Тргување на светската берза за почетници

Transcript

1 Тргување на светската берза за почетници

2 1. ВОВЕД... 7 Зошто е важен девизниот курс? ВОВЕД ВО FOREX... 9 Што е тоа Forex?... 9 Историја на парите ИСТОРИЈАТ НА ПАРИТЕ НА МАКЕДОНИЈА Монети на македонските владетели Римски монети Римски денари Византиски монети Венецијански грошеви и српски динари Отомански монети Македонски денар Улога на Централната банка и на паричната маса Парична маса Tргување со девизи и девизни курсеви Кратка историја на FOREX и учесниците на пазарот Историја на Forex Учесници на FOREX пазарот КАКО СЕ ТРГУВА НА FOREX Oзначување на валути и валутни парови Oсновна и контра валута Директна и индиректна котизација Пресметување на P&L (биланс на успех, профит или загуба) Rollover каматa Margin trading Видови на налози за тргување Market order (налог по пазарна цена) Лимит налог Стоп налог (Trailing stop) Entry налог Видови на сметки кои можете да ги отворите кај Forex брокерите Профили на валутите ФУНДАМЕНТАЛНА ЗНАЛИЗА Девизен курс во подолг рок Фактори кои влијаат на девизниот курс Девизен курс во пократок рок Услов на паритет на каматни стапки Рамнотежа на девизниот пазар Промени во рамнотежниот девизен курс: два примера Преглед на поважните фундаментални индикатори - EUR Преглед на поважните фундаментални индикатори - USD Календар на економските извештаи Останати фактори кои влијаат на forex пазарот Политички промени Општествени фактори Изјави на влијателни луѓе Злато и нафта Вообичаена пракса на "фундаменталистите" Oтстапување од објавените податоци Carry Trades Поврзаност со берзата на акции Tргување на база на вести и настани ТЕХНИЧКА АНАЛИЗА Oсновни постулати

3 Oсновни чекори во анализата Oсновни видови на графикони Линиски графикон Палкa (Bar chart) Столбчиња Point & Figure Jaпонски свеќи Tрендови Видови на трендови Линии на поддршка и отпор (Support and Resistance) Kaнали Формации на промена на трендот Формации за продолжување на трендот Jaпонски свеќи Структура на свеќите Долга свеќа (Long day) Кратка свеќа Marubozu Spinning Tops Doji Dragonfly Doji Gravestone Doji Four Price Doji Long Legged Doji Black Hammer (Black Paper Umbrella) Inverted Black Hammer White Hammer (White Paper Umbrella) Inverted White Umbrella Engulfing formacije Harami Morning Star Evening star (Вечерна ѕвезда) Three white soldiers Гепови Елиотови бранови (Elliott Waves) Фибоначи броеви и нивоа Технички индикатори Подвижни просеци Oбичен подвижен просек (Simple Moving Average SMA) Пондериран подвижен просек (Wighted Moving Average WMA) Eкспоненцијален подвижен просек (Exponential Moving Average EMA) Примена на подвижните просеци во берзанската трговија Bollinger Bands Oсцилатори Индекс на релативна сила (Relative Strength Index RSI) Stohastik индикатор (Stochastic) MACD Индекс на конвергенција/дивергенција на подвижните просеци Заклучок за применливоста на осцилаторите УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИКОТ Големина на трејд и правилото 2% ризик Aко изгубам X%, колку ми треба да се "вратам"? Хеџинг Tргување со стратегијата Стилови на тргување Скалпирањe

4 Daytrading Swing Trading Position trading Кој стил да се избере? ВОВЕД ВО ПСИХОЛОГИЈАТА НА ТРГУВАЊЕ Примерот на Ротшилд Донесување на одлуки врз основа на факти и предрасуди Maсите не знаат

5 5

6 6

7 1. ВОВЕД Повеќето држави во светот имаат своја сопствена валута: Македонија има денар, САД имаат долар, во Европската монетарна унија валута е еврото, во Бразил е реал, а во Индија е рупја. Трговијата меѓу државите подразбира меѓусебна размена на различни валути (се почесто тоа се банкарски депозити деноминирани во ралични валути). Кога некоја американска компанија од странство ќе купи стока, услуги или финансиски инструменти, американските долари мора да се разменат за странската валута. Вредноста на некоја валута во однос на некоја друга се нарекува девизен кусрс. Тој влијае на стопанството и на нашето секојдневие затоа што кога ќе порасне вредноста на домашната валута во однос на странската валута, странската стока за нас станува поефтина, а нашата стока за странците станува поскапа. Кога вредноста на домашната валута ќе опадне, странската стока за нас станува поскапа, а нашата стока за странците станува поефтина. Трговијата со девизи и банкарски депозити деноминирани во одредени валути се одвива на девизниот пазар. Трансакциите кои ќе се извршат на девизниот пазар го одредуваат девизниот курс меѓу валутите, а тој пак ја одредува цената за купување на странската стока и финансиските инструменти. Постојат два вида на девизни трансакции. Примарните се нарекуваат спот (промптни) трансакции и подразбираат моментална (во рамките на два дена) размена на банкарските депозити. Терминските трансакции подразбираат размена на банкарските депозити во одреден ден во иднина. Спот (промптен) девизниот курс е девизен курс за спот (промптна) трансакција, а терминскиот девизен курс е девизен курс за терминска трансакција. Кога вредноста на некоја валута ќе се зголеми, велиме дека дошло до апресијација, а кога нејзината вредност ќе се намали, велиме дека дошло до депресијација во однос на некоја друга валута. На почетокот на 1999 година, еврото на пример вредело 1,18 долари, a на 5 февруари 2003 година, неговата вредност изнесувала 1,08 долари. Значи, еврото депресирало за 8% те. (1,08-1,18) / 1,18= -0,08 = - 8%. Во согласност со тоа, ако земеме предвид дека вредноста на доларот на почетокот на 1999 година изнесувала 0,85 евра по долар, а на 5 февруари 2003 година изнесувала 0,93 евра по долар, можеме да кажеме дека американскиот долар апресирал за 9% : (0,93-0,85) / 0,85 = 0,09 = 9%. Зошто е важен девизниот курс? Девизниот курс е важен затоа што влијае на релативната цена на домашната и на странската стока. Цената на француската стока во долари се одредува врз основа на интеракцијата на два фактора: цената на француската стока во евра и девизниот курс меѓу еврото и доларот. Да препоставиме дека госпоѓа Смит од Њујорк е љубител на вино и дека одлучила да купи шише француско вино Chateau Lafite Rothschild од 1961 година (велат дека тоа била одлична берба) како би ја збогатила својата колекција. Доколку цената на виното во Франција изнесува евра, а девизниот курс 1,08 долари по евро, виното, госпоѓа Смит ќе ја чини долари (те eврa X 1,08 долари по евро). Да претпоставиме дека г-ѓа Смит го одложила купувањето за два месеца и до тогаш еврото апресирало на 1,20 долари по евро. Доколку домашната цена на шише вино Chateau Lafite Rothschild и понатаму биде евра, неговата доларска цена ќе се зголеми од долари на долари. Меѓутоа апресијацијата на истата таа валута ќе направи цената на странската стока во таа земја да биде поефтина. Ако е девизниот курс 1,08 долари по евро за компјутерот Compaq кој чини долари, Пјер, кој е програмер во Франција, ќе плати еврa; ако се зголеми девизниот курс на 1,20 долари по евро, компјутерот ќе го чини само евра. Депресијацијата на еврото ја намалува цената на француската стока во Америка, но ја зголемува цената на американската стока во Франција. Доколку вредноста на еврото опадне на 0,90 долари, г-ѓа Смит шишето вино Chateau Lafite Rothschild ќе го плати само 900 долари наместо долари, додека Пјер за купување на компјутерот Compaq ќе мора да одвои евра, а не евра. 7

8 Примерите не наведуваат на следниот заклучок: Кога валутата на некоја земја апресира (кога вредноста ќе и се зголеми во однос на друга валута), стоката на таа земја во странство станува поскапа, а странската стока во таа земја станува поефтина (ако не се менуваат домашните цени во двете земји). Спротивно на тоа, кога валутата на некоја земја депресира, нејзината стока во странство станува поефтина, а странската стока во таа земја станува поскапа. Апресијацијата на валутата на домашните производители им отежнува својата стока да ја продаваат во странство и ја зголемува конкурентноста на странската стока на домашниот пазар затоа што таа е поефтина. Апресијацијата на доларот од до почетокот на година му наштетила на стопанството на САД. На пример, американската индустрија за челик не била протресена само затоа што продажбата на американскиот челик во странство опаднала затоа што тој бил поскап туку и затоа што продажбата на релативно поефтиниот странски челик во САД се зголемила. Иако апресијацијата на американскиот долар загрозила некои од домашните компании, за американските потрошувачи била од корист затоа што странската стока била поефтина. Поради јакиот долар паднале цените на јапонските видео рекордери и фотоапарати, како и цените на туристичките аранжмани во Европа. 8

9 2. ВОВЕД ВО FOREX Што е тоа Forex? Најголем пазар на светот FOREX и FX се кратенки на изразот "FOReign Exchange" (трговија со валути) и претставува вонберзански девизен пазар. FOREX е најголемиот и најликвидниот пазар на светот со дневен промет од околу 3 трилиони US долари (3,000,000,000,000), што е околу 30 пати повеќе од прометот на NYSE и NASDAQ заедно. FOREX е меѓубанкарски и интердилерски паричен пазар, што значи дека со валутите се тргува директно меѓу банките, дилерите и инвеститорите кои сакаат да диверзификуваат, шпекулираат или да хеџираат валутен ризик. Forex не е пазар во класичната смисла на зборот, затоа што не е централизирано место на кое се вршат активностите околу тргувањето. Поради тоа се вели дека е Forex OTC (over-the-counter), односно, вонберзански пазар. Тргувањето меѓу учесниците во Forex се одвива по пат на компјутерски терминали и интернет на илјада локации низ целиот свет во ист момент. Поради големината на поедини трансакции и високите финансиски барања, до неодамна, валутниот пазар не им беше достапен на малите инвеститори, така да трговијата се вршела меѓу банките, дилерите и повремено големите шпекуланти. Денес, со помош на левериџ, на големте позиции може да се влезе со релативно мал износ на капиталот (маргина), така да овој пазар стана поликвиден од било кога до сега и достапен е за голем број на инвеститори акции спрема 4 пара главни валути На њујоршката берза како најголема на светот, листирани се околу 4500 акции. На NASDAQ уште околу Со кои акции ќе тргувате? Имате ли време да анализирате и да го одберете најдоброто? Имате ли софтвер? Имате ли знаење? Да пресметаме: за анализа имате 10.8 секунди по фирма! Нема посредници Пазарот на акции се состои од поголем број на централизирани берзи. Еден од проблемите со централизираните берзи е постоењето на посредник. Било кој учесник кој се наоѓа меѓу трејдерот и купувачот/продавачот на хартии од вредност или на друг инструмент со кој се тргува, значи додатни трошоци. Овие трошоци може да бидат изразени во вид на време потребно за извршување на налогот или во вид на додатни провизии. Спот пазарот на валути ги исклучува посредниците и на клиентите им овозможува да работат во директна интеракција со маркет мејкерот. Поради тоа Forex трејдерите имаат побрзо извршување на налозите и пониски трансакциски трошоци. Работно време (24-часовна ликвидност) Тргувањето на Forex се одвива без престан 24 часа од недела навечер во 22:00 до петок навечер во 23:00 по белградско време (GMT+1 или EST+6). Повеќе не морате да чекате берзата да се отвори, додека вестите за некое случување веќе се на улица, ниту пак морате да го прекинете тргувањето затоа што на берзата и завршува работното време. Постојат три основни економски временски зони кои се важни за тргувањето на Forex. Работниот ден првин почнува на Далечниот Исток. Кога активноста во Јапонија, Сингапур и Сиднеј почнува да се намалува, европските пазари (Франкфурт, Цирих, Лондон) почнуваат да работат. Неколку часа подоцна, стартуваат американските пазари (Њујорк, Чикаго, Торонто, Мексико). Кога Америка ќе почне да успорува, Далечниот Исток повторно почнува да работи. На овој начин Forex, како светски пазар за валути, функционира 24 часа, и го елиминира ограничувањето на тргувањето во текот на неколкуте работни часа на локалните берзи Beograd, Frankfurt London New York Sydney Tokyo 9

10 Брзина и квалитет за извршување на налогот Како резултат на неспоредливата ликвидност на Forex спот пазарот, брзината и квалитетот на извршувањето на налогот е многу пред оние на пазарот на акции, но и на другите пазари. Цените и податоците кои се појавуваат на платформите за тргување се во реално време и налозите се извршуваат моментално. Можност за заработка и кога е пазарот во пораст и кога е во пад Во секоја отворена FX позиција, трејдерот во исто време купил една валута (long позиција) и продал друга (short позиција). Ѕhort позиција е онаа во која трејдерот продава една валута во очекување на пад на нејзината вредност, а потоа, кога тоа ќе се случи, ја купува по пониска цена. На тој начин може да се реализира заработка и кога е пазарот во пад. Пониски трансакциски трошоци Многу е поисплатливо да се тргува на Forex отколку на другите пазари, како во поглед на висината на провизијата, така и на вкупните трансакциски трошоци. Online Forex брокерските куќи не наплатуваат провизија ниту надомест, обезбедувајќи им при тоа на трејдерите пристап до сите пазарни информации и софтверски алати. Од друга страна, провизијата за тргување со акции кај оnline брокерите се движи од 7 до 30$ или од 0,3% дo 1%. Уште една важна работа која треба да се има предвид е ширината тнр. "спред" (spread). Spread е разликата меѓу bid/ask цената (цена која се нуди и цена која се бара) во одреден момент. Од оваа разлика во цената се финансираат online Forex брокерските фирми. Подобар левериџ Левериџ од 100:1 е вообичаен кај online Forex тргувањата, иако тој може да се движи во распон од 50:1 дo 400:1. Левериџ е односот меѓу парите кои ги имате на сметка и вкупната вредност на трансакцијата во која можете да влезете со тоа количество на пари. Практично, тоа значи дека со своите EUR, при левериџ од 100:1, Вие можете да отворите позиција од EUR, те. потребен ви е само 1% од капиталот. Кај equity брокерите, односно брокерите кои се бават со посредување во трговијата со акции, левериџот е 2:1. 10

11 Историја на парите 1 Парите се сето она што обично се прифаќа како платежно средство при купувањето на добра и услуги, и плаќањето на обврски и даноци. Парите се сето она што се прифаќа како средство за размена. Тие, исто така, служат и за изразување на вредноста и единиците. Валута Општо прифатен облик на пари (опфаќа хартиени и ковани пари) кој го емитувала државата и кој кружи во рамките на економијата на една земја. Се користи како средство за размена за добра и услуги и ја чини основата на трговијата. Историјата на парите почнува во моментот кога луѓето научиле да тргуваат така што предметите кои ги имале ги разменувале за предметите кои им биле потребни. Кога сакале да набават секира, требало да најдат некого кој ја има и кој е подготвен да ја замени за нешто што го имаат тие. Овој принцип важи и денес, но во нешто измента форма: во замена за стоката која ни е потребна на продавачот му даваме пари, а тој тие пари може да ги користи за купување на нешто друго. НА ПОЧЕТОКОТ БЕШЕ ТРАМПА Нашите најрани предци си биле самите себе си доволни, си обезбедувале храна, облека и засолниште во својата околина. Ретко им останувало нешто за размена. Меѓутоа, со формирањето на племиња и заедници, ловот и собирањето на храна станале се поуспешни; повремено се појавувале и вишоци. Племето кое имало вишок на животинска кожа, а немало доволно жито, можело својот вишок да го размени со племето кое имало многу храна, но немало кожи. Така настанала трампата. Како се развивало општеството, така и трговијата го доживеала својот подем. Можеби е најпознат пример оној од 1626 година, кога извесен Питер Минуит разменил монистра и останати дреболии, кои вределе 24 долари, за островот Менхетен, чија вредност денес се проценува на 100 милијарди долари. ТРАМПАТА НЕ Е ТРАНСАКЦИЈА Долго време и енергија биле потребни за да се пронајде некој кој го има токму она што ви е потребно и кој е подготвен да го преземе она што вие можете да му го понудите. Не е секогаш лесно да се усогласите околу тоа колку нешто вреди. Колку кожи вреди една корпа со жито? Што се случува ако за плуг треба да дадете крава и половина? Вредноста на стоката за трампа зависи од нејзиното количество. Во Рим војниците често пати биле исплатувани со вреќички со сол, па од таму потекнува и зборот salary (платa), затоа што солта ја немало во доволни количества, а им била потребна за конзервирање на храната. Во Европа 1393 година, кога цените на увозните зачини биле многу високи, а зачините воглавно ретки, фунта шафран вредела колку и коњ за влечење. За фунта ѓумбир можело да се купи овца (денес фунта ѓумбир вреди 2 долара, а фунта шафран чини околу долари). СЕ СĖ МОЖЕ ЗА ПАРИ Со подемот на трговијата, се појавија и парите. Купувачите и продавачите го прифатиле системот за утврдување на вредноста и се договориле што се може да се прифати како средство за плаќање. Зборот валута, или второто име за пари, означува се што може да се користи за плаќање. Во античкиот период, стоката била еден од основните облици на валута. МЕТАЛОТ СТАНУВА СТАНДАРД Веќе 2500 години пред новата ера разните благородни метали како што се златото, среброто и бакарот се користеле во Египет и Мала Азија за плаќање на стоки и услуги. До 700 година пред новата ера, во кралството Лидија парите се ковале од електрум, легура на злато и сребро со бледожолта боја. Овие пари биле многу вредни, трајни и лесни за носење. Покрај тоа, не можеле да се уништат или да се расипат по пат до пазарот. Со појавата на кованите пари, се плаќало по пат на тали, односно со 1 Во ова поглавје користени се материјали од сајтот на "TheWall Street Journal Guide to Understanding Money and Investing" ( 11

12 одбројување на точен износ, а не со мерење на тежината. На овој начин, се поедноставил системот за размена. Долго пред тоа, релативната вредност на валутата се утврдувала во однос на племенитите метали, и тоа најчесто во однос на злато или сребро. Од тамо потекнуваат и изразите како што се фунта стерлинг или златен стандард. Меѓутоа, денес националните стопанства вредноста на својата валута не ја базираат на резервите на благородните метали. Почнувајќи од 1971 година, златото не е веќе единствено мерило за вредност, затоа што таа година развиените земји престанале да ги откупуваат своите хартиени пари за злато. ПОТЕКЛО НА ХАРТИЕНИТЕ ПАРИ Иако за претходници на хартиените пари може да се сметаат сметките и признаниците кои ги користеле Вавилонците уште 2500 години пред новата ера, најстарите банкноти водат потекло од Кина. Во времето на Кублај Кан, 1273 година, банкнотите се изработувале од кора од дудинки. На банкнотите бил неговиот печат и потписот на неговиот благајник. Најстарите сочувани пари се кван. Овие пари, со димензии околу 8 1/2x11 инчи, се користеле во Кина за време на династијата Минг, во периодот меѓу и година. Американскиот долар води потекло од сребрените пари познати под името јоакимшталер кои 1518 година ги ковал во долината (thal) Јоаким во Бохемија. Овие пари имале широка употреба и во Холандија се викале даалдер, во Скандинавија далер, а во Англија долар. Покрај САД, најмалку уште дванаесет земји за својата валута го користат името долар. Во почетокот ситуацијата со американскиот долар била хаотична, и тоа траело се додека во 1863 година не бил донесен Законот за банкарство со кој е воспоставена единствена валута. До тогаш, банките користеле хартиени пари (кои се викале скрип), но не биле секогаш во состојба да ја задоволат побарувачката на своите клиенти за цврста валута (под која се подразбирале златни и сребрени пари или специи). Специите можеле да бидат златни и сребрени шипки или готовина. Обично за долар се добивал само дел од неговата номинална вредност. Доларот некогаш имал подлога во злато и сребро. До 1963 година американските меници се викале сребрени сертификати. Денес тоа се ноти на Централната банка (Federal Reserve) на кои како подлога им служи само економскиот интегритет на САД. Тие не може да се заменат за специи. Во Европа првите пари се испечатени во Шведска во 1661 година. Првите хартиени пари во Британската империја биле во форма на соло меници. Со овие пари во 1690 година се исплаќале војниците во Масачусетс на кои поради неуспешната опсада на Квебек не можело да им се подели пленот како награда. Ваквиот начин на плаќање станал популарен и во другите колонии, иако војниците не биле баш воодушевени со овој начин на исплата. Во САД сребрениот долар не се ковал се до 1792 година, така да сосема е сигурно дека паричката која младиот Џорџ Вашингтон ја фрлил преку реката Потомак не била долар. ИСТОРИЈАТ НА ПАРИТЕ НА МАКЕДОНИЈА Монети на македонските владетели Историјата на македонското кралско ковништво започнува со Александар I Филхелен ( г.пр.н.е). Имено, по повлекувањето на Персијците, околу 480 г.пр.н.е. започнало политичкото анектирање на областите Крестонија, Бизалтија и Мигдонија кон Македонија. Во регионот што го населувале Бизалтите се наоѓала планината Дисорон позната по своите богати рудници од кои, според Херодот, Александар I добивал по еден талант сребро дневно(околу 26 кг). Пред 480 г. пр.н.е., заедницата на Бизалтите издавала свои монети чии претстави останале исти со нивното влегување во Македонското Кралство,така што практично овие монети, на чија реверсна страна било додадено името на Александар, претставувале негови први парични изданија. Покрај поголемите номинали, во периодот помеѓу 476/75 и 460 г.пр.н.е Александар емитувал октооболи и тетроболи, обележани со буквите А и Н. Овој македонски паричен систем бил заснован врз феникискиот тежински стандард, односно бил негова редуцирана варијанта. За време на своето владеење Пердика II водел мудра и флексибилна политика и склучувал сојузи во зависност од политичката ситуација, со што успеал да го зачува територијалниот интегритет на неговото кралство. Ковал само сребрени монети со помали номинални вредности тешки и лесни тетраболи, диоболи и оболи можеби заради недостатокот од сребро со кој се соочувал, но и заради потребата од поголема монетаризација на неговата економија. Неговите тетроболи и диоболи имаат иста 12

13 иконографија како монетите на неговиот татко, но на оболите на Пердика II за првпат бил претставен Херакле, митскиот предок на Македонците. Наследникот на Пердика II, кралот Архелај ( г.пр.н.е) ја претворил Македонија во значајна економска сила во поширокиот регион. Во историјата е запаметен како голем градител и реформатор кој, меѓу другото ја преселил македонската престолнина од Ајга во Пела и организирал македонски олимписки игри во Дион, бидејќи на варварите им било забрането учество на хеленските олимписки игри. Во однос на неговата монетарна политика, Архелај останал забележан заради реформата со која бил променет дотогашниот тежински стандард, односно за основа на паричниот систем бил прифатен т.н. лидиско персиски стандард, но со локални карактеристики. Покрај тоа, повторно биле воведени големи номинали во сребро коишто требало да ги задоволат потребите на надворешната трговија. За потребите на локалниот пазар биле ковани поситни сребрени номинали, како и бронзени пари коишто за првпат биле воведени во употреба во 400 г. пр.н.е. Се чини дека иконографијата на парите ја отсликува потребата на Архелај да го истакне своето аргеадско потекло. Очигледноста на оваа намера е забележлива преку изразеното присуство на претставата на Херакле, како и претставата на волкот што требало да алудира на легендата за основањето на градот Арг. Во времето на Филип II Македонски, Македонија станала најмоќна држава. По неговото доаѓање на власт започнало ковањето на Филиповите сребрени пари во Пела. Со монетарната реформа којашто била спроведена во 345г.пр.н.е. Филип II првпат во монетарната историја на Македонија вовел златна номинала. Златниот статер бил кован во истите ковници во кои биле произведувани сребрените пари, а заради флексибилност на монетарниот систем биле издавани и неговите фракции: ½, ¼, 1/8 и 1/12 од статерот. За статерите бил користен атичкиот тежински стандард, додека за тертадрахмите локалниот македонски тежински стандард. Паричниот систем на Филип II бил триметален, па покрај статерите и тетрадрахмите во Пела и Амфилон веројатно биле ковани и неговите бронзени пари. Сите тие продолжиле да бидат ковани во негово име долго време по неговата смрт. По смртта на Филип II, на престолот дошол неговиот син Александар III Македонски еден од најголемите и најхаризматичните војсководители во историјата на човештвото. Во текот на своето владеење успеал да ја прошири територијата на Македонија од Египет до Индија и на тој огромен простор во циркулација биле неговите златни, сребрени и бронзени пари кои се ковале во триесетина ковници низ целата империја. Моќта на Александар Македонски, како и високата чистота на металот од кој биле ковани неговите пари условиле овие монети да станат општоприфатено меѓународно платежно средство. Паричниот систем на Македонската Империја во овој период се засновал врз атичкиот систем. Златни деноминации биле дистатер, статер, ½, ¼ и 1/8 статер, а сребрени биле декадрахми, тетрадрахми, дидрахми, драхми, половина драхма, диобол, обол и половина обол а било интензивирано и ковањето бронзени монети.на аверсната страна на неговите тетрадрахми е претставен Херакле, а на реверсот врховниот бог, за кој е прифатено дека го претставува Зевс. Римски монети По поразот на македонците во 168 година пр.н.е, државата била ставена под римски протекторат и поделена на четири области. Рудниците од кои се добивала златна и сребрена руда биле затворени и со таа мерка монетоковањето било значително редуцирано. Монетите кои биле емитувани во име на градовите претставуваат вообичаен тип на римското провинциско монетоковање. Тие најчесто биле ковани во бронза и се употребувале локално па на територијата на Македонија меѓу I и III век во циркулација биле монетите на градовите од провинцијата Македонија, Амфипол, Бероја, Едеса, Тесалоника, муникипиумот Стоби, колониите Касандреја, Дион, Пела и Филипини. Меѓу мноштвото градови кои во римскиот империјален период добиле дозвола да издаваат пари на територијата на Македонија денес се наоѓа единствено Стоби. Во римскиот период, Стоби бил најголем град во провинцијата Македонија Салутарис и во него постоела римска заедница за чие значење зборува и добивањето муникипијален статус во 69 година. Овој статус му овозможил на градот ковање сопствени бронзени монети коешто започнало на крајот на I век и траело до 217 година. Римски денари Со паѓањето на Македонија под власт на Римјаните покрај провинциските монети во првата половина на I век пр.н.е. во циркулацијата на територијата на Република Македонија влегол и римскиот денар. Денарот е сребрена монета која Римската Република била воведена во оптек околу 211 г. пр.н.е. Името потекнува од лат. Deni (по десет), што ја означувало неговата првобитна вредност од 10 аса, која на дел од денарите е означена со ознака Х. Според оваа номинала е именувана и денешната македонска валута. Во републиканскиот период, монетите биле ковани во името на монетарните магистрати. На аверсот 13

