните системи на планински масиви во Шпанија. Авторот намерно избрал познато место за постигнување на реализам, но фикционализиран Вента Кемада, магичната гостилница и поврзана со главната тема со ова место. Долината каде гостилницата Вента Кемада беше погодена, исто така, ја надополнува чудниот и вонредниот постав: Треба да се знае дека Лос Херманос долината ги олеснува рациите на разбојниците и служи како засолниште. Камењата кои кршат брда во долината или дрва кои паднале од тешка бура ги запираат минувачите. 125

126 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН Многу делови од патеката има долови или пештери предизвикувајќи чувство на несигурност со гротескни предели (Поточки, 1992: 20-21). Во романот, поголемиот дел од имагинарните средини биле одвоени од места на реалниот живот. Подземното засолниште на Зото и пештерата на роднини близнаци се измислени места. Една од причините зошто подземното, често престојување на ѓаволски суштества, се воведува како нивна средина е да се потврдуваат вистинитоста на приказната за близнаци, кои тврдат дека припаѓаат на мистериозно семејство, за да го убедат читателот да верува дека тие навистина се магични суштества. Покрај тоа, преодот во времето и местото беше постигнато со спомнување на телепронски гении. Еден посебен џин, помошник на Кабалист, беше во можност брзо да патува од едно место до друга, затоа забрзува испораката на писмото бидејќи се знае дека се однесува на Алфонс Идентификација Аспектот и раскажувањето на главниот лик е основна компонента во десет од приказните во романот, а шест други се пренесуваат од различни текстови и служат како нарации кои фрлаат светлина врз главната тема преку пораки кои ги испорачаат. Внатрешните приказни се кажани во прво лице од вежбачот на нивни искуства и доминантен раскажувач и не му беше дозволено да ги прикрир ефектите на фантастичноста. Како што е идентификувај со принципот на фантастиката, раскажувачот би требало да повлече, така што ќе му се овозможи на читателот да го доживее од прва рака на чувства на возбуда, сомнеж, суспендирање и хорор со идентификување себеси директно со главниот јунак. На овој начин, верувањето на читателот во вистината на имагинарниот свет е зајакната. Тоа не е случајно што наратив од прво лице се користи во фантастични раскажувања, што е основен фактор обезбедувајќи идентификацијата на читателот со главниот лик на романот. Употребата на повеќе од еден раскажувач е исто така честа појава во фантастична нарација, со цел да ги евоцира рефлективниот свест или потсвест. Плуралноста на херои може да стане составен дел на раскажувањето (Toyman, 2006: 60). Читателот го поистоветува некого со Алфонс, главниот лик, во смисла на неодлучност и страв, и се воведува на повеќе раскажувачи поради разновидноста на интрадиегетски расказ и идентификација продолжува во текот на романот. Слушаќји ги приказните на Тривулс и Ландулф, двете метадиегетски приказни, Алфонс се пражувал од неговиот татко дали бил уплашен, на која Алфонс одговара дека тој се усплашил во поранешниот, но не и на вториот, па поради тоа читателот да чувствува емпатија со него. Во меѓувреме, Алфонс, тренер за мачување,е Гардиас Хиеро вели: Monsieur, ако би можел да се осмелим да го изразам моето сопствено мислење до вашата Екселенција, јас би се обидел да му докажам на својот чесен син дека не постојат, ниту пак може да има духови, духови или химни кои мртвите ги пеат. Тој апсолутно тогаш не би се плашел од нив (Поточки, 1992: 67). Чувството на суспензијата 126

