1 ΑΥΞΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΧΑΛΕΠΙΟΥ ΠΕΥΚΗΣ ΣΕ ΦΥΤΕΙΑ ΑΠΟΓΟΝΩΝ ΣΤΗ Β. ΕΥΒΟΙΑ Κομματά Αικατερίνη (1), Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου (1), Ιωαννίδης Κων/νος (2), Βαρελίδης Κων/νος (2), Ζυγομαλά Άννα-Μαρία (2) (1) Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Δασολογίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων, Πανταζίδου 193, 68200 Ορεστιάδα (apapage@fmenr.duth.gr) (2) ΕΘΙΑΓΕ, Ίδρυμα Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων, Τέρμα Αλκμάνος, 11528 Αθήνα (ioko@fria.gr) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σε πείραμα απογόνων χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis) στη Βόρειο Εύβοια, αξιολογήθηκε η αύξηση των ετεροθαλών οικογενειών με τη μέτρηση του ύψους και της στηθιαίας διαμέτρου των δέντρων. Η πειραματική έκταση ιδρύθηκε το 1987 στη θέση «Ρετσινόλακος» στη Β. Εύβοια από το Ίδρυμα Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων του ΕΘΙΑΓΕ και περιλαμβάνει 33 ετεροθαλείς οικογένειες από επιλεγμένους άριστους φαινότυπους της ευρύτερης περιοχής σε τρεις επαναλήψεις. Οι μετρήσεις αξιολογήθηκαν στατιστικά, τόσο με τη χρήση της ανάλυσης διακύμανσης, όσο και με την εφαρμογή άλλων μη-ποσοτικών μεθόδων. Επίσης υπολογίστηκε ο συντελεστής κληρονομικής ικανότητας για τα δύο αυτά χαρακτηριστικά και η γενική συνδυαστική ικανότητα των οικογενειών. Προέκυψαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των οικογενειών, υποδεικνύοντας μεγάλες δυνατότητες βελτίωσης. Τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά, καθώς από τα δέντρα-γονείς που επιλέχτηκαν το 1987 πάρθηκαν μοσχεύματα για την ίδρυση σποροπαραγωγού κήπου σε άλλη περιοχή της Ελλάδας. Με την έρευνα αυτή είναι δυνατή η αξιολόγηση της ποιότητας των σπόρων που θα προέλθει από τα επιλεγμένα δέντρα με άριστο φαινότυπο στην περιοχή της Β. Εύβοιας. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το γένος Pinus περιλαμβάνει 90 περίπου είδη, που φύονται στο βόρειο ημισφαίριο. Στη χώρα μας φύονται τα είδη P. halepensis, P. brutia, P. nigra, P. silvestris, P. leucodermis και P. peuce. Η χαλέπιος πεύκη αποτελεί ένα λιτοδίαιτο είδος με μεγάλη προσαρμοστική ικανότητα, ιδιαίτερα στις ακραίες κλιματικές και εδαφικές συνθήκες της Μεσογείου. Γενετικά ανήκει στην ομάδα halepensoides (Panetsos 1981). Αποτελεί ένα πολύτιμο δασοπονικό είδος για τη χώρα μας καθώς καλύπτει μια σημαντική έκταση των ελληνικών δασών και έχει αυξημένη δυνατότητα για παροχή ποικίλης φύσεως αγαθά, όπως ξύλο, ρητίνη, μελισσοτροφή, αναψυχή και προστασία των εδαφών της έντονα οικονομικής ζώνης. Παρέχει επίσης απασχόληση του πληθυσμού στην προσπάθεια του για κάλυψη των αναγκών αυτών και εμφανίζει εκτεταμένη ποικιλότητα. Η προφανής οικονομική σημασία του είδους δικαιολογεί πολύπλευρη έρευνα για μεγιστοποίηση της προσφοράς των δασών του σε κάθε δυνατό προϊόν και υπηρεσία.