14 најчесто е претставена Рома, а на реверсот сцени од римската митологија, историја како и прикази на значајни политички и воени настани. Една од најтемелните монетарни реформи во историјата била спроведена од страна на Диоклетијан. Со реформата била коригирана тежината на ауреусот, а биле воведени сребрен аргентеј и фолис или нумус, бронзена монета со сребрена навлака. Во 301 година бил донесен Едикт за цените со кој се утврдувале максималните цени на определени стоки, а непридржувањето до него повлекувало ригорозни санкции. Во 309 година Константин I повторно спровел монетарна реформа со која било воведена нова златна номинала солид и неговата фракција семис. Околу 324 година биле воведени и две нови сребрени парични единици, милиаренс и силикава. Византиски монети Почетокот на византиската нумизматика најчесто се поврзува со монетарната реформа на Анастасиј I со која биле воведени нови бакарни пари додека златното ковање останало непроменето, па во оптек биле златните солиди, семиси и тремизи. Покрај драстичното зголемување на тежината во однос на доцноримските монети, новите бакарни пари добиле и ознака за вредност според хеленскиот нумерички систем која била забележана на нивната реверсна страна. Со М (40 нумии) бил обележуван фолисот, со К (20 нумии) полуфолисот и со I (10 нумии) деканумијата. Со реформата од 512 година двојно била зголемена тежината на бакарните монети а била додадена и нова номинала, 5 нумии обележана со Е. Парите биле ковани во четири ковници: Константинопол, Тесалоника, Антиохија и Никомедија. Од VIII век до почетокот на ХI век монетоковањето било поедноставно со елиминирање на сите фракции и се состоело од три номиналии ковани во три метали. Во втората половина на ХI век циркулацијата на пари на територијата на Македонија била зголемена, а една од причините била фискалната реформа во 1042 година со која данокот во натура бил заменет со данок на пари. Покрај тоа, зголемената монетаризација може да се објасни и со распаѓањето на Самуиловата држава и потпаѓањето на македонската територија под византиска контрола како и со инфлациските процеси кои во овој период зеле замав. Венецијански грошеви и српски динари Венецијанскиот грош кој бил воведен во времето на дуждот Енрико Дандоло со својата стабилна тежина од 2,17 грама и непроменливата чистота на среброто од 98,5 % станал доминантно платежно средство во трговијата. Карванската трговија која се одвивала помеѓу Венеција и внатрешноста на Балканот била главна причина за циркулација на венецијанските грошеви на територијата на Македонија, паралелно со византискиот монетарен систем. Во втората половина од ХIII век, паралелно со венецијанските грошеви, во Македонија циркулирале динарите на српските владетели. Српската средновековна држава почнала да емитува свои пари во времето на кралот Радослав, но дури по освојувањето на северниот дел од Македонија од страна на Милутин, во 1282 година, тие станале доминантна парична единица на овие простори. Српските динари во почетокот ги имитирале венецијанските грошеви, а од првата половина на ХIV век, динарите добиле чисто византиска иконографија. Покрај овие промени, и инскрипциите од латински се смениле во кирилски. Во Скопје бил донесен Душановиот законик и со овој законик било регулирано и правото на издавање на пари со што на златарите им се забранувало да коваат пари на други места, освен во градовите во кои се наоѓа царската ковница. По распаѓањето на српската средновековна држава, на територијата на Македонија биле формирани неколку кралства и благороднички поседи чии владетели ковале свои пари. Познато е дека една од ковниците на кралот Волкашин се наоѓала во Призрен, но сигурно дека ковањето било организирано и во Македонија. Со исклучок на најраниот совладетелски тип на Волкашин, аверсот на преостанатите негови динари како и монетите на другите владетели во Македонија содржи четириреден натпис, додека на реверсот е претставен Исус Христос. Отомански монети До крајот на 19 век врз територијата на Македонија била воспоставена отоманската власт а со тоа влегле во циркулација парите на отоманскиот монетарен систем. Низ целата територија биле отворени повеќе ковници кои требало да ги задоволат нејзините економски и фискални потреби. Во тоа време на пазарот циркулирале златните алтани, сребрени акчи и бакарни мангири. Македонски денар Монетарното осамостојување е процес на прецизирање на државниот суверенитет во областа на монетарните финансии, тука вклучувајќи и создавање на национална валута. Тоа се вршело во најголема тајност веднаш по прогласувањето на независноста и донесувањето на Уставот. Прогласувањето се 14

15 случило на 26 април 1992 година, кога првиот премиер на нашата држава, Никола Кљусев од говорницата на парламентот ги презентирал првите пари. Името на македонскиот денар води потекло од римскиот збор денариус, збор изведен од дени што значи по десет. Најпрвин, во 1991 година биле воведени вредносни бонови печатени во печатницата 11 Октомври од Прилеп. Тие требале да послужат како привремено платежно средство. На 29 април 1993 година, југословенските динари официјално престанале да важат како платежно средство во Македонија. Дизајнот на првата емисија на книжни пари било дело на графичкиот уметник Борче Николоски, а банкнотите носеле ликовни решенија од македонската историја. Подвалутата на денарот е наречена дени и претставува еден стоти дел од денарот. Во моментот, во оптек во Македонија се монети од 50 дени, 1, 2, 5, 10 и 50 денари и банкноти од 10, 50, 100, 500, 1000 и 5000 денари. Народната банка на Република Македонија го има ексклузивното право на печатење и издавање на нашата валута. Монетите се коваат во ковачницата Сувенир во Самоков, а банкнотите од 10, 50 и 100 денари се печатат во Македонија, додека деноминациите од 500, 1000 и 5000 денари од 1996 година се печатени во една лондонска печатница. НБРМ постојано издава јубилејни монети, како златен, сребрен, бакарен денар, во апоени од 1, 2, 5, 10, 60 и 100 денари, со што се одбележани важни историски настани и личности. Печатењето на банкнотите трае од четири до шест месеци. При изработката на десетденарката на хартијата се нанесуваат 12 слоја бои. Во банкнотата се вградени 10 заштитни елементи. Температурата во просторијата во која се печатат парите мора да изнесува 18 степени, притисокот да биде 989 хектопаскали, а влажноста на воздухот не смее да биде повисока ниту пониска од 55 проценти. На крајот секоја банкнота мора да издржи двочасовно вриење на 90 Целзиусови степени во машина за перење, односно не смее да претрпи никакви оштетувања. Таа не смее да се скине и по превиткувања, а предвидено е во промет да издржи 5-7 години. Од средствата за заштита банкнотите содржат воден жиг, дел што ги менува боите во зависност од аголот под кој се гледа, и таканаречен двоен пасер, предмет поделен на два дела, кој кога се гледа во правец на светлината прави целина. Третата страна на банкнотата служи за заштита и ја гледаат малкумина. Банкнотите носат ликовни решенија што го изразуваат богатото културно-историско наследство на Република Македонија. Издадени се и две сувенир-банкноти личникот (создаден од вевчанци) и македонката (на која е прикажана Белата кула во Солун. УСПОНИ И ПАДОВИ НА ХАРТИЕНИТЕ ПАРИ Хартиените пари ги доживувале своите успони и падови затоа што поради економските промени многу брзо се менувала и нивната вредност. Кога е во оптек големо количество на пари, цените растат, а куповната моќ на парите паѓа. Тоа е инфлација. За време на Граѓанската војна во Америка, на пример, банкнотите ја изгубиле својата вредност, па така банкнотата од 1 долар вредела само 2,5 центи. Во Германија 1923 година требале 726 милиони марки за предмет кој во 1918 година можело да се купи за 1 марка. Истата година една домаќинка во Германија користела банкноти за да го потпали шпоретот, затоа што и било поефтино да ги запали марките одколку за нив да купи дрва за греење. За време на периодот на хиперинфлација, 1993 година Сојузната Република Југославија издала серија банкноти со енормни номинални вредности ( , и динари). Улога на Централната банка и на паричната маса Централната банка е јавна институција одговорна за чување на вредностите, односно куповната сила на парите. Клучна улога на Централната банка е обезбедување на монетарна и финансиска стабилност. Монетарната стабилност подразбира ниска, стабилна и предвидлива инфлација и доверба во валутата. Финансиската стабилност подразбира здрав финансиски систем, во кој банките и другите финансиски организации добро функционираат и одговорно ги чуваат парите на своите клиенти. Функции на Централната банка: да управува со парите и со каматните стапки како би остварила ниска, стабилна и предвидлива стапка на инфлација со што се создава амбиент за постигнување на одржлив економски развој и пораст на вработеноста; 15

16 грижејќи се за вредностите на националната валута, придонесува кон порастот на животниот стандард на граѓаните; управувајќи со парите и кредитите, влијае на јакнењето и чувањето на довербата на јавноста во динарот, со што на стопанствениците и граѓаните им го олеснува донесувањето на деловни одлуки и планирањето на иднината; влијае на финансиската стабилност, обезбедувајќи сигурност и ефикасност на платниот систем и надгледувајќи ја и контролирајќи ја активноста на деловните банки и на другите финансиски организации; и централната банка е банкар на државата, управува со јавните фондови и со јавниот долг. За да може модерното стопанство подеднакво да функционира, потребен му е кормилар кој ќе му помогне да не стагнира и да не се развива пребрзо. Земјите се обидуваат да го контролираат количеството на пари во оптек. Процесот на пумпање или повлекување на пари е одраз на монетарната политика која ја води Централната банка како би ги регулирала стопанските движења во земјата. Монетарната политика не е секогаш иста. Тоа е константно жонглирање со цел да се одржи ниво на пари во стопанството кое ќе му овозможи да се развива, но не пребрзо. За да го успори порастот на стопанството, во кое во оптек има многу пари, Централната банка продава државни хартии од вредност и на тој начин ја повлекува готовината која, во спортивно би можела да се даде на заем. Играјќи ја улогата на банкар на банките, Централната банка може да влијае на количеството на пари во оптек менувајќи ја каматната стапка, која се нарекува есконтна стапка, а која им ја пресметува на банките кога им дава средства на заем. Ако е есконтната стапка висока, банките не се мотивирани да земаат средства на заем. А ако е есконтната стапка ниска, банките полесно се одлучуваат за заем, а со самото тоа и самите полесно им даваат средства на заем на своите клиенти. Не е лесно да се насочи паричната маса ниту пак да се контролира стапката на пораст, поради тоа што стопанството обично не реагира доволно брзо ниту пак прецизно на потезите на Централната банка. Обично потребни се околу шест месеци како би можело значителните промени во финансиската политика директно да се одразат врз стопанството. Овој временски расчекор најдобро говори за тоа дека стопанството има свој сопствен ритам и дека во еден период пребрзо се развива, а во друг пак недоволно. Централната банка е должна јавно да ги изнесе своите цели во врска со порастот на стопанството за идната година. Меѓутоа, од неа не се бара да ги оствари тие цели, а во зависност од потребите, таа може да ги промени сопствената политика или правецот. Парична маса Не постои идеална парична маса, односно количество на пари во оптек. Целта на Централната банка е стопанството непречено да функционира, а тоа го постигнува така што води сметка за парите кои ги троши населението. Паричната маса се мери со количеството пари кои населението може да ги потроши вклучувајќи и готовина и ликвидни средства, односно средства кои може да се претворат во готови пари. Кога Централната банка води таква политика по која лесно се доаѓа до пари така што се зголемува паричната маса, и паричната маса како и стопанството имаат тенденција за забрзан пораст, се зголемува вработеноста и во земјата владее просперитет. Меѓутоа, ако Централната банка се одлучи за политика за чување на паричната маса под контрола, така што го намалува пумпањето на паричната маса за да ја ограничи инфлацијата, стопанството стагнира, се зголемува бројот на невработените и во целата земја преовладува мрачно расположение. Доколку внимателно ја следите својата парична маса, тогаш сигурно знаете колку пари имате во паричникот, а колку на тековната сметка. Исто така, знаете и колку ќе ви донесат платата и инвестициите кои брзо можете да ги уновчите, како што се штедење или сертификат за депозит. На сличен начин, економистите и творците на економската политика внимателно го следат обемот на паричната маса кај населението, и за неговото пресметување користат три параметри, кои се нарекуваат М1, М2 и М3. Тоа се монетарни агрегати, односно средства поделени по групи. М1, на пример се користи за пресметување на обемот на ликвидните средства како што се готовите пари. Целта е парите кои се штедат да се одвојат од парите кои се трошат, како би се предвиделе идните промени во стопанството. 16

17 М1, или пари во потесна смисла, опфаќа форма на пари кои веднаш се трошат, како што се готовина или пари на тековната сметка. М2, или пари во поширока смисла, ги опфаќа елементите кои го прават М1, но и штедење, како и пари во вид на краткорочни депозити (како што е сертификат за депозит), кој не може директно да се троши, но многу лесно може да се замени за готовина. М3 е најопфатен параметар за мерење на паричната маса. Со него во целост се опфатени сите елементи од М1 и М2, актива и пасива на финансиските институции, вклучувајќи и долгорочни депозити кои не може лесно да се претворат во потрошувачки средства. Движењето на паричната маса се следи во различни временски периоди како би се воочиле краткорочните промени и долгорочните трендови. Во наведените примери даден е месечниот преглед на движењето на паричната маса во Србија во текот на 2006 година (во милиони динари): Според дефиницијата на американските Федерални резерви, структурата на монетарните агрегати е следнава: M1= готовина + патнички чекови + депозити по видување + останати трансакциски депозити M2= M1 + орочени депозити со мали деноминации и РЕПО договори + штедни депозити и Money market deposit accounts + акции на инвестиционите фондови на пазарот со пари M3= M2 + орочени депозити со големи деноминации и РЕПО договори + акции на инвестиционите фондови на пазарот со пари (институционални) + евродолари ПРОМЕНА НА ПАРАМЕТРИТЕ M2 ПАРИЧНА МАСА 2005 Дек 2006 Сеп Готови пари во оптек 53,650 52,110 + Трансферабилни депозити 91, ,285 Други финансиски институции 1,487 2,045 Парични средства на стопанството 65,060 71,111 Парични средства на органите на локалната управа 5,935 11,452 Парични средства на населението 13,454 16,251 Непрофитни и други организации 5,298 5,426 = Парична маса (M1) 144, ,395 + Динарски орочени депозити 47,872 76,736 = Парична маса (М2) 192, ,131 + Девизни депозити 266, ,123 = Парична маса (М3) 459, ,254 Кон средината на 1993 година, при пресметувањето на паричната маса Американските Централни Резерви (Централна банка) престанале да го користат М2 како параметар, кој долг низ години се користел за мерење на состојбата во стопанството. Затоа што се поголем број на луѓе чуваат готови пари во инвестиционите фондови на пазарот со пари, што како елемент не било опфатено со параметарот М2. Централната банка заклучила дека цифрата искажана врз основа на параметарот М2 не претставувала доволно сигурен показател на економскиот пораст. Наместо подесувањето на каматната стапка како би се контролирала паричната маса, се применува нова метода која се состои во утврдување на краткорочни реални каматни стапки, односно тековни каматни стапки намалени за стапката на инфлација на ниво кое по мислењето на Централната банка, обезбедува пораст, а притоа не предизвикува инфлација. 17

18 ЗГОЛЕМУВАЊЕТО НА ПАРИЧНАТА МАСА ГО ПОДОБРУВА ПОРАСТОТ, НО И ИНФЛАЦИЈАТА За време на рецесија, Централната банка може да оди во нова емисија на пари како би го олеснила кредитирањето. Меѓутоа, како почнува стопанството да се опоравува, почнува да се зголемува и побарувачката за производи или услуги па продавачите почнуваат да ги дигаат цените. Тоа е инфлација. Повеќето економисти се согласуваат дека инфлацијата не е добра за економијата затоа што со текот на времето ја уништува вредноста, вклучувајќи ја и вредноста на парите. Ако инфлацијата расте по годишна стапка од 10%, книгата, која на пример во 1980 година чинела 10 динари, 1987 година би чинела 20 динари. Само да споредиме, ако инфлацијата на годишно ниво изнесувала просечно 5%, истата книга дури во 1994 година би чинела 20 динари. За време на инфлацијата, инвеститорите повеќе ги вложуваат своите пари во уметнички дела и недвижнини кои подоцна можат да ги препродаваат и да остварат голема добивка, а не во компаниите кои создаваат нови производи и отвараат нови работни места. Инфлацијата не ги погодува баш сите. Должниците ја сакаат. На пример, денес ќе позајмите динари со обврска да ги вратите за седум години. Ако инфлацијата изнесува 10% годишно, парите кои ќе треба да се вратат реално би вределе денешни динари. За време на инфлацијата најмногу се погодени луѓето кои живеат од фиксните приходи, и тоа најчесто пензионерите чии примања се утврдени врз основа на платите кои ги заработиле во помалку инфлаторните времиња. Нивниот стандард брзо опаѓа поради високата инфлација и понекогаш се приморани да си ги продаваат куќите или да посегнат по други драстични економски мерки. Инфлацијата обично е последица на политичките притисоци. Кога е стопанството во успон, се отвараат нови работни места и се намалува невработеноста. Политичарите готово секогаш се за тоа, така да ја приморуваат Централната банка да води политика која го стимулира стопанството. Најефикасен метод за ограничување на инфлацијата е Централната банка да предизвика рецесија, односно застој на стопанството. За да се избегне долготрајниот застој или многу посериозниот проблем како што е депресијата, политичарите и Централната банка, штом ќе ги приметат знаците за застој во стопанството, ја менуваат својата политика како би ги стимулирале земањето на кредитите и економскиот пораст. Со тек на времето, земјата излегува од рецесија, започнува стопанскиот пораст и целиот циклус почнува од почеток. Tргување со девизи и девизни курсеви Вредноста на валутата, односно нејзината вредност во однос на другите валути, зависи од тоа колку е таа валута активна на пазарот. Ако е побарувачката за неа голема и нејзината цена ќе расте. Наглите и брзи промени на девизните курсеви обично се знак дека стопанството е во хаос, дека стапката на инфлација неконтролирано расте, дека не се подмируваат кредитните обврски и дека постои сериозен дефицит во трговскиот биланс. Политичката состојба исто така може да влијае на порастот или падот на девизните курсеви. Опасноста од војна или граѓански немири условува намалување на курсот на валутата на земјата во која тоа се случува во однос на другите валути. Економските услови обично влијаат на трговците кога одлучуваат дали за некоја валута ќе платат повеќе или помалку. На пример, големата побарувачка за производите од некоја земја предизвикува и големо побарување за валутата на таа земја како би се платиле нејзините производи. Ако постои големо побарување за акциите и обврзниците на некоја земја, вредноста на нејзината валута најверојатно ќе расте затоа што странските инвеститори ќе ја бараат таа валута поради инвестирање. Инвеститорите сметаат дека се исплати долгорочно да инвестираат во земја со ниска стапка на инфлација, вложувајќи во недвижнини или акции и обврзници, затоа што поради ниската стапка на инфлација нивните инвестиции со текот на времето нема да бидат обезвредени. Државите обично сакаат нивната валута да биде стабилна и да ја сочува константната релативна вредност во однос на валутата и нивните најзначајни трговски партнери. Државите понекогаш пробуваат да влијаат на пазарните закони купувајќи големо количество на сопствената валута или договарајќи се со своите трговски партнери за намалување на каматните стапки, како би ја постигнале оваа цел. Понекогаш валутата ја губи оваа вредност затоа што е помалку атрактивна од другите. Ако дојде до намалување на каматната стапка, на пример, ќе се намали и бројот на странските инвеститори кои ги 18

19 вложуваат парите во банките во таа земја. Ќе побараат шанса да остварат поголем приход на некое друго место. Понекогаш доаѓа до намерна девалвација на националната валута. Тоа се случува кога државата ќе одлучи да ја намали вредноста на својата валута, обично со цел нејзиниот извоз да биде поконкурентен. ОТКАЖУВАЊЕ ОД ЗЛАТНИОТ СТАНДАРД Се до 1971 година, водечките трговски нации имале фиксен, односно званичен девизен курс кој бил врзан за доларот, а златниот стандард бил утврден на 35 долари за унца. Бидејќи златниот стандард бил напуштен, курсевите пливале, формирајќи се во зависност од понудата и побарувачката, но и од различните државни интервенции (познати како валкани емисии). Поради тоа сега ниту една држава не е во состојба да ги контролира девизните курсеви ниту пак трговинскиот биланс. Во Европа имаше обиди да се контролираат пливачките курсеви. ТРГУВАЊЕ СО ПАРИ Како и јазикот на некоја земја, така и валутата е тесно поврзана со нејзиниот национален идентитет. Некои валути доминираат на светските пазари и поставуваат вредности во разните времиња во историјата. Сепак, можноста некоја од нив да стане светска валута се уште е многу мала. ТРГУВАЊЕ СО ВАЛУТИ Парите без престан ги поминуваат националните граници, така да размената на валутите односно замената на една валута за друга цвета. Сепак, не постои вистински физички пазар на кој се тргува со светските валути. Светскиот девизен пазар е телефонска и компјутерска мрежа која работи без престан 24 часа. Трговците кои работат за големите банки и другите финансиски институции купуваат и продаваат девизи на далеку најголемиот единствен финансиски пазар на светот. Денес ширум светот преку 2 трилиони US долари вредност на разни девизи го менуваат сопственикот во текот на еден ден. ТРГУВАЊЕ ВО ИМЕ НА КОМПАНИЈАТА Корпорациите кои работат во повеќе земји зависат од девизите. Ако американската корпорација знае дека и треба Евро за да плати за испорака на лабораториската опрема, таа од својата банка бара да купи Евра по најдобриот курс. Во помал обем, њујоршкиот трговец на мало кој купува маици од норвешка компанија и дава налог на својата банка да ја плати неговата сметка. Банката или користи круни од сопствените резерви или ги купува на девизниот пазар. Потоа, прави пресметка по тековниот курс меѓу доларот и круната, ги вади доларите од сметката на својот клиент и дава налог на банката на норвешката компанија на сметката на продавачот да го одобри одговарачкиот износ во круни. КОЛКУ ВРЕДИ ДОЛАРОТ Секој ден, готово сите весници во светот на своите страници објавуваат преглед на приближниот курс по кој се менуваат валутите за домашната валута и за другите странски валути. На оние кои професионално се занимаваат со трговијата со девизи, овие податоци во реално време им се достапни по пат на интернет. Износот на странската валута која се добива за еден долар искажан е во бројки. На пример, 15 јуни 2007 година во 00:00 по GMT, американскиот долар вредел 120,46 јапонски јени, додека една британска фунта изнесувала долари. Неколку земји, кои се туристички и политички врзани за САД како што се Бермудите, вредноста на својата валута ја врзале за доларот. Некои валути, како јапонскиот јен или еврото, се користат многу во трговинските трансакции. Предвидувајќи ги идните потреби за валутата, повеќето претпријатија го договараат девизниот курс и го земаат на заем оној износ за кој веруваат дека ќе им биде потребен подоцна за 30, 90 или 180 дена. Тие ги депонираат средствата земени на заем како би добиле камата, се додека навистина не бидат подготвени за замена по договорениот курс. Ваквите трансакции овозможуваат стабилност на курсевите по терминските работи. 19

20 Кратка историја на FOREX и учесниците на пазарот Пред да навлеземе во самото тргување, а имајќи ја во вид, денес во правата смисла на зборот глобалната природа на Forex, важно е да се знаат некои од важните историски настани во врска со валутите и девизниот пазар. Покрај тоа ќе видиме и кои се главни учесници на Forex пазарот, нешто што треба да го разбере секој потенцијален трејдер. Историја на Forex Систем на Златниот стандард Ерата на златниот стандард почнала 1821 година кога Британската Империја, непосредно по завршувањето на наполеонските војни ја направила фунтата стерлинг конвертибилна (разменлива) за злато. Не долго после тоа 1875 година американците истото го направиле со доларот. Својот најголем замав, златниот стандард го имал во периодот од 1880 до 1914 година. Пред воведувањето на овој систем државите ги користеле златото и среброто како средство на меѓународниот платен промет. Меѓутоа, основен проблем кај користењето на злато и сребро во процесот на плаќање е тој што нивната вредност е под влијание на екстерната понуда и побарувачка. На пример, откривањето на нов рудник на злато доведувало до пад на цената на самото злато. Идејата за системот на златниот стандард се состоела во тоа државата да гарантира конверзија на валутата во одреден износ на злато и обратно. Со други зборови, валутата имала обезбедување во резервите со злато. Очигледно е дека на државите им било неопходно да имаат прилично големи резерви со злато како би можеле да ја задоволат побарувачката за размена. Кон крајот на XIX век сите економски развиени земји од тој период имале дефиниран однос на својата валута кон одговарачкото количество (унца) злато. Со текот на времето, разликата во цената на унца злато меѓу две валути станала курс за размена на тие две валути. Ова претставува прво стандардизирано средство за размена на валути во истотијата. Почетокот на Првата светска војна фактички бил и крај на примената на златниот стандард, поради големите политички тензии со Германија, водечките европски сили имале потреба за финснсирање на големите воени проекти. Финансиското оптеретување кое го носеле овие проекти било толку големо да немало доволно ни злато, ниту пак време за размена на сите банкноти кои се печателе тогаш. Иако златниот стандард доживеал мал come-back во периодот меѓу двете светски војни, повеќето земји со почетокот на Втората светска војна го напуштиле. Bretton Woods Систем Пред крајот на Втората светска војна, сојузничките држави сметале дека постои потреба за воспоставување на монетарен систем кој би ја пополнил празнината создадена со напуштањето на златниот стандард. Во јули 1944 година, повеќе од 700 претставници на овие земји учествувале на она што е денес познато како бретонвудска конференција во Bretton Woods, New Hampshire, USA. По тој повод бил потпишан договор со кој е воведен Bretton Woods системот на меѓународната монетарна политика. Конкретно, дошло до формирање на: 1. Метода на фиксни и девизни курсеви; 2. US доларот го заменува златото како примарно средство во кое се чуваат резервите; и 3. Создадени се три меѓународни агенции за надгледување на економските активности; Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Меѓународната Банка за Обнова и Развој (подоцна Светска Банка) и организацијата GATT (General Agreement on Tarrifs and Trade денес Светска Трговинска Организација). Вредноста на секоја валута била изразена во точно одредено количество злато, но само US доларот имал стварна подлога во злато и бил конвертибилен во злато по цена од 35$ за 1 унца злато. Bretton Woods од US доларот создал стандардна интернационална валута. Односот меѓу сите водечки валути и доларот 20