127 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 сепак се одржува од таткото на Алфонс потсетувајќи дека може да постојат духови бидејќи приказните за духови ги напишал лично дедо му. Со цел да го привлече чувството на идентификацијата на читателот, главниот лик беше, исто така со другиот лик во поглед на стравот. Ликовите во романот, односно Алфонс, Пачеко, Дон Педро де Узеда, на Кабалистот и неговата сестра Ребека, кои беа подложени на сите слични инциденти, исто така, сите мораа да се идентификуваат еден со друг и нивните слични приказни претставуваа заедничка точка меѓу нив. Основните елементи кои обезбедуваат идентификација во фантастичните раскажувања е раскажувачот во кој читателот не се сомнева во и се разбира идентификувајќи се себе си со неопределена и спорна состојба на раскажувачот. Благодарение на нејзината структура која содржи приказна во приказна, Ракописот пронајден во Сарагоса дава голем број на раскажувачи херои, покрај Алфонс. Секој раскажувач ги раскажува своите приказни кои подоцна влијаат главната тема на романот. Како резултат на тоа, првиот човек раскажувач, не само што обезбедува идентификацијата на читателот со херојот, туку и обезбедува идентификација на самите раскажувачи меѓусебно Трансформација (Метаморфозис) Трансформацијата овозможува премин од реалното во надреалното и е најефикасниот пат на фантастичноста. (Штеиметз, 2006: 42) Значи, трансформација (метаморфоза) често се користи во фантастичната проза. Метаморфозис се јавува поради дефектот на поделба на материјата, духот, и натприродните суштества кои се одржуваат на отсутност на каузалноста. (Тодоров, 2004: 110) Иако фантастичноста е натприродна, сè се случува со причина, што може да се објасни со пан-детерминизмот. Пандетерминизам значи флексибилноста на границата меѓу физичкото наспроти менталното, прашањето наспроти духот, тема наспроти зборови. (Тодоров, 2004: 113) Како резултат, сите настани кои се случуваат во фантастичниот обем носат објаснување. Еден може да тврди дека заедничката точка помеѓу двете патеки, трансформација и пан-детерминизам е укинување на границите помеѓу материјата и духот. (Тодоров, 2004: 114) Трансформација на лице физички или темат со структурно, исто така, го зајакнуваат факторот страв. Поглед на близнаци на браќата на Зото е тајна коjа укажува на фантастичното, кога тие прв пат се појавуваат, хероите се разбудени покрај нивните тела кои висат следното утро. Менувањето на обликот на трупови кои се себеоткриваат на ликовите е главниот чин на трансформацијата во овој роман. Ненадејната промена на бојата од бела во црна на козата што Пачеко, е уште еден пример на трансформацијата во романот, каде козата се поистоветува со ѓаволот. Сметката на Пашеко, демонскиот слуга на Хемир, е псевдовистински. Меѓутоа, откако читателот ја прифаќа метаморфозата, чувството на абнормалноста исчезнува. Дон Педро де Узеда, Кабалистот и 127

128 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН неговата сестра еден ден биле повикани од страна на неговиот татко во неговато студио. Знаејќи дека смртта е неизбежна; тој покажал на часовникот од стакло и рекол: Јас ќе заминам од овој свет, пред песокот да го снема таму, а потоа откако им го прочитал неговиот тестамент на своите деца, се онесвестил и исчезнал оставајќи траги од сјаен прав на подот. Ова е уште еден пример за трансформација за да се објасни со пан-детерминизам. Дон Педро де Узеда, кој и самиот се обврзува на науката за Кaббализмот по смртта на неговиот татко, продолжува вршење на магија. Еден ден, како што тој почнал да рецитира стихови Schir hashirim во надеж да ги најде близнаци сопружници ветени од страна на неговиот татко, фенерот на масата оживува и скока пред големото огледало во собата. Ненадејната анимација на објектот, што значи подигање на границите меѓу субјектот и објектот, исто така може да се објасни од пан-детерминизам. Дон Педро де Узеда, кој и самиот се обврзува на науката за Кабализмот (Канибализмот) по смртта на неговиот татко, продолжил со вршење на магија. Еден ден, како што тој почнал да рецитира стихови Schir hashirim во надеж да се најде близнаци сопружници што беше ветено од страна на неговиот татко, фенерот на масата доаѓа на живот и скокнува од земјата за да се застане пред големото огледало во собата. Ненадејната анимација на објектот, што значи подигање на границите меѓу субјектот и објектот, исто така може да се објасни со пан-детерминизам. Во приказната за Meниппус на Луција, дете кое што ги воодушевува наречено емпусе се појавува пред Mениппус во форма на една убава жена; златен и сребрен прибор за јадење исчезнува така што како гости во куќата на суштество познат како демон на телесни желби (Поточки, 1992: 173) дознава за демонската природа на оваа жена на саемот. Атмосферата на салата се менува како што вистината се открива. Трансформацијата во текот на романот е фикционализирана со цел да привлече херои, како што демоните маскирани во форма на фер дами ловејќи ги ликовите одеднаш се претвораат во коски создавајќи вознемирувачки амбиент. Трансформација е честа појава во фантастичната приказна, но во рамките на ограничувањата на одреден пандетерминизам, тврдејќи дека постоењето на логично објаснување на сите појави и однос помеѓу сите субјекти и според Тодоров, можат да бидат откриени. (Тодоров, 2004: 113) Во романот, хероите имаа помош во наоѓање на вистината која продира во такви сегменти од значење врз основа на пан-детерминизам Фантастична Желба: Сексуалноста Сексуалноста во фантастична литература е различна од редовниот однос помеѓу мажите и жените, бидејќи тие или прикажуваат искуства со духови или демони, хомосексуални или инцести, кои не се прифатени во општеството. Забранетиот однос на ликовите во романот се преживува во соништата. 128

