ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΠΕΔΑ - ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Πηγή: Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης, 2008 Υπεύθυνη Μαθήματος Αναστασία Στρατηγέα
ΑΔΕΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδεια χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς στο τέλος του εγγράφου 2
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Planning Σχεδιασμός Προγραμματισμός Προβλήματα κατανομής πληθυσμού & δραστηριοτήτων στο χώρο για την καλύτερη χρήση εδάφους - πόρων 3
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Περιφερειακός Σχεδιασμός ή Χωροταξία Regional Planning Βασενχόβεν, 1997... διαδικασία διατύπωσης και εξειδίκευσης κοινωνικών στόχων για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη περιοχών 4
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Ιεραρχημένη διαδικασία παρέμβασης αποβλέπει στην ΕΠΙΛΥΣΗ ΥΠΑΡΧΟΝΤΩΝ ή ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΩΝ προβλημάτων 5
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ αποτελεί διαδικασία παρέμβασης στο ΧΩΡΟ περιλαμβάνει ΣΕΙΡΑ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ που οδηγούν στην ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΣΤΟΧΩΝ για την ΕΠΙΛΥΣΗ ΥΠΑΡΧΟΝΤΩΝ & ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ 6
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Μηχανισμός αλλαγών για την κοινωνία ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ... Ο σχεδιασμός είναι προσανατολισμένος στο ΜΕΛΛΟΝ 7
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Ο σχεδιασμός ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ιδιωτική δραστηριότητα Ασκεί το σχεδιασμό κάθε μονάδα που είναι αναγνωρισμένη ως θεσμική οντότητα Η δραστηριότητα του σχεδιασμού αποβλέπει στην επίτευξη του κοινωνικού ωφέλους 8
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Το σχεδιασμό ασκεί κάθε μονάδα που είναι αναγνωρισμένη ως θεσμική οντότητα ΘΕΣΜΟΙ Π.χ. Τοπική διοίκηση Περιφερειακή διοίκηση Κεντρική διοίκηση ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Διαφορετικές αρμοδιότητες στο σχεδιασμό 9
ΕΠΙΠΕΔΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Κατανομή εθνικών πόρων μεταξύ περιοχών & τομέων (National Planning) ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Κατανομή πόρων περιφερειακή ανάπτυξη (Regional Development) ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (Regional Planning) ΑΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ή ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ Ι (Urban Planning) ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΙΙ (Urban Design) 10
ΕΠΙΠΕΔΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΘΝΙΚΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΔΙΑΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΔΟ- ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΥΡΕΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΧΩΡΟΤ/ΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΕΡΙΦΕΡEIAΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ - Ι ΠΟΛΕΟΔOMIΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ - Ι ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ - ΙΙ 11
ΤΟΜΕΙΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΙΚΕΣ ΚΛΙΜΑΚΕΣ Τομέας Σχεδιασμού Χωρική Κλίμακα ΤΟΠΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΘΝΙΚΗ Εκπαίδευση Πρωτοβάθμια Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια Μεταφορές Επικοινωνίες Υπηρεσίες Υγείας Αναψυχή Πολιτισμός Τοπικό οδικό δίκτυο Τοπικές αστικές συγκοινωνίες Ταχυδρ. Υπηρεσίες Τοπικά κέντρα υγείας Χώροι αναψυχής τοπικής εμβέλειας Τοπικές βιβλιοθήκες Τοπικά μουσεία Περιφ. Οδικό δίκτυο Περιφ. Λιμάνια Περιφερειακά αεροδρόμια Περιφερειακά νοσοκομεία Περιφερειακά πάρκα Περιφερ. Θέατρα Περιφερ. Μουσεία Εθνικό οδικό δίκτυο Σιδηροδρομικό Δίκτυο Εθνικοί λιμέν.-αεροδρόμια Τηλεπικοινωνιακό δίκτυο Εξειδικευμένα νοσοκομεία Εθνικά πάρκα Εθνικά θέατρα Εθνικά μουσεία 12