21 бил фиксиран и одржуван со многу мали флуктуации. Како пример, може да се наведе дека, во периодот од 1947 до 1967година, односот на фунта стерлинг спрема доларот бил 1:2,80. Во идните 25 години, САД морале да издражат низ дефицити во платниот биланс, како би го сочувале доларот како валута во која се чуваат светските монетарни резерви. Меѓутоа, кон почетокот на 1970-те американските резерви со злато осиромашиле толку да не биле доволни да ги покријат сите US долари кои централните банки од другите држави ги имале во резерва. Конечно, во август 1971 година американскиот претседател Ричард Никсон ја суспендира одлуката доларот да се разменува за злато, а тоа беше и крај на Bretton Woods договорот. Меѓутоа, не исчезнале сите достигнувања на Bretton Woods, имено меѓународните организации кои биле тогаш создадени (IMF, WB, WTO), постојат и функционираат и денес. Денешниот систем на девизни курсеви По откажувањето од Bretton Woods, светот конечно го прифати користењето на тнр. пливачки курсеви што е озваничено со потпишување на договорот на Јамајка Тоа значело дефинитивно откажување од златниот стандард. Од друга страна, не може да се каже дека сите држави го прифатиле системот на сосема слободно пливачки курсеви. Повеќето земји користат еден од следниве три системи: 1. доларизација; 2. врзан курс; и 3. контролиран пливачки курс. Доларизацијата е систем кај кој државата одлучува да не ја емитува својата домашна валута и ја прифаќа странската валута како своја национална. Иако, доларизацијата обично и овозможува на земјата да биде сметана за место стабилно за инвестирање, недостатокот е во тоа што нејзината централна банка не може да печати пари ниту пак да води било каква монетарна политика. Врзување на курсот имаме кога една земја ќе одлучи директно да го врзе курсот на својата валута за некоја странска валута, така да на некој начин ја стабилизира домашната валута. Ова врзување може да се изврши и за корпа странски валути. Домашната валута ќе флуктуира само кога ќе дојде до промена кај валутата за која е врзана. На пример, Кина својот јуан го врзала за US доларот по стапка од 8,28 јуани за 1 US долар во периодот од 1997 до 2005 година. Недостатокот на врзувањето на курсот е во тоа што домашната валута е под целосно влијание на економската ситуација во која се наоѓа валутата за која е врзана. На пример, ако US доларот значително зајакне во однос на сите останати валути, тогаш јуанот исто така ќе зајакне, а тоа може да биде и во спротивност со тоа што го сака Кинеската централна банка во тој момент. Контролираниот пливачки курс постои кога курсот на домашната валута спрема странскиот слободно се менува во зависност од понудата и побарувачката на пазарот. Меѓутоа, понекогаш може да се случи владата или централната банка да интервенираат како би се стабилизирала екстремнтата флуктуација на курсот. На пример, ако домашната валута ја изгуби вредноста под нивото прифатливо за спроведување на економска и монетарна политика во земјата, централната банка може да подигне краткорочни каматни стапки. Подигнувањето на каматите би требало да доведе до благо зголемување на вредноста на домашната валута. Ова секако многу го поедноставува примерот, а централните банки на располагање имаат повеќе различни алати (начини) за управување со вредноста на својата валута. Учесници на FOREX пазарот Со девизите не се тргува на берзите како што е њујоршката берза на акции. Не можете едноставно да отидете на една централизирана берза и да посматрате како се формира девизниот курс. Девизниот пазар всушност е организиран како вонберзански (ОТС) пазар на кој неколку стотини дилери (воглавно банки) подготвени се да ги купат или да ги продадат депозитите деноминирани во странски валути. Бидејќи дилерите се на постојана телефонска врска и поврзани се со компјутери, тој пазар е многу конкурентен; всушност неговото функционирање не се разликува многу од централизираниот пазар. Имајте на ум дека банките, компаниите и владите кога преговараат за купување и продажба на девизите на девизните пазари, не носат со себе куп доларски банкноти за да ги продадат за британски фунти. 21

22 Трговијата всушност подразбира купување и продажба на банкарски депозити деноминирани во различни валути. За разлика од пазарот на акции, каде инвеститорите најчесто тргуваат со институционални инвеститори (како што се инвестирачките фондови) или со други индивидуални инвеститори, на Forex пазарот постојат и останати учесници кои тргуваат поради сосема поинакви причини. Поради тоа, важно е да се идентификува и разбере улогата и мотивацијата на главните учесници на Forex пазарот. Влада и Централната банка Некои од највлијателните учесници вклучени во купопродажбата на девизи, секако, се централните банки и владите на некои држави. Во многу земји, централната банка е продолжена рака на владата, која во соработка со неа, спроведува дел од економската политика. Сепак, во некои земји се смета дека централната банка, која е во целост независна од владата, подобро и поефективно ќе ги спроведува и балансира целите во борбата со инфлацијата држејќи ги каматите на ниско ниво, што го придонесува економскиот пораст. Без оглед на степенот на независност кој го има централната банка, владините претставници, во принцип, одржуваат редовни консултации со претставниците на централната банка, на кои се обработуваат прашања за монетарната политика. Освен на регулирањето на есконтната стапка централната банка влијае и на нивото на задолжителни резерви, како би се исполниле одредени економски цели. На пример, поради врзување на својата валута за US доларот, Кина купувала американски државни записи во вредност изразена во милиони долари, како би ја одржала вредноста на јуанот на планираното ниво. Централната банка го користи девизниот пазар поради усогласување на нивото на девизните резерви. Тие имаат големо влијание на девизниот пазар, затоа што располагаат со огромен износ на пари. Деловни банки и други финансиски организации Покрај владата и централната банка, меѓу најголемите корисници на девизниот пазар се деловните банки, осигурителните компании и другите финансиски организации. Повеќето поединци (населението) кои секојдневно имаат потреба за релативно мал обем на купопродажба на девизи, тоа го прават преку банките. Меѓутоа, овие индивидуални трансакции се многу мали по обем во споредба со оние кои се остваруваат на меѓубанкарскиот пазар. Меѓубанкарскиот пазар е пазар на кој големите банки вршат меѓусебно трансакции и ја дефинираат цената на валутата која индивидуалните трејдери ја гледаат на својата платформа за тргување. Банките со голем кредитен потенцијал имаат можност да остварат подобра цена за своите клиенти. Воопштено говорејќи, банките се однесуваат како дилери кои купуваат/продаваат валута по bid/ask цена. Еден од начините на кои банките заработуваат на Forex е размена на валутите со разлика во цената во однос на онаа по која ја купиле. Со оглед на тоа дека Forex пазарот е децентрализиран, вообичаено е да се види тоа дека разните банки имаат и неколку различни цени за иста валута. Хеџери Некои од најголемите клиенти на банките се фирмите кои имаат потреба за обавување на меѓународните стоковно-финснсиски трансакции. Без оглед дали фирмата и продава стока на фирма во странство или ја купува од неа, таа се сретнува со флуктуации во девизниот курс. Нешто што никој не го сака (менаџмент, акционери) е неизвесноста. Решавањето на прашањето околу девизниот ризик, односно ризикот од промената на курсот на валутата е еден од најголемите проблеми за фирмите кои работат во меѓународно опкружување. На пример, да кажеме дека германска фирма нарачала опрема од јапонски производител и дека плаќањето треба да го изврши за година дена од денес. Бидејќи курсот на Еврото (EVR) и Јенот (JPY) може значително да се промени во период од година дена, германската фирма нема начин да знае дали во моментот на плаќање тоа ќе бидат повеќе или помалку Евра во однос на денес. За да го реши овој проблем, германската фирма има две опции: 22

23 Прво, може да излезе на девизниот спот пазар и моментално да го конвертира одговарачкиот износ на Еврото по тековниот курс во јапонски Јен. Меѓутоа, ова не е секогаш изводливо и најпогодно решение, поради тоа што фирмата можеби во дадениот момент нема доволно средства на сметката (купува стока на кредит од банка, но тој се уште не е повлечен) или затоа што не сака да чува голем износ на странска валута за подолг временски период. Втората опција е користење на хеџинг стратегија како би се фиксирал курсот по кој трансакцијата EVR - JPY ќе се изврши во иднина. Ова се врши така што фирмата на терминскиот (значи не на спот) девизен пазар купува фјучерс договор за купопродажба на EVR - JPY на денот кога доспева плаќањето за странство. Со оглед на големиот износ на надворешно трговинската размена на сите земји во светот, претпријатијата кои се јавуваат во улога на купувач/продавач на девизи и нивните потреби за намален девизен ризик имаат битно влијание на обемот и цената на Forex пазарот. Шпекуланти За разлика од хеџерите, шпекулантите се обидуваат да остварат заработка од промената на нивото на девизните курсеви. Еден од веројатно најпознатите шпекуланти е Џорџ Сорос. Позната е неговата шпекулација со падот на британската фунта 1992 година, кога заработил околу 1,1 милијарда US долари за помалку од месец дена (види го графиконот). Од друга страна, Ник Лесон, трговец со дериватни хартии за англиската Barings Банка, држел шпекулативни позиции на фјучерс договорите во јен, што довело до загуба од 1,4 милијарди US долари, и банкрот на оваа банка. Покрај големите, на Forex секојдневно се појавува голем број (неколку милиони луѓе) на мали шпекуланти, кои поединечно тргуваат со релативно мали девизни износи, но кои во масата, исто така, претставуваат значителна страна на вагата со понуди и побарувачки на светскиот девизен пазар. Сега, кога стекнавме основно знаење за Forex пазарот, неговата историја и учесниците, можеме да поминеме на следната фаза во која се обработува конкретниот начин на тргување на овој огромен пазар. 23

24 3. КАКО СЕ ТРГУВА НА FOREX OК, ајде да видиме како се тргува на Forex. Комплетна трансакција претставува продажба на една валута и истовремено купување на друга. Едно од нештата кои на почетокот се збунувачки се стандардите за котација. Oзначување на валути и валутни парови Секоја валута се означува со три букви, од кои првите две се ознака за државата, а третата буква е името на валутата. Следната табела ги прикажува имињата и ознаките на главните светски валути: Ознака на валута USD EUR GBP JPY CHF CAD AUD NZD Име на валута американски долар евро британска фунта (стерлинг) јапонски јен швајцарски франк канадски долар австралиски долар новозеландски долар Oсновна и контра валута Кога е валутата котирана, тоа секогаш се прави во однос на друга валута, така да вредноста на една валута е искажана преку вредност на другата. Така на пример, ако сакаме да утврдиме кој е курсот на US доларот (USD) во однос на јапонскиот јен (JPY) квота, односно цена ќе изгледа вака: USD/JPY = Ова се нарекува валутен пар. Валутата од левата страна од косата линија е основна валута (base currency), додека онаа од десната страна е котирана (quote currency) или контра валута. Основната валута (во овој пример US долар) секогаш е еднаква на еден (во примерот 1 USD), а котираната валута има одредена вредност еквивалентна на една единица основна валута во дадениот момент. Во нашиот пример 1 USD = јапонски јени, или со други зборови за 1 американски долар може да се купат јени. Директна и индиректна котизација Постојат два начина за искажување на вредноста на валутните парови: директен и индиректен. Директната котација е едноставно валутен пар во кој домашната валута претставува основна валута, а индиректната котација е валутен пар во кој домашната валута е искажана како котирана валута. Ако го земеме Еврото како домашна валута и го ставиме во однос со US доларот, директна котација би била EUR/USD, a индиректнa USD/EUR. Значи во овој пример, кај директната котација имаме информација колку US долари може да се добие за 1 Евро, а кај индиректната, колку Евра може да се добијат за 1 US долар. Ако е Еврото домашна валута директната котација би била EUR/USD, што значи дека за 1 EUR може да се купи US долари. Индиректната котација би била USD/EUR, односно за 1 USD може да се купи EUR. Цената на повеќето валути се искажува со 4 децимални места, освен комбинациите на валутни парови во кои учествува јапонскиот јен (JPY) кој се котира со две децимали. Cross Currency Кога валутниот пар не содржи US долар како една од компонентите, тогаш тоа се нарекува сross сurrency или вкрстени (други) валути. Најчести сross сurrency парови се EUR/GBP, EUR/CHF, GBP/JPY и EUR/JPY. Иако најмногу се тргува со валутните парови кои вклучуваат US долар, сross сurrency паровите ја прошируваат можноста за тргување и на останатите тнр. мајорс или главни валути. 24

25 Bid/Ask Како и на другите финансиски пазари, кога се тргува со валутните парови постои bid (понудена) и ask (барана) цена. Да потсетиме, ова се однесува на основната валута од валутниот пар (base currency). Кога се купува валутен пар (се влегува во long позиција), ask (бараната) цена претставува износ кој треба да се плати за да се купи една единица основна валута, или, со други зборови, колку бара пазарот за да ја продаде наведената валута. Long (Long или долга позиција) Заземањето на Long (долга) позиција претставува купување на акции, стоки или основна валута од котираниот валутен пар, со очекување дека цената ќе порасне. Спротивно од Long е Short (кратка позиција). Bid (понудената) цена се користи кај продажбата на валутен пар (односно, кога се зазема кратка позиција) и означува колку ќе добијат котираните валути при продажба на една единица основна валута. Со други зборови, колку е пазарот подготвен да ја плати котираната валута во однос на основната. Short (Short или кратка позиција) Заземањето на Short (кратка) позиција претставува продажба на (позајмени) акции, стока или валута во очекување на падот на нејзината цена. Спротивно од Short е Long (долга позиција). Бројот пред косата линија означува bid (понудена) цена, а зад неа е ask (бараната) цена. Ќе приметиме дека bid е секогаш пониска од ask цената. Да го видиме следниов пример: USD/JPY = / Bid = Ask= Ако сакате да го купите овој валутен пар, тоа значи дека планирате да ја купите основната валута (USD во овој случај) и затоа погледнете ја ask цената за да видите за колку (JPY, јапонски јени) пазарот е подготвен да ви продаде 1 USD. Бидејќи ask (бараната) цена изнесува тоа значи дека 1 USD можете да го купите за JPY (јени). Гледано од друга страна, ако сакате да го продадете овој валутен пар, значи да ја продадете основната валута во замена за котираната валута, ќе ве интересира bid (понудена) цена. Во нашиот пример, пазарот е подготвен за 1 USD да плати JPY (јени). Која и валута да биде котирана прва (односно, од левата страна) таа претставува основна валута и над неа се спроведува трансакција. Ние или ја купуваме, или ја продаваме основната валута. Само да напоменеме дека моменталната цена по која се купува/продава основната валута се нарекува spot exchange rate (моментален девизен курс). Spread i Pips Spread (спред) е разликата меѓу bid и ask цената. Ако ја погледаме следната котација EUR/USD = / спред е = или 3 пипса. Како што е веќе речено, валутниот курс се искажува со 4 децимални места, освен за валутните парови чија компонента е JPY (јапонскиот јен). Курсот на паровите кои содржат JPY се искажува со две децимални места. 25

26 Значи, пипс е најмалата единица при промена на курсот на две валути. Иако оваа промена изгледа безначајна, поради постоењето на левериџ (leverage) дури и најмалата промена на курсот може да резултира со заработка или загуба на илјади долари (или на некоја друга валута). Ова е една од причините зошто шпекулантите ги привлекува тргувањето на Forex. Многу валутни парови имаат дневна промена од околу 100 пипса. На пример, EUR/USD околу , GBP/USD oкoлу 150, GBP/JPY преку 200 итн. Резиме на котација на валути USD/CAD = /37 Основна валута (Base Currency) Котирана валута (Counter Currency) Bid (понудена) цена (Bid Price) Ask (барана) цена Ask Price Пип Спред (Spread) Валутата од лева страна (USD) Валутата од десна страна (CAD) Цена по која пазарот ќе ја купи основната валута. Bid е секогаш помала од Ask цената. Цена по која пазарот ќе ја продаде основната валута. Единица промена на цена. Во овој случај Пип е најмалата промена која цената може (USD/CAD) тоа е и еден пипс да ја направи. промени би бил од на Спредот во случајов изнесува 5 пипса; разлика меѓу bid и ask цена ( ). 26

27 Пресметување на P&L (биланс на успех, профит или загуба) Сите сериозни платформи за тргување го пресметуваат вашиот профит/загуба во реално време, што значи секој пип на промени автоматски се рефлектира врз вашиот биланс на успех. Во продолжението ќе видиме колку вреди 1 пип зависно од големината на позицијата (со претпоставка дека USD е основна валута): Вредноста на 1 пип се пресметува на следниов начин: 1 пип = големина на позицијата (во лотови)* големина на 1 тик / тековна цена Да напоменеме дека 1 тик може да има вредност од 0,0001 или 0,01 во зависност од тоа дали валутниот пар содржи JPY или не. На пример: имаме договор од USD/JPY со кој моментално се тргува по 125,50 1 пип = (големина на позицијата)* 0,01 / 120,50 = 8,30 USD Значи имаме отворена позиција од (што претставува вредност на 1 лот) USD/JPY, при наведената цена, секоја пип промена на цена ни донесува или однесува 8,30 USD. Сега ќе го пресметаме билансот на успех (P&L Profit and Loss) за следнава позиција: договор од USD/JPY во очекување на пораст на цената купен за 120,50 a потоа продаден (затворен) нa 120,30. P&L = продажна цена куповна цена = 120,30 120,50 = - 0,20 (загуба од 20 пипса) За да ги конвертираме овие пипсови во профит/загуба, ќе ја користиме напред споменатата формула за пресметување на вредноста на 1 пип: 1 пип = (големина на лот) * 0,01 / 120,30 (тековна цена) = 8,31 USD Значи загубата од 20 пипса во овој пример значи дека сме изгубиле 20 * 8,31 USD = 166,20 USD Следниот пример ќе прикаже пресметување на P&L кога USD е котирана (не основна) валута. Вредноста на 1 пип се пресметува на следниот начин: 1 пип = големина на позицијата (во лотови)* големина на 1 тик За договор од GBP/USD 1 пип = * 0,0001 = 20 USD Сега ќе го пресметаме билансот на успех за следниов пример: договорот е на GBP/USD, иницијално купен за 1,7505 а потоа е продаден (затворен) за 1,7540 што во USD изнесува Големи на на позицијата Износ во USD Вредност на 1 пип 0,1 лот $ 1 $ 1 лот $ 10 $ 10 лота $ 100 $ 100 лота $ $ 250 лота $ $ P&L = 1,7540 1,7505 = 0,0035 те. +35 пипса профит 35 пип * 200,000 (големина на позицијата) * 0,0001 (големина на тик) = 700 USD профит Пресметување на P&L кај други валути (cross currencies) 27

28 Како што рековме cross currencies претставуваат валутни парови кои ги вклучуваат сите останати валути освен US доларот. За да ја искажеме вредноста на 1 пип во US долари, ќе ја примениме следнава формула 1 пип = големина на позицијата (во лотови)* големина на 1 тик* base rate /тековна цена На пример имаме договор EUR/GBP чија моментална цена изнесува 0,6750. За да ја конвертираме оваа вредност во US долар ќе го земеме односот EUR/USD кој моментално изнесува 1, пип = (големина на позицијата) * 0,0001 * 1,1840 / 0,6750 = 17,54 USD За да го пресметаме профитот/загубата да претпоставиме дека договорот од EUR/GBP иницијално е продаден по 0,6760, а потоа е купен (позицијата е затворена) по 0,6750. Профитот во пипсевите е 0,6760 0,6750 = +10 пипс, тоа е вкупен профит P&L = профитот/загуба во пипсевите * вредност на 1 пип = 10 * 17,54 USD = 174,50 USD Rollover каматa На крајот на секој работен ден (условно речено), односно во 5:00 PM EST (East Standard Time, њујоршко време), или 22:00 GMT, односнo 23:00 CET (по наше време), секоја сметка која има отворена било каква позиција се задолжува или одобрува за износ камати, во зависност од износот на отворените позиции. Оваа разлика настанува како разлика меѓу краткорочните каматни стапки на поедини валути. Со оглед на тоа дека Forex trejd подразбира симултано купување на една и продажба на друга валута, тоа значи дека на валутата која сте ја купиле добивате (позитивна) камата, а на валутата која сте ја продале плаќате (негативна) камата. Пример за пресметување на rollover камата Да кажеме дека сте во long позиција EUR/USD во моментот на роловер, EUR/USD тековната цена е 1,1800, краткорочната каматна стапка на EUR e 2,25% и краткорочната каматна стапка на USD je 4%. Роловер каматата би била Роловер задолжување (oдобрениe) =Големина на позицијата * (камата на основната валута камата на котираната валута) / 365 * тековен курс на основната валута Значи имаме: x (2,25% - 4,00%) / 365 x 1,1800 = x -1,75% / 365 x 1,1800 = -5,66$ односно вашата сметка ќе биде задолжена (намалена) за 5,66 USD. Затоа што сте купиле основна валута EUR на која каматната стапка и е пониска (2,25%) во однос на каматната стапка на продадената валута (USD 4%), вие плаќате роловер камата. Оваа табела ги прикажува индикативните каматни стапки на поедини валути: Роловер каматата може да обезбеди дополнителен профит или загуба. На пример, ако трејдерот смета дека односот меѓу британската фунта GBP и јапонскиот јен JPY во текот на одреден период ќе остане непроменет, тој ќе го купи GBP/JPY валутниот пар затоа што фунтата има повисока каматна стапка, и ќе заработи на каматата. Како пример ќе ги земеме податоците од претходната табела: големина на позиција = GBP/JPY камата на основната валута GBP = 4,50% камата на котираната валута JPY = 0,15% 28

29 тековен курс на основната валута GBP/JPY = 236,94 Роловер камата = * (4,50% - 0,15%) / 365 * 236,94 = GBP што значи дека заработката на разликата во каматата би била фунти за година дена. Margin trading Кога се тргува на маргина, во основа се користат бесплатни краткорочни средства од институцијата која ја нуди маргината. Овој краткорочен заем се користи за да се купи износ на валута кој значително го надминува износот на средствата со кои располага трејдерот. Значи делот од парите кои се бараат од трејдерот да ги депонира за секој лот кој го купува се вика Маргин (а). Маргината се изразува во проценти. Доколку сакаме да купиме EUR и за тоа ни е потребно EUR, тогаш маргината изнесува 1% (што е 1.000/ ). Маргината служи како колатерал за покритие на евентуалните загуби кои може да се појават, така да во суштина единствена реална цел на паричниот депозит на сметката е за да има доволно маргина. Само да додадеме дека поимот левериџ (leverage) е тесно поврзан и инверзен со поимот маргина (margin). Имено, ако е маргината 1%, тогаш левериџот е 100 пати, за маргина 2%, левериџот е 50, за маргина 5% левериџот е 20. Левериџот (полуга) означува со колку пати поголем износ од оној кој го имате на сметка можете да тргувате. За да илустрираме како може да се оствари висока заработка на Forex ќе се послужиме со следниов пример: Трејдер на сметката има USD со левериџ 100:1, што значи дека може да тргува со USD. Тој ангажирал 10% од своите средства (1.000 USD), и купил USD/JPY (сметајќи на пораст на цената) по цена од 120,50. По некое време цената навистина пораснала на 121,00. Колкава заработка остварил овој трејдер? Прво ќе пресметаме колку пипса изнесува заработката Второ, ќе ја пресметаме вредноста на 1 пип 121,00 120,50 = 50 пипса 1 пип = (големина на позицијата) * 0,01 / 120,50 = 8,30 USD што значи дека вкупната заработка во долари 50 пипс * 8,30 USD = 415 USD. Оваа заработка изразена во проценти во однос на вкупните средства на сметката изнесува 415 / = 4,15% Тука е моќта на левериџот. Меѓутоа, секогаш треба да се има на ум дека можело да се случи и спортивното, те. цената да падне и да се оствари исто толку значителна загуба. За среќа, постојат средства за ограничување на износот на загубата и тие спаѓаат во областа управување со ризик која ќе ја разработиме во адекватното поглавје. Дали се средствата (кредит) кои се добиваат од брокерската куќа бесплатни? Тоа што е најинтересно во се, ДА тие се бесплатни ако ги користите во текот на еден ден меѓу два тнр. роловери кои се одвиваат во 23:00 по наше време, односно 17:00 (EST). Кој е интересот на брокерските куќи на трејдерите да им даваат кредит? Бидејќи брокерската куќа преку која тргувате живее од спред (spread), тоа значи дека колку повеќе вие тргувате, тие толку поголем приход остваруваат. Од тука, очигледен е интересот на брокерите, затоа што кога ќе ви обезбедат кредит да тргувате со 100 пати поголем износ од оној кој го имате, вие тоа ќе го искористите, а ним им се мултипликува приходот. Пример за еден трејд на маргина: 29

30 Трејдерот на сметка има USD и расположлива маргина 1% (односно, левериџ 100) што значи дека мора да има минимум USD на сметката за секои USD отворени позиции. Купил USD/JPY и продал EUR/USD. Во овој момент тој има USD отворени позиции, а тоа значи дека мора да има минимално USD на сметка (equity) за нивно покритие. Со оглед на тоа дека има USD на сметка, овој трејдер може да изгуби максимално USD пред да добие т.н. margin call. "Margin Call" е барање на брокерската фирма (која обезбедила кредит) за уплата на дополнителни средства на сметка од страна на клиентот, како би се обезбедило покритие на отворените позиции. Доколку клиентот не обезбеди дополнителни средства (обично во рок од 2-3 дена), брокерот има право да ги затвори позициите на клиентот, некои или сите, како би се заштитил од загуба. Видови на налози за тргување Пред се, според типот на налогот на брокерот му се наложува да купи (buy) или да продаде (sell). По рокот на важење, налогот може да биде дневен или се до отповикување (GTC, Good Till Cancelled). Market order (налог по пазарна цена) Ова е налог моментално да се купи или да се продаде по тековната пазарна цена. Овде е прикажан налог за купување 0,1 лот (10.000) USD/JPY по моментална цена од Trader's range означува отстапување (во пипсевите) од пазарната цена која трејдерот е подготвен да ја прифати. Ако е нула, тогаш значи точно по пазарната цена. Кога е пазарот волатилен, односно кога се наоѓа во период на големи и брзи осцилации, понекогаш во секундата меѓу двете давања на налог и неговата реализација цената може да се промени. Во тие случаи, брокерот ќе бара или да ја прифатат новата пазарна цена, или да се откажат од налогот. За овој случај се вели дека е налогот "requoted". По давањето на налогот можете да ги проверите своите отворени позиции: 30