129 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Овој перверзен однос се развива како заговор и постепено го уништува јунакот. Односот со ѓаволот се искусува во случајат на Алфонс со неговите роднини близначки; Пашеко со неговата маќеа и нејзината сестра; Ландулф на Ферара со проститутката; Кабалистов Тхибауд, Meниппус на Луција и Ребека. Овие односи, до степенот на сексуалната на перверзија, сите биле оживувани со мртви. Мртви, вампири, духови и трупови биле избрани за да истакнат екстремни верзии на сексуалните желби. (Toјман, 2006: 66) Неправилните сексуални ориентации биле инцест односи, браќа и сестри кои имаат однос со една иста личност, разменување на близнаците. Емине и Зубејде рекле дека Алфонс можел да ги земе како сопруги ако тој премине во Ислам и прашање е дали тој ќе успее да ги помине овие тестови што е митолошки симбол за главниот лик да се соочува со предизвици. Бидејќи фантастичните кажувања се малку митски, овој дел од патот на протагонистот кореспондира со архетипска фаза во митологијата. Близнаци (духови, костури, љубовници близнаци, сестри, обесените браќа на Зото) биле лесни мотиви на романот. ( Тие се појавуваат како составен дел од обидот да се разбере ексцентричноста на психичкиот живот на близнаците. ) (Штеиметз, 2006:35) Алфонс, Пачеко, демонскиот слуга на Дон Педро де Узеда, Кабалистот и негова сестра Ребека сите имале односи со близнаци. Во буквален концептот на близнаци често се пренесува посебно доживување со која писателот го овластува раскажувачот да каже, но наместо тоа подоцна се одлучи на јунакот да му се каже за тоа,. (Штеиметз, 2006: 36) Инцестот се случил во приказната за Пачеко, кој одбил секс со неговата маќеа Камил де Тормес. Одлучиле да ја поминат ноќта во Вента Кемада и да се поздрават со својот татко, враќајки се од патување од Мадрид. Игнорирајќи ги предупредувањата на гостилничарот и неговите слуги против духови; Пачеко, како Алфонс, се нашол себе си во незгодни ситуации слушавањето на гонгот. Ѕвончето го симболизира почетокот на хоророт и чудниот настан, кој се користи како симбол на отворањето на инцест, односи со двете Камил и нејзината сестра Инесил, а во утринските часови се разбудил до телата на браќата Зото. Сексуалноста е една од најчестите елементи од фантастичниот универзум и обично се појавува како ѓаволски чин. Смртта, телата и духовите се sine qua non на оваа желба; чувството на постоење на невистинска љубов и сексуалноста му се опишува на читателот и заедно со херојот и можноста како што појавата на овие неприродни елементи се покажаа чудно и невозможно Волшебнички објекти/ мотиви Талисмански објекти/мотиви во фантастиката се значајни во однос на мистериозните својства што ги носат. Според Штеиметз фантастичниот свет е како антикварница исполнета со 129

130 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН мотиви кои недвосмислено поседуваат невообичаени сили. (Штеиметз, 2006: 37-38) Овие предмети, поставени со времената вредност, може да предизвикаат желба или одбивање. Ѕвонењето на полноќ често се повторувало во текот на романот. Камбаната е елемент што ја кренала на тенка линија помеѓу реалното и нереалното, како што се духови, демони, џении и духови се појавиле по камбаната. Алфонс има медалјон кој му го дала неговата мајка, а тој содржи некој остаток од вистински крст. Откако ветил дека ќе го носи цело време, сестрите се љубопитни за медалјонот. Коментирајќи во врска со нивниот неред, Алфонс соопштил (...но крстот ги плаши духовите само во темнината. (Поточки, 1992: 27) навестувајќи го читателот дека можеби овие две не се вистинити. Бидејќи Алфонс одбива да стане муслиман, тој се согласува да ги сонува сестрите во своите соништа и дава чесен збор дека ќе ги чува во тајност, според договорот што го направиле земајќи голтка од чашата осветена од Масуд, античкиот шеф на семејството на сестрите. Алфонс заспал за да го сонува ветениот сон. Утрото тој се разбудил покрај Кабалист под бесилка, забележал иста плетенка, доказ дека ѓаволот нив ги поседувал. Огледалото, еден друг воодушевувачки мотив, покрај дејноста на покажување слики, дела како медијатор и гласник меѓу јунакот и ѓаволски посед или слога со нив. Камбаната, крстот и светиот грал се христијански елементи и во овој роман каде што за Јудизмот, Исламот и Христијанството се раскажува рамо до рамо, овие мотиви биле алатки кои се за негова заштита или кои предизвикуваат чувство на уништување исто како и ефектот на преобразба Соништа Соништата во фантастичните приказните се користат како посредник помеѓу двете различни сфери. Мотивот, настанот или случајот го повикува јунакот да сонува, па сонот да посужи како механизам за да ја открие вистинската желба на ликот. Во неговиот сон, Алфонс се согласил да ги види роднините имплицирајќи ги скриените желби за сексуални односи со нив кои се откриени од неговите соништа. Зафрлениот предел го пренесува раскажувачот од вистинито кон невистинито што има најголемо влијание за суспензијата на читателот. Како што повторува дека Алфонс не може да каже дали она што го поминал е вистинито или не, тој има го има заразено читателот со ист вид на ментална комплексност. Фантастичната вистинитост се јавува ако она што го нарекуваме вистинско може да се реконструира благодарение на ефектот на соништата во нов формат во внатрешниот свет на луѓето. Фантастична основа ќе значи низа недоследности (Тојман, 2006: 64) Алфонс имал однос со неговите роднини и се онесвестил по земање лек во гралот бидејќи не сакал да премине на 130