2 Αν και η γενετική βελτίωση σαν επιστήμη έχει οικονομικό προσανατολισμό (Smith 1966), η εφαρμογή της στη δασοπονία δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε χαρακτήρες που εξασφαλίζουν και την προσαρμογή στο περιβάλλον, πέρα από την εξασφάλιση αυξημένης παραγωγής δασικών προϊόντων. Με τον έλεγχο των γονέων είναι δυνατό να προκύψουν απόγονοι που να ικανοποιούν ποσοτικά και ποιοτικά τις επιδιώξεις μας (Πανέτσος 1986). Για το λόγο αυτό είναι χρήσιμη η σύγκριση της απόδοσης των απογόνων επιλεγμένων δέντρων σε κοινό περιβάλλον. Οι δοκιμές ή τεστ απογόνων είναι τα πιο σημαντικά πειράματα για την κατανόηση της γενετικής παραμέτρου της ποικιλότητας που παρατηρείται σε προσαρμοστικά και σημαντικά οικονομικά χαρακτηριστικά. 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Η ίδρυση της φυτείας της έρευνας πραγματοποιήθηκε με τη συλλογή σπόρων χαλεπίου πεύκης από επιλεγμένα άτομα (plus trees) της Β. Εύβοιας, στο χωριό Ρετσινόλακο της Λίμνης Ευβοίας από το Ίδρυμα Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων το 1987. Μοσχεύματα από τα ίδια δέντρα χρησιμοποιήθηκαν για την ίδρυση σποροπαραγωγού κήπου χαλεπίου πεύκης στην Αμφιλοχία. Στη φυτεία, φυτεύτηκαν 22 φυτάρια για κάθε μία από τις 33 συνολικά οικογένειες που συνθέτουν το πείραμα. Το πειραματικό σχέδιο που εφαρμόσθηκε ήταν αυτό των πλήρων τυχαιοποιημένων ομάδων, με 3 επαναλήψεις και φυτευτικό σύνδεσμο 2Χ3 μ. Η φυτεία βρίσκεται σε υψόμετρο 250 μ. με έκθεση νοτιοανατολική και εγκάρσια κλίση 25%. Το υπεδάφιο στρώμα είναι ασβεστολιθικός μαρμαρυγίας και το έδαφος βαθύ αργιλώδες. Το κλίμα της περιοχής είναι μέσο-μεσογειακό. Τα ποσοτικά χαρακτηριστικά που μετρήθηκαν ήταν το ύψος και η στηθιαία διάμετρος σε σύνολο 726 δέντρων. Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν τον Αύγουστο του 2003. Η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων έγινε με τη χρήση του λογισμικού SPSS. Υπολογίστηκαν οι μέσοι όροι, οι διακυμάνσεις, οι συντελεστές κύμανσης (CV) και έγινε ανάλυση διακύμανσης (ANOVA). Τα στοιχεία αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την εκτίμηση της ποικιλότητας μέσα σε οικογένειες και μεταξύ αυτών, καθώς και για τον υπολογισμό του συντελεστή κληρονομικής ικανότητας h 2 (Πανέτσος 1986). Προκειμένου να θεωρήσουμε όλες τις τιμές των απογόνων του πειράματος, πέρα από το μέσο όρο και τη διακύμανση των οικογενειών, μελετήθηκαν οι κατανομές των δέντρων σε κάθε οικογένεια σε 10 κλάσεις ύψους και διαμέτρου. Ο αριθμός των κλάσεων υπολογίστηκε σε συνάρτηση με το σύνολο των παρατηρήσεων του πειράματος (Μάτης 1994). Με βάση την κατανομή του κάθε απογόνου σε μία κλάση ύψους και διαμέτρου υπολογίστηκαν οι απόλυτες και σχετικές συχνότητές τους και έγινε η αξιολόγησή τους σε επίπεδο οικογενειών. Ο