31 Лимит налог Налог кој се завршува ако пазарот тргне во поволен правец во однос на позицијата. Имено, ако е моменталната цена USD/JPY 119,00 и ние сме во long позиција можеме да ставиме Лимит на 119,60 што значи дека тој ќе се реализира ако цената го достигне тоа ниво и ние ќе оствариме заработка од 60 пипса. Од друга страна, ако е моменталната цена 120,00 и ние сме продале USD/JPY, исто така можеме да ставиме Лимит налог 119,60 и тој ќе се реализира со заработка од 40 пипса. Значи, лимит налогот најчесто се става за реализација на профит на одредено ниво. Стоп налог (Trailing stop) Стоп налогот е налог за купување ако цената порасне до одредено ниво, односно за продажба, ако падне до одредено ниво. Функцијата на стоп налогот е заштита од (поголеми) загуби. На пример: моменталната цена на USD/JPY e 117,94 и ние сме во long позиција очекувајќи да порасне. Меѓутоа, цената трга против нас и почнува да паѓа. Со ставањето на стоп (тнр. stop-loss) на налогот на 117,64 ние велиме дека сме подготвени да изгубиме 30 пипса, но не повеќе од тоа. Ако цената падне до ова ниво, налогот автоматски се реализира, како и нашата загуба, но тоа може да биде и спас од уште поголема загуба која би ја имале доколку цената падне до 117,00. Buy stop лимитира ризик кај short позицијата, Sell stop лимитира ризик кај long позицијата. Посебен вид на стоп налогот е тнр. "trailing stop" налогот. Ова е стоп налог кај кој stop-loss се поместува следејќи ја пазарната цена со одреден простор (trailing), доколку пазарот оди во ваша корист. На овој начин се заштитува веќе остварениот профит во поединечниот трејд. 31

32 Entry налог Специфичен вид на налози се entry limit&stop налозите. Овој тип на налози се извршува во моментот кога пазарната цена ќе достигне одредена цена која трејдерот однапред ја дефинирал. За разлика од обичните стоп и лимит налози, кои ја затвртаат постоечката позиција, овие entry stop и entry limit налози отвараат нова позиција. Постојат четири форми на entry налози: Entry Limit Buy Купи под моменталната пазарна цена; Entry Stop Buy- Купи над моменталната пазарна цена; Entry Limit Sell- Продади над моменталната пазарна цена; и Entry Stop Sell - Продади под моменталната пазарна цена. На пример: ако сакаме да купиме GBP/USD, но не пред да падне цената до 1,9250 тогаш ќе дадеме entry limit buy налог. Доколку цената никогаш не дојде до наведеното ниво, тогаш налогот ќе остане неизвршен, но отворен (активен) се додека не го поништиме. Ако сакаме да купиме по цена која е над тековната цена, тогаш ќе зададеме entry stop buy налог. 32

33 Видови на сметки кои можете да ги отворите кај Forex брокерите Free Practice Account Ова е бесплатна сметка за вежбање (демо), со реални податоци и настани кои навистина се случуваат на светскиот пазар пред вашите очи. Само парите со кои тргувате се виртуелни. Тешко дека може да се замисли подобар начин за учење и тренинг од овој. Отварањето на оваа сметка секому може да му биде од корист: на почетниците, на оние кои никогаш не тргувале да видат како изгледа во пракса тргувањето на берза; на трејдерите, оние кои веќе тргувале на берза, но со друг пазарен материјал, на пример, акциите, да се запознаат со специфичностите на Forex пазарот; на искусните трејдери, може да им помогне при тестирање на различни стратегии на тргување. Live Account (Individual / Joint) Реалната (Live) сметка може да се отвори со пополнување на online електронска апликација (формулар) или со download на комплет документите, со рачно пополнување и праќање по факс. Live account кај сите брокери се отвора во рок од 48 часа од приемот на комплетната документација (што, покрај формуларот, вклучува и копија од идентификационите документи). По добивањето на потврдата од брокерот дека е сметката отворена, сретствата се депонираат и тргувањето може да почне. Минималниот депозит варира меѓу различните брокерски куќи, но почнува од само 250$. Депонирањето може да се врши преку кредитни картички, банкарски трансфер, чек и сл. 33

34 Сметката може да гласи на два (ко)сопственика. Тогаш говориме за joint сметка. Кај неа се е исто како и кај индивидуалната, само што во договорот со брокерот се внесува името и презимето на двата сопственика, како и нивните податоци и потписи. Managed Account Ако сакате да ангажирате друго лице да тргува во ваше име и за ваша сметка, тогаш ќе мора да го пополните Limited Power of Attorney формуларот (Ограничено овластување) со кој тоа лице ќе ги спроведува активностите наведени во овластувањето. Company Account Секако, сметка кај Forex брокерите може да отворат и правни лица односно тнр. институционални инвеститори. Профили на валутите Идните табели ги прикажуваат сумирано основните карактеристики (профили) на главните валути: Australia Currency Australian Dollar Common Name Aussie Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross AUD/USD Spread 4 pips 1 pip USD Canada Currency Canadian Dollar Common Name Canadian Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross USD/CAD Spread 5 pips 1 pip CAD European Union Currency Euro Common Name Euro Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross EUR/USD Spread 3 pips 1 pip USD Great Britain (United Kingdom) Currency Great British Pound Common Name Sterling, Cable Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross GBP/USD Spread 5 pips 1 pip USD Japan Currency Common Name Quotation Convention Most liquid cross Japanese Yen Yen 2 decimal points USD/JPY 34

35 Spread 4 pips 1 pip 0.01 JPY New Zealand Currency New Zealand Dollar Common Name Kiwi Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross NZD/USD Spread 5 pips 1 pip USD United States Currency U.S. Dollar Common Name Dollar Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross USD/JPY, EUR/USD USD/JPY: 4 pips Spread EUR/USD: 3 pips 1 pip 0.01 JPY, USD Switzerland Currency Switzerland Franc Common Name Swiss Quotation Convention 4 decimal points Most liquid cross USD/CHF Spread 5 pips 1 pip CHF 35

36 4. ФУНДАМЕНТАЛНА ЗНАЛИЗА Девизен курс во подолг рок 2 Девизниот курс се одредува врз основа на интеракцијата на понудата и побарувачката, како и цените на било која стока или некоја друга актива на слободниот пазар. За да ја направиме поедноставна анализата на девизниот курс на слободниот пазар, ќе ја поделиме на два дела. Првин ќе видиме како се одредува девизниот курс во подолг рок, а познавањето на детерминантите на девизниот курс во подлог рок ќе ни помогне да разбереме како се одредуваат во пократок рок. За да разбереме како се одредува девизниот курс, започнуваме со поедноставната идеја која се нарекува закон на единствена цена: доколку две држави произведат идентична стока и ако трошоците од транспортот се мали како и трговските бариери, цената на таа стока би требало да биде иста насекаде во светот без оглед на тоа во која држава е произведена. Да претпоставиме дека еден тон американски челик чини 100 долари, а дека еден тон јапонски челик чини јени. За да важи законот за единствена цена, девизниот курс меѓу јенот и доларот мора да биде 100 јена по долар (0,01 долар за јен) за да се продава еден тон американски челик за јени во Јапонија (колку што изнесува цената на јапонскиот челик), а еден тон јапонски челик во САД се продавал за 100 долари (колку што изнесува цената на американскиот челик). Ако е девизниот курс 200 јени по долар, јапонски челик во САД би се продавал за 50 долари по тон, што е половина од цената на американскиот челик, а американски челик во Јапонија би се продавал за јени по тон, што е двојно поголема цена од цената на јапонскиот челик. Бидејќи во тој случај американскиот челик би бил поскап од јапонскиот челик во двете држави, а бидејќи се работи за ист вид на челик, побарувачката за американскиот челик би опаднала на нула. Ако американскиот челик има фиксна цена во долари, вишокот понуда на тој челик ќе биде елиминиран само доколку девизниот курс опадне на 100 јени по долар, со што цената на американскиот и јапонскиот челик ќе биде иста во двете држави. Една од најважните теории за тоа како се одредува девизниот курс е теоријата за паритет на куповната моќ (Purchasing Power Parity; PPP). Во таа теорија се истакнува дека девизниот курс на било кои две валути ги одразува промените во нивото на цените на двете држави. Теоријата РРР всушност е примена на законот на единствена цена кога се работи за национално ниво на цената, а не поединечни цени. Да претпоставиме дека цената на јапонскиот челик во јени се зголемила за 10% (односно на јени) во однос на цената на американскиот челик во долари (која е непроменета и изнесува 100 долари). За да важи законот за единствена цена, девизниот курс мора да се зголеми на 110 јени по долар, што всушност значи апресијација на доларот за 10%. Ако законот за единствена цена го примениме на ниво на цените во двете држави, ќе добиеме теорија на паритет на куповната моќ која укажува на тоа дека ако нивото на цените во Јапонија се зголеми за 10% во однос на нивото на цените во САД, ќе дојде до апресијација на доларот за 10%. Претходниот пример за јапонскиот и американскиот челик и теоријата РРР укажуваат на тоа дека доколку нивото на цените во една држава се зголеми во однос на нивото на цените во некоја друга држава, нејзината валута ќе депресира (валутата на другата држава ќе апресира). Како што е прикажано во следниот графикон, претпоставката се заснова на податоците од подолг период. Од година до крајот на година, нивото на цените во Британија пораснало 99% во однос на нивото на цените во САД и доларот апресирал во однос на фунтата на што ни укажува теоријата РРР; меѓутоа, тоа зголемување изнесувало 73%, што е помалку од 99% како што се предвидува со теоријата РРР. 2 Во поглавјето за девизен курс користени се делови од текстот на книгата Монетарна економија банкарство и финансиски пазари, Frederic S. Mishkin 36

37 Истите податоци укажуваат и на тоа дека теоријата РРР не е толку сигурна кога се работи за пократок период. На пример, од година до крајот на година, нивото на цените во Британија се зголемило во однос на нивото на цените во САД. Наместо апресијација, како што се предвидува со теоријата РРР, американскиот долар всушност депресирал за 40% во однос на фунтата. Значи, ако теоријата РРР делумно ни укажува на движењето на девизниот курс во подолг рок, таа никако не е добар показател на движењето на пократок рок. Што го објаснува фактот дека теоријата РРР не дава добри предвидувања? Теоријата РРР укажува на тоа дека девизниот курс се одредува исклучиво врз основа на промените во релативното ниво на цени, а таквиот заклучок се заснова на претпоставката дека стоката во двете држави е идентична, дека трошоците од транспортот се многу мали и дека трговинските бариери готово не постојат. Кога е точна таквата претпоставка, законот за единствена цена укажува на тоа дека релативните цени за целата стока (односно релативното ниво на цените меѓу две држави) ќе го одредат девизниот курс. Претпоставката дека е стоката идентична може да биде прифатлива кога се работи за американскиот и јапонскиот челик, но дали е истата основана кога се работи за американските и јапонските возила? Дали е Тојота еквивалент на Шевролет? Бидејќи Тојота и Шевролет секако не се идентични возила, нивната цена не мора да биде иста. Иако возилата на Тојота може да бидат поскапи во однос на возилата на Шевролет, Американците и Јапонците сепак ќе ги купуваат. Бидејќи законот за единствени цени не се однесува на сите стоки, зголемувањето на цената на тојотините возила во однос на шевролетите не мора секогаш да значи дека јенот мора да депресира во согласност со зголемувањето на релативната цена на тојотините возила во однос на шевролетите. Теоријата РРР исто така не зема во предвид дека со големиот број на стоки и услуги (чии цени се вклучени во нивото на цените на една држава) не се тргува вон границите. Станбените згради, земјиштето и услугите, како угостителските и фризерските услуги или пак часовите по голф, не се стока со која се тргува на тој начин. Значи, без оглед на тоа што нивната цена може да порасне и да услови повисоко ниво на цени во однос на нивото на цените на друга држава, на самиот девизен курс нема премногу да влијае. Фактори кои влијаат на девизниот курс На девизниот курс на подолг рок влијаат четири важни фактори: релативно ниво на цените; царини и квоти; преференции на домашната стока во однос на странската; и продуктивноста. 37

38 Ќе разгледаме како секој од наведените фактори влијае на девизниот курс ако се останатите фактори непроменети. Основното резонирање се заснова на следното: се што ја зголемува побарувачката за домашната стока во однос на странската стока влијае на апресијацијата на домашната валута затоа што добрата продажба на домашната стока ќе продолжи дури и кога вредноста на домашната валута ќе биде поголема. Слично на тоа, сето она што ја зголемува побарувачката за странската стока во однос на домашната стока влијае на депресијација на домашната валута затоа што добрата од продажбата на домашната стока ќе продолжи само доколку е помала вредноста на домашната валута. Релативно ниво на цените. Според теоријата РРР, кога цените на американските стоки се зголемуваат (така да цените на странската стока да останат исти), побарувачката за американскат стока ќе опадне, доларот ќе депресира, а американската стока и понатаму добро ќе се продава. Во спротивно, доколку се зголемат цените на јапонската стока, па релативните цени на американските производи опаднат, ќе се зголеми побарувачката за американската стока и доларот ќе апресира затоа што американската стока ќе се продава добро дури и кога домашната валута ќе има поголема вредност. Гледано во подолг рок, зголемувањето на нивото на цените во една држава (во однос на нивото на цените во друга држава) доведува до депресијација на нејзината валута, а падот на релативното ниво на цените на таа држава доведува до апресијација на нејзината валута. Трговски бариери. Препреките во слободната трговија, како што се царините и квотите (ограничување на количеството на странска стока кое може да се воведе) може да влијаат на девизниот курс. Да претпоставиме дека САД ја зголемиле царината или пак ја намалиле квотата на јапонскиот челик. Таквиот вид на зголемување на трговските бариери влијае на зголемувањето на побарувачката на американскиот челик, а доларот ќе апресира затоа што американскиот челик добро ќе се продава дури и кога вредноста на доларот ќе биде поголема. Зголемувањето на трговските бариери влијае на апресијацијата на валутата на таа држава во подолг период. Преференции на домашната стока во однос на странската. Доколку Јапонците попрво се одлучат за американската стока, на пример за портокали од Флорида или за американски филмови, зголемената побарувачка за американската стока (извоз) ќе влијае на апресијацијата на доларот затоа што добрата продажба на американската стока ќе продолжи и кога вредноста на доларот ќе биде поголема. Слично на тоа, ако Американците попрво се одлучат за јапонските отколку за американските автомобили, зголемената побарувачка за јапонската стока (увоз) ќе влијае на депресијацијата на доларот. Зголемената побарувачка за извоз на некоја држава влијае на апресијацијата на нејзината валута на подолг период; спротивно на тоа, зголемувањето на побарувачката за увоз влијае на депресијацијата на домашната валута. Продуктивност. Доколку некоја држава е попродуктивна во однос на некоја друга, претпријатијата во таа држава може да ги намалат цените на домашната стока во однос на странската стока, а сепак да остварат профит. Кога тоа ќе се случи, доаѓа да зголемување на побарувачката за домашната стока како и апресијација на домашната валута. Доколку продуктивноста на некоја држава е послаба во однос на друга држава, нејзината стока ќе биде релативно поскапа, а вредноста на нејзината валута ќе депресира. Гледано на подолг период, кога некоја држава ќе стане попродуктивна во однос на друга држава, нејзината валута ќе апресира. Фактор Промена на факторот Влијание на девизниот курс Домашно ниво на цени Трговски бариери Побарувачка за увоз Побарувачка за извоз Продуктивност Девизен курс во пократок рок До сега говоревме за теоријата на однесување на девизниот курс во подолг рок. Меѓутоа, за да разбереме зошто секојдневно се случуваат така големи промени во девизниот курс (понекогаш изнесуваат и по 38

39 неколку проценти), мораме да разгледаме како тековниот девизен курс (спот девизен курс) се одредува во пократок рок. За да го разбереме однесувањето на девизниот курс во пократок рок, првин мораме да истакнеме дека девизниот курс всушност е цена на домашните банкарски депозити (оние кои се деноминирани во домашна валута) во однос на странските банкарски депозити (оние кои се деноминирани во странска валута). Бидејќи девизниот курс е цена на една актива изразена во однос на друга, одредувањето на девизниот курс во пократок период најдобро се гледа врз основа на пристапот кој се потпира на теоријата за побарување на активата. Меѓутоа и детерминантите на девизниот курс во подолг период, исто така имаат важна улога и во пократок рок. Поранешните пристапи за одредување на девизниот курс ја нагласувале важноста за побарувачката на увозот и извозот. Современиот пристап кој се заснова на пазарот со активи не ги става во прв план тековите на куповната извозна и увозна стока во пократки периоди затоа што таквите трансакции се прилично мали во однос на количеството на домашни и странски банкарски депозити во било кој период. На пример, девизните трансакции во САД секоја година се преку 25 пати поголеми во однос на количеството на извоз и увоз во САД. Значи, кога се работи за пократки периоди, како што е една година, одлуките за располагање со домашната и странската актива имаат многу поголема улога во одредувањето на девизниот курс одколку што има побарувачката за увоз и извоз. Во анализата која ја даваме, САД ја гледаме како домашна земја, па така, на пример домашните банкарски депозити се деноминирани во долари. Поради поедноставување, еврото го гледаме како валута на било која странска земја, во која се странските банкарски депозити деноминирани во евра. Теоријата за побарување на актива укажува на тоа дека најважен фактор кој влијае на побарувањето на домашните (доларски) депозити и странските (евро) депозити всушност се очекуван принос на таа актива кога ќе се споредат. Кога Американците или странците очекуваат приносот на доларските депозити да биде висок во однос на приносот на странските депозити, побарувањето на доларските депозити ќе биде поголемо и во согласност со тоа, побарувачката за евро депозитите ќе биде помала. За да разбереме како се менува побарувачката за доларските и евро депозити, мораме да ги споредиме очекуваните приноси на доларски депозити и на странски депозити (депозити во странски валути). Поради илустрација, претпоставуваме дека доларските депозити имаат каматна стапка (очекуван принос наплатлив во долари) ID, а дека странските банкарски депозити имаат каматна стапка (очекуван принос наплатлив во странска валута) IF. За да ги споредат очекуваниот принос на доларските и странските депозити, инвеститорите мора да го конвертираат приносот во валутата која ја користат. Првин да погледнеме како странецот Франсоа ги споредува приносите на доларските депозити и странските депозити деноминирани во неговата валута, односно евро. При посматрањето на очекуваниот принос на доларските депозити изразен во евра, ќе увиди дека тој не е еднаков на ID; наместо тоа, очекуваниот принос мора да биде ускладен со секоја очекувана апресијација или депресијација на доларот. Доколку се очекува доларот да апресира за, да кажаме 7% очекуваниот принос на доларските депозити изразен во евра ќе биде 7% поголем затоа што доларот изразен во евра сега е 7% повреден. Значи, ако каматната стапка на доларските депозити изнесува 10%, а очекуваната апресијација на доларот изнесува 7%, очекуваниот принос на доларските депозити изразен во евра ќе изнесува 17% = 10% камата плус очекувана апресијација на доларот од 7%. Спротивно на тоа, доколку се очекува доларот во текот на годината да депресира за 7%, очекуваниот принос на доларските депозити изразен во евра ќе биде само 3%=10% камата минус очекуваната депресијација на доларот од 7%. Ако тековната девизна сметка (спот девизен курс) ја искажеме како E(t), а очекуваниот девизен курс во наредниот период како E(t+1), очекуваната апресијација на доларот можеме да ја искажеме како [E(t+1) - E(t)] / Et. Тоа покажува дека очекуваниот принос на доларските депозити RD искажан во странска валута можеме да го покажеме како збир камати на доларски депозити и очекувана апресијација на доларот. 39

40 Меѓутоа, очекуваниот принос на странски депозити RЕ искажан во евра за Франсоа е само IF. Значи релативниот очекуван принос на доларски депозити (односно, разликата меѓу очекуваниот принос на доларските депозити и евро депозитите) искажан во евра се добива со одземање на IF па добиваме: Како ќе се зголемува релативниот очекуван принос на доларските депозити, така странците ќе сакаат да располагаат со повеќе доларски депозити, а помалку со странски депозити. Да видиме како одлуката наместо евро депозити да се чуваат доларски депозити изгледа од аспект на Американците. Рековме дека очекуваниот принос на странски депозити RF искажан во долари всушност е камата на странските депозити IF плус очекуваната апресијација на странската валута, односно минус очекуваната апресијација на доларот те. Доколку каматната стапка на евро депозитите изнесува на пример 5%, а се очекува доларот да апресира за 4%, очекуваниот принос на евро депозитите изразен во долари изнесува 1%. Американецот ќе оствари камата од 5%, но тој очекува дека ќе изгуби 4% затоа што очекува вредноста на еврото изразена во долари да биде 4% помала поради апресијацијата на доларот. Неговиот очекуван принос на доларските депозити RD изразен во долари е само ID. Затоа во долари, релтивниот очекуван принос на доларски депозити се пресметува со одземање на претходно дадениот израз од ID, па се добива: Наведената равенка е еднаква на онаа која го опишува релативно очекуваниот принос на доларски депозити (пресметан во евра) за Франсоа. Заклучуваме дека релативниот очекуван принос на доларски депозити е ист без оглед дали го смета Франсоа во евра или го смета Американецот во долари. Значи, зголемувањето на релативно очекуваниот принос на доларски депозити влијае на тоа и странците и домашното население да реагираат на ист начин и едните и другите ќе сакаат да располагаат со повеќе доларски депозити, а со помалку странски депозити. Услов на паритет на каматни стапки Живееме во свет во кој постои голема мобилност на капиталот: странците лесно може да ја купат американската актива како доларски депозит, а Американците може лесно да ја купат странската актива, како евро депозит. Бидејќи депозитите на странските банки и депозитите на американските банки имаат сличен ризик и ликвидност и бидејќи препреките во мобилноста на капиталот не се бројни, сосема е основано депозитите да ги гледаме како совршени супститути (те. како еднакво посакувани). Кога е капиталот мобилен и кога банкарските депозити се совршени супститути, доколку очекуваниот принос на доларските депозити е поголем од колку на странските депозити, и странците и Американците ќе сакаат да чуваат само доларски депозити, а странските депозити нема радо да ги чуваат. Спротивно на тоа, ако е очекуваниот принос на странските депозити поголем одколку на доларските депозити, и странците и Американците нема да сакаат да чуваат доларски депозити, туку само странски депозити. За да може постоечката понуда да биде еднакво применлива и за домашните и за странските депозити, не смее да постои разлика во нивниот очекуван принос. Тој услов може да се прикаже како: Наведената равенка се нарекува услов на паритет на каматни стапки и укажува на тоа дека домашната каматна стапка е еднаква на разликата на странската каматна стапка и очекуваната апресијација на домашната валута. Во согласност со тоа, овој услов може да се објасни и на следниов начин: домашната каматна стапка е еднаква на збирот на странската каматна стапка и очекуваната апресијација на 40

41 странската валута. Доколку домашната каматна стапка е повисока од странската каматна стапка, тоа значи дека постои позитивно очекувана апресијација на странската валута, што претставува компензација за пониската странска каматна стапка. Домашната каматна стапка од 15% наспроти странската каматна стапка од 10% значи дека очекуваната апресијација на странската валута мора да биде 5% ( или дека очекуваната депресијација на доларот мора да биде 5%). Условот на паритет на каматни стапки може да се гледа на неколку начини. Пред се мораме да истакнеме дека паритетот на каматни стапки едноставно подразбира ист очекуван принос на доларски и странски депозити. Имајте на ум дека левата страна на условите на паритетот на каматните стапки претставува очекуван принос на доларските депозити, а десната страна претставува очекуван принос на странските депозити, и дека пресметките за двете изразени се во една валута американски долар. Ако ја земеме во предвид нашата претпоставка дека домашните и странските депозити се совршени супститути (подеднакво посакувани), тогаш условот за паритет на каматните стапки всушност е услов за рамнотежа на девизниот пазар. Само ако девизниот курс е таков да претпоставува еднаквост на очекуваниот принос на домашните и странските депозити, те. ако важи условот на паритет на каматните стапки, домашните и странските депозити ќе бидат подеднакво посакувани. Рамнотежа на девизниот пазар За да видиме како рамнотежниот услов на паритетот на каматните стапки функционира при одредувањето на девизниот курс, мораме првин да видиме како се менува очекуваниот принос на евро и доларските депозити во согласност со промените на тековниот девизен курс. Очекуван принос на евро депозитите. Како што рековме, очекуваниот принос на странските депозити RF изразен во долари всушност е разликата меѓу странската каматна стапка и очекуваната апресијација на домашната валута: if - (Et+1 - Et) / Et. Да претпоставиме дека странската каматна стапка if изнесува 10% и дека очекуваниот девизен курс во идниот париод Et+1 изнесува едно евро по долар. Кога тековниот девизен курс Et изнесува 0,95 евра по долар, очекуваната апресијација на доларот е (1,00-0,95)/0,95 = 0,052 = 5,2%, па очекуваниот принос на евро депозитите RF изразен во долари изнесува 4,8% (разликата меѓу странската каматна стапка од 10% и апресијацијата на доларот од 5,2%). Дадениот очекуван принос кога Et= 0,95 евра по долар прикажан е со точката А на следниот графикон. Кога тековниот девизен курс е поголем, односно Et = едно евро по долар, очекуваната апресијација на доларот е нула затоа што и Et+1 исто така изнесува едно евро по долар. Затоа RF, односно очекуваниот доларски принос на евро депозитите, е само if = 10%. Овој очекуван принос на евро депозитите кога Et = едно евро по долар прикажан е со точката В. Доколку девизниот курс е поголем Et= 1,05 евра по долар, очекуваната промена во вредноста на доларот ќе биде - 4,8% [ = (1,00 - l,05)/l,05= -0,048], па очекуваниот доларски принос на странски депозити RF ќе порасне на 14,8% [= 10% - ( - 4,8%)]. Таквиот однос на девизниот курс и очекуваниот принос на евро депозитите прикажан е со точката С. 41