131 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Ислам. Сонот и несвестицата се мотиви кои се користат за премин во различен универзум. Авторот го користил овој медиум во секоја прилика да го идентификува главниот лик со читателот и да ги споделат чувствата на страв, возбуда и вознемиреност. На крајот на првиот ден, авторот истакнува дека тоа е само сон. Алфонс следното утро се буди покрај Кабалист, како и покрај мртвите тела на двата браќа на Зото обесени на бесилка во Лос Херманос. Тие се вратиле во Вента Кемада и одејќи низ соби, Алфонс го нашол медалјонот кој неговите сестри го зеле од неговиот врат, сфаќајќи дека тој не го оставил таму. Реалноста, изјавил пред некој момент сега станал сон, уште еднаш оставајќи го читателот во дилема преку главниот лик. Раскажувањата постојано се пренесуваат во форма на соништа за одржување дилема помеѓу вистината наспроти имагинацијата на крајот на секои четиринаесет дена во романот тврдејќи дека дека инцидентите од претходниот ден биле само сон. Невообичаени настани се раскажани со претпоставка дека тие биле обични и се претпоставува тие инциденти се со цел да се постигне имагинарна вистинитост, но ова ниту е општа вистина, ниту приказна. Ова е реалноста на фантастичниот свет која е средена за свој закон Претскажување/Гатање/ Магија Искуствата од сите ликови во романот се одржаа од страна на гатања/ магии изведени од Дон Педро де Узеда, Кабалист. Магијата на Узеда ги повикала духовите на близнациѕе кои ќе навлезат во сите карактери, вклучувајќи ја и неговата сестра Ребека и престојувајќи како сите останати во истото преноќевалиште, Узеда ги изложил сите на проклетствата предизвикани од духовите близнаци. Според Каббала, луѓето се обновуваат секое утро како што се во романот, магичната атмосфера исчезнала и ликовите почнале со слушање на вистината за изминатата ноќ. Мотивот на Кабалист (Канибалист) во литература е постојано да го задржи вниманието на читателот, да се постави ексцентрична атмосфера и да постави основа за серија на настани. Во овој роман, преку неговите магии Кабалист предизвикале секој кои пристигнуваат во гостилницата во долината да доживеат слични случаи, па оттука и повторуваат сослушување на сличните приказни. Слушајќи ја приказната на Џулио Ромат од Пандесоуна, циганскиот шеф; Алфонс дознава дека Пандесоуна и Зото и неговите браќа се следбеници на големиот Шеик на Гомолез и расте љубопитноста за причината на оваа роднинска врска: Што е изворот на oваа врска се дознава во неколку последователни инциденти кои ме натераа да се посомневам и ме фасцинираа. Кој знае какви тајни има и со каква цел ги сокрива? (Поточки, 1992: 197)? Основните фантастични елементи на романот се бесењето на двете лица за кои се верува дека се браќа на Зото, наместо од кои двајца овчари од 131

