Η ΔΙΑΔΙΚΑΙΑ ΣΗ ΕΠΙΣΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΤΝΑ ΣΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕ ΕΠΙΣΗΜΕ ΚΑΙ ΣΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ

Η ΔΙΑΔΙΚΑΙΑ ΣΗ ΕΠΙΣΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΤΝΑ ΣΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕ ΕΠΙΣΗΜΕ ΚΑΙ ΣΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΑΚΕ ΗΜΕΙΩΕΙ Ιωάννης Μ. Κατσίλλης ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΨΝ χολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Παιδαγωγικό Σμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Σομέας Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης και Εκπαιδευτικής Πολιτικής

ΕΡΕΤΝΕ ΕΠΙΚΟΠΗΗ Κατασκευή Ερωτηματολογίου Σο ερωτηματολόγιο είναι το κύριο μέσο συγκέντρωσης πληροφοριών στις έρευνες επισκόπησης. Όταν φτιάχνομε ερωτηματολόγια, σκοπός μας είναι η χρήση τους για τη συγκέντρωση χρήσιμων και ακριβών πληροφοριών. Με άλλα λόγια το ερωτηματολόγιο δεν πρέπει μόνο να ρωτά τις κατάλληλες ερωτήσεις. Πρέπει επίσης να πείθει τους εξεταζόμενους ότι πρέπει να απαντήσουν. Τπάρχουν πολλοί λόγοι (ή δικαιολογίες) για να μην απαντήσει ο εξεταζόμενος. Πρέπει λοιπόν να προσπαθήσομε να εξαλείψομε όσους από τους λόγους αυτούς μπορούμε. Η κύρια προσπάθεια για να πεισθούν οι εξεταζόμενοι να απαντήσουν γίνεται στη συναπτόμενη επιστολή που πρέπει να συνοδεύει κάθε ερωτηματολόγιο. Αλλά επειδή οι λόγοι για τους οποίους ο εξεταζόμενος μπορεί να αρνηθεί να συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο είναι πολυάριθμοι και διαφορετικοί σε κάθε περίπτωση, η συναπτόμενη επιστολή πρέπει να απευθύνεται στα προβλήματα τα σχετικά με την κάθε έρευνα και τον πληθυσμό της. Τπάρχουν όμως μερικοί λόγοι που συναντώνται στις περισσότερες μελέτες. Όσα ακολουθούν θα σε βοηθήσουν να αποφύγεις μερικούς από τους γενικούς αυτούς λόγους: Οι ερωτούμενοι μπορεί να μην απαντήσουν γιατί δεν πείσθηκαν: 1. για το ότι η μελέτη έχει κάποια σχέση με τους ερωτούμενους, 2. για το ότι οι ερωτήσεις έχουν σχέση με τη μελέτη. 3. για το ότι η οι ερωτήσεις έχουν σχέση με τους. ερωτούμενους. 4. για το ότι εξασφαλίζεται η ανωνυμία τους. Πρέπει λοιπόν να προσπαθήσεις να πείσεις τους ερωτούμενους ότι η μελέτη σου είναι αξιόλογη και σπουδαία γι αυτούς, ότι δεν μπορεί να γίνει χωρίς την πλήρη και ειλικρινή συμμετοχή τους και ότι η συμμετοχή τους δε θα έχει καμιά αρνητική συνέπεια. Όλα αυτά, τα γράφεις στη συναπτόμενη επιστολή, αλλά πρέπει φυσικά να αντικατοπτρίζονται και στο ερωτηματολόγιο. Σο Λεκτικό Επίπεδο και η ειρά των Ερωτήσεων Όταν ο ερωτώμενος αποφασίσει να απαντήσει το ερωτηματολόγιο, πρέπει να έχει γίνει κάθε προσπάθεια ώστε να μη δημιουργηθούν προβλήματα ούτε από τη μορφή ούτε από το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου. Πρέπει δηλαδή να αποφεύγομε ερωτήσεις, τις απαντήσεις των οποίων μπορούμε να βρούμε από κάπου αλλού για να μην κουράζομε άδικα τους ερωτώμενους. Πρέπει επίσης οι ερωτήσεις να είναι γραμμένες έτσι ώστε να αποσπάσουν τις απαντήσεις που εκφράζουν τους ερωτώμενους. Δύο από τα πράγματα που πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης προσοχής είναι το λεκτικό επίπεδο και η σειρά των ερωτήσεων. Ψς προς το πρώτο, πρέπει όταν είναι δυνατό να αποφεύγομε: 1. Σις Διμελείς Ερωτήσεις (Double-barrrel questions), δηλαδή ερωτήσεις που ρωtoύν δύο πράγματα ταυτόχρονα.