42 Кривата која ги поврзува тие точки претставува линија на очекуван принос на евро депозитите на графиконот означена е со RF и како што се гледа, има растечка форма; те. како се зголемува девизниот курс Et, така се зголемува и очекуваниот принос на евро депозитите. Растечката форма ни укажува на тоа дека доколку очекуваниот девизен курс во идниот период е константен, а тековниот девизен курс се зголемува, очекуваната апресијација на доларот е помала. Според тоа поголемиот тековен девизен курс значи дека очекуваната апресијација на странската валута во иднина ќе биде поголема, а тоа го зголемува очекуваниот принос на странски депозити изразен во долари. Очекуван принос на доларски депозити. Очекуваниот принос на доларски депозити RD изразен во долари секогаш е каматна стапка на доларските депозити id без оглед на тоа за кој девизен курс се работи. Да претпоставиме дека каматната стапка на доларските депозити изнесува 10%. Очекуваниот принос на доларските депозити, без оглед на тоа дали девизниот курс е 0,95, 1,00 или 1,05 евра по долар секогаш ќе биде 10% (точките D, B и E) затоа што за конвертирање на тие камати во долари не е потребна никаква девизна трансакција. Линијата која ги поврзува тие точки претставува линија на очекуван принос на доларски депозити која на претходниот графикон е означена како RD. Рамнотежа. Пресекот на линијата на очекуваниот принос на доларските депозити RD и линијата на очекуваниот принос на евро депозитите RF всушност претставува рамнотежа на девизниот пазар; те. RD = RF Во рамнотежната точка В во која девизниот курс Е изнесува едно евро по долар, задоволен е условот за паритет на каматните стапки затоа што очекуваните приноси на доларските и евро депозити се еднакви. За да востановиме како се движи девизниот курс кон рамнотежниот девизен курс Е, треба да видиме што се случува кога е девизниот курс 1,5 евра по долар, што е вредност која е над рамнотежниот девизен курс. На претходниот графикон гледаме дека очекуваниот принос на евро депозитите во точката С се поголеми од очекуваниот принос на доларските депозити во точката Е. Бидејќи доларските и евро депозитите се совршени супститути, луѓето нема да сакаат да чуваат доларски депозити, а сопствениците на доларските депозити ќе пробуваат на девизниот пазар да ги продадат за евро депозити (тоа се нарекува продажба на долари и купување на евра ). Меѓутоа, бидејќи очекуваниот принос на тие доларски депозити е помал одколку на евро депозитите, оние кои располагаат со евра нема да сакаат да ги менуваат за доларски депозити. Вишокот на понуди на доларски депозити до кој се доаѓа подразбира дека цената на доларските депозити во однос на евро депозитите мора да падне; те. девизниот курс (износот на евра по долар) опаѓа, како што е прикажано на сликата со стрелка свртена надоле ако е девизниот курс 1,05 евра по долар. Падот на девизниот курс ќе продолжи се до точката В, те. до рамнотежниот девизен курс од едно евро по долар, кога очекуваниот принос на доларски и евро депозити ќе биде еднаков. Да видиме што се случува кога девизниот курс е 0,95 евра по долар, што е вредност под рамнотежната. Во очекуваниот принос на доларските депозити е поголем од очекуваниот принос на евро депозитите. Никој нема да сака да чува евро депозити, а сите ќе пробаат да ги продадат, како би купиле доларски депозити ( продажба на евра и купување на долари ), поради што девизниот курс ќе се зголеми, што е прикажано со стрелка свртена нагоре. Со порастот на девизниот курс, доаѓа до веќе очекуваната депресијација на доларот, а со самото тоа до веќе очекуваната апресијација на еврото, поради што ќе се зголеми очекуваниот принос на евро депозитите. Конечно, кога девизниот курс ќе достигне Е = едно евро по долар, очекуваниот принос на евро депозитите доволно ќе се зголеми, и повторно ќе биде еднаков на очекуваниот принос на доларските депозити. Промени во рамнотежниот девизен курс: два примера Врз основа на анализата, ги утврдивме факторите кои влијаат на нивото на рамнотежниот девизен курс. Таа анализа сега можеме да ја искористиме за да видиме како реагира девизниот курс на промената на каматните стапки на паричната маса. Промени на домашните каматни стапки Промените на домашните каматни стапки ID често пати се наведуваат како главен фактор кој влијае на девизниот курс. Во печатот често пати можеме да наидеме на следниов наслов: Зголемувањето на каматните стапки влијае на опоравувањето на доларот. Дали тврдењето од насловот е секогаш точно? Тоа не мора да биде секогаш точно затоа што за да го анализираме влијанието на промените на каматните стапки, првин мораме да ги востановиме причинителите за тие промени. Фишеровата равенка 42

43 укажува на тоа дека (номиналната) каматна стапка е еднаква на збирот на реалната каматна стапка и очекуваната инфлација. Таа укажува на тоа дека каматната стапка и може да се промени поради две причини: поради промената на реалната каматна стапка или поради промената на очекуваната стапка на инфлација. Влијанието на девизниот курс прилично се разликува во зависност од тоа кој од наведените два фактора претставува причинител на промените на номиналната каматна стапка. Да претпоставиме дека домашната реална каматна стапка се зголемила, па и номиналната каматна стапка ID се зголемува, а очекуваната инфлација останува на исто ниво. Во тој случај, сосема е основано да претпоставиме дека и очекуваната апресијација на доларот ќе биде непроменета затоа што и очекуваната инфлација е непроменета, па и очекуваниот принос на странски депозити ќе остане ист при било кој девизен курс. Значи линијата RF не се поместува, a линијата RD се поместува на десно, па имаме ситуација како онаа прикажана на претходниот графикон, каде го анализираме порастот на ID при останатите непроменети услови. Моделот на девизниот пазар ни го дава следниов резултат: кога домашните реални каматни стапки се зголемуваат, доаѓа до апресијација на домашната валута. Кога номиналната каматна стапка ќе се зголеми поради зголемување на очекуваната инфлација, добиваме поинаков резултат од оној кој е прикажан на претходниот графикон. Порастот на очекуваната инфлација доведува до намалување на очекуваната апресијација на доларот (поголема апресијација на еврото) за која воглавно се смета дека е поголема од порастот на домашните каматни стапки ID. Поради тоа, при било кој девизен курс, очекуваниот принос на странски депозити се зголемува повеќе одколку очекуваниот принос на доларски депозити. Значи, како што гледаме на следниот графикон, линијата RF се поместува на десно повеќе од линијата RD, а девизниот курс опаѓа. Врз основа на анализата, можеме да заклучиме: кога се зголемуваат домашните каматни стапки поради очекувано зголемување на инфлација, доаѓа до депресијација на домашната валута. Бидејќи овој заклучок е сосема спротивен на оној до кој дојдовме кога говоревме за поврзаноста на порастот на домашните каматни стапки со виша реална каматна стапка, кога го анализираме влијанието на каматните стапки на девизниот курс, мораме да ја имаме на ум разликата меѓу реалните и номиналните стапки. Промени на паричната маса Да претпоставиме дека Федералните резерви одлучиле да го зголемат нивото на паричната маса поради намалување на стапката на невработеност која ја сметаат како превисока. Зголемувањето на паричната маса ќе услови и зголемување на нивото на цените во САД во подолг период и со самото тоа и понизок од очекуваниот иден девизен курс. Намалувањето на очекуваната апресијација до која поради тоа не доаѓа ќе влијае на зголемувањето на очекуваниот принос од страна на депозитите при било кој тековен девизен курс, и ја поместиле линијата RF на десно од R1 нa R2 како што е прикажано на следниот графикон. Зголемувањето на паричната маса ќе услови и поголема реална парична маса М/Р затоа што во пократок рок нивото на цените не се зголемува веднаш. Зголемувањето на реалната парична маса условува пад на домашната каматна стапка од ID1 na ID2, што го намалува очекуваниот принос на 43

44 домашните (доларски) депозити и ја поместува линијата RD на лево, од RD1 нa RD2. На следниот графикон прикажан е падот на девизниот курс од Е1 на Е2. Заклучок: зголемувањето на домашната парична маса доведува до депресијација на домашната валута. Пробивање на девизниот курс Влијанието на зголемувањето на паричната маса на девизниот курс не го анализиравме во целина потребно е да видиме што се случува со девизниот курс на подолг рок. Појдовната точка во монетарната теорија, која се нарекува монетарна неутралност, укажува на тоа дека на подлог рок, еднократното процентуално зголемување на паричната маса проследено е со исто еднократното процентуално зголемување на ниво на цената, а реалната паричната маса и сите останати економски варијабили, како што се каматните стапки, остануваат непроменети. За да го разбереме тој однос, да видиме што би се случило кога нашата влада одеднаш би објавила дека некогашниот долар сега ќе вреди 100 нови долари. Паричната маса изразена во нови долари би претставувала сто пати поголема вредност од стариот долар, а нивото на цените исто така би било стопати поголемо, но во стопанството всушност ништо посебно не би се променило; реалните и номиналните каматни стапки и реалната парична маса би останале исти. Монетарната неутралност укажува на тоа дека на подолг рок, зголемувањето на паричната маса нема да предизвика промени во домашните каматни стапки, и дека на подолг рок тие ќе се вратат на ID1, a линијата на очекуваниот принос на домашните депозити ќе се врати на RD1. На следниот графикон гледаме дека тоа значи дека на подолг рок девизниот курс ќе се зголеми од Е2 на Е3. Феноменот што го опишавме кога поради зголемување на паричната маса девизниот курс во краток рок опаѓа повеќе од колку на подолг рок се нарекува пробивање на девизниот курс. Важен е затоа што ни помага да разбереме зошто девизниот курс толку осцилира, а тоа ќе го видиме во продолжението. Пробивањето на девизниот курс можеме да го гледаме и на следниов начин: кога во пократок рок ќе дојде до пад на домашната каматна стапка, рамнотежата на девизниот пазар подразбира, дека очекуваниот принос на странски депозит мора да биде помал. Ако имаме дадена странска каматна стапка, таквиот помал очекуван принос на странските депозити значи дека мора да дојде до очекуваната апресијација на доларот (депресијација на еврото) како би се намалил очекуваниот принос на странскиот депозит кога ќе опадне домашната каматна стапка. Тоа се случува само ако девизниот курс опадне под својата вредност на подолг рок. Зошто се девизните курсеви толку волатилни? Големите осцилации на девизните курсеви се изненадувачки за повеќето луѓе. Пред триесет години економистите воглавно сметале дека одредувањето на девизните курсеви на отворениот пазар нема да доведе до големи флуктуации на нивната вредност. Поновите искуства го покажуваат спротивното. 44

45 Пристапот за одредување на девизниот курс кој се заснова на пазарната актива, за кој говоревме во ова поглавје, непосредно ја објаснува волатилноста на девизниот курс. Бидејќи очекуваната апресијација на домашната валута влијае на очекуваниот принос на странските депозити, во одредувањето на девизниот курс важна улога имаат очекувањата во врска со: нивото на цените, инфлацијата, трговските бариери, продуктивноста, побарувачката за увоз, побарувачката за извоз и паричната маса. Кога очекувањата по прашање на било која од наведените варијабили ќе се променат, моделот укажува на тоа дека тоа моментално ќе влијае на очекуваниот принос на странските депозити, па со самото тоа и на девизниот курс. Бидејќи очекувањата по прашањето на сите наведени варијабили се менуваат во согласност готово со секоја ново добиена информација, фактот дека девизниот курс е волатилен не изненадува премногу. Врз основа на нашата анализа рековме и дека поради зголемување на паричната маса доаѓа до пробивање на девизниот курс. Пробивањето на девизниот курс е уште една од причините за неговата голема волатилност. Бидејќи поранешните модели на однесување на девизниот курс повеќе се однесувале на стоковните пазари отколку на пазарната актива, тие не ги истакнувале промените во очекувањата како пример за движење на девизниот курс, па така, тие поранешни модели не можеле да ги предвидат знатните флуктуации на девизниот курс. Бидејќи врз основа на нив не се објаснува волатилноста, тие модели повеќе не се толку популарни. Нешто посовремениот пристап за кој говориме истакнува дека девизниот пазар наликува на било кој друг пазар на активи на кој се очекувањата многу важни. Девизниот пазар како и другите пазарни активи, како што е на пример пазарот на акции, покажува значителна волатилност на цените и многу тешко може да се предвиди. Долар и каматни стапки, Анализата на дневниот пазар можеме да ја искористиме за да го разбереме движењето на девизниот курс, и да го објасниме порастот и падот на доларот во текот на 1980-те години. Вредноста на доларот и вредноста на реалните каматни стапки имаат тенденција на избалансиран пораст и опаѓање. Кон крајот на 1970-те години, реалните каматни стапки биле на многу ниско ниво, како и вредноста на доларот. Меѓутоа кон почетокот на година, реалните каматни стапки во САД оствариле значителен пораст, а истовремено растела и вредноста на доларот. По година, реалните каматни стапки прилично опаднале, како и вредноста на доларот. Нашиот модел за одредување на девизниот курс ги објаснува порастот и падот на вредноста на доларот во текот на 1980-те години. Зголемувањето на реалните каматни стапки во САД влијае на зголемувањето на очекуваниот принос на доларските депозити, додека очекуваниот принос на странските депозити останува ист. Зголемувањето на побарувачката за доларски депозити, до кој потоа доаѓа, условува купување на доларски депозити (и продажба на странски депозити) што доведува до пораст на девизниот курс. Токму тоа се случило во периодот меѓу до година. Потоа, дошло до пад на реалните каматни стапки во САД кој влијаел на намалување на очекуваниот принос на доларските депозити во однос на странските депозити и ја условил продажбата на доларските депозити (и купување на странски депозити) која го намалила девизниот курс. Приказот на номиналните каматни стапки на следниот графикон исто така укажува на тоа дека движењето на номиналните каматни стапки и на девизниот курс ни приближно не е толку рамномерно како движењето на реалните каматни стапки и девизниот курс. Токму на тоа ни укажува анализата. Зголемувањето на номиналните каматни стапки кон крајот на 1970-те години не било проследено со адекватно зголемување на вредноста на доларот; неговата вредност всушност опаднала. На следниот графикон прикажано е зошто порастот на номиналните каматни стапки кон крајот на 1970-те години не предизвикал пораст на доларот. Споредувањето на реалните и номиналните каматни стапки кон крајот на 1970-те години укажува дека порастот на номиналните каматни стапки го одразувал порастот на очекуваната кауција, а не порастот на реалните каматни стапки. Врз основа на претходните анализи, гледаме дека порастот на номиналните каматни стапки до кој дошло поради порастот на очекуваната инфлација требало да доведе до пад на доларот, а точно тоа и се случило. 45

46 Врз основа на дадениот пример, заклучуваме дека предвидувањата за движењето на девизниот курс не се доволно добри доколку меѓу реалните и номиналните каматни стапки не се прави разлика: слабиот долар кон крајот на 1970-те години и цврстиот долар кон почетокот на 1980-те години може да се објаснат со движењето на реалните каматни стапки, а не со движењето на номиналните каматни стапки. Преглед на поважните фундаментални индикатори - EUR Висина на каматната стапка Каматната стапка е мерка на цената на парите. Европската Централна Банка (ЕЦБ) го користи овој инструмент за остварување на своите најважни цели: контрола на стоп инфлацијата, пораст и стабилност на цените. Кога ЕЦБ ќе ги намали каматните стапки, Еврото губи на вредност во однос на останатите валути затоа што носи понизок принос. Со други зборови, инвеститорите продаваат Евра, купувајќи други валути со повисок принос, на тој начин ја зголемуваат понудата на Еврото и со самото тоа му го намалуваат курсот. Кога ЕЦБ ќе ја подигне каматната стапка, курсот на Еврото расте во однос на другите валути. European Central Bank (ECB) Minimum Bid Rate: 4.00% Last Change:Jun-6 (+25bp) Next Decision: Apr-22 President: Jean-Claude Trichet URL: 46

47 GDP за Еврозоната Бруто домашниот производ на Европската Унија претставува вкупна вредност на произведените стоки и услуги во рамките на нејзините граници. GDP го одразува здравјето на една економија, така да добрите показатели на GDP укажуваат дека стопанството на ЕУ расте, што го подига курсот на Еврото во однос на другите валути. За размислување: Што е тоа добар показател? Дали е тоа вредност поголема од нула или нешто друго? Harmonised Consumer Price Index (HCPI) за Европа HCPI е мерка која ЕУ ја користи за мерење на инфлацијата и стабилноста на цените. Како што е веќе кажано, Европската Централна Банка има одредени правила за своите членки. Едно од најважните е дека инфлацијата ниту во една од земјите членки не може да отстапува за повеќе од 1,5% од просек 3 членки со најмала стапка на инфлација. Кога вредноста на HCPI е ниска, Еврото добива на вредност во однос на другите валути. Податоци за невработеноста во Европа Вработеноста секогаш е добар знак за состојбата на економијата во било која земја. Значи, ниските вредности на стапката на невработеност ја одразуваат добрата состојба и обратно. Ниската вредност на стапката на невработеност влијае на порастот на вредноста на Еврото во однос на другите валути и обратно. 47

48 Трговски биланс на ЕУ Трговскиот биланс ја мери вредноста на продадените (извозни) и купените (увозни) стоки и услуги од другите земји. Трговскиот биланс на земјите членки на ЕУ се дели на два дела: во рамките на ЕУ и надвор од ЕУ. Билансот во рамките на ЕУ ја мери трговската размена на секоја земја на ЕУ со другите членки на ЕУ, билансот вон ЕУ, размената на членките на ЕУ со сите останати земји вон ЕУ. Обично, трговскиот биланс во рамките на ЕУ нема значително влијание на вредноста на Еврото, додека билансот вон ЕУ има. Позитивниот показател на трговскиот биланс влијае на порастот на курсот на Еврото во однос на другите валути. Многу инвеститори го следат само трговскиот биланс на Германија, како водечка економија на ЕУ. Индустриско производство во ЕУ Овој показател ја мери вредноста на вкупното индустриско производство во одреден период. Понекогаш индустриското производство се користи како замена за GDP показателот на некоја земја. Добар показател на индустриско производство во ЕУ позитивно влијае на вредноста на Еврото. 10 годишни Германски обврзници (German Bund) Долгорочните хартии од вредност чии еминент е државата претставуваат добар индикатор за идните перформанси на стопанството на таа земја. Ако истражуваме малку, ќе видиме дека мал број на неразвиени земји има емитувани 10 и повеќе годишни државни обврзници тоа се случува поради фактот дека мал број на инвеститори биле заинтересирани за купување на таквите хартии, кои носат зголемен ризик. Во овој случај се споредуваат каматните стапки на 10 годишните германски обврзници и одговарачките американски. Доколку каматната стапка на германските обврзници е поголема, и разликата меѓу овие стапки и каматата на американските обврзници расте (те. расте каматниот диференцијал), тоа позитивно влијае на Еврото во споредба со американскиот долар. Во спротивниот случај, кога каматната стапка на германските обврзници е поголема и каматниот диференцијал опаѓа, инвеститорите треба да продаваат Евра и да купуваат USD. Преглед на поважните фундаментални индикатори - USD Personal Income and Spending Personal Income означува приход кој поединецот го прима од своите извори, додека Personal Spending подразбира потрошувачка односно купување на производот во три категории: durables (трајни добра, поскапи производи), nondurables (потрошна стока, поефтини производи) и сектор на услуги. Овој фундаментален индикатор се објавува посебно за Personal Income во форма на процент што претставува Фундаментално влијание на валутата: Порастот на индикаторите води кон потенцијален пораст на Доларот. Време на објавување: Околу први во месецот за два претходни месеца во 8:30 am EST (14:30 pm CET). Извор: The Bureau of Economic Analysis of the Department of Commerce. Податоци на сајтот: 48

49 Што е важно за инвеститорите? Извештајот за приходот и потрошувачката е уште еден важен податок за да може да се измери снагата на економијата во потрошувачкиот сектор и генерално да се одреди нејзиниот правец на движење, поготово што е потрошувачката значителен фактор кои и помага на економијата да се развива и да расте. Најголема категорија која се однесува на Income или приходот се однесува на примањата во вид на плата додека остатокот е врзан за приходите од рентите, каматите, дивидендите и друго. Потрошувачката во исто време влијае на повеќе од 2/3 пораст на економијата така да за инвеститорите е важно да знаат како се однесуваат потрошувачите и каде најмогу ја трошат својата заштеда. Дури и тогаш кога ги ставаат парите на сметки со тоа им овозможуваат на банките да го помагаат кредитирањето кое пак влијае на вложувањето во бизнисот и порастот на економијата. Составен дел на оваа статистика е и PCE (Personal Consumption Expenditures) price index кој е интересен за Fed и политиката на каматните стапки затоа што дава слика дали е инфлацијата присутна и во која мера е присутна. Тоа исто така е важно и за валутниот пазар затоа што порастот на PCE price index наговестува пораст на каматата, а со самото тоа и на Доларот. 49

50 FOMC Meeting Announcement FOMC (the Federal Open Market Committee) се состои од седум гувернери на бордот Federal Reserve (централната банка) како и пет претседатели на Reserve Bank. Членовите на FOMC се состануваат 8 пати годишно за да одлучат за краткорочната стратегија на монетарната политика вклучувајќи и објава на висината на каматните стапки. Извор: The Federal Open Market Committee Време на излегување: 20:15 (CET), 8 пати годишно, на секои 6 недели Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Со оглед на тоа дека состанокот се одржува зад затворени врати, и дека одлуката на FOMC се смета како вест со најголемо влијание за сите финансиски пазари, овој настан се следи со огромно внимание и подлежи на разни шпекулации и претпоставки. Покрај самата одлука за висината на каматната стапка (Fed fund rate), инвеститорите посебно внимание му посветуваат и на коментарот кој следи после тоа каде се наслутува каков ќе биде следниот чекор во врска со висината на каматната стапка. Fed fund rate претставува камата која банките си ја наплатуваат меѓу себе за заемите преку ноќ и служи како основа (benchmark) за останатите видови на камати, од каматите на владините и другите обврзници до каматите на разните кредити. Тоа што е важно е дека висината на каматата влијае на економијата така што нејзиниот пораст тежнее да ја успори економската активност во земјата затоа што ги поскапува парите односно ја отежнува достапноста на парите, додека со намалувањето на каматите се подобрува економската активност и парите полесно стигнуваат до потрошувачите и инвеститорите. Централната банка тежнее кон тоа да пронајде оптимално ниво на камата (еквилибриум) кое генерално не би требало да влијае ниту на растот ниту на падот на економијата. Додека генерално за финансискиот пазар важи правилото дека се повисоките камати 'bearish' a пониските 'bullish', за Доларот повисоките камати значат пораст на неговата вредност, додека пониската камата влијае на неговиот пад. 50

51 Влијание на $: Може да има силно влијание на доларот во зависност од самиот извештај (дали е очекувано или не) и коментарите по тоа. ISM Mfg Index ISM - The Institute for Supply Management е студија (анкета) која опфаќа 400 производствени фирми од 50 држави за условите и 20 разни производствени индустрии на национално ниво. Менаџерите одговараат на прашањата од прашалникот, а податоците од анкетата се однесуваат на вработеноста, производството, новите нарачки, залихи и друго. Секоја статистика над 50% означува експанзија додека под тоа означува слабеење на индустријата. Извор: Institute for Supply Management (ISM) Време на излегување: 16:00 (CET), првиот работен ден во месецот за претходниот месец Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Со оглед на тоа дека ISM index дава слика за важниот индустриски сектор, следејќи го тој индикатор инвеститорите добиваат многу важна претстава за тоа во какава состојба е економијата и токму поради тоа има важно влијание на пазарот. Додека пазарот со акции поддржува силен економски пораст, пазарот со обврзници е многу чувствителен на наглиот пораст на економијата и на скокот на инфлацијата. Fed исто така води сметка за овој извештај кога ја одредува висината на каматата, затоа што преку разни под-индекси во рамките на ISM има шанса да го оцени порастот на цените на суровините кои може да влијаат на инфлацијата. Тие податоци ги следи и пазарот на валути додека цената на Доларот е посебно зависна од таа статистика и од нејзиното влијание на одлуката на Fed за каматната стапка. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Employment Situation/Non-farm pavrolls Employment Situation е индикатор кој се состои од два извештаи: 'Non-farm payroll' и 'Unemployment rate". Извор: Bureau of Labor Statistics, U.S. Department of Labor. Време на излегување: 14:30 (CET), првиот петок во месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: 51

52 Non-farm payroll е статистика која го опфаќа бројот на вработени (луѓе на платниот список) низ целата земја кои работат на неодредено и одредено време. Како подгрупи во рамките на оваа статистика најважни се 'the average workweek' која го мери бројот на часовите во неделата во индустрискиот сектор и 'average hourly earnings' како цена на работата по час во рамките на истиот сектор. Вториот извештај кој излегува во исто време, Unemployment rate, е статистика на процентуалниот број на невработени во споредба со работно способното население. За разлика од non-farm payroll статистиката која се спроведува во рамките на деловното опкружување со анкетирање на некои 375,000 фирми, unemployment rate се добива со прашалник меѓу 60,000 домаќинства и нема толкава тежина како првиот извештај кој е сеопфатен, а со тоа и померодавен. Што е важно за инвеститорите? Генерално, Employment report ни дава најдобра слика за тоа колку луѓе бараат работа, колку работат, колку се платени за тоа, колкава им е работната недела и друго. Тоа што е важно е дека тој извештај ни го прикажува трендот на пораст или пад на цените на работата и со самото тоа предупредува на опасност од потенцијалната инфлација (wage inflation), која пак, може да има влијание на порастот на каматната стапка, а со самото тоа и на вредноста на доларот. 52

53 Влијание на $: Порастот на индикаторот (Unemployment rate) води кон пад на Доларот Rast Non-farm payrolls води кон пораст на Доларот Initial Jobless Claims Економскиот индикатор кој ни го прикажува бројот на невработените луѓе кои прв пат се пријавуваат за осигурување на бирото за вработување. Статистиката се пресметува на неделна база и генерално говори за состојбата на пазарот на трудот. Во рамките на овој индикатор е и 4-wk average subindex кој го прикажува бројот на апликации во периодот од 4 недели и со самото тоа тежнее да го ублажи понекогаш големиот распон во бројките од една до друга недела. Извор: The Employment and Training Administration of the Department of Labor. Време на излегување: 14:30 (CET), секој четврток за податоци од претходната недела Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Initial claims извештајот е начин да се утврди силата на понудите на пазарот на трудот во Америка. Колку помалку луѓе аплицираат за работа, толку повеќе се оние кои имаат работа а тоа ја дава сликата од која се гледа во каква состојба е економијата. Со оглед на тоа дека секоја работа со себе носи и одговарачки приходи, тоа на секое домаќинство му дава можност да штеди но и да троши пари што на некој начин ги подмачкува тркалата на економијата и и помага да расте. Втора страна на медалата, со преголемото намалување на бројот на пријави се појавува и ситуацијата во која се создава недостаток на работна сила што на компаниите им отежнува лесно да ги пополнат своите работни места и затоа ситуацијата потенцијално доведува до инфлаторен притисок (wage inflation) а тоа генерално не им оди во прилог на пазарите на акции и обврзници кои се чувствителни на потенцијалниот пораст на каматната стапка, за разлика од Forex пазарот кому му одговара таквата ситуација. Влијание на $: Падот во бројот на пријавите води кон пораст на Доларот 53

54 International Trade (Trade Balance) Трговскиот биланс, или во случајот на Америка трговскиот дефицит, ја мери разликата меѓу увозот и извозот на разни видови на производи и услуги. Вредноста на увозот дава индикација на побарувачката на странските добра и услуги во Америка, додека извозот дава слика за побарувачката на американските производи и услуги во странство. Додека увозот може да претставува препрека за развој на домашната индустрија од друга страна тој може да има улога за зголемување на компетицијата на домашните производители. Извозот во принцип го подобрува домашното производство. Извор: The Bureau of Economic Analysis of the Department of Commerce. Време на излегување: 14:30 (CET), прва половина од месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Промените во големината на увозот и извозот како и разликата меѓу тие два показатела (trade balance) се важни мерила за проценка на економските трендови како во земјата така и во странство. Статистичките бројки на тој индикатор може да имаат директно влијание на финансиските пазари а посебно на каматната стапка и со самото тоа на вредноста на валутата на Forex маркетот. Затоа Доларот е посебно чувствителен на промените на сега веќе хроничниот трговски дефицит кој како станува се поголем и поголем во принцип креира поголема побарувачка за странски валути. Во исто време пазарот со обврзници подложен е на ризиците од растечката инфлација од зголемувањето на увозот. Трговскиот биланс исто така игра важна улога кај проценката на порастот на GDP со посебно внимание на извозот како волатилна компонента која служи како ран индикатор на квартално ниво. Во рамките на овој извештај е билансот на тргувањето на Америка со другите земји, врз основа на што може да се следи состојбата на економијата во тие земји односно да им биде од корист на оние инвеститори кои тежнеат кон диверсификација на своите вложувања. 54