υπολογισμός της ποικιλότητας των κλάσεων εντός οικογενειών (v) υπολογίστηκε με βάση το μέγεθος της «ποικιλότητας» ή «αναμενόμενης ετεροζυγωτίας» (Nei 1978, Nei 1987), που στην περίπτωση αυτή υποδηλώνει την πιθανότητα σε δείγμα δύο τυχαίων δέντρων μιας οικογένειας, αυτά να ανήκουν σε διαφορετική κλάση. Για τον υπολογισμό των διαφορών ανάμεσα σε δύο οικογένειες χρησιμοποιήθηκε η «μορφολογική απόσταση» (d m ), που χρησιμοποιείται κυρίως για την ταξινόμηση πληθυσμών και ειδών φυτών με βάση τις μορφολογικές τους διαφορές (Verga 1995). Η μορφολογική απόσταση της κάθε οικογένειας από το μέσο όρο των υπόλοιπων οικογενειών (D jm ) (Verga 1995) χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα αυτή
3 ως μια έκφραση της «γενικής συνδυαστικής ικανότητας» της κάθε οικογένειας, βασισμένη σε όλες τιμές των δέντρων και όχι μόνο στο μέσο όρο. Επειδή το μέγεθος αυτό δεν έχει πρόσημο, πήρε αντίστοιχα αρνητική ή θετική τιμή, ανάλογα με το αν ο μέσος όρος της οικογένειας βρίσκεται χαμηλότερα ή υψηλότερα από το γενικό μέσο όρο όλων των δέντρων του πειράματος. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Από την καταγραφή των μετρήσεων και την ανάλυση διακύμανσης προέκυψαν σημαντικές διαφορές στους μέσους όρους των οικογενειών τόσο για το ύψος των δέντρων, όσο και για τη στηθιαία τους διάμετρο. Στον πίνακα 1. απεικονίζονται οι μέσοι όροι των οικογενειών και των επαναλήψεών τους στο χώρο. Για την αύξηση σε ύψος, η οικογένεια με το μεγαλύτερο μέσο όρο είναι η 28 με τιμή 7,823 μ. ακολουθούμενη από τις 17, 32 και 40. Τη μικρότερη απόδοση παρουσιάζει η οικογένεια 67 με τιμή 5,871 μ.. Για τη στηθιαία διάμετρο, οι διαφορές μεταξύ των μέσων όρων είναι πιο μεγάλες, όπου η οικογένεια 28 επίσης υπερέχει με τιμή 12,086 εκ.. Μεγάλο μέσο όρο για τη στηθιαία διάμετρο εμφανίζουν επίσης και οι οικογένειες 34, 33, 35, 9 17, 66, και 40. Τη μικρότερη διάμετρο εμφανίζει η οικογένεια 14 με τιμή 6,245 εκ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαφοροποίηση των αποτελεσμάτων στις επαναλήψεις. Όσο αφορά την αύξηση σε ύψος, η επανάληψη 2 φαίνεται να δίνει συνολικά καλύτερα αποτελέσματα σε σχέση με τις επαναλήψεις 3 και 1. Για τη στηθιαία διάμετρο, η συνολικά απόδοση των επαναλήψεων δεν φαίνεται να διαφέρει, αλλά σε επίπεδο μεμονωμένων οικογενειών παρουσιάζονται μεγάλες διαφοροποιήσεις χωρίς να υπερέχει κάποια συγκεκριμένη επανάληψη. Χαρακτηριστικά, στην περίπτωση της οικογένειας 28, της οποίας η απόδοση τόσο σε ύψος όσο και σε στηθιαία διάμετρο υπερέχει, υπάρχει διαφορετική επίδραση της επανάληψης στην απόδοση για τα δύο χαρακτηριστικά. Για την αύξηση σε ύψος, τη μεγαλύτερη τιμή εμφανίζει η επανάληψη 3 και τη μικρότερη η επανάληψη 1, ενώ για τη στηθιαία διάμετρο συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η