2. Σις Αμφίβολες Ερωτήσεις (Ambiguous Questions). 3. Σις Καθοδηγητικές Ερωτήσεις (Leading Questions). 4. Σις Αφηρημένες Ερωτήσεις (Abstract Questions). 5. Σις Απειλητικές ή Λεπτής Υύσεως Ερωτήσεις (Sensitive or Threatening Questions) και 6. Ερωτήσεις Ακaτάλληλες για τον Πληθυσμό μας (Wording Inappropriate for our Population). Σα παρακάτω θα σε βοηθήσουν ως προς τη σειρά των ερωτήσεων, αν και η ακριβής σειρά εξαρτάται κατά πολύ από τη φύση και τον πληθυσμό της μελέτης: 1. Άρχισε με απαντήσεις που είναι εύκολο να απαντηθούν. 2. Βάλε τις ερωτήσεις λεπτής φύσεως και τις ανοικτές ερωτήσεις προς το τέλος του ερωτηματολογίου. 3. Βάλε τις ερωτήσεις σε λογική σειρά. 4. Να ποικίλεις τον τύπο και το μήκος των ερωτήσεων. 5. Να ξεχωρίζεις τις ερωτήσεις που ρωτούν το ίδιο πράγμα (δηλαδή αυτές που χρησιμοποιούνται για έλεγχο αξιοπιστίας). Είδη/Σύποι Ερωτήσεων Τπάρχουν δύο βασικά είδη ερωτήσεων: οι ερωτήσεις ανοικτού τύπου και οι ερωτήσεις κλειστού τύπου. τις ερωτήσεις ανοικτού τύπου η επιλογή για τον τρόπο με τον οποίο θα απαντήσει αφήνεται στον ερωτώμενο. Με άλλα λόγια, το ερωτηματολόγιο δεν περιλαμβάνει κάποιου είδους απατήσεις από τις οποίες πρέπει να επιλέξει ο ερωτώμενος. Παραδείγματα ανοικτών ερωτήσεων είναι: Ποια είναι η ηλικία σου; Ποια είναι η γνώμη σου για την υποχρεωτική παρακολούθηση; Με ποιο τρόπο θα αντιμετώπιζες αυτό το πρόβλημα; Οι ερωτήσεις κλειστού τύπου προκαθορίζουν τη μορφή της απάντησης και ο ερωτώμενος είναι υποχρεωμένος να επιλέξει ή να συμπληρώσει σύμφωνα με προκαθορισμένα κριτήρια. Οι πιο συνηθισμένες κλειστές ερωτήσεις είναι πολλαπλών επιλογών, όπου ο ενδιαφερόμενος καλείται να επιλέξει την κατά τη γνώμη του ορθότερη απάντηση ή την απάντηση που τον εκφράζει καλύτερα. ΜΕΡΟ ΙΙΙ AΝΑΛΤΗ, ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ H ΚΛΙΜΑΚΟΠΟΙΗΗ ΚΑΙ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΗ την ποσοτική έρευνα, όταν συλλεγούν τα δεδομένα με ερωτηματολόγια, παρατήρηση ή πείραμα, πρέπει να προετοιμαστούν για ανάλυση. υνήθως αυτό σημαίνει ότι πρέπει να τα οργανώσομε έτσι ώστε να είναι κατάλληλα για στατιστική ανάλυση. Είτε η ανάλυση γίνει με το χέρι ή με κάποιο στατιστικό πρόγραμμα, τα δεδομένα πρέπει να έχουν μια συγκεκριμένη μορφή--με προτιμητέα τα αριθμητικά δεδομένα-- πριν μπορέσομε να προχωρήσομε στην ανάλυση. Η τροποποίηση ή και