55 Влијание на $: Зголемувањето на дефицитот води кон пад на Доларот. Retail Sales Retail Sales извештајот е статистика на целокупната продажба на различни нивоа на bilo durable (поскапа, потрајна стока) или nondurable (поефтини) производи. Со оглед на тоа дека мерката за продажба како дел од потрошувачката, има големо влијание на економијата поради фактот дека на потрошувачата отпаѓаат околу 2/3 од целокупниот бруто општествен производ на Америка. Индикаторот ја мери тоталната потрошувачка како и посебната статистика која ја исклучува продажбата на моторни возила која има тенденција на големи скокови и падови од месец во месец. Извор: The Census Bureau of the Department of Commerce. Време на излегување: 14:30, околу 14-ти во месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? За инвеститорите многу е важно да знаат какво е расположението меѓу потрошувачите затоа што со тоа добиваат слика за тоа во кој правец се движи економијата. Секоја промена во нивното однесување и навиките претставува водечки индикатор за потрошувачкиот тренд. Тоа е посебно важно за пазарите на акции и обврзници. За акциите солидниот економски пораст се преведува како здрав профит на компаниите што води кон пораст на нивните акции на берзите. Што се однесува до фиксните хартии од вредност, силниот економски пораст претставува проблем за инфлаторниот притисок што може неповолно да влијае на пазарот со обврзници. За Forex маркетот секој пораст во потрошувачката значи дека економијата расте, а со самото тоа поголеми се шансите дека и вредноста на валутата исто така ќе расте. 55

56 Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Industrial Production/Capacity Utilization Index на индустриското производство се мери со количеството на производи кои излегуваат од фабриките, рудниците и енергетските постројки. Во исто време Capacity Utilization покажува ефикасност при употребата на ресурсите во рамките на фабриките. Извор: Federal Reserve. Време на излегување: 15:15 (CET), околу 15-ти во месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Поголемото производство во фабриките обично значи добра вест за пазарот на акции кој сака здрава економија а со тоа и подобар профит на компанијата. Пазарот со обврзници во исто време внимава на брзиот пораст на економијата поради инфлаторниот притисок. Fed посебно го следи извештајот за Capacitv Utilization затоа што секој пораст на индексот над 85% претставува притисок за инфлацијата, а со тоа и сигнал за централната банка адекватно да ја усогласи својата политика на каматна стапка со која исто така влијае на вредноста на доларот. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Housing Starts Housing Starts индикаторот го мери бројот на започната изградба на стамбените објекти (за едно и повеќе семејства) секој месец. Во рамките на оваа вест е Building Permits индикаторот (дозвола за изградба) кој исто така изнесува број на поднесени молби за изградба на стамбени објекти во текот на месецот. 56

57 Извор: The Census Bureau of the Department of Commerce Време на излегување: 14:30, околу 16-ти во месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Изградбата на куќи обично со себе носи така наречан домино ефект затоа што поголемиот или помал број на започнати објекти влијае на тоа дали во домаќинството повеќе или помалку ќе се купува мебел, домашни апарати и слично во иднина, а тоа пак влијае на останатите субјекти во економијата. Податокот за бројот на започнатите куќи исто така доста говори за степенот на сигурност во националната економија, затоа што изработката на куќи нема да се зголеми ако се економските услови лоши или ако се очекува да бидат послаби во непосредна иднина. Building permits (дозволи за изградба) обично претходат на податокот за изградба и наговестуваат каква е ситуацијата на пазарот со недвижнини. Двете вести се важни за економијата генерално па така и за готово сите пазари. Доколку се индикаторите позитивни тоа има поддршка за доларот затоа што говори за силниот степен на економијата и порастот на каматната стапка, а со тоа наговестува и поцврста валута. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот PPI Producer Price Index (PPI) е статистика која го мери просечното ниво на цени на основно и производствено ниво воглавно на производи кои се готови и подготвени за дистрибуција во малопродажбата. Како посебен индекс во рамките на PPI е и статистиката која ги исклучува цените на нафта и храна (Core PPI) како многу волатилна категорија која им подлежи на сезонските промени на цените. Извор: Bureau of Labor statistics, U.S. Department of Labor. Време на излегување: 14:30, околу 20-ти во месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: 57

58 Што е важно за инвеститорите? Со оглед на тоа дека PPI индексот ја мери просечната цена на производи во фиксната потрошувачката корпа на производствено ниво дел од таа инфлација се пренесува и на потрошувачите на малопродажно ниво кое пак се мери со посебна статистика - CPI. Во секој случај податокот РPI е важен за инвеститорите затоа што на тој начин тие имаат увид и можат да антиципираат евентуални инфлаторни притисоци во месеците кои доаѓаат што може да има влијание на нивните инвестиции поради директната корелација меѓу нивото на инфлацијата и каматната стапка. Колку е поголема перцепцијата на инфлацијата толку се поголеми шансите за пораст на каматните стапки. Тоа како последица има ефект на сите пазари а посебно на Forex и Bond market. Додека цените на обврзниците паѓаат кога се каматите поголеми валутата обично расте поради потенцијалот на поголем принос на инвестиции. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот 58

59 CPI Consumer Price Index (CPI) ја мери просечната цена на фиксните артикли на производите и услугите во потрошувачката корпа и малопродажбата. Промената на месечно ниво на CPI претставува стапка на инфлација. Како и кај PPI постои и основен CPI (Core index) кој исто така дава статистика без волатилни цени на нафтата и земјоделските производи. Извор: Bureau of Labor statistics, U.S. Department of Labor. Време на излегување: 14:30, околу 20-ти во месецот за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? 59

60 CPI претставувa benchmark" кога се работи за мерилото на инфлација затоа што го следи зголемувањето на цените на артиклите во потрошувачката корпа и слично како и за PPI само уште поизразено преку Consumer Price Index инвеститорите имаат увид во силата на инфлацијата што може да има влијание врз нивните инвестиции поради директната корелација со каматната стапка. Колку е поголема перцепцијата на инфлацијата толку се поголеми шансите за пораст на каматните стапки. Тоа како последица има ефект на сите пазари а посебно на Forex и Bond market. Додека цените на обврзниците паѓаат кога се каматите поголеми валутата обично расте поради потенцијалот на поголем принос на инвестиции. Нормално овде се мисли на умерено односно контролирано ниво на инфлација за разлика од прекумерната или хиперинфлација која генерално и нанесува штета на економијата и негативно влијае на вредноста на валутата. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Leading Indicators Индекс на 10 водечки индикатори од различни сегменти на економијата поради предвидување на економските трендови во блиската иднина. Извор: The Conference Board Време на излегување: 14:30 (СЕТ), секоја трета недела за податоци од претходниот месец Податоци на сајтот: 1.Камата: The interest rate spread between 10-year Treasury notes and the fed funds rate. 2.Инфлација: The inflation-adjusted, M2 measure of the money supply. 3.Просечна работна недела: The average manufacturing workweek. 4.Нарачки во Производството на потрошни добра: Manufacturers' new orders for consumer goods and materials. 5.1ndex Akcija: The S&P 500 measure of stock prices. 6.Испораки: The vendor performance component of the NAPM index. 7.Пријави на невработените: The average level of weekly initial claims for unemployment insurance. 8.Дозволи за изградба: Building permits. 60

61 9.Очекувана потрошувачка: The University of Michigan index of consumer expectations. 10.Порачки за капитални производи вон воената индустрија: Manufacturers' new orders for nondefense capital goods. Што е важно за инвеститорите? За инвеститорите е важно да имаат добар преглед каде оди економијата затоа што од тоа зависи успехот на нивното вложување во разни инвестиции. Па така за оние кои вложуваат во акции на компаниите важна е јаката економија затоа што со тоа се зајакнуваат и самите компании, додека на пример пазарот со обврзници е многу чувствителен на брзината на порастот на економијата и на последиците од инфлаторниот притисок. Индексот на водечките индикатори (Leading Indicators) креиран е да ја предвиди точката на пресврт во економијата како што е да кажеме рецесијата. Од друга страна колку е посилен сигналот за јакнење на економијата толку е поголема побарувачката за кредитите а со тоа и се зајакнува притисокот на Fed да ја зголеми каматната стапка. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Consumer Confidence Conference Board спроведува месечна анкета меѓу 5000 домаќинства во врска со нивната доверба во економијата како и со нивното очекување на идните економски услови. Индексот се состои од два подиндекса: Current conditions (моментална состојба) и Expectations (oчекувањa). Expectaitions индексот зазема 60% и претставува подобар 'leading indicator' во однос на Current conditions index. Извор: The Conference Board Време на излегување: 16:00 (СЕТ), последниот вторник во месецот за тековниот месец Податоци на сајтот: 61

62 Што е важно за инвеститорите? Извештајот е посебно важен за пазарот со акции и обврзници. Јаките економски услови влијаат на порастот на корпоративните профити а со тоа и на скокот на цените на акциите, додека пазарот со обврзници се интересира дали цврстиот економски пораст води кон инфлаторен притисок што може да влијае негативно на цените на фиксните хартии од вредност. Што се однесува до валутите, секоја зголемена активност на потрошувачите и нивното позитивно мислење за економијата води кон добра поддршка за домицилната валута те. Доларот. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Durable Goods Orders Durable Goods Orders индикаторот ги рефлектира сите нарачки кај домашните производители за моменталната испорака во иднина изразен во долари. Durable Goods се трајни, малку поскапи производи со животен век најмалку од 3 години (бела техника, мебел, автомобили, компјутери и слично). Извор: The Census Bureau of the Department of Commerce. Време на излегување: 14:30 (СЕТ), околу 26. во месецот за претходниот месец Податоци на сајтот: 62

63 Што е важно за инвеститорите? Опипувањето на пулсот на економијата е важно за инвеститорите така да durable goods индикаторот е важен показател на економскиот пораст затоа што прикажува колку работа имаат фабриките и производителите во блиската иднина преку нарачки за нивните производи, со други зборови на инвеститорите им говорат што да очекуваат од секторот за производство како важен сегмент на економијата. Се подразбира дека ако растат нарачките и приватниците и компаниите добро напредуваат во својата работа и дека можат и дека се подготвени да потрошат повеќе пари за одредени производи. Порастот на бизнис активностите води кон зголемување на разните видови на кредити што може да доведе до зголемување на каматите. Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот 63

64 Gross Domestic Product (GDP) GDP е најшироката статистика која го мери степенот на економската активност на една земја и тоа во готово сите сегменти на економијата. Индикаторот опфаќа стапка на промени во комплетниот обем на производството и услугите за одреден квартал на годишно ниво. Извор: Bureau of Economic Analysis, U.S. Department of Commerce. Време на излегување: 14:30 (СЕТ), трета или четврта недела во месецот (advance) за претходниот квартал со ревизии кои накнадно се објавуваат во вториот (preliminary) и третиот месец (fmal) на тој квартал. Податоци на сајтот: Што е важно за инвеститорите? Една од главните компоненти на GDP е потрошувачката (Consumption) која покрива 2/3 од статистиката и која дава слика за силата на економијата преку довербата на потрошувачите. Некои од останатите сегменти, исто така се инвестиции, извоз, државна потрошувачка, трговски биланс, вработеност, залихи и друго. Еден од важните фактори на GDP е и GDP deflators кој ја мери промената на цените за комплетен GDP како и за секоја од компонентите во рамките на индикаторот и кој претставува важна статистика на која посебно Fed и посветува внимание при одредувањето на политиката на каматната стапка. За разлика од CPI кој ја претставува потрошувачката корпа со фиксни артикли во неа, deflator е флексибилен и дава податоци и за оние артикли кои се моментално повеќе застапени од останатите и така е пореална статистиката. Пазарите на акции и фиксни инструменти реагираат различно на бројките на GDP така да додека порастот на GDP ја подразбира цврстата економија која ја сакаат купувачите на акции, пазарот со обврзници стравува дека порастот на економијата ќе доведе до пораст на каматите а со самото тоа и до пад на цените на фиксните хартии од вредност. 64

65 Влијание на $: Порастот на индикаторите води кон пораст на Доларот Календар на економските извештаи Во продолжението даваме пример на календарот на економските извештаи за првата половина на септември (извор: 65

66 Останати фактори кои влијаат на forex пазарот Многу други фактори може да имаат значително влијание на валутата на една земја: политички настани, политички кризи, општествени фактори и изјави на важни и влијателни луѓе. Политички промени Природата на политичките проблеми позната ни е на сите, така да малку по малку инвеститорите и трејдерите со тек на времето преземаат адекватни акции (на пример, ги продаваат своите позиции, ако се влошува ситуацијата). На тој начин влијанието на политичките случувања со текот на времето се вградува во новата цена, односно курс. Нивното влијание на forex пазарот не е неочекуван и насилен. Од друга страна, политичките кризи не се познати пред да се случат. Тие може да имаат силно влијание врз промената на девизниот курс. Општествени фактори Општествените фактори и настани, исто така може да имаат важно влијание на forex пазарот, посебно ако се неочекувани. Големите штрајкови или терористички напади се пример за таквите настани. Изјави на влијателни луѓе Изјавите на водечките луѓе на поедини земји, меѓународни организации и централни банки, имаат големо влијание врз движењето на девизните курсеви. Меѓу највлијателните луѓе, чии изјави внимателно се следат и толкуваат на forex, спаѓаат 3 : 3 Информација актуелна на почетокот на 2008.година 66

67 Ben Bernake, претседавач на американските Федерални резерви Jean-Claude Trichet, претседател на Европската Централна Банка Henry Paulson, државен секретар на Американскиот Трезор Peer Steinbrück, Германски Министер за Финансии Toshihiko Fukui, Гувернер на Централната Банка на Јапонија Fukushiro Nukaga, Јапонски Министер за Финансии Злато и нафта Златото и нафтата се многу блиску поврзани со forex пазарот. Често пати, движењето на цените на овие две стоки се гледа како водечки индикатор при донесувањето на одлуки за купување/продавање на forex. Злато Пред да поминеме на понатамошната анализа, да ја погледнеме следнава табела: Производство на злато по земји 2007 (t) Кина % Јужноафриканска реп % САД % Австралија % Индонезија % Перу % Русија % Канада % 67

68 Извор: Останати % ВКУПНО % Зошто цената на златото има негативна (или инверзна) корелација со US доларот, иако САД се еден од најголемите производители на злато на светот? Одговорот е едноставен (или можеби не е?). Очигледната причина за ваквиот однос лежи во тоа јакиот долар природно може да купи повеќе унци злато, а послабиот помалку. Меѓутоа, постои и уште една помалку очигледна причина. Пред неколку децении, за време на периодот исполнет со кризи и неизвесност, инвеститорите тежнееле својот капитал да го преселат од долари во злато, како безбедно пристаниште. Ако ги погледаме бројките ќе видиме дека US доларот паднал на својот историски имнимум (Март 2008) во однос на некои валути, вклучувајќи и EUR, CHF и CAD, додека во исто време, цената на златото го достигнала своето највисоко забележано ниво (до сега). Канадскиот (CAD) и австралискиот (AUD) долар се некои од главните валути кои имаат позитивна или директна корелација со златото. Австралија е еден од најголемите светски производители на злато и, како резултат на тоа, корелацијата на AUD и златото е околу 80%, така да австралискиот долар секогаш има корист од порастот на цената на златото, исто така, опаѓа кога и златото. Канадскиот долар затоа што Канада е третиот најголем извозник на злато во светот, што доведува до тоа CAD и златото да се движат во ист правец, иако степенот на таа корелација е нешто понизок во однос на AUD. Каков ќе биде случајот со еврото и со другите валути каде не постои таква взаемна врска со златото? Останатите главни валути ќе имаат позитивна корелација со златото, затоа што и тие валути и златото се изразуваат во USD. Цена на нафтата Генерално говорејќи, порастот на цената на нафтата доведува до зголемување на трошоците за транспорт, енергија, греење како и готово на секој производ. Аргументи во прилог на индиректната врска на USD и цената на нафтата: САД се само 5% од светската популација, но трошат околу 25% од светската енергија базирана на фосилни горива САД увезуваат 75% нафта која ја трошат, а поседуваат само 2% од светските резерви на оваа суровина. Поради зависноста од нафта и странските доставувачи, било кое зголемување на цените или пореметување во снабдувањето, негативно влијае на американската економија (и на USD) што ја погодува повеќе од било која друга нација. Канада е една од малиот број развиени земји која е нето извозник на енергија (нафта). Оваа земја е втора во светот по големината на своите резерви со нафта, веднаш позади Саудиска Арабија. Поради таа причина, канадскиот долар има многу цврста директна корелација со цената на нафтата. Каде оди нафтата? Експертите од областа на нафтената индустрија усвоиле тнр. Хубертова крива за предвидување на производството на нафта во идните децении: 68

69 Спрема оваа проекција, производството на нафта својот врв го достигнува негде меѓу 2000 и 2010 (дали е тоа токму сега, 2008?). Во моментов (Април 2008) цената на нафтата на светските берзи е околу 100 USD за барел, но што ќе се случи, ако е ова предвидување точно? Цената најверојатно ќе постигне неколку стотини долари. За размислување: Неодамна претседателите на неколкуте земји големи производители на нафта изразија загриженост поради слабиот US долар и го објавија својот план во иднина цената на нафтата да ја искажуваат во EUR, а не во USD. Што мислите, какво влијание би имало тоа на US доларот? Тоа би ставило уште еден тег околу ногата на USD влечејќи го надоле, а побарувачката за еврото би пораснала. Вообичаена пракса на "фундаменталистите" Oтстапување од објавените податоци Вообичената пракса која ја применуваат трејдерите кои тргуваат на краток рок следејќи ги фундаменталните податоци (тнр. news или events traders) се заснова на отстапките на вистинските вредности на економските показатели од очекуваните. Кога се објавуваат некои од важните макроекономски показатели, обично се прикажуваат три броја: претходната вредност, реален податок за претходниот период (месец или квартал); очекувана вредност, податок кој експертите очекуваат да биде објавен (обично се зема во просек мислење на 20 експерти од поедини области); и реална вредност, односно вистински објавен податок. Овој вид на трејдер им посветува внимание на последните две (очекувана и реална) вредности. Колку е поголемо отстапувањето на реалниот од очекуваниот податок, толку ќе биде позначително влијанието на вредноста на валутата. 69

70 Во ваквите извештаи не постои добра или лоша вредност на некој показател. Постои само подобра или полоша од очекуваната вредност. Имено, ако се очекувањата, во одреден месец да се креираат нови работни места, а стварниот податок е , тоа е полошо од очекуваното, но тоа и понатаму е позитивен показател. Да беа креирани нови работни места, тоа би било подобро од очекуваното и би довело до пораст на вредноста на домашната валута. Carry Trades Повеќето трејдери кои тргуваат користејќи фундаментални показатели, тоа го прават на подолг рок. Ова е поради тоа што промените во понудата и побарувачката, најчесто се одвиваат споро. Carry Trades е пракса на користење на поволностите на разните каматни стапки меѓу валутните парови. Повеќето од овие трејдери имаат долгорочни временски рамки. Имено се работи за тоа дека се купува валута на која се добива повисока камата, истовремено се продава валутата на која се плаќа пониска камата. На тој начин, освен на промената на курсот, трејдерот може да заработи и на разликата во каматата. Еве пример за carry trade валутниот пар кај кој каматниот диференцијал е 5%. Влегуваме во втора позиција, те. купуваме USD/JPY Добиваме: 5,25% камата на USD Купи USD Плаќаме: 0,25% камата на JPY Профитот е 5% на разликата во каматата, под услов курсот да останал ист Продај JPY 70

71 Значи, правило кај Carry Trade е 1) најди валутен пар со голема разлика во каматата, кој е истовремено 2) во растечки тренд, и 3) купи валута која донесува поголема камата, а продај ја онаа на која се плаќа пониска камата. На тој начин се остварува заработка на промената на курсот и на каматата. Поврзаност со берзата на акции Кога берзата на акции во една земја носи поголеми приноси од колку во друга, фундаменталистите ја купуваат валутата на онаа земја чија берза на акции носи поголем профит. Ова се случува поради тоа што инвеститорите кои купуваат акции на глобалниот пазар ќе ја воочат користа од вложувањето во одредена земја, што ќе доведе до зголемување на побарувачката за нејзината валута, а со самото тоа и до зголемување на нејзината цена. Tргување на база на вести и настани Во поново време ова стана многу популарен начин на тргување. Причина за тоа е тоа што потенцијално голем профит може да се направи за само неколку минути и готово без напор. Ако, на пример, се земе првиот петок во месецот, кога се објавуваат податоците за Non-farm Payroll во Америка, курсот EUR/USD може да се помести околу 150 пипса (односно 1500$ за само еден лот) во текот на само 10 минути. Тоа што трејдерите го занемаруваат е ризикот кој го носи ваквото тргување. Што ако овие 150 пипса тргнат против вас? Дури и ако ставите stop-loss налог, поради турболентното движење на берзата, вашиот брокер не е секогаш во состојба да го изврши тој налог. Втората причина, поради која може да дојде до неизвршување на stop-loss налогот е таа што кога ќе се дојде до објавување на неочекуваните вредности, курсот прави геп, прескокнувајќи ја цената која сте ја навеле во stop-loss налогот. Во овие случаи брокерот нема да сноси загуба, а ќе ви ја понуди цената која е најблиска до онаа која сте ја навеле, а таа може да биде 50, 70 или 100 пипса против вас. Овој број на пипсеви може да значи margin call или огромна загуба, да повториме, само за 10 минути. Исто така, можно е, на иста вест пазарот да реагира така што цената прво ќе отиде силно во еден правец, а потоа, после неколку минути, ќе се врати исто толку, дури и повеќе во друг. Факт е дека не може да се предвиди движењето на курсот во овие ситуации. Да го земеме за пример денот кога се објавува нивото на каматната стапка на некоја валута. Ако претходните денови имало коментари и очекувања дека ќе дојде до намалување на каматната стапка, ќе дојде до пад на курсот на валутата и пред да биде објавена веста, а инвеститорите ќе ја продаваат валутата (ќе влегуваат во short позиции). Кога веста конечно ќе биде објавена, може да дојде до тоа трејдерите да почнат да ја купуваат валутата (за да ги затворат своите кратки позиции) и на тој начин да доведат до пораст на курсот на валутата, спротивно на фундаменталниот индикатор! 71

72 5. ТЕХНИЧКА АНАЛИЗА Техничката анализа е метод на прогнозирање на движењето на цените на акциите, валутите или на другиот пазарен материјал со проучување на индикатори и графикони за движењето на пазарот во претходните периоди. Под терминот движење на пазарот, аналитичарите подразбираат три основни типа на информации: цена, обем на тргување и отворен интерес. Информацијата за цената може да е вистинска цена на акциите, или вредност на берзански индекси. Обемот на тргувањето е вредност на склучени договори за одреден период (на пример, за еден ден). Отворен интерес е бројот на позиции кои не се затворени на крајот на денот. Нормално, не се користат сите три индикатора во иста мера. Најлесен за користење е цената и повеќето методи за анализа се применуваат токму на неа. Податоците за цените се лесно достапни, а имајќи го предвид фактот дека се берзите компјутеризирани, податоците за склучените договори достапни се во информационите системи низ целиот свет за неколку секунди. Операторите кои работат во берзанската сала ги внесуваат податоците веднаш по склучувањето на договорот. Податоците моментално се појавуваат на тикерот (електронска табла на ѕидот на берзата на која се објавуваат податоците), и во исто време на сите информациони сервиси во светот. На пример, на Интернет постојат многу такви сервиси: на CNBC телевизиската мрежа за време на програмата во дното на екранот од вашиот телевизор константно кружи лента со податоци за моменталните случувања на берзата и така натаму. Обемот на тргувањето, исто така игра значителна улога во прогнозирањето, и претставува секундарен индикатор споредлив со лакмус хартијата. За жал, тешко е еднозначно да се одреди на сите пазари, а податоците обично пристигнуваат со мало задоцнување. Бидејќи е специфичен метод, обемот на тргувањето се поретко се користи за прогнозирање. Отворениот интерес во секоја класична форма, може да се сретне кај трговијата со стоковни фјучерси. На некои пазари вредноста на овој показател, во неговата идеална форма, практично не може да се одреди. Тој воглавно се користи за определување на тековната ликвидност на пазарот, заинтересираноста на учесниците и основаноста на ценовните трендови. По степенот на важноста, отворениот интерес се наоѓа на трето место, но никако не треба да се игнорира. Професионалната техничка анализа настојува да го искористи максималното количество на достапни информации, така да преовладува ставот дека техничката анализа за прогнозирање на цените врз основа на нивното движење во минатото не е сосема прецизно. Oсновни постулати На преминот меѓу 19 и 20 век Чарлс Доу (Charles Dow), во неколкуте свои текстови, ги поставил темелите на модерната техничка анализа. По него оваа теорија го добила своето име Доу теорија. Три основни постулати на теоријата Доу: 1. цената одразува сè; 2. постои правилност во движењето на цените, или историјата се повторува; и 3. што се случува е поважно од зошто се случува тоа. Цената одразува сè. Техничките аналитичари сметаат дека пазарната цена во целост ги одразува сите расположливи информации и знаења кои ги имаат учесниците, вклучувајќи ги и трејдерите, инвеститорите, портфолио менаџерите, фундаменталните и технички аналитичари, стратези и многу други. Постои правилност во движењето на цените. Оваа аксиома е основа за создавање на сите методи на техничката анализа. Правилноста во терминологијата на техничката анализа се нарекува тренд и означува одреден правец на движењето на цените, така да главна задача на аналитичарите е воочување и анализа на трендовите и нивните карактеристики со цел остварување на профит. При изучување на трендовите, аналитичарите и трејдерите (берзанските трговци) го користат њутновиот закон за инерција, кој со прилагодена терминологија гласи трендот ќе продолжи да се развива во ист правец, се додека не ослабне. Со други зборови, поголема е веројатноста дека постоечкиот тренд ќе продолжи, одколку 72