ποικιλομορφία των μετρήσεων μέσα στις οικογένειες υπολογίστηκε με τους συντελεστές κύμανσης (CV) και την ποικιλότητα (v), όπως φαίνεται στον πίνακα 2. Παρατηρούμε γενικά μια υψηλή ποικιλομορφία εντός των πληθυσμών, ειδικά για τη στηθιαία διάμετρο, όπου ο συντελεστής κύμανσης (CV) βρέθηκε σχεδόν διπλάσιος από αυτόν του ύψους, ενώ η ποικιλότητα (v) δεν παρουσιάζει διαφορές ανάμεσα στα δύο χαρακτηριστικά. Οι υψηλότερες τιμές CV και v βρέθηκαν γενικά σε οικογένειες με χαμηλό μέσο όρο, τόσο σε ύψος όσο και σε στηθιαία διάμετρο, ενώ παρατηρήθηκε και το αντίθετο φαινόμενο, δηλαδή οι οικογένειες με την υψηλότερη αύξηση να εμφανίζουν γενικά χαμηλή παραλλακτικότητα. Μέσα από την ανάλυση διακύμανσης υπολογίστηκαν τα ποσοστά της παραλλακτικότητας που οφείλονται στους διάφορους παράγοντες χωριστά. Όπως βλέπουμε και στον πίνακα 3, το μεγαλύτερο ποσοστό της ποικιλότητας βρέθηκε ανάμεσα στις οικογένειες και για τα δύο χαρακτηριστικά που μετρήθηκαν (54% για το ύψος και 70%) για τη στηθιαία διάμετρο. Ο συντελεστής κληρονομικής ικανότητας με τη στενή έννοια (h 2 ) για το ύψος είναι ίσος με 37,5% ενώ για τη στηθιαία διάμετρο είναι 63,7%. Οι συντελεστές αυτοί είναι αρκετά υψηλοί και υποδεικνύουν πως τα χαρακτηριστικά αυτά που
4 μελετήθηκαν για τη χαλέπιο πεύκη της συγκεκριμένης περιοχής ενδείκνυνται για την εφαρμογή προγραμμάτων βελτίωσης με επιλογή σε επίπεδο οικογενειών. Πίνακας 1: Μέσοι όροι επαναλήψεων και οικογενειών για το ύψος και τη στηθιαία διάμετρο ΟΙΚ. Ύψος Στηθιαία διάμετρος 1 2 3 M.O. 1 2 3 M.O. 28 7,461 7,676 8,503 7,841 13,400 11,563 11,250 12,086 17 7,733 7,413 7,332 7,448 11,833 10,750 9,100 10,438 40 6,843 7,896 7,620 7,406 9,875 11,214 10,500 10,500 32 7,044 7,235 8,400 7,392 9,188 8,625 11,625 9,450 43 7,674 7,113 7,085 7,309 11,000 9,563 9,417 10,045 42 7,547 7,600 6,216 7,236 10,786 11,188 8,800 10,450 57 6,460 7,739 7,470 7,201 9,000 11,063 10,167 10,068 30 6,844 7,273 7,025 7,052 10,500 10,813 9,750 10,475 71 6,584 7,781 6,820 7,051 9,750 11,429 9,500 10,238 29 6,101 7,734 7,368 7,008 9,375 10,857 9,000 9,762 26 6,814 7,413 6,555 6,968 10,000 10,438 8,583 9,762 9 6,903 7,108 6,620 6,901 11,063 11,250 9,500 10,800 33 5,868 7,424 7,472 6,842 10,000 11,063 11,700 10,810 69 6,121 7,255 7,080 6,795 8,938 10,875 10,000 9,932 35 6,248 7,354 6,672 6,741 11,125 12,143 10,000 11,200 34 7,119 7,021 5,706 6,727 12,143 11,625 8,100 10,925 38 5,900 7,285 6,940 6,687 9,000 10,250 9,250 9,523 52 5,660 7,224 7,392 6,668 8,500 10,750 9,500 9,595 66 6,480 6,644 7,073 6,643 9,563 11,500 10,667 10,553 11 5,976 6,301 7,684 6,595 10,400 7,750 10,900 9,361 27 5,914 7,084 6,420 6,504 9,429 10,000 9,000 9,524 64 5,408 7,590 6,192 6,415 7,938 10,813 7,167 8,773 21 5,517 6,725 