ελάττωση των δεδομένων επιτυγχάνεται μέσω της κλιμακοποίησης (scaling) και κωδικοποίησης (coding) των δεδομένων. την Κλιμακοποίηση επιλέγομε ή κατασκευάζομε κλίμακες για τη μέτρηση των μεταβλητών (δηλαδή για να προσάψομε τιμές στα διάφορα επίπεδα μιας δεδομένης έννοιας.. Η κλιμακοποίηση μπορεί να γίνει σε τρία επίπεδα: το Ονομαστικό το Σακτικό και το Ισοδιαστημικό /Αναλογικό. το ονομαστικό επίπεδο συνίσταται στη δημιουργία αμοιβαία αποκλειστικών και εξαντλητικών ομάδων. Οι τακτικές κλίμακες είναι ίσως οι πιο συνηθισμένες κλίμακες. Σα περισσότερα από αισθήματα μετρούνται με κάποια τακτική κλίμακα. Η πιο κοινή τακτική κλίμακα είναι η βαθμολογία. Για την κατασκευή της απλά ζητείται από τον ερωτώμενο να βαθμολογήσει μια μεταβλητή, επιλέγοντας από μερικές κατηγορίες. Σις περισσότερες φορές όμως, ζητείται από τους ερωτώμενους να βαθμολογήσουν μερικές ειδικές έννοιες που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύουν την ίδια μεταβλητή και χρησιμοποιείται το άθροισμα των ειδικών βαθμολογιών για τη μέτρηση της μεταβλητής. Η τεχνική αυτή ονομάζεται αθροιστική βαθμολογία. Ένα είδος αυτής της βαθμολογίας που είναι πάρα πολύ γνωστή είναι η Κλίμακα του Likert. Η κλίμακα του Likert αποτελείται από μια ή περισσότερες (συνήθως περισσότερες) βαθμολογίες που χρησιμοποιούν τέσσερις εναλλακτικές απαντήσεις: ΣΥΜΦΩΝΩ ΑΠΟΛΥΤΑ ΣΥΜΦΩΝΩ ΔΙΑΦΩΝΩ ΔΙΑΦΩΝΩ ΑΠΟΛΥΤΑ STRONGLY AGREE AGREE DISAGREE STRONGLY DISAGREE. Ένα από τα προβλήματα των Κλιμάκων Αθροιστικών Βαθμολογιών (του Likert ή οποιασδήποτε άλλης) είναι ότι ένας βαθμός δεν αντιπροσωπεύει ένα μοναδικό συνδυασμό απαντήσεων. Για παράδειγμα, αν οι ερωτήσεις A, B, Γ και Δ χρησιμοποιηθούν για τη μέτρηση μιας μεταβλητής, ο βαθμός 8 μπορεί να επιτευχθεί από διάφορους συνδυασμούς. Οι μόνοι βαθμοί που αντιπροσωπεύουν μοναδικούς συνδυασμούς είναι σ αυτή την περίπτωση το 4 και το 16. A. SD(1) D(2) A(3) SD(4) B. SD(1) D(2) A(3) SD(4) C. SD(1) D(2) A(3) SD(4) D. SD(1) D(2) A(3) SD(4) Τπάρχει μια τεχνική που εξασφαλίζει μοναδικούς συνδυασμούς για κάθε βαθμό, γνωστή ως Κλιμακοποίηση του Guttman. Και αυτή είναι αθροιστική κλίμακα με δύο εναλλακτικές απαντήσεις στην κάθε ερώτηση (ΝΑΙ-ΟΦΙ). Οι ερωτήσεις είναι όμως οργανωμένες ιεραρχικά, έτσι ώστε κάθε θετική απάντηση σε μία υψηλότερη ερώτηση να απαιτεί θετική απάντηση και στις ερωτήσεις που ακολουθούν. Για παράδειγμα, αν κάποιος απαντήσει ΝΑΙ στην ερώτηση Α, κατά πάσα πιθανότητα θα απαντήσει ΝΑΙ και στις ακόλουθες δύο, αν απαντήσει ΟΦΙ στην Α και ΝΑΙ στη Β, κατά πάσα πιθανότητα θα απαντήσει και ΝΑΙ στη Γ. Α. ΣΑ Η.Ε. ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΝΗ ΕΛΠΙΔΑ ΜΑ ΓΙΑ ΣΗΝ ΠΑΓΚΟΜΙΑ ΕΙΡΗΝΗ YES(1) NO(0)