73 дека ќе го промени правецот. Сепак, техничката анализа развила софистицирани алати кои треба да укажат на можните промени на трендовите. Што се случува е поважно од зошто се случува тоа. Во својата книга Психологија на техничката анализа, Тони Пламер вели: Техничкиот аналитичар знае сè за цената, но за вредноста не знае ништо. Навистина, техничарите ги интересира само која е моменталната цена и како се движела таа во минатото. Пазарната цена е резултат од борбата на силите на понудата и побарувачката за акциите на претпријатието. Фундамнеталниот аналитичар ќе истражува зошто цената пораснала или опаднала, а техничарот го интересира само фактот дека тоа се случило. На прашањето зошто цената пораснала, техничарот ќе каже: едноставно, има повеќе купувачи (побарувачка) отколку продавачи (понуда). Oсновни чекори во анализата Повеќето аналитичари го применуваат пристапот кој се состои од три чекори: - анализи на поширокиот пазар (претставен на берзанскиот индекс); - анализи на движење на индексот на економските сектори; и - анализи на движење на цените на поедини претпријатија. Овој пристап потсетува на фундаменталната анализа со една голема разлика, предмет на анализата се само податоците од финансискиот пазар: цени, обем на тргување и сл. Освен тоа, методот на анализа е сосема ист без оглед дали се работи за целиот пазар, секторите или претпријатието. Исто така сеедно е дали се работи за акции, индекси или стока. Сите податоци прикажани се во графикони и се анализираат на ист начин, без оглед на временските рамки, те. дали графиконот претставува податоци за последните две години или за последните два часа. Oсновни видови на графикони Постои изрека дека сликата говори повеќе од илјада зборови. Тоа е основната причина зошто се графиконите основен начин за претставување на податоците во техничката анализа. Постојат многу различни видови на графикони и нивни комбинации, но ние ќе ги прикажеме само основните. Линиски графикон Овој графикон се користи за претставување на серија податоци и тоа така што секој податок се означува со една точка, а потоа овие точки се поврзуваат со линија. Се користи кога има поголем број на нумерички податоци, па од самите броеви е тешко да се воочи општиот тренд. Одговара и за правење на долгорочни прогнози. Следниот линиски графикон го претставува движењето на курсот на валутниот пар EUR/USD со 30 минутен интервал. На Y-оската прикажан е курсот, а на Х-оската временскиот период. 73

74 Овој графикон може да биде многу покомплициран кога на него ќе се исцртаат повеќе линии кои претставуваат различни податоци. Палкa (Bar chart) Столбчето или Bar Chart е еден од графиконите кој најчесто се користи за анализа на берзанските трендови, затоа што ги одразува најважните случувања во текот на денот (или на подолг период). Неговото второ име High-Low-Open-Close (Највисока-Најниска-Почетна-Последна), укажува на тоа кои податоци го наоѓаат својот одраз на овој графикон. Имено, за неговото креирање се користат податоци за движењето на цените на поедини акции, берзански индекси, валути итн., и тоа: цени при отворање на берзата (Open), највисока (High), и најниска (Low) постигната цена, како и цена во моментот на затворањето на берзата (Close). 74

75 На Х-оската претставен е временскиот период на кој се однесуваат податоците, а на Y-оската прикажан е курсот EUR/USD. Што прикажува овој графикон? - долниот крак (точка) на графиконот ја покажува најниската (Low) цена во текот на денот; - горниот крак ја прикажува највисоката (High) цена; - цртичката од левата страна на палката го покажува нивото на цената на почетокот на периодот (Open); - цртичката од десната страна ја означува цената на крајот на периодот (Close); - должината (или висината) на целата палка го покажува распонот меѓу највисоката и најниската цена, а тоа значи: колку е палката подолга, толку е распонот (флуктуацијата) поголем; - распонот меѓу цртичките од лева и десна страна на палката укажуваат на варирање меѓу цената на почетокот и на крајот на периодот; и - доколку цртичката од левата страна се наоѓа под онаа од десна страна, тоа значи дека цената на почетокот на периодот била пониска од цената на крајот. Столбчиња Графиконот во форма на столбчиња (правоаголници вертикално исцртани во однос на Х-оската) најчесто се користи за прикажување на обемот на тргувањето (volume). Нa X-оската се прикажува период кој може да биде од 1 минута до повеќе месеци, а на Y-оската волумен искажан со број на акциите или вредност на тргувањето на дадениот валутен пар. 75

76 Point & Figure Овој тип на графикони се користи за идентификување на нивото на поддршка и отпор. Го игнорира факторот време и се фокусира исклучиво на движењето на цените низ крстот (X) и кругчето (O) може да се однесува на една минута како и на повеќе дена или недели. Секое крстче означува пораст на цената за одреден однапред дефиниран интервал, а тоа може да биде 1 или повеќе долари, проценти и сл. Секое кругче означува пад на цената за еден интервал. Чувствителноста на графиконот може да се менува со варирање на зададениот интервал- промена на цената. 76

77 Низот крстчиња укажува на растечкиот тренд, додека низот кругчиња претставува опаѓачки тренд. Промената на трендот за еден интервал резултира со формирање на нова колона ( низ од Х или О). Jaпонски свеќи Анализата и прогнозирањето со помош на јапонските свеќи е еден од најпопуларните методи на техничка анализа. Секој распоред High-Low-Open-Close на цените има свој (јапонски) назив кој е меѓународно усвоен. По начинот на конструкцијата, овој графикон е сличен на палка графиконот. По изгледот, свеќата се разликува од палката по тоа што распонот меѓу Open и Close цените се прикажува со правоаголник, а не со линија. Овој распон се нарекува - тело на свеќата, и тоа може да биде обоено со црна или бела боја. Ако е цената на отворањето поголема од цената кај затворањето, телото на свеќата е црвена. Во спротивен случај, телото на свеќата е зелено. Ова е многу практичен начин на графички приказ, затоа што веќе на прв поглед, врз основа на боите, се воочува односот меѓу Open и Close цените. Современите компјутерски програми за техничка анализа користат и алтернативни методи за боење на телото на свеќите, така што позитивните денови (Close>Open) ги бојат со зелена, сина или бела боја, додека за негативните со стандардната црвена или евентуално црна боја. 77

78 Tрендови Трендот ја одразува просечната промена на цената на акциите во текот на одреден временски период. Тие постојат секогаш и на секоја берза, и може да се поделат во три групи: растечки (Bull), oпаѓачки (Bear) и страничен (Sideway без изразен тренд). За време на растечкиот тренд, цените се генерално од период во период се поголеми, достигнувајќи сè поголеми максимални (High) и минимални (Low) вредности. Овој тренд го карактеризира позитивна просечна стапка на промена на цените. Кога преовладува опаѓачкиот тренд, цените на акциите со текот на времето се сè пониски. Периодичните максимуми и минимуми се пониски во однос на претходниот период. Овој тренд го карактеризира негативна просечна стапка на промена на цените. Во периодите без изразен тренд, промената на цените е минимална и најчесто час расте, час опаѓа, не земајќи при тоа воочлива ни нагорна ни надолна линија на движење. Актуелниот растечки или опаѓачки тренд има тенденција да продолжи да расте, односно опаѓа се додека не дојде до промена на условите на пазарот, или додека не дојде до промена на некои околности кај поединечни фирми. Аналитичарите на графиконите со цени, пробуваат да го лоцираат моментот кога ќе дојде до овие пресврти. Донесувајќи адекватни одлуки, односно, во берзански жаргон, заземајќи 78

79 позиции, непосредно пред очекуваните моменти на пресврт, брокерите успеваат да реализираат значителна заработка. Видови на трендови Терминот тренд означува одреден правец на движење на цените, така да главна задача на техничката анализа е токму воочување и анализа на трендовите, односно нивни карактеристики од моментот на создавање па се до крајот. Постојат три типа на трендови: нагорен или растечки (bullish), кога цените растат; надолен или опаѓачки (bearish), кога цените опаѓаат; и неутрален или страничен (sideway), кога цените практично не се менуваат во рамките на одредените граници. Сите три типа на трендови многу ретко се сретнуваат во чист облик. За да биде појасно, растечкиот тренд може да се дефинира како оној кај кој преовладува растењето на цените, односно, по големина е поголем од падот. Кај опаѓачкиот тренд, преовладува движењето на цените надоле, додека кај страничниот тренд, колебањето на цените во однос на претходните е готово безначително. Графикон на растечкиот (bullish) тренд: 79

80 Графикон на опаѓачкиот (bearish) тренд: Графикон на страничниот (sideway) тренд: При пресметувањето на трендовите, аналитичарите и трејдерите (берзански трговци) го користат њутновиот закон за инерција кој, со прилагодена терминологија, гласи трендот ќе продолжи да се развива во ист правец, се додека не ослабне. Со други зборови поголема е веројатноста постоечкиот тренд да продолжи, отколку да го промени правецот. 80

81 Линијата на трендот од околу 45 степени се смета како најсигурна и ако е под поостар агол од колку пазарот, обично не може долго да се задржи во дадениот правец. Често пати се случува пазарната цена да се одбива од линијата на трендот повеќе пати пред да ја пресече. Исто така, често пати е добра шанса за купување или продавање на трет допир на пазарната цена и линијата на трендот, како што е прикажано на следната слика: 81

82 Следниот графикон прикажува како изгледа пробивањето на трендот на реални податоци. Линии на поддршка и отпор (Support and Resistance) Разбирањето на концептот линии за поддршка и отпор има огромно значење за правилна интерпретација на ценовните графикони. Како што топката фрлена од високо повеќе пати ќе падне на земјата, а потоа повторно ќе скокне до одредена висина, така се движат и цените на акциите во рамките на своите природни граници. Нормално, со текот на времето, овие граници се поместуваат, но сепак, за берзанските поими, во релативно долг период (до неколку месеци) се стабилизираат на одредено ниво. Купувачите и продавачите константно се во состојба на борба. Поддршката го дефинира она ниво на цените на кое купувачите имаат доволно снага да ја одбранат цената од понатамошен пад. Линијата на отпор претставува ниво на цените на кое продавачите се премногу јаки за да го дозволат нејзиниот пораст. За време на растечкиот тренд, линијата на отпор е висина која цената максимално ќе ја постигне на својот пат за опоравување. Во периодите кога е опаѓачкиот тренд на сцена, линијата за поддршка е минималната цена до која ќе падне цената. Ова општо правило важи за најголемиот дел од времето, меѓутоа и тоа има свои исклучоци. Се работи за моментите кога цената ја пробива линијата на поддршка или линијата на отпор. Кога во текот на опаѓачкиот тренд, цената ја пробива својата линија за поддршка и постигнува уште пониско ниво, оваа линија најчесто станува нова линија на отпор (горна граница). Спротивно на тоа, кога во текот на растечкиот тренд, цената ја пробива линијата на отпор и поставува нова горна граница, оваа линија (која до скоро означувала максимум) обично станува нова линија за поддршка. 82

83 Кога се пробиваат линиите на поддршка и отпор, цената има тенденција да го продолжи јакото движење во ист правец поради тоа што во тој момент повеќето учесници на берзата го воочуваат овој проблем, и почнува масовно купување или продавање. Меѓутоа, доколку пробивањето на овие линии не привлече доволна критична маса на купувачи или продавачи, настапил тнр. лажно пробивање, и цената често пати, наскоро се враќа во своите претходни граници. Временското траење на одреденото ниво на поддршка и отпор, ја дефинира снагата или слабоста на тоа ниво. Колку подолго трае, толку е посилна актуелната поддршка и отпор. Исто така, колку е поголем обемот на трансакциите при даденото ниво, толку е поголема неговата сила. Слабоста или силата на нивото на поддршка и отпор одредуваат колку куповна или продажна снага ќе биде потребно за да се пробие даденото ниво. Графикон со линии на поддршка и отпор на пазарни податоци: НЕ КУПУВАЈТЕ ВО БЛИЗИНА НА ЛИНИЈАТА НА ОТПОРОТ (RESISTANCE)! НЕ ПРОДАВАЈТЕ ВО БЛИЗИНА НА ЛИНИЈАТА НА ПОДДРШКА (SUPPORT)! 83

84 Следниот графикон прикажува како линијата на поддршка станува линија на отпор: Еве како линијата на отпор станува линија на поддршка на реалниот графикон: Kaнали 84

85 Кога цената во текот на одреден период осцилира меѓу две паралелни линии на тренд, таа формира тнр. канал. Кога цената ќе ја допре горната линија (линија која формира канал), тоа може да се искористи како сигнал за продажба, а кога ќе ја допре долната линија (тренд), сигнал за купување. За разлика од пробивањето на линијата на трендот што сигнализира можна промена на трендот, пробивањето на линијата на каналот (Channel line) означува очекувано забрзување на постоечкиот (актуелен) тренд. Од друга страна, кога цената нема да успее да ја достигне линијата на каналот, тоа означува дека актуелниот тренд полека го губи интензитетот и дека во следниот чекор може да дојде до пробивање на долната линија на каналот и промена на трендот. Постојат одредени правила на тргување во поглед на движење на цените меѓу линијата на поддршка и отпор, каналите, како и пробивањето на истите. Имено, пробивањето или одбивањето од важните овозможува првокласен трејд, доколку е поддржано со другите индикатори. Второ, поголема шанса има цената да се одбие отколку да ја пробие важната линија. Колку подолго цената се обидува да изврши пробивање на некоја важна линија, толку поголема е шансата и дека ќе ја пробие. Колку повеќе обиди има и колку подолго траат, толку пробивањето на важната линија ќе биде по експлозивно. Формации на промена на трендот Глава и рамена (Head and shoulders) Ова е еден од најпознатите и најсигурните графикони од сите алати со кои се служи техничката анализа. Формацијата глава и рамена се состои од 3 врва од кои првиот и третиот се со приближно иста висина, додека средниот е највисок, креирајќи на тој начин графикон кој потсетува на глава и рамена на човек. Заедничката линија на поддршка за сите три врва се нарекува врат или neckline. Пробивот на линијата на вратот (neckline) надоле, претставува потврда дека дошло до промена на трендот во опаѓање. 85

86 86

87 Графиконот Head and shoulders со реални податоци: Инверзната фигура следи ист модел и најчесто претставува дно на пазарот. Пробив на линијата на вратот нагоре, сигнал е дека преовладува растечки тренд. 87

88 Двоен врв (Double top) Означува промена на трендот од растечки кон опаѓачки. Двојниот врв формиран е кога цената ќе ја достигне хоризонталната линија на отпорот (resistance), потоа ќе се повлече, односно ќе опадне до одредено ниво, и повторно ќе порасне до ниво на отпор, за да тргне конечно надоле формирајќи тренд на опаѓање. На првото дно се повлекува линија која, како и кај Head and shoulders, ја прави neckline. Кога оваа линија ќе се пробие при вториот обид, а потоа ќе се врати до висина на neckline и повторно ќе тргне надоле, тогаш имаме потврда дека дошло до промена на растечкиот во опаѓачки тренд. 88

89 Графикон Double top со реални податоци: Двојно дно (Double bottom) Означува промена на трендот од опаѓачки кон растечки. Истите, само инверзни, правила во однос на Double top, важат и кај овој графикон. 89

90 Се формираат две дна на (приближно) иста линија, која се нарекува линија на поддршка (support). По одбивањето од првата линија на отпорот (resistance), цената на падот го достигнува второто дно кое е отприлика на исто ниво како и првото. Потоа, цената оди нагоре, и ја пробива neckline, што со подоцнежната заверка на истата линија претставува сигнал дека дошло до промена на трендот. Троен врв и Тројно дно (Triple tops and Bottoms) Triple tops формацијата е слична на Head and shoulders и Double top, и до негде, претставува нивна комбинација. Ја означува ротацијата на трендот од растечки во опаѓачки. Во класичната Triple tops формација сите три врва се со приближно иста висина. Хоризонталната линија на отпор може да се нацрта така да ги поврзува сите три врва. Neckline поврзува 4 линии на поддршка. Кога ќе се пробие neckline, а потоа тоа и ќе се потврди, дошло до промена на трендот. Спротивното важи за Triple bottom, кој се наоѓа кога е пазарот на дно. Со пробивањето на неговата neckline, трендот се менува во растечки. Заоблен врв и заоблено дно (Rounded top, Rounded bottom) Заоблениот врв се формира кога пазарот полека, но сигурно првин расте, а потоа лесно почнува да опаѓа. На овој начин може неприметно да се дојде до промена на трендот од растечки во опаѓачки. Кај Rouded bottom на ист начин трендот се менува од опаѓачки во растечки. Формации за продолжување на трендот Симетричен триаголник Формацијата на симетричен триаголник карактеристична е за консолидација на трендот што преовладува, за кој следи забрзаното пробивање на линијата која го прави триаголникот, а во правец на продолжување на истиот тренд. 90

91 На линиите на триаголникот мора да се формираат два до четири брана кои ги допираат линиите на триаголникот. Во моментот кога се пробива една од линиите на триаголникот, цената обично продолжува во правец на трендот кој е веќе присутен. Растечки триаголник Растечкиот триаголник е индикативен за периодот на консолидација во текот на периодот на растечкиот тренд. Се формира кога цената се движи меѓу линијата на отпор која е релативно рамна и хоризонтална и линијата на поддршка чиј нагиб е растечки. Колку повеќе се приближуваат двете линии, толку е поголема шансата дека ќе дојде до пробивање. Кога цената силно ќе ја пробие линијата на отпорот, формацијата е завршена и растечкиот тренд е потврден. 91

92 На претходниот графикон се гледа како се консолидирала цената готово месец дена во формација на растечки триаголник. Опаѓачки триаголник Опаѓачкиот триаголник е индикативен за периодот на консолидација во текот на периодот на опаѓачкиот тренд. Се формира кога цената се движи меѓу линијата на отпор чиј нагиб е опаѓачки и линијата на поддршка која е релативно рамна и хоризонтална. Како се приближуваат двете линии, така е поголема шансата за пробивање. Кога цената силно ќе ја пробие линијата на поддршка надоле, формацијата е завршена и опаѓачкиот тренд е потврден. 92

93 Наредниот графикон прикажува пример за опаѓачки триаголник на реални податоци: Формации на Знамиња (Flag) Оваа формација претставува краткорочна пауза во динамичното и прогресивно движење на пазарниот тренд. Ја обележува многу остар влез во формација, а потоа и движење на цените меѓу две паралелни линии (поддршка и отпор), кои најчесто не се хоризонтални. 93

94 Еве како изгледа формацијата на занамиња на реални податоци: Jaпонски свеќи Овој вид на графикони, кој денес има широка употреба, настанал во 18 век во Јапонија. Изумител на овој графички приказ, во кој со едно столбче се прикажуваат сите четири цени е познатиот трговец со ориз Мунехиса Кома кој стекнал огромно богатство со примена на анализата на јапонските свеќи. Структура на свеќите Цена Највисока цена (High) Цена на затворање(close) Највисока цена (High) Цена на отворање (Open) Тело на свеќата Тело на свеќата Цена на отворање (Open) Цена на затворање (Close) Најниска цена (Low) Цена Најниска цена (Low) 94

95 Вертикалните цртички над и под телото на свеќата го носат името фитил, сенка или крак. Доколку телото на свеќата е зелено, тогаш должината на горниот фитил го покажува распонот меѓу највисоката и цената на затворање, а должината на долниот фитил распонот меѓу најниската и цената на отворање. Ако телото на свеќата е црвено (што значи дека Close се помали од Open цените), тогаш горниот фитил го прикажува распонот меѓу највисоката и цената на отворање, а долниот фитил - распонот меѓу најниската и цената на затворање. Екстремните случаи кога нема (или готово да нема) фитил, не се ретка појава, а нивното значење е следново: кога телото на свеќата е зелено и нема горен фитил, тогаш цената на затворањето е еднаква на највисоката цена; кога телото на свеќата е зелено и нема долен фитил, тогаш цената на отворањето е еднаква на најниската цена; кога телото на свеќата е црвено и нема горен фитил, тогаш цената на отворањето е еднаква на највисоката цена; и кога телото на свеќата е црвено и нема долен фитил, тогаш цената на затворањето е еднаква на најниската цена. Долга свеќа (Long day) Долгата свеќа означува голема разлика меѓу Open и Close цените, те. означува долго тело на свеќата. Што се подразбира под долго тело? На ова прашање ќе може да се одговори само кога ќе се има во вид секој графикон посебно. Имено, ако посматраме 30 минутен графикон, долга свеќа би рекле дека е онаа чиј распон Open Close е на пример 10 пипса. Но на дневниот графикон, долгата свеќа ќе изнесува околу 50 или 80 пипса. Кратка свеќа Кратката свеќа може да се интерпретира на ист начин како и долгата, релативно во однос на временскиот период. Marubozu Долга свеќа без еден или два фитила. Black Marubozu е долга црна свеќа која нема ни горен ни долен фитил. Се смета за исклучително слаба свеќа, што значи близина на дното кај опаѓачкиот тренд. Често пати се појавува како дел од континуираниот опаѓачки тренд или како дел од формацијата која укажува на пресврт кон растечки тренд, посебно ако се појави во текот на опаѓачкиот тренд. Оваа свеќа е црна и го покажува слабеењето на опаѓачкиот тренд. Долгата црна свеќа може да биде знак за последните продажби по ниски цени, и тоа е причина зошто честопати се јавува како прв ден на неколкуте наредни формации кои му претходат на пресвртот кон растечкиот тренд. 95

96 White Marubozu е долга бела свеќа без фитил. Спротивно од Black Marubozu, оваа свеќа честопати е дел од континуираниот растечки тренд или очекуваниот пресвртот кон растечкиот тренд, посебно ако се појави во тек на опаѓачкиот тренд. Closing Marubozu нема фитил кој се протега од оној дел на телото на свеќата на кој се наоѓа Close цена, без оглед дали е телото бело или црно. Ако е телото бело (White Closing Marubozu), тогаш нема горен фитил, затоа што Close цената се наоѓа на врвот на телото. Black Closing Marubozu нема долен фитил, затоа што Close цената се наоѓа на дното на телото. Opening Marubozu нема фитил кој се протега од оној дел на телото на свеќата на кој се наоѓа Open цена, без оглед дали е телото бело или црно. Доколку е телото црно, тогаш нема горен фитил, затоа што Open цената се наоѓа на врвот на телото. Оваа свеќа означува опаѓачкиот тренд. Доколку е телото бело (White Closing Marubozu), тогаш нема долен фитил, затоа што Open цената се наоѓа на дното на телото. Оваа свеќа означува растечки тренд. Spinning Tops Spinning Top се свеќи со кратко тело, и со горен и долен фитил чија должина е поголема од онаа на телото на свеќата. Тие означуваат неодлучност меѓу растечкиот и опаѓачкиот тренд. Бојата на телото, како и должината на фитилот не се од голема важност. Краткото тело во однос на должината на фитилот е тоа што ги вбројува во групата на "spinning top" свеќи. 96

97 Doji Ова е еден од најважните сигнали во анализата на јапонските свеќи. Специфичниот облик на свеќата е така наречаниот Доџи (Doji), кој се појавува кога разликата меѓу цената кај отварањето и затворањето е минимална, или кога овие цени се еднакви. Во тој случај свеќата поприма облик на крстче (види го наредниот графички приказ). Кога цената на отворањето на берзата е минимално поголема од цената при затворањето, се појавува зелен Доџи. Во случај цената во моментот на затворањето да е малку поголема од онаа при затворањето, се појавува црвен Доџи, а кога се двете цени еднакви - мал Доџи. Сам по себе, доџи укажува на неодлучното однесување на учесниците на берзата, и готово секогаш се појавува како дел од фигурата која сигнализира промена на трендот, а ретко кога преовладува еден од трендовите. Следниот графички приказ ја илустрира Доџи фигурата. Dragonfly Doji Dragonfly Doji е уште еден облик на Doji свеќите. Таа има долг долен фитил, со многу блиски или еднакви Open и Close цени. Горниот фитил го нема или е многу краток. Секако, од најголема важност кај овие свеќи е анализата на Low цената, која и укажува на неодлучност од која може да се имплицира промена на трендот. Кога оваа свеќа ќе се појави на дното на трендот, и кога има многу долг долен фитил, тоа може да биде јак сигнал за идниот пресврт кон растечкиот тренд. Gravestone Doji Gravestone Doji е форма на Doji свеќа. Се појавува кога е Doji близу или кога е еднаков со Low цената во текот на денот. Ако е горниот фитил долг, тоа значи дека оваа свеќа е дел од растечкиот тренд. Трговијата во текот на денот се одвива по цени повисоки од цените на отворањето, како би се вратила цената на крајот на денот на почетното ниво, кое воедно е и најниско во текот на денот. Ова не може да се толкува поинаку одколку неуспешно опоравување. Кога ќе се појави, сигурно осликува неодлучност и можност за промена на трендот. 97

98 Four Price Doji Ова е специфичен Doji кај кој сите четири цени (Open, Hihg, Low, Close) се еднакви. Приказот изгледа вака: Сигналот кој го дава е можната промена на трендот, но треба да се чека конфирмација. Сјајна свеќа доколку прави геп во однос на претходната, станувајќи ѕвезда " (star). Long Legged Doji Ова е свеќа кај која Open и Close се еднакви, додека распонот меѓу High и Low е поголем од просечниот. Телото на свеќата мора да се наоѓа околу средината на распонот High-Low. Сигнализира возможна промена на трендот. Се интерпретира како консолидација со акумулирање на силата. Исклучително големиот распон High Low може да значи дека претстои значителна промена на трендот. Black Hammer (Black Paper Umbrella) Black Hammer е еднодневна формација која се состои од кратко црно тело на свеќата, фез или со краток горен фитил и со долг долен фитил. Оваа свеќа има доста заеднички карактеристики со Dragonfly Doji, но поседува силна импликација на промена на трендот. Оваа свеќа најмногу се користи како дел од формацијата од неколку свеќи. 98

99 Inverted Black Hammer Свеќата настанува кога е Close помал од Open, во текот на натпросечно активен период (High минус Low е поголемо од просекот). Горниот фитил е многу подолг од должината на телото. Долната сенка готово и не постои. Оваа свеќа се нарекува и ѕвездата што паѓа или "shooting star" и е многу јак сигнал како дел од компликувана формација. White Hammer (White Paper Umbrella) White Hammer е свеќа која се состои од кратко бело тело, без или со краток горен фитил и со долг долен фитил. Оваа свеќа има доста заеднички карактеристики со Dragonfly Doji, но поседува силна импликација на промена на трендот. Оваа свеќа најмногу се користи како дел од формацијата од неколку свеќи, затоа што е потребна конфирмација на следните свеќи. Inverted White Umbrella Свеќата настанува кога е Close поголем од Open, во текот на натпросечно активен период (High минус Low е поголемо од просекот). Горниот фитил е многу подолг од должината на телото. Долната сенка готово и не постои. Оваа свеќа се нарекува и ѕвездата што паѓа или "shooting star" и е многу јак сигнал како дел од компликувана формација. 99