132 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН долината беа уапсени и обесени, за кого Зото рекол: Ги познавав овие двајца мажи и знам дека извршиле неколку убиства. Сепак, се вели дека тие се лути на тоа што беа обесени на нашата цврста и дрска бесилка во ноќта со цел да предизвикаат хаос. Никогаш не сум бил сведок на било што од ова и не знам што да кажам во врска со тоа. Сепак, тоа е точно дека се случи, сум поминал во близината на бесилката во ноќта во неколку наврати, на месечина точно видов дека двете обесени машки тела не беа таму, но во утринските часови тие беа таму. (Поточки 1992: 122) Превезот на мистерија во романот е откриен во приказната на Кабалист, кој се обидува да ги заведе сопружниците и духови близнаци да ги прогонуваат поголемиот дел од ликовите. Што е кажано како вистина се претвора во необично како што е кажано во зборовите на Кабалист и откровението на тајната се повторува. 3. ДИСКУСИЈА Недостаток на одреден научен труд со принципите на фантастичниот жанр на Ракописот пронајден во Сарагоса и недостаток на анализа во врска со романот надвор од критиките на Ц.Тодоров во негово дело Фантастичност: структурен пристап на книжевниот жанр предвидено е да се направи во овој труд. Вклучувајќи ги фантастичните квалификации во целост, во оваа студија, постојат прашања за кои треба да се дискутира Особено на тема Алегорија. Тодоров вели дека фантастичноста се користи во дела како што се приказни, тој ја брани алегоријата и вели дека не треба да биде употребена во фантастичноста. Сепак, употребата на алегориските елементи во Пронајдениот Ракопис во Сарагоса на авторот подржува сфера на фантастиката. Психоаналитичкото упатување на симболот огледало симбол на егото беше искористена во романот како елемент на бајката. Така што, огледалото има симболична вредност, која го влече човекот кој доаѓа сам со неговото/нејзиното ега и оди во фантастичниот свет. Затоа, за разлика од Тодоров, се смета дека степенот на придонесот на алегорија може да биде дел од фантастичниот жанр. Причините за ова се објаснети под насловот алегорија. Главните наоди што се наведени во делот на резултатите покажуваат дека овој метод може да се примени и во други фантастични текстови на приказни и со додавање на класификацијата во делот Методи на фантастичниот жанр ќе има повеќе обвивен впечаток. Од овој аспект, ова дело е оригинално и укажува на применлив систем. 4. ЗАКЛУЧОЦИ Ракопис Пронајден во Сарагоза беше некомплетна поради краткиот животен век на нејзиниот автор, но доследно завршува со некое двосмислено финале поради прашањата за уредување на епизоди, а сепак основните елементи на фантастичноста се одржуваат во текот на романот, содржи скриени значења во нејзината внатрешна реалност. Суспензијата на 132

133 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 читателот и протагонистот постои до крајот на романот. Факторот страв, споен со интрадиегетска и метадиегетска приказна постепено се зголемува и со тоа ги одржува суспензијата и возбудата живи. Покрај тоа, карактеристичните елементи на фантастичноста, како што се невообичаените суштини, метаморфозата, сексуалноста, привлечни мотиви и соништата се вешто употребени. Во завршниот дел на романот, невообичаените инцидентите што се појавиле низ приказната, имаат логично објаснување. Фантастичниот текст создава амбиент во согласност со законот на природата и потоа се обидува да го наруши тоа со цел да го задржи читателот љубопитен сѐ додека мистериите се расплетуваат и делото се утврдува/ комплетира. Поточки, во приказната има за цел решавање на атмосферата на суспензија што ја создал со презентирање на логичното објаснување. Добро чуваната тајна на Алфонс за сестрите и покрај различните обиди од страна на Хермит, случајниот пристап на двајцата мажи кои биле обесени се фантастични индикатори. Сепак, кога ја слуша приказната за Дон Педро де Узеда, читателот заедно со главниот лик ја решаваат мистеријата. Ракопис Пронајден во Сарагоза завршува со двосмислености, а суспензијата останува. Сепак, со откривањето на коренот на настаните, невообичаеноста е намалена. Не постои морал на приказната, фантастичноста навистина нема таква функција. Тодоров зборува за два жанра. Покрај фантастичноста, тој ја нарекува и невообичаена ако на сметката на она што се случи на крајот се базира на окултни сили и чудно, кога настаните се поврзани со реалната причина. Невообичаена е непозната, никогаш видена и концепт на иднина, додека чудна, е поврзана со необјаснето, познато или поранешни искуства, а приори / емпириски знаења, според тоа поминат концепт. Примарната функција на фантастичноста, е дека суспензијата се одвива во сегашно време. Забележано е дека фантастичните елементи се често употребени низ романот и влијанието на овие елементи продолжува дури и на крајот на романот. Покрај чувството на мистерија, читателот доживува парадокс на донесување одлука за дилемата на реалноста, наспроти фикцијата. Во овој поглед, Пронајдениот Ракопис во Сарагоза ги има скоро сите карактеристики на фантастичен жанр во рамките на ограничувањата на фиктивниот свет. 133