6,782 6,358 6,667 9,500 7,300 8,026 25 6,046 6,595 6,455 6,357 8,562 9,063 9,250 8,932 23 6,306 7,126 5,252 6,330 7,250 8,500 6,200 7,425 16 6,140 6,088 6,738 6,308 9,400 7,917 8,600 8,594 13 6,511 6,220 5,796 6,230 7,375 8,000 7,600 7,667 22 5,905 5,969 7,183 6,186 7,188 6,875 10,375 7,700 3 6,070 6,40 5,955 6,154 10,500 7,833 9,750 9,444 31 5,901 6,610 5,837 6,141 8,750 9,188 7,667 8,614 67 5,924 5,921 6,575 6,101 9,750 8,188 9,583 9,136 1 5,840 6,294 5,952 6,036 7,188 9,125 8,417 8,227 14 5,601 6,573 5,318 5,871 5,563 7,714 5,200 6,225 Σύνολο 6,353 7,022 6,765 6,709 9,351 9,924 9,143 9,512
5 Πίνακας 2: Πίνακας μέσων όρων, CV και ποικιλότητας (v) εντός των οικογενειών ΟΙΚ. ΥΨΟΣ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ Μ.Ο. (μ.) CV (%) V Μ.Ο. (εκ) CV (%) v 28 7,823 15,274 0,805 12,145 24,132 0,800 17 7,506 7,939 0,608 10,693 23,265 0,833 32 7,482 11,319 0,726 9,647 24,524 0,779 40 7,437 13,567 0,760 10,532 18,542 0,754 43 7,308 16,884 0,814 10,045 28,192 0,840 42 7,203 16,478 0,821 10,389 26,352 0,779 57 7,200 15,513 0,823 10,067 26,112 0,792 71 7,083 13,496 0,726 10,292 21,696 0,774 30 7,048 16,868 0,805 10,408 26,141 0,821 29 7,040 12,272 0,748 9,811 16,735 0,710 26 6,960 14,624 0,795 9,772 30,248 0,776 9 6,899 11,739 0,771 10,704 21,608 0,752 33 6,870 22,458 0,819 10,849 35,106 0,838 69 6,794 12,156 0,667 9,931 20,449 0,693 52 6,700 15,431 0,738 9,590 27,661 0,819 34 6,697 19,648 0,853 10,851 26,751 0,832 38 6,687 17,361 0,762 9,522 28,500 0,797 11 6,560 16,097 0,804 9,572 24,736 0,810 27 6,477 13,401 0,776 9,519 23,804 0,776 35 6,462 14,623 0,774 10,733 24,521 0,821 66 6,434 15,064 0,667 10,567 25,520 0,848 64 6,414 19,003 0,840 8,772 31,349 0,805 25 6,357 12,442 0,753 8,931 24,195 0,688 21 6,300 20,251 0,825 7,869 34,818 0,760 16 6,282 15,169 0,800 8,642 30,327 0,758 22 6,276 20,410 0,868 7,943 35,918 0,832 13 6,210 16,376 0,800 7,663 29,268 0,700 3 6,158 14,499 0,791 9,325 33,745 0,804 31 6,141 19,100 0,771 8,613 28,084 0,818 23 6,077 20,913 0,816 7,418 36,922 0,805 1 6,035 18,674 0,840 8,226 28,236 0,758 14 5,876 20,350 0,795 6,245 41,579 0,784 67 5,871 21,171 0,814 9,136 35,912 0,848 Μ.Ο. 6,709 16,078 0,781 9,512 27,726 0,788 Πίνακας 3: Ποσοστό μεταβλητότητας της διακύμανσης σε παράγοντες Ύψος Στηθιαία διάμετρος Οικογένεια 54% 70% Επανάληψη 29% 14% Αλληλεπίδραση Οικογένειας / Επανάληψης 17% 16% Για κάθε οικογένεια, υπολογίστηκε η διαφοροποίησή της από το γενικότερο σύνολο των απογόνων της φυτείας με δύο τρόπους. Με την αναλογία της διαφοράς του μέσου όρου της κάθε οικογένειας από το συνολικό μέσο όρο των μετρήσεων προς το συνολικό μέσο όρο των μετρήσεων (Δ) και με τη μορφολογική απόσταση της κάθε οικογένειας από το μέσο όρο των υπόλοιπων οικογενειών (D jm ).