Β. ΣΑ Η.Ε. ΠΑΙΖΟΤΝ ΕΝΑ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΣΙΚΟ ΡΟΛΟ ΓΙΑ ΣΗΝ ΠΑΓΚΟΜΙΑ ΕΙΡΗΝΗ YES(1) NO(0) Γ. ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΠΟΣΗΡΙΖΟΜΕ ΣΑ Η.Ε. YES(1) NO(0) Η χρήση της κλιμακοποίησης του Guttman στην πράξη απαιτεί πρόσθετες διαδικασίες και υπολογισμούς. Επιπλέον, δεν είναι και πολύ πρακτική στις περισσότερες περιπτώσεις. Γι αυτό, δε θα συμβούλευα τη χρήση της παρά μόνο αν δεν μπορεί να βρεθεί άλλη κλίμακα και μόνο μετά από περαιτέρω μελέτη της διαδικασίας της κλιμακοποίησης αυτής. Μετρήσεις από τακτικές κλίμακες επιβάλλουν περιορισμούς ως προς τις στατιστικές τεχνικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Πολλοί ερευνητές έχουν παρακάμψει αυτό το πρόβλημα χρησιμοποιώντας μετρήσεις από τακτικές κλίμακες σαν να ήταν ισοδιαστημικές μεταβλητές. Η γνώμη όσων ασχολούνται με τη μεθοδολογία είναι διχασμένη ως προς την πρακτική αυτή. Μερικοί τη δέχονται κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, ενώ άλλοι την απορρίπτουν τελείως. Ένας καλύτερος τρόπος για να αποφευχθεί αυτό το πρόβλημα, είναι να χρησιμοποιηθεί ισοδιαστημική/αναλογική κλιμακοποίηση. Τπάρχουν διάφορες τεχνικές κλιμακοποίησης που παράγουν ισοδιαστημικές μετρήσεις. Εδώ θα παρουσιάσομε δύο από τις σπουδαίες: Σην Παραγοντική Κλιμακοποίηση (FACTOR SCALING) και την Κλιμακοποίηση ημαντικής Διαφοροποίησης (SEMANTIC DIFFERENTIAL SCALING). Η Παραγοντική Κλιμακοποίηση χρησιμοποιείται όταν υποτίθεται ότι η μεταβλητή την οποία θέλομε να μετρήσομε, και η οποία είναι μη παρατηρήσιμη, αντιπροσωπεύεται από ένα αριθμό δεικτών ή παρατηρήσιμων μεταβλητών. Πιο συγκεκριμένα η Παραγοντική Κλιμακοποίηση χρησιμοποιείται όταν υποτίθεται ότι η μή παρατηρήσιμη μεταβλητή είναι η αιτία της συσχέτισης των παρατηρήσιμων μεταβλητών. Αν αυτή η προϋπόθεση--η οποία είναι κριτικής σημασίας-- ικανοποιείται, υπολογίζομε τη μη παρατηρήσιμη μεταβλητή από τις συσχςτίσεις των παρατηρήσιμων. Οι υπολογισμοί γίνονται συνήθως με προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, μια και ο υπολογισμός με το χέρι είναι πολύ επίπονος. Οι κλίμακες σημαντικής διαφοροποίησης είναι και αυτές απλές βαθμολογίες όπως και η κλιμακοποίηση του Likert. scaling. τις κλίμακες σημαντικής διαφοροποίησης όμως έχομε επτά (τουλάχιστον) κατηγορίες και μόνο οι δύο ακραίες έχουν ονομασίες, συνήθως δύο αντίθετα επίθετα, όπως: ΚΑΛΟ 1 2 3 4 5 6 7 ΚΑΚΟ ΨΡΑΙΟ 1 2 3 4 5 6 7 ΑΠΑΙΟ Η μεσαία κατηγορία που αντιστοιχεί στο ουδέτερος (δηλαδή ούτε το ένα ούτε το άλλο) αφήνεται συνήθως κενή, αν και αυτό δεν είναι υποχρεωτικό. Η Κωδικοποίηση είναι η διαδικασία της εφαρμογής (χρήσης) μιας τεχνικής κλιμακοποίησης για να μετατρέψομε/ελαττώσομε τα δεδομένα. Μερικές φορές σκεπτόμαστε την κλιμακοποίηση και κωδικοποίηση μετά τη συλλογή των δεδομένων. Αλλά επειδή η κλιμακοποίηση και η κωδικοποίηση είναι στενά συνδεδεμένες με την κατασκευή του