100 Engulfing formacije Кај дефинирање на оваа формација која се состои од две свеќи, потребно е пазарот пред се да биде во јасно дефиниран опаѓачки тренд. Првата свеќа е во боја на преовладувачкиот краткорочен тренд (опаѓачки) или doji. Втората свеќа има боја на трендот кој би требало да започне (растечки). Телото на втората свеќа сосема го опфаќа (engulf) телото на првата свеќа, додека фитилите се игнорираат. Уште посилен сигнал се јавува кога тело на друга свеќа го опфаќа телото на двете претходни. Bullish engulfing сигнализира промена на трендот од опаѓачки во растечки, додека Bearish engulfing сигнализира обратно. Како и кај сите други формации кои се состојат од две или повеќе видови на свеќи, нивната позиција во однос на останатите ретко се сретнува во чист училишен вид. Така да свеќите во распоредот како на следнава слика, исто така емитираат Engulfing формации: Harami Harami формацијата, според својот изглед, е инверзна на Engulfing распоредот. Се состои од две свеќи. Кај Bullish Harami формациите, првата свеќа е долга црвена, а втората е мала зелена, чие тело е помало од телото на првата свеќа и опфатено е со неа. Harami укажува на неодлучност на пазарот и можна промена на трендот, за што сепак треба да се почека потврда од следната формација. Bearish формацијата изгледа обратно од Bullish. Варијанта на Harami е Harami Cross кога е втората свеќа Doji. Сигналите се исти. 100

101 Morning Star Morning star (Утринска ѕвезда) е формација која се состои од три свеќи и сигнализира промена на трендот. Bullish Morning star сигнализира промена на трендот од опаѓачки во растечки. Првата свеќа има долго црвено тело. Втората свеќа има кратко тело (бојата не е важна), кое се наоѓа под телото на првата свеќа. Третата свеќа е долга зелена свеќа која прекрива најмалку 50% од телото на првата (црвена) свеќа. Bearish Morning star сигнализира промена на трендот од растечки во опаѓачки. Првата свеќа има долго зелено тело. Втората свеќа има кратко тело (бојата не е важна), кое се наоѓа под телото на првата свеќа. Третата свеќа е долга црвена свеќа која прекрива најмалку 50% од телото на првата (зелена) свеќа. Evening star (Вечерна ѕвезда) Ова е формација која се состои од три свеќи и се наоѓа на врвот на растечкиот тренд и ја сигнализира идната промена во опаѓачка. Првата свеќа има долго зелено тело. Втората има мало тело (бојата не е важна) кое се наоѓа над телото на првата свеќа, а третата е долга црвена свеќа која прекрива најмалку 50% од телото на првата (зелена) свеќа. На претходната слика се гледа и варијантата Evening doji star, каде наместо малата втора свеќа се наоѓа doji. 101

102 Three white soldiers Ова е еден од важните сигнали за промена на опаѓачкиот и растечкиот тренд. Формацијата се состои од три зелени свеќи. Open кај втората и третата свеќа е пониска од Close претходниот ден, но Close на втората и третата е повисока од претходните. Силата на оваа формација се состои во тоа што нискиот Open од претходниот Close на почетокот на секој од трите периода сугерира дека во почетокот преовладуваат тие кои продаваат. На крајот на секој ден силата на оние кои купуваат преовладува и доведува до повисок Close во однос на претходниот. Овој графикон прикажува како Three white soldiers изгледа на реални податоци. 102

103 Гепови Одалеченоста или празниот простор меѓу две соседни свеќи се нарекува геп (анг. gap). Со други зборови, кога највисоката цена (High) на еден период, е пониска од најниската цена (Low) на наредниот имаме геп, а кога најниската цена на еден период е повисока од највисоката на наредниот, тогаш се јавува долен геп. Овој графикон прикажува горен и долен геп: Треба да се има предвид дека едно од правилата кај тргувањето е дека секој геп тежи кон тоа да се затвори со веројатност од 80%. Како што се гледа на претходниот графикон, двата гепа се затвориле по неколку сукцесивни периоди (свеќи). Елиотови бранови (Elliott Waves) Еден од најсигурните алати за предвидување на идните движења на трендовите на Forex, како и на берзите воопшто, е анализата на Елиотовите бранови. Оваа теорија своето име го добила по Ралф Нелсон Елиот, кој врз основа на своите истражувања, заклучил дека пазарот се движи во повторувачки формации на бранови, а како резултат на психологијата на однесување на масата. Според него, реакцијата на цените на пазарот е последица не (само) на промените на економските параметри, туку е и одраз на психологијата на најголемиот број на инвеститори. Ако е расположението на пазарот (те. на најголемиот број на инвеститори) позитивно, тогаш и трендот ќе биде растечки (Bull) и обратно. Оваа теорија се базира на принципот дека после секоја акција следи реакција. Формацијата на Елиотовите бранови го следи правилото, во текот на растечкиот тренд пазарот да се движи нагоре (да расте) во серија од 3 (импулсни бранови), а надоле (да опаѓа) во низа од 2 (корективни) брана, тоа се вкупно 5 брана. За време на опаѓачкиот тренд, распоредот на брановите е обратен (3 надоле и 2 нагоре). Следниот графикон го претставува начинот како се препознаваат и бројат сукцесивните бранови: 103

104 Со броевите од 1 до 5 обележани се 3 импулсни и 2 корективни брана во текот на растечкиот тренд, додека со буквите А, В и С означени се брановите кои се почеток на опаѓачкиот тренд. Во пракса ретко се сретнува вака чиста ситуација. Главните бранови обично се состојат од неколку мали бранови, како што е прикажано во наредниот графикон: Да го анализираме бранот во растечки тренд. Пред него бил доминантен опаѓачкиот тренд. Првиот (1) бран обично е најслаб од импулсните бранови. Тој претставува краткорочно опоравување по претходниот тренд. Кога тој ќе се заврши, доаѓа до продажба, со што се креира бранот 2. Вториот бран (2) се завршува кога пазарот нема да го достигне новиот минимум, кој би бил под нивото на цените на кое првиот талас почнал да се формира. На дното на овој бран често пати може да се најдат формации на свеќи кои означуваат промена на трендот. Третиот (3) бран е најдолг и најсилен од сите импулсни бранови. Тој се развива во правец на формирање на растечкиот тренд. Овој бран почнува споро, со тенденција за забрзување по пробивањето на врвот на првиот импулсен бран (1). Како во секој тренд, поготово силен, по порастот доаѓа до корекција. Трејдерите почнуваат да го реализираат профитот со продажба на тоа што го купиле на почетокот на бранот 1. Овде почнува да се формира четвртиот бран (4). Петиот бран (5) го формираат малите инвеститори како обид за продолжување на растечкиот моментум генериран во третиот бран. Институционалните инвеститори воглавно не му даваат поддршка на овој 104

105 бран, и затоа тој е послаб од третиот. Откако цените ќе постигнат повисоко ниво од врвот на третиот бран (3), овој бран почнува да ја губи силата и полека доаѓа до промена на трендот. Фибоначи броеви и нивоа Леонардо Фибоначи, голем математичар (XII век, Италиja) додека го гледал размножувањето на зајци го утврдил редот броеви кои го носат неговото име. Секој број од редот претставува сума од два претходни броја: 1+1=2; 1+2=3; 2+3=5; 3+5=8 итн. така да редот гласи 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584,...итн. Низот на Фибоначи броевите има одредени карактеристики: - со делење на претходникот и следбеникот добиваме број приближен на 0,618 (Број на златен пресек); - со делење на следбеникот со претходникот добиваме број приближен на 1,618 (Број на златен пресек); - со делење на број од редот на Фибоначи со број кој е претходник на претходниот број добиваме 2,618. Во техничката анализа се користи бројот 0,618 или 61,8%, a исто така 38,2%, 50%, 75,2%. Врз основа на наведените коефициенти се конструираат линиите на Фибоначи, нивоа и периоди на Фибоначи. Линиите на Фибоначи се конструираат од важни максимуми/минимуми и претставуваат линии на отпор односно поддршка. Врз основа на броевите на Фибоначи се бираат периоди за примена на други технички индикатори на пр. подвижни процеси, RSI, со што се постигнуваат добри резултати. Најважни Фибоначи retracement нивоа се 38.2%, 50% и 61.8% и тие се користат за одредување на нивото на поддршка и отпор. Најважни Фибоначи extension нивоа се 61.8%, 100% и 161.8% се користат за дефинирање на нивото за реализирање на профити. Значи, тоа што треба да се знае е како се применуваат Фибоначи нивоата и како се интерпретираат резултатите кои ги гледаме на екранот. За да ги поставиме Фибоначи линиите на ценовниот графикон, потребно е да се одреди: 1. Дали е актуелен растечкиот или опаѓачкиот тренд; 2. Највисоката и најниската точка на кршење на бранот (точки А и В); и 3. Да се следи трендот. Што имаме на претходниот пример? 1. Растечки тренд; 2. Најниска точка на бранот означена е со А, додека највисоката е означена со В; и 3. Значи, бараме можност за отворање на Long позиции (да купиме) по најповолна цена и да одиме нагоре со трендот. 105

106 На трејдинг платформата ќе селектираме алат за цртање на Фибоначи линиите, ќе кликнеме на точката А и ќе ги развлечеме линиите до точката Б. На екранот ќе се појават линии како на претходниот графикон тие се нарекуваат Фибоначи retracement и extension нивоа. Сега ќе видиме како се пресметуваат Фибоначи нивоата и во случај на растечки тренд. Најниска точка A = Највисока точка B = За пресаметување на retracement нивото и влез во Long позиција во одредена точка C, ќе го направиме следново: Калкулација за растечки тренд и Buy налог: B A=? = (38.2%) retracement = x = (50.0%) retracement = x = (61.8%) retracement = x = Општа формула за Фибоначи retracement нивоа во растечки тренд: C = B (B A) x N% Во продолжение ќе ги пресметаме extension нивоата: (61.8% ) extension = x = (100.0%) extension = x = (138.2%) extension = x = (161.8%) extension = x = Општа формула за Фибоначи extension нивоа во растечки тренд: D = B + (B A) x N% 106

107 Следниот пример се однесува на опаѓачкиот тренд: Највисока точка A = Најниска точка B = Калкулација за опаѓачки тренд и Sell налог: A B =? = 1.76 Бидејќи се работи за опаѓачки тренд, потребно е на најниската точка В, да и ја додадеме разликата А В за да ги пресметаме retracement нивоата (38.2%) retracement = x = (50.0%) retracement = x = (61.8%) retracement = x = Општа формула за Фибоначи retracement нивоа во опаѓачки тренд: C = B + (A B) x N% Во продолжение ќе ги пресметаме extension нивоата за опаѓачкиот тренд: (61.8%) extension = x = (100%) extension = x = (138.2%) extension = x = (161.8%) extension = x = Општа формула за Фибоначи extension нивоа во опаѓачки тренд: D = B (A B) x N% 107

108 Да се вратиме на нашиот прв графикон: Тоа што очекуваме да се случи е следново: цената би требало да се повлече (да оди надолу) од точката В до некоја точка С, а потоа да продолжи во правец на растечкиот тренд. Трите точкасти линии (0.618, 0.500, 0.382) прикажуваат три Фибоначи retracement нивоа на кои очекуваме цената да го промени правецот и да го продолжи растечкиот тренд. Тука ќе се наоѓа нашиот Buy налог. Најдобра ситуација би била кога би купиле на најниско ниво (точка C). Во пракса често пати се случува и да ја добиеме таа шанса, иако ни нивото не е лошо за поставување на Buy налогот. Графиконот го прикажува сето она што се случува во праксата: цената успешно дошла до нивото каде е активиран нашиот налог за купување, а потоа во точката С направила пресврт. Сега би требало да поставиме некоја цел кога треба да се земе профитот. Да се потсетиме, за реализација на профитот се користат Фибоначи extension нивоа (0.618, и 1.618). Најчесто се користи нивото, но ако цената покажува добар потенцијал да ги постигне и следните две, ќе реализираме 1/2 профит на 0.618, а другата ќе ја оставиме да сурфа понатаму и да земе профит на едно од двете нивоа. Само да додадеме, дека extension нивото се смета во однос на точката В. 108

109 Истата стратегија се применува и во опаѓачкиот тренд: Технички индикатори Подвижни просеци При прогнозирањето на движењето на цените на Forex, како и на берзите на акции, техничката анализа многу се потпира на примената на статистичките и математичките методи. Овие методи, скратено, се нарекуваат методи на филтрација. Терминот филтер укажува на тоа дека овие методи пробуваат да ги раздвојат основните трендови во движењето на цените од привремените колебања. Со други зборови, овие методи на разни начини, сигнализираат за промената на трендот кој преовладува и на настапувањето на спротивниот, а исто така го потврдуваат и постоечкото сценарио за развој на цените пораст, пад или одсуство на сериозни пореметувања. Иако не се толку субјективни, како толкувањето на графиконот на движење на цените, интерпретацијата на овие индикатори сепак зависи од нивото на знаење, информираноста и помалку и интуицијата. Всушност, ќе се сетиме на ЕКГ графиконот кај кардиологот. Ништо послично на тоа не е од осцилаторот. Во секој случај, и графиконите и индикаторите за кои ќе се зборува, ги користат повеќето берзански трговци и аналитичари. Подвижниот просек, всушност, е обична аритметичка средина. Разликата е само во тоа што аритметичката средина претставува просечна вредност на сите расположливи податоци, а подвижниот просек само еден (избран) дел од овие податоци. Ако се располага со податоци за цената за период од 260 дена (52 недели х 5 работни дена), тогаш подвижниот просек за, на пример, 20 дена е еднаков на просечната цена за првите дваесет дена. Следната вредност на просекот е средна вредност на цената од 2 дo 21 ден, потоа од 3 до 22 ден и така натаму. Во принцип, за анализа на краткорочните трендови, се користи подвижниот просек за помал период (обично 5, 8 или 14), додека кај другите долгорочни трендови се користат просеци со повеќе периоди (20, 50 или 100). Oбичен подвижен просек (Simple Moving Average SMA) Сè што е кажано во претходните пасуси се однесува на обичниот подвижен просек. Во општ случај, формула за пресметување на подвижниот просек е: Ci i PP 1 n каде (Σ Ci )=збир на цени за n период; n=број на периоди за кои се пресметува подвижниот просек. n 109

110 Наредниот графикон го прикажува реалното движење на курсот на GBP/JPY, како подвижен просек на база на 20 периоди. Се воочува дека на почетокот на графиконот за првите 20 периоди нема (и не може да има) податоци за подвижен просек. Едноставното пресметување на овој просек придонесе за неговата популарност и широката примена. Меѓутоа, токму поради начинот на пресметување, сите видови на подвижни просеци доцнат по тековната цена и затоа спаѓаат во групата тнр. trend following indicators (индикатори кои следат, те. го следат трендот). Пондериран подвижен просек (Wighted Moving Average WMA) Овој тип на подвижен просек се разликува од претходниот по тоа што на секоја цена во одреден временски интервал и се дава одредена тежина или ponder, кој со тоа е поголем колку што е податокот поблизок до сегашниот момент. На тој начин, на новите податоци им се дава поголема тежина во однос на оние од претходните периоди. Формулата за пресметување на пондерираниот подвижен просек е: PPP Ci W каде Wi= "тежинa" те. пондер i-тие цени. Во случај на линеарно пондерирање W=i. W i i 110

111 Eкспоненцијален подвижен просек (Exponential Moving Average EMA) Oва е пондерираниот подвижен просек кај кој, како и во претходниот случај, поголемо значење им се придава на новите податоци. Разликата во однос на претходниот се состои во тоа што кај пресметувањето на експоненцијалниот подвижен просек во предвид се земаат сите расположливи податоци, а не само оние за кои се пресметува просекот (во претходниот случај 20 дена). Формулата за пресметување на овој просек е: EPPt EPPt 1 ( k ( Ct EPPt 1)) каде t = денешен ден; t-1= претходен ден; k=2/(n+1), во пример k = 2/(20+1) = Значи дел од времето (на пр. 20) служи само како пондер за давање на тежина на податоците. Следниот графикон ја покажува формата на сите три подвижни просеци пресметана за 20 периоди: Примена на подвижните просеци во берзанската трговија Веќе е речено дека за краткорочните прогнози се користат подвижни просеци за краток временски период, додека за анализа на долгорочните трендови се применуваат просеци со поголем распон. Колку е поголем временскиот период за кој се пресметува просекот, толку кривата со која е претставен на графиконот, повеќе доцни зад линијата на реалното движење на цените. Во определувањето за кој временски период ќе се смета просекот треба да се има предвид дека премногу краткиот интервал може да даде многу лажни сигнали, а премногу долгиот - е недоволно чувствителен и дава малку сигнали. Овој проблем, во праксата се решава на два начина: (1) со промена на должината на периодот за пресметување на просекот во секој конкретен случај, и (2) со користење на повеќе подвижни просеци на 111

112 ист графикон. Примерот за второто решение прикажан е на следниов графикон на кој се прикажани (освен среалното движење на цените), подвижните просеци за 5 и 20 периоди Какви сигнали даваат подвижните просеци? Генералниот одговор на ова прашање е: 1. ако линијата на подвижниот просек е под линијата на стварното движење на цените, преовладувачкиот тренд е растечки, а ако е над трендот е опаѓачки; и 2. во моментот кога кривата на подвижниот просек ја сече ценовната линија, доаѓа до промена на трендот; со други зборови: ако линијата на просекот ја сече ценовната линија од доле нагоре пред нас е опаѓачки тренд и акциите треба да се продаваат, а ако ја сече од горе надоле, следи растечки тренд, а тоа е сигнал за купување; 112

113 Графиконот кој следи, а кој го прикажува реалното движење на курсот на британската фунта и јапонскиот јен, може да послужи како илустрација и потврда на претходните одговори. За да го одредите степенот на сигурност на сигналите на кои укажуваат подвижните просеци, берзанските трговци и аналитичари применуваат две или повеќе линии на просек, кои претставуваат краток-, среден-, и долгорочен- период. При тоа важат следниве правила: 1. кога безусловно преовладува растечкиот тренд најчувствителната (краткорочна) линија на подвижниот просек се наоѓа над, а најмалку чувствителната (долгорочна) под сите останати; ако се работи за опаѓачки тренд, се воочува спротивна закономерност; и 2. по пресекот на линиите може да се суди за промена на преовладувачкиот тренд; првин се сечат најчувствителните, а потоа се помалку чувствителните линии; зависно од тоа кои линии се сечат, и како се променила нивната меѓусебна положба, се изведува заклучок за тоа кој тренд (краток, среден или долгорочен) го променил својот правец. Кога, на овој начин, е отстранет сомнежот во вистинитоста на сигналот, со поголем степен на сигурност може да се донесе одлука за заклучување на работата за купување или продавање. Примената на подвижните просеци дава многу добри резултати кај анализата на движењето на курсот на оние валути, акции, стоки или пазарни индекси, со изразени трендови (циклуси). Во овие ситуации тие широко се применуваат поради едноставното пресметување и очигледноста. Меѓутоа, овој метод, како и сите други, има и свои недостатоци. Пред сè, тој не сигнализира на време за достигнатиот врв или дно на трендот. Покрај (и поради) тоа, во периодите на преовладувачкиот страничен тренд, кога нема посебни промени на цените, доцнењето на сигналите кои ги даваат подвижните просеци доведува до нивна 113

114 неупотребливост. Подвижните просеци и покрај сè, ја нашле својата примена во праксата, со тоа што идните трејдери не треба да губат од вид дека тие претставуваат само апроксимација која сама по себе ништо не мора да значи, освен што овозможува ценовната крива да се споредува со самата себе си. Bollinger Bands Oва е еден од често користените алати за техничка анализа. Го осмислил Џон Болингер во текот на те. Индикаторот се состои од три линии. Централната линија (или Middle band) е обичен подвижен просек за "n" период. Горната линија е за "k" стандардни девијации над централната линија. Долната линија е за "k" стандардни девијации под централната линија. На овој начин се формираат своевидни ленти (bands) во рамките на кои се движи цената. Вообичаената вредност за "n" е 20 периоди, а за "k" е 2 стандардни девијации. Иако Bollinger Bands може да помогнат при креирање на Buy и Sell сигналите, тоа не е основна намена на овој индикатор. Неговата основна намена е да помогне при идентификување на периодот со висока и ниска колебливост на цените, како и да се идентификуваат периодите во кои цената има екстремни вредности. Карактеристики на индикаторите се: до остри промени на цените често пати доаѓа по стеснувањето на лентите; кога цената ќе помине надвор од горната или долнта линија, се очекува продолжение на актуелниот тренд; ако цената направи Top или Bottom надвор од линијата BB, a потоа Top или Bottom во рамките на линијата BB, може да се очекува промена на трендот; и 114

115 цената осцилира од една до друга линија ВВ. Oсцилатори Користењето на осцилаторите е еден од најлесните и, во исто време, сигурни методи за прогнозирање на идното движење на цените на берзата. За разлика од подвижните просеци, осцилаторите најдобри резултати даваат во анализата на периоди без изразени трендови, или при така наречениот страничен тренд. Во овој период цената толку често го менува правецот на движење да најголем проблем е да се фати почетокот и крајот на кратките поместувања нагоре или надоле. Повеќето искусни трејдери препорачуваат дека во оваа ситуација најдобро е да стоите на страна затоа што тргувањето може да донесе значителни загуби. Појавата на осцилаторите овозможила да се избегне губење на време. Тие се карактеризираат со тоа што однапред укажуваат на идните настани, сигнализирајќи за обртот на време. Во тоа е и нивната основна разлика во однос на подвижните просеци, кои секогаш доцнат зад развојот на настаните. Во основата на примената на осцилаторите се поимите претерано купување (overbought) и огромни продажби (oversold) на пазарот. Се смета дека пазарот се наоѓа во фаза на претерано купување тогаш, кога цената се наоѓа околу својата горна граница за одреден период и кога постои сериозен отпор (resistance) на нејзиниот понатамошен пораст. Пазарот се наоѓа во фаза на претерана продажба, кога е цената на толку ниско ниво, да нејзиниот понатамошен пад не се очекува поради силната поддршка (support). За препознавање на овие ситуации, за секој осцилатор се дефинираат горна и долна граница. Кога вредноста на осцилаторот ќе ги достигне овие граници, тоа е сигнал за промена на трендот, односно за купување или продавање. Вториот важен тип на осцилатори е несогласување или дивергенција (divergence) меѓу правецот на движење на цените и линиите на осцилаторот. Несогласувањето е најава на возможни промени на трендот. Во продолжението ќе укажеме на неколку најпознати и најчесто применувани осцилатори. Индекс на релативна сила (Relative Strength Index RSI) Welles Wilder во година го развил овој исклучително корисен осцилатор кој го покажува релативниот однос на позитивните и негативните промени на цената во текот на одреден период. Вредноста на RSI осцилира од 0 дo 100, a препорачаниот број на периоди е 14. Формулата за пресметување на индексот на релативната сила e: RSI = / (1+RS) RS = AG / AL AG = просечна позитивна промена на цената од период во период (во текот на на пр. 14 период) AL = просечна негативна промена на цената од период во период (во текот на на пр. 14 период) Просекот може да се пресмета како обичен или како експоненцијален. Сигналот за купување се генерира кога вредноста на RSI ќе падне под 30 (oversold), додека можноста за продажба е кога се наоѓа над 70 (overbought). Вториот начин за користење на овој индикатор е посматрање на дивергенциите на графиконот RSI и цената на валутата. 115

116 Stohastik индикатор (Stochastic) Stohastik индикаторот ги става во однос разликата меѓу максималната цена во претходниот период и цената на тековниот ден, и максималните цени и минималните цени во претходниот период. Џорџ Лејн, авторот на овој индикатор предлага 21 период за пресметување на распонот на ценита. Значењето на индикаторот се заснова на вооченото правило дека тековната цена готово секогаш е поблиска кон горната граница во периодите на пораст, односно, поблиска кон својата ниска вредност во периодите на опаѓање. Формулата за пресметување на стохастичкиот индикатор, кој често пати се обележува со %K, e: % K C 1 C max C C max min 100 каде Cmax = максимална цена постигната во текот на претходниот период; Ct = моментална цена на акцијата; Cmin = минимална цена во текот на претходниот период. Индикаторот се изразува во вредности на скалата од 0 до 100. Контролните линии се наоѓаат на 80 и 20. Вредноста на индикаторот над 80 укажува на постигнат максимум на цената (overbought), и генерира сигнал за продажба, пред да настапи очекуваниот пад. Аналогно на тоа, кога индикаторот има вредност под 20 достигнато е дното (минимум) и не се очекува понатамошен пад, туку пораст на цената, и сигнализира купување. t 116

117 На графиконот може да се воочат сигнали за продажба во моментот кога линијата на индикаторот падне под 80, а сигналот за купување, кога таа ќе порасне над 20. MACD Индекс на конвергенција/дивергенција на подвижните просеци Oвој индекс е двокомпонентен индикатор кој се базира на два експоненцијално пондерирани подвижни просеци: краткорочен и среднорочен. Го развил Џералд Апел и широко се применува поради тоа што рано ги сигнализира промените на трендот. Првата компонента на овој индикатор е линијата која претставува разлика меѓу двата подвижни просека, пресметана на различен временски период. Оваа компонента се нарекува Линија на ценовната фаза. Втората компонента, која се нарекува Сигнална линија, е експоненцијално пондериран подвижен просек на првата компонента. Oвие две линии графички се претставуваат на иста временска скала (X-oската). Линијата на ценовната фаза се наоѓа над Сигналната линија, во период на растечкиот тренд, односно под, кај опаѓачкиот. Сигналите за купување, односно продажба се генерираат во моментот на сечење на овие линии. Сигналот за купување е кога Линијата на ценовната фаза во своето движење од доле нагоре ја сече Сигналната линија, додека сигналот за продажба се појавува во моментот кога Линијата на ценовната фаза во своето движење од горе на доле ја сече Сигналната линија. 117

118 Поради својата пондерирана природа, овој индикатор е користен во високо колебливите пазари, како што е пазарот на опции. Иако е помалку ефикасен кај изедначените пазари, со неизразени трендови, тој и во тој случај обезбедува коректни сигнали кога ќе се примени на широк опсег на податоци. MACD индикаторот има посебна вредност за своите способности да ја сигнализира промената на трендот после кој следи остар пад на цената. Имајќи го во предвид начинот на пресметување, овој индикатор варира околу нултата вредност на Y-оската, поголемата одалеченост од нулта вредноста имплицира посилен тренд. Временскиот период кој се користи за пресметување на краткорочниот подвижен просек обично изнесува 12 периода, а за долгорочниот 26, а за сигналната линија 9 периоди. Заклучок за применливоста на осцилаторите Овој текст укажува само на неколку главни од повеќе десетина расположливи осцилатори. Без оглед на разликите меѓу нив, може да се дадат препораки за начинот на нивното користење: 1. најдобро е осцилаторите да се применуваат во периодите на преовладувачкиот страничен тренд; во спротвно, нивните сигнали може да бидат предвремени или сосема неточни; 2. најсигурни се оние сигнали кои укажуваат на постигнатиот максимум (overbought) или минимум (oversold) на цената, но, и покрај тоа, не би требало да се донесе одлука за купување или продавање веднаш штом линијата на осцилаторот ќе помине одредена граница; сметаме дека треба да почека потврда од други индикатори и можеби некои реални настани како би се донела било каква одлука; 118