6 Γράφημα 1: Τιμές διαφοροποίησης Δ και D jm για την αύξηση σε ύψος των οικογενειών 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 Δ Djm 0-0,1 28 17 32 40 43 42 57 71 30 29 26 9 33 69 52 34 38 11 27 35 66 64 45 21 16 22 13 3 31 23 1 14 67-0,2-0,3-0,4 Γράφημα 2: Τιμές διαφοροποίησης Δ και D jm για τη στηθιαία διάμετρο 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0-0,1 28 34 33 35 9 17 66 40 30 42 71 57 43 69 29 26 32 52 11 38 27 3 67 45 64 16 31 1 22 21 13 23 14 Δ Djm -0,2-0,3-0,4-0,5-0,6 Η τιμή Δ εκφράζει την υπεροχή ή υστέρηση του μέσου όρου της κάθε οικογένειας σε σχέση με το σύνολο, ενώ η D jm καταγράφει τη διαφοροποίηση της κατανομής των τιμών της κάθε οικογένειας από
7 τη συνολική δομή των υπολοίπων. Όπως φαίνεται στα γραφήματα 1 και 2 για τη διαφοροποίηση των οικογενειών για την αύξηση σε ύψος και τη διάμετρο αντίστοιχα, οι τιμές Δ και D jm ακολουθούν σε γενικές γραμμές την ίδια τάση, αλλά δεν συμβαδίζουν σε όλες τις περιπτώσεις. Η οικογένεια 28 έχει τη μεγαλύτερη θετική διαφορά και στους δύο δείκτες και για τα δύο χαρακτηριστικά. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη διάμετρο, όπου η τιμή Δ είναι σχεδόν διπλάσια από την επόμενη θετική τιμή της οικογένειας 34. Για την αύξηση σε ύψος, παρατηρούμε υψηλότερες τιμές Δ και D jm για τις οικογένειες που υπερέχουν, ενώ αντίθετα για τη στηθιαία διάμετρο, πιο μεγάλη διαφοροποίηση έχουν οι οικογένειες που μειονεκτούν. Μεγάλη διαφοροποίηση στην κατανομή των κλάσεων των τιμών (D jm ) εμφανίζουν και κάποιες οικογένειες που έχουν αμελητέα διαφοροποίηση στο μέσο όρο (Δ), όπως είναι οι 69, 52 και 38 για το ύψος και οι 38, 3 και 46 για τη διάμετρο. 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τα αποτελέσματα συμπεραίνουμε ότι διαπιστώθηκαν υψηλά επίπεδα παραλλακτικότητας, τόσο μέσα στις οικογένειες, όσο και μεταξύ αυτών. Ωστόσο η ανάλυση διακύμανσης έδειξε πως το μεγαλύτερο ποσοστό της παραλλακτικότητας οφείλεται στις διαφορές μεταξύ των οικογενειών. Αυτό μας επιτρέπει τη σαφή διάκριση των οικογενειών που υπερέχουν στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Κατά συνέπεια, οι συντελεστές κληρονομικής ικανότητας h 2 βρέθηκαν αρκετά υψηλοί ιδιαίτερα για τη στηθιαία διάμετρο σε σύγκριση με άλλα είδη και άλλα χαρακτηριστικά δασοπονικών ειδών. Οι τιμές αυτές μας δείχνουν ότι ένα πρόγραμμα βελτίωσης για τους χαρακτήρες αυτούς στη χαλέπιο θα αποδώσει βελτιωτικά. Επειδή όμως οι συντελεστές κληρονομικής ικανότητας που μετρήθηκαν αφορούν το συγκεκριμένο περιβάλλον μόνο, τον πληθυσμό και το χρόνο που έγιναν οι μετρήσεις, απαιτούνται συνεχείς μετρήσεις και τα επόμενα χρόνια. Η υπεροχή συγκεκριμένων οικογενειών σε απόδοση και στα δύο χαρακτηριστικά είναι εμφανής από την εξέταση της διαφοράς των μέσων όρων τους σε σχέση με το μέσο όρο όλων των μετρήσεων (Δ). Οι διαφορές στη γενική συνδυαστική ικανότητα είναι πιο έντονες για τη στηθιαία διάμετρο. Επίσης παρατηρούμε ότι οι οικογένειες που διαφέρουν ως προς την ποικιλότητα και την απόδοση τους στο συγκεκριμένο περιβάλλον είναι οι ίδιες και για τα δύο χαρακτηριστικά. Στην κατανόηση των διαφορών στην απόδοση των οικογενειών και στην εκτίμηση της γενικής συνδυαστικής τους ικανότητας, συμβάλλει και ο δείκτης D jm, αφού πέρα από τους μέσους όρους των οικογενειών αποκτούμε και μια εικόνα για την κατανομή των τιμών των μεμονωμένων δέντρων στην οικογένεια. Από πλευράς βελτίωσης είναι σημαντικό να ξεχωρίσουμε και να αξιολογήσουμε τις οικογένειες εκείνες που έχουν πολλά δέντρα σε υψηλές κλάσεις τιμών και να διερευνήσουμε τα αίτια της απόκλισης του συνόλου των τιμών από την κανονική κατανομή. Για παράδειγμα, στο χαρακτηριστικό ύψος, οι οικογένειες 40 και 17 έχουν ίσο περίπου Δ άρα και μέσο όρο αλλά η οικογένεια 17 έχει πολύ μεγαλύτερο D jm. Στο γράφημα 3 φαίνεται ότι η οικογένεια 17 έχει πολύ μικρότερο εύρος τιμών με τα περισσότερα δέντρα να συγκεντρώνονται στην κλάση Η6, ενώ η οικογένεια 40 ακολουθεί εν πολλοίς την κανονική κατανομή.