134 Доц. д-р Шамил ЈЕШИЛЈУРТ, Рес.Асс. Елиф Есра ОНЕН 5. БИБЛИОГРАФИЈА Аслан П, P. (2010). Еден вид на постоење и не постоење на сенката на турската отоманска модернизација: Фантастичен роман ( ). Истанбул: Универзитетот Богазичи Оддел за Турски јазик икнижевност. Докторска дисертација. Елукин, J. (1997). Пронајдениот Ракопис во Сарагоза. Aмерикански научник, (66), 152. Женнет, Г. (2011). Дискурс на нарација, Есеј за метод: Издавачка куќа на Универзитетот Богазичи Џексон, Р. (1981). Фантазија: Книжевноста на субверзија. Лондон и Њујорк: Methuen. Меклин, И. (1996). Вовед. Џ. Поточки Низ Пронајдениот Ракопис во Сарагоза (превед. Иан Меклин). Лондон Пенгуин Букс. Моран, Б. (2007). Критички преглед на Турскиот рпоман 3, Од Севги Сојсал до Билге Карасу. Истанбул Контакнти публикаци Озлук, Н. (2011). Фантастичен роман во Турската литература Истанбул: Хиперлинк публикации Поточки, Џ. (1992). Пронајдениот Ракопис во Сарагоза (превед. Мелис Еџе). Истанбул : Издаваштво Ремзи Китабеви Штеиметз, J. L. (2006). книжевност (превед. Хасан Фехми Немли). Анкара : Издаваштво Дост. ТДК Речник на зборови од Западно потекло во Турски јазик tdk.gov.tr/index.php?option=com_ bati&arama=kelime&guid=tdk. BATI.5666d0cb45e7b Retrieved on: Тодоров, T. (2004). Фантастика, Структурен пристап кон книжевниот жанр (превед. Недрет Озтокат). Истанбул: Метис публикации. Тојман, Ј. О. (2006). Приказна на сон и магична вистинитост и фантастични елементи во римскиот свет на Назли Ерај Испарта: Универзитет Сулејман Демирел Оддел за Труски јазик и книжевност, необјавена магистерска теза. Ујгур, Е. (2006). Џин Поточки Патеписот на Кавказија: Весник на модерно турско истражување 3(2), Јонар, G. (2011). Потеклото, вонреденоста невообичаеноста фантастиката на турската книжевност Истанбул: Публикации АД. Јуџе, Н. Т. (2002). Просветителстворомантизмот-реализмот во Полската Литература. Анкара : Публикации на Министерството за култура Конфликт на интереси Авторот ијавува дека нема конфликт на интереси. 134

135 ХИКМЕТ 26 -Ноември

136 Доц. д-р Денис ЖЕРНОВСКИ, М-р Aјбејан СЕЛИМИ МОДЕЛ НА СРЕДИНИ ВАРИЈАНСИ КАДЕ САМО СРЕДСТВАТА СЕ РИЗИКУВААТ ВО ЕДЕН ПЕРИОД Доц. д-р Денис ЖЕРНОВСКИ Меѓународен универзитет Визион Гостивар Македонија М-р Aјбејан СЕЛИМ Меѓународен универзитет Визион Гостивар Македонија Примено: Редакција: Прифатено: Вид на статија 1.02 Општ научен труд РЕЗИМЕ Изборот на портфолио во инвестициите е задача на квадратно програмирање. Овие задачи имаат голема важност и примена во различни области. Bu problemlerin önemi büyüktür ve farklı alanlarda kullanılmaktadır. Овие задачи се применуваат при изборот на оптимално портфолио во моделот на средини и варијанси. Со портфолио анализата за дадените вредности на очекуван приход се минимизира ризикот во инвестицијата Во овој труд детално е опишана интеракција помеѓу функцијата на целта и ограничувањата во портфолио за еден период, практичнта примена е дадена со пример кој што е решен со помош на кодот во Wolfram Mathematica Клучни зборови: модел на средини - варијанси, ефикасна граница, средство, приход и ризик. 136

137 SINGLE-PERIOD MEAN -VARIANCEMODEL WITH RISKY ASSETS ONLY Doç. Dr. Denis JERNOVSKİ International VISION University, Gostivar - Macedonia denis.zernoski@vizyion.edu.mk Mr.sci. Aybeyan SELIM International VISION University, Gostivar - Macedonia aybeyan@vizyon.edu.mk ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 Received: Revised: Accepted: Article type: 1.02 General scientific articles АBSTRACT The problem of optimal portfolio is problem of quadratic programming, have major importance and application in different areas. This problems are applied in choosing the optimal portfolio in mean variance model. Portfolio analysis is for given values of the expected return on investment minimization of risk. This paper describes in detail the interaction between the objective function and constraints in the portfolio in single period for risky assets only and is given example for practical application and its code Wolfram Mathematica Key words: mean variance model, efficient frontier, asset, reward and risk. 137