ερωτηματολογίου, θα αποφύγεις πολλά προβλήματα και θα φτάξεις ένα πολύ καλύτερο ερωτηματολόγιο αν γνωρίζεις τις διαδικασίες κλιμακοποίησης και κωδικοποίησης πριν αρχίσεις την κατασκευή του ερωτηματολογίου. Αν η κωδικοποίηση γίνει πριν τη συλλογή των δεδομένων και ενσωματωθεί στο ερωτηματολόγιο, είναι γνωστή και σαν προ-κωδικοποίηση, ενώ αν γίνει μετά ονομάζεται και μετα-κωδικοποίηση. Οι ερωτήσεις κλειστού τύπου είναι εύκολο να προ-κωδικοποιηθούν. Μόλις αποφασίσομε ποια κλίμακα θα χρησιμοποιήσομε, απλά βάζομε τον αντίστοιχο αριθμό δίπλα στην κάθε εναλλακτική απάντηση. Έτσι, αν αποφασίσομε να χρησιμοποιήσομε μια κλίμακα από 1 μέχρι 4 για να μετρήσομε μια διάθεση, γράφομε τις απαντήσεις μαζί με τους αριθμούς που αντιστοιχούν: 1. ΠΟΛΤ ΦΑΜΗΛΗ 3. ΤΧΗΛΗ 2. ΦΑΜΗΛΗ 4. ΠΟΛΤ ΤΧΗΛΗ και να ζητήσομε από τους ερωτούμενους να σημειώσουν τον κατάλληλο αριθμό. Οι ερωτήσεις ανοικτού τύπου είναι σχεδόν αδύνατον να προκωδικοποιηθούν μια και η διακύμανση των πιθανών απαντήσεων είναι στις περισσότερες περιπτώσεις πολύ μεγάλη και σε μερικές περιπτώσεις άγνωστη. Μερικές ερωτήσεις ανοικτού τύπου δέχονται απαντήσεις που δε χρειάζονται καμιά κωδικοποίηση (ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΣΑ: Πόσων ετών είσαι Πόσα αδέλφια έχεις; κτλ.). Οι περισσότερες, δυστυχώς δεν είναι τέτοιου είδους και πρέπει να μετακωδικοποιηθούν χρησιμοποιώντας κάποιου είδους κλιμακοποίηση. Τπάρχουν έτοιμες κλίμακες για τη μέτρηση πολλών τέτοιων μεταβλητών. Φρησιμοποίησε υπάρχουσες κλίμακες αν είναι δυνατόν. Αν πρέπει να φτιάξεις δικιά σου κλίμακα, προσπάθησε να κατανοήσεις τις συνέπειες της κάθε κλίμακας πριν αποφασίσεις ποια θα χρησιμοποιήσεις. Ένα άλλο πράγμα που πρέπει να αποφασίσεις είναι τι θα κάνεις με τις αναπάντητες ερωτήσεις (δηλ. τις απαντήσεις που απουσιάζουν). Η πιο κοινή πρακτική είναι να χρησιμοποιείται το 9 (99, 999 κτλ.) για τις αναπάντητες ερωτήσεις, προϋποθέτοντας ότι το 9 δεν είναι μια από τις πιθανές απαντήσεις της ερώτησης. Γενικά, βρίσκεις ένα αριθμό πέρα από αυτούς που χρησιμοποιούνται για τις απαντήσεις και χρησιμοποιείς αυτόν τον αριθμό για την κωδικοποίηση των αναπάντητων ερωτήσεων. Μπορείς βέβαια να αφήσεις κενό αλλά επειδή μερικά στατιστικά προγράμματα μεταφράζουν τα κενά σαν 0 (μηδέν) αυτή η πρακτική πρέπει να αποφεύγεται. AΝΑΛΤΗ, ΠΑΡΟΤΙΑΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Αυτό είναι το μέρος της μελέτης στο οποίο παρουσιάζεις τα αποτελέσματα της έρευνας. Από μια άποψη λοιπόν είναι ίσως το σπουδαιότερο μέρος της μελέτης. Ο σκοπός της ανάλυσης και ερμηνείας των δεδομένων είναι για να δούμε αν η αρχικές υποθέσεις μας υποστηρίζονται από τα εμπειρικά δεδομένα και για να εξηγήσομε τι σημαίνουν τα διάφορα αποτελέσματα σε σχέση με τις υποθέσεις αυτές και γενικότερα με το αντικείμενο (πεδίο) μελέτης.