8 Γράφημα 3: Κατανομή κλάσεων των οικογενειών 40 και 17 και σύγκρισή τους με τη μέση κατανομή όλων των μετρήσεων ύψος 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 H1 H2 H3 H4 H5 H6 H7 H8 H9 H10 40 17 Σύνολο Ο συνδυασμός της πληροφορίας Δ και D jm είναι ιδιαίτερα χρήσιμος και έχει ανάγκη επιμέρους αξιολόγησης. Από τις μετρήσεις αυτές είναι φανερό, ότι η επιλογή σε επίπεδο οικογενειών αναμένεται να είναι ιδιαίτερα αποδοτική. Νέες μετρήσεις πρέπει να λαμβάνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, ενώ θα ήταν σκόπιμο να αξιολογηθούν και άλλες παράμετροι πέραν της αύξησης, όπως είναι η παραγωγή ρητίνης, η άμυνα σε ασθένειες, η ποιότητα ξύλου και η καταλληλότητα για καλλωπιστικές και άλλες χρήσεις. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασιάδης, Ν.Η. (1986), Δασική Βοτανική - Μέρος ΙΙ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Μάτης, Κ.Γ. (1994), Δασική Βιομετρία Ι, Στατιστική. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ/νίκης, Θεσ/νίκη. Μatziris, D. (1998), Genetic Variation in Cone and Seed Characteristics in a Clonal Seed Orchard of Aleppo Pine Grown in Greece. Silvae Genetica 47, 37-41. Μητσόπουλος, Δ. (1987), Ποσοτική και ποιοτική βελτίωση του τερεβινθελαίου της ρητίνης στη χαλέπιο πεύκη. Ελληνική Δασολογική Εταιρεία, Πρακτικά συνεδρίου Δάση Χαλεπίου και Τραχείας Πεύκης, Χαλκίδα, 30/9-2/10/1987, σελ. 433-444. Μουλαλής, Δ. (1987), Η μελλοντική ανάπτυξη της ρητινοπαραγωγής στην Ελλάδα από δασογενετική άποψη. Ελληνική Δασολογική Εταιρεία, Πρακτικά συνεδρίου Δάση Χαλεπίου και Τραχείας Πεύκης, Χαλκίδα, 30/9-2/10/1987, σελ. 425-432. Nei, M. (1978), Estimation of average heterozygosity and genetic distance from a small number of individuals. Genetics 89, 583-590 Nei, M. (1987), Molecular evolutionary genetics. New York: Columbia University Press. Ντίτορας, Ν. (1987), Δυνατότητες αύξησης παραγωγής ρητίνης. Ελληνική Δασολογική Εταιρεία, Πρακτικά συνεδρίου Δάση Χαλεπίου και Τραχείας Πεύκης, Χαλκίδα, 30/9-2/10/1987, σελ. 445-460. Verga, A.R. (1995), Genetische Untersuchungen an Prosopis chilensis und P. flexuosa im trockenen Chaco Argentiniens. Göttingen Research Notes in Forest Genetics 19, Georg - August Universität Göttingen, Germany.