138 Доц. д-р Денис ЖЕРНОВСКИ, М-р Aјбејан СЕЛИМИ 1 ВОВЕД Портфолио анализата на средини и варијанси ја дава првата квантитативнa врска помеѓу профитот и ризикот при инвестирањето. За класичниот пристап на средини и варијанси од 1952 година на Harry Markowitz [4], тој во 1990 година ја добива Нобеловата награда за економија. Овој пристап го дава првиот систематски третман на дилемата со која секој инвеститор се соочува: спротивставените цели на висок профит наспроти превземениот низок ризик. За ова фундаментално прашање Markowitz предложил параметарски модел за оптимизација, кој е доволно општ за да обфати значителен број на практични ситуации и е доволно едноставен за теоретска анализа и добивање на нумеричко решение. 2. Оптимизација на портфолиа Да претпоставиме дека имаме одрeден паричен износ М, кој треба да се подели на три инвестиции со процентни повратни стапки r 1,r2 и r. Ако 3 инвестираме количини x 1, x2 и x 3 тогаш нашиот вкупен приход се одредува со r x + r x + r x ρ. ( x) = % 1 M Ако трошоците поврзани со i тата инвестиција се пресметани со c ixi тогаш вкупниот трошок од инвестирањето е C = c + 1x1 + c2x2 c3x3 Да претпоставиме дека имаме вкупен приход ρ p кој сакаме да го оствариме со најмалку трошоци. Тогаш ние треба да ги најдеме x 1, x2 и x 3 решавајќи ја задачата (1.1) на математичко програмирање. min cx 1 1+ cx 2 2+ cx 3 3 со ограничувања rx 1 1+ rx 2 2+ rx 3 3= Mρ p (1.1) x1+ x2 + x3 = M x1 0 x2 0 x3 0 Оваа задача е пример на задача на математичко програмирање со равенствени и неравенствени ограничувања. Неравенствените ограничувања во задачата ги има заради тоа што инвестициите мора да се позитивни. Ако задачата ја решаваме без ограничувања, тогаш за да ги намалиме трошоците во алгоритмот на решавање треба еден или повеќе од износите x i да се големи или негативни. Задачата (1.1) е задача на линеарно програмирање. Ако се има предвид дека негативната инвестиција предизвикува високи задолжувања, тогаш инвестицијата која што е дадена горе подобро е да се претстави како задача на нелинеарно програмирање. Односно како 3 i= 1 ( ) min cx 1 1+ cx 2 2+ cx 3 3+ K ψ xi со ограничувања: 138

139 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 rx 1 1+ rx 2 2+ rx 3 3= Mρ p (1.2) x1+ x2 + x3 = M. каде што К е голема позитивна константа и функцијата ψ е дефинирана како 0, êo a 0x ψ ( x) =. 2 x, àêî x< 0 Функцијата на целта во оваа задача е нелинеарна (за некои вредности на x i е квадратна, а за некои линеарна) и има две равенствени ограничувања. Равенствените ограничувања во задачите на математичко програмирање се користат за одредување на непознатите. Така, на пример со x3 = M x1 x2 ние задачата (1.2) можеме да ја трансформираме во задача на математичко програмирање со две променливи ( ) ψ ( ) min cx 1 1+ cx 2 2+ c3 M x1 x2 + K xi со ограничувања: ( ) p 3 i= 1 rx + rx + r M x x = Mρ. [1] 2. МЕТОД 2.1 Модел на средини варијанси во еден период Да разгледаме инвестирање во n средства на одреден временски период. Со x v ќе го означиме вложениот капитал n во средството ν, со x векторот на n портфолија и со r случајниот вектор за враќање на средствата. Сите овие величини се користат за пресметување на капиталот на вложувањето во средствата rx v v на крајот на инвестицијата. Да претпоставиме дека случајниот вектор r е даден со математичкото очекување ( r) r = E и матрицата на варијанси и коваријанси T T Σ= E ( r r)( r r) E rr = rr Матрицата на варијанси и коваријанси во развиена форма се запишува како: σ 1 σ12 Σ = σ 1n σ σ σ n каде ij cov ( ri, rj ) σ1 n σ 2n σ n σ = за i j, и ( ) σ = σ = V r. 2 ii i i Изборот на специјално портфолио значи определување на одредена распределба за вкупниот приход (или T конечниот капитал) w = r x. Анализата на моделот на средини и варијанси во еден период има за цел формирање на најпосакуваните распределби на враќање преку соодветно портфолио, каде што инвестирањето зависи само од првите два момента на r (математичкото очекување и матрицата на варијанси и коваријанси). Дефиниција 2.1 Приход на портфолио се вика средната вредност на вратените средства, односно ρ T T ( x) = E( r x) = r x T 139