Πρέπει να τονιστεί ότι πολλές φορές τα αποτελέσματα δεν θα υποστηρίζουν τις αρχικές σου υποθέσεις και ούτε θα είναι όπως τα περιμένεις. αυτές τις περιπτώσεις είναι πολύ σημαντικό να μη γίνει καμιά προσπάθεια (μερικής ή ολικής) διαστρέβλωσης των αποτελεσμάτων έτσι ώστε να συμφωνούν με τις υποθέσεις μας. Σο Αποτελέσματα που διαφωνούν με τις αρχικές μας υποθέσεις είναι τουλάχιστον όσο σπουδαία είναι και αυτά που συμφωνούν και πρέπει να παρουσιάζονται όπως όλα τα άλλα αποτελέσματα. Υυσικά, πριν αρχίσομε να παρουσιάζομε τα αποτελέσματα πρέπει να τα αναλύσομε και να τα ερμηνεύσομε. Η ανάλυση στην περιγραφική έρευνα συνίσταται στον υπολογισμό στατιστικών που περιγράφουν περιληπτικά τις κατανομές μεταβλητών. την εξηγητική έρευνα στον υπολογισμό μέτρων συσχετισμού χρησιμοποιώντας τεχνικές και συντελεστές που έχουν ήδη παρουσιαστεί στο σχέδιο έρευνας. Η ερμηνεία συνίσταται στο να βγάλομε κάποιο νόημα από τα στατιστικά αυτά. Πρέπει, δηλαδή, να πάρομε τους αριθμούς που μας δίνει η στατιστική ανάλυση και να τους ερμηνεύσομε με βάση τις ερευνητικές ερωτήσεις και όλα τα άλλα που προηγήθηκαν. Κανένα από αυτά δεν είναι εύκολο. Μια καλή ανάλυση και ερμηνεία απαιτεί ικανοποιητική γνώση των στατιστικών τεχνικών που χρησιμοποιούνται και το σημαντικότερο απαιτεί βαθιά γνώση του αντικειμένου που μελετάται. Με άλλα λόγια, παίρνει χρόνο. Η παρουσίαση συνίσταται απλά στο να παρουσιάσομε τα αποτελέσματα και τις ερμηνείες με λόγια, πίνακες ή διαγράμματα με ένα συστηματικό τρόπο έτσι ώστε να τα καταλαβαίνει εύκολα όποιος τα διαβάσει. Ο κύριος σκοπός της εξηγητικής έρευνας είναι να εξηγήσει τις σχέσεις μεταξύ μεταβλητών (δηλαδή, να εξηγήσει πώς η τιμή μιας μεταβλητής εξηγείται ή προβλέπεται από την τιμή μιας ή περισσοτέρων άλλων μεταβλητών). Αλλά κι όταν σκοπός μας είναι η εξήγηση, συνηθίζεται (και είναι ενδεδειγμένο) να περιγράφονται οι μεταβλητές του δείγματος πριν προχωρήσομε στη παρουσίαση των σχέσεων μεταξύ των μεταβλητών, για να ξέρει κάποιος που διαβάζει τα αποτελέσματα από που προέρχονται οι σχέσεις αυτές. Σο τι ακριβώς παρουσιάζεις και πως το παρουσιάζεις εξαρτάται, κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) από το επίπεδο μέτρησης των μεταβλητών, το οποίο επηρεάζει την ανάλυση, την ερμηνεία και, φυσικά, την παρουσίαση, των δεδομένων. Για ονομαστικές και τακτικές μεταβλητές, η περιγραφή γίνεται καλύτερα με την παρουσίαση (σε πίνακες ή διαγράμματα) των απόλυτων, σχετικών και συσσωρευτικών συχνοτήτων. Η εξήγηση γίνεται συνήθως με τη χρήση διμεταβλητών (ή πολυμεταβλητών) πινάκων και διαγραμμάτων και με την παρουσίαση των κατάλληλων συντελεστών συσχετισμού (και τα κατάλληλα επαγωγικά στατιστικά, δηλ., ελέγχους στατιστικής σημαντικότητας και διαστήματα εμπιστοσύνης). Για την περιγραφή μεταβλητών ισοδιαστημικής/αναλογικής κλίμακας παρουσιάζομε μέτρα κεντρικής τάσης (συνήθως τον αριθμητικό μέσο) και μέτρα διασποράς (συνήθως την τυπική απόκλιση). Σα μέτρα αυτά μπορούν να παρουσιασθούν μέσα στο κείμενο ή σε πίνακες (αν έχομε μερικές μεταβλητές μαζί) ή και τα δύο. Οι σχέσεις των μεταβλητών παρουσιάζονται

χρησιμοποιώντας το συντελεστή συσχέτισης και τα αντίστοιχα επαγωγικά στατιστικά. Αν και η λεπτομερής παρουσίαση των στατιστικών τεχνικών είναι έξω από τη σκοπιά αυτού του μαθήματος, παρακάτω θα παρουσιάσομε μερικά από αυτά (κυρίως αυτά που είναι κατάλληλα για ισοδιαστημικές μεταβλητές).