140 Доц. д-р Денис ЖЕРНОВСКИ, М-р Aјбејан СЕЛИМИ каде што со r е означен векторот ( ) r1, r2,..., r n и со х е означен векторот на x1, x2,..., x n. инвестициите ( ) Дефиниција 2.2 Ризик на портфолио се вика варијансата на вратените средства, односно R 2 [ ] 2 T T T ( x) = σ ( r x) = E ( r x E( r x ) = E T T [ x ( r r )( r r ) x ] = услов за достигнување на посакуваниот приход ρ, а дадени се на следниот начин: 1 min x 2 ( ) R x (1.4) со ограничувања: e T x = 1 ρ ( x ) = ρ. Во овие случаи целта на инвеститорот се двои помеѓу функцијата на целта и приходот [3] Ризикот во матричен облик се запишува како: T R( x) = x Σx Постојат повеќе облици на моделот на средини и варијанси, но најпознат е следниот облик max µρ (1.3) 1 ( x) R( x) x 2 со ограничувања: e T x = 1 =. Со функцијата на целта се моделираат, посакуваните цели на инвеститорот и размената (взаемниот однос) помеѓу ризикот и приходот, додека ограничувањето наречено буџетна каде што e n, e ( 1,1,...,1) равенка e T x = 1 го преставува почетниот капитал кој се означува со w 0 (без губење на општоста може да се земе дека w = 1 0 ). Во повеќе случаи се преферира модел со функција на цел која што е блиска на оригиналната задача. Во овие модели се бара минимум на ризикот при ограничувања на буџетната равенка и 2.2 Диаграм на портфолиото и допуст ниво множество Сите инвестиции и портфолија можеме да ги карактеризираме со очекуваната вредност на приход r и стандардната девијација σ. Тогаш, секое портфолио може да се прикаже како точка од r σ рамнината. Да разгледаме случај на портфолио кој се состои од две инвестиции D1( r1, è 1) D, 2( r2 2) Нека [ 0,1] x = 1 σ σ. α е реален број и α и x 2 = α се количини на инвестиции во портфолиото. Ваквото портфолио може да се прикаже во r σ рамнината со помош на резултатот од следната лема, каде што графикот на кривата зависи од σ 12. Лема 2.1 (Портфолио дијаграм лема) Кривата во r σ рамнината дефинирана со ненегативна комбинација на D ( r, σ ) и (, ) D2 r2 σ 2 лежи во внатрешноста на триаголната област определена со точките 1( 1, 1) (, ) D r σ, D r σ и А при што точката А се 140

141 ХИКМЕТ 26 -Ноември 2015 наоѓа на r оската и има r координата r1σ 1 + r2σ 2 A =. σ 1 + σ 2 Доказ. За приходот на портфолиото важи ( α) ( 1 α) 1 α 2 r = r + r. Тогаш стандардната девијација е ( α ) = ( 1 α ) σ + 2α ( 1 α ) σ α σ σ Ако со c го означиме коефициентот на 2 σ ( α ) = ( 1 α ) * = ασ ( 1 α ) 2 σ ασ 1 = σ1 σ1 α σ 2, α < σ1 + σ 2 σ1 ( 1 α ) σ1, α σ + σ. Правите кои ја одредуваат долната граница се сечат во точката А. За ( 1,1 ) c кривата се наоѓа внатре во триаголникот (види Слика 2.1) со што го комплетиравме доказот на лемата σ 12 корелација c =, за стандардната девијација може σда 1σ 2запишеме ( α ) = ( 1 α ) σ + 2cα( 1 α ) σ σ α σ σ Бидејќи 1 1 σ α е растечка по с. За c = 1 ја добиваме горната граница на функцијата σ, т.е. c, функцијата ( ) * ( α ) = ( 1 α ) σ + 2α ( 1 α ) σ σ α σ σ = (( 1 α ) σ + ασ ) 2 ( 1 α ) σ 1 + ασ 2 =. Аналогно за c = 1, ја добиваме долната граница на функцијата σ, т.е ( α ) = ( 1 α ) σ 2α ( α ) σ σ α σ σ + * 1 1 = 1 (( 1 α ) σ ασ ) 2 ( 1 α ) σ 1 ασ 2 = Слика 2.2 Допустливо множество Да претпоставиме дека имаме n инвестиции кои може да се престават како точки во дијаграмот. Со користење на сите можни вредности на количините на инвестирање формираме портфолио n т.ш. x = 1. i= 1 i Множеството точки кои го преставуваат 141

142 Доц. д-р Денис ЖЕРНОВСКИ, М-р Aјбејан СЕЛИМИ портфолиото се вика допустливо множество. Допустливото множество е конвексно множество (види Слика 2.2). Левата граница на допустливото множество се вика множество од минимални варијанси, бидејќи за дадена вредност на приходот, допустливата точка со најмала стандардна девијација одговара на точка која се наоѓа на левата граница. Множеството од минимални варијанси е конвексната крива дадена во Слика 2.3. На сликата гледаме дека точката (,r ) Слика 4.3 Минимална варијанса σ * * претставува глобално портфолио со минимална варијанса. Горната граница на множеството со минимални варијанси се вика множество на ефикасни портфолија или ефикасна граница. Ако за фиксиран ризик ги разгледаме сите портфолија со дадена стандардна девијација тогаш портфолиото со најголем приход е ефикасно портфолио, кој се наоѓа во горниот дел на границата, Слика 2.4. [2] Слика 2.4 Ефикасна граница 2.4. Модел каде само средствата се ризикуваат 142