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ Ολοκλήρωση ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΟΜΕΙΣ ΜΙΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟ- ΚΟΙΝΩ- ΝΙΚΟΣ ΦΥΣΙΚΟΣ Συντονισμός ΕΘΝΙΚΗ ΠΕΡΙΦ/ΚΗ ΤΟΠΙΚΗ 13
ΧΡΟΝΙΚΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΟΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΜΕΣΟΠΡΟΘΕΣΜΟΣ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΒΡΑΧΥΠΡΟΘΕΣΜΟΣ 14
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΛΗΨΗΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ Άνοιγμα διαδικασιών σε ευρύτερη βάση ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ Διαρκής ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ της διαδικασίας στη βάση των αποτελεσμάτων (monitoring) ΑΝΑΔΡΑΣΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ επαναπροσδιορισμός στόχων 15
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΧΡΟΝΟΣ ΧΡΗΜΑ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΜΕΣΑ ΕΠΙΔΙΩΚΟΜΕΝΟΣ ΣΤΟΧΟΣ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ... μέσα από μία διαδικασία σταδίων επιδιώκεται, με δεδομένα ΜΕΣΑ και ΠΟΡΟΥΣ, το καλύτερο δυνατό ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ για τον επιδιωκόμενο στόχο 16
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΔΙΑΡΚΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ Εμπλοκή κοινού, φορέων, οργανώσεων κ.ά. στη διαδικασία σχεδιασμού Επαναπροσδιορισμός στόχων 17
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΑΝΑΔΡΑΣΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ Διαρκής επανεξέταση αποτελεσμάτων κάθε σταδίου της διαδικασίας Αναθεώρηση στόχων Διερεύνηση και αξιολόγηση λύσεων Διερεύνηση και αξιολόγηση δράσεων 18
ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 19
ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Ορθολογικός Συνοπτικός Σχεδιασμός (rational comprehensive planning) Αυξητικός Σχεδιασμός (incremental planning) Συνηγορικός σχεδιασμός (advocacy planning) Σχεδιασμός κατευθυνόμενος από την εφαρμογή (implementation oriented planning) Στρατηγικός σχεδιασμός (strategic planning) Αναδραστικός σχεδιασμός (transactive planning) Διαπραγματευτικός σχεδιασμός (negotiative planning) Επικοινωνιακός σχεδιασμός (communicative planning) Συμμετοχικός σχεδιασμός (participatory planning) 20
ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (rational comprehensive planning) Ιεραρχημένη διαδικασία βημάτων Το περιεχόμενο των στόχων των προτάσεων του τρόπου λειτουργίας του σχεδιασμού στηρίζεται στην αρχή του ορθολογισμού Τα κέντρα λήψης αποφάσεων καθορίζουν τους ΣΤΟΧΟΥΣ Οι σχεδιαστές διατυπώνουν εναλλακτικά σενάρια για την επίτευξη των στόχων 21
ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (rational comprehensive planning) ΣΤΟΧΟΣ: επιλογή βέλτιστου εναλλακτικού σεναρίου ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ Ανεπαρκής προσδιορισμός προβλήματος Έλλειψη πληροφορίας Η διαμόρφωση στόχων εμπλέκει σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές επιλογές 22
ΑΥΞΗΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (incremental planning) Ο ρόλος των κέντρων λήψης αποφάσεων είναι σημαντικός Προσδιορίζει τον αριθμό και το είδος των εναλλακτικών σεναρίων ΕΜΦΑΣΗ: στην αποδοχή των σεναρίων από τα κέντρα λήψης αποφάσεων διασφάλιση πολιτικής συναίνεσης 23
ΑΥΞΗΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (incremental planning) Στηρίζεται στον ορθολογισμό Επιδιώκει βαθμιαίες μικροαλλαγές για την επίτευξη των στόχων Βαθμιαία προσέγγιση των στόχων ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ: εξέταση σεναρίων τα οποία είναι πολιτικά αποδεκτά πιθανότητα αποκλεισμού σημαντικών σεναρίων που δεν διασφαλίζουν την πολιτική αποδοχή 24
ΣΥΝΗΓΟΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (advocacy planning) ΣΗΜΑΣΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣΤΗ Ο σχεδιαστής στο ρόλο του υποστηρικτή των ευκαιριών ατόμων - ομάδων και κυρίως εκείνων οι οποίες δεν έχουν πρόσβαση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων 25
ΣΥΝΗΓΟΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (advocacy planning) ΠΡΩΤΟ ΒΗΜΑ: εντοπισμός ΟΛΩΝ των εμπλεκομένων ομάδων διασφάλιση δυνατότητας έκφρασής τους μέσα από τη διαδικασία σχεδιασμού ΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΧΗ ΔΕΝ υπάρχει ένα μοναδικό δημόσιο συμφέρον ΑΛΛΑ Διαφορετικές ομάδες με διαφορετικά συμφέροντα και αξίες Διαφορετικά εναλλακτικά σενάρια για την έκφρασή τους ΕΜΦΑΣΗ στο συγκερασμό διαφορετικών σεναρίων 26
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ (implementation oriented planning) Δίνει ΕΜΦΑΣΗ στο στάδιο της εφαρμογής ενός σχεδίου Οι πολιτικές επιλογές είναι κυρίαρχες Διαπραγματεύσεις του σχεδιαστή ή των κέντρων λήψης αποφάσεων με τους υπόλοιπους συντελεστές που εμπλέκονται ώστε να διασφαλίσουν την υλοποίηση του σχεδίου 27
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ (implementation oriented planning) ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ Η εκ των προτέρων αξιολόγηση αλλά κυρίως Η ΕΚ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ (μετά την εφαρμογή του σχεδίου) ΣΤΟΧΟΣ: Να καταγράψει το βαθμό υλοποίησης του σχεδίου και τους παράγοντες που λειτουργούν θετικά ή αρνητικά στην υλοποίησή του 28
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (strategic planning) Σχεδιασμός που αφορά στην χάραξη πολιτικής για την επίτευξη στόχων σε μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα Εργαλείο διαχείρισης αβεβαιότητας Οδηγεί σε σειρά εναλλακτικών σεναρίων και των αντίστοιχων πακέτων πολιτικής για δράση ευελιξία 29
ΑΝΑΔΡΑΣΤΙΚΟΣ ή ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (transactive planning) Έμφαση στο τοπικό επίπεδο Αλληλεπίδραση μεταξύ εμπλεκομένων ομάδων Ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ σχεδιαστών και κοινού Ο σχεδιασμός ως πλατφόρμα αλληλεπίδρασης, συνεργασίας, ανταλλαγής απόψεων μεταξύ ομάδων Αμοιβαία διαδικασία μάθησης μεταξύ σχεδιαστών και κοινού 30
ΑΝΑΔΡΑΣΤΙΚΟΣ ή ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (transactive planning) Εμπόδιο στην επικοινωνία: η διαφορετική αντίληψη του σχεδιαστή και του κοινού διαφορετική γλώσσα επικοινωνίας Η ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΤΗ Βασίζεται σε εργαλεία και μεθόδους Έχει γενικότερη εφαρμογή Έχει επιστημονική αντικειμενικότητα Η ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ Βασίζεται στην εμπειρία Έχει εφαρμογή μόνο στο συγκεκριμένο πρόβλημα Καθοδηγείται από την ένταση με την οποία βιώνει το πρόβλημα 31
ΑΝΑΔΡΑΣΤΙΚΟΣ ή ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (transactive planning) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΧΕΔΙΩΝ Αποτελεσματικότητα προτεινόμενων σχεδίων Αντίδραση κοινού Αποτελεσματικότητα αμοιβαίας διαδικασίας μάθησης 32
ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (negotiative planning) Στηρίζεται στη διαπραγμάτευση μεταξύ των διαφορετικών συντελεστών που εμπλέκονται στο σχεδιασμό Κέντρα λήψης αποφάσεων & συντελεστές της αγοράς ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Αλληλεπίδραση μεταξύ εμπλεκομένων Αναπροσαρμογή δράσεων των εμπλεκομένων για την επίτευξη των στόχων του σχεδιασμού Για την πλειοψηφία των ερευνητών Αποκλείεται η συμμετοχή του κοινού 33
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ ή ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (communicative ή participatory planning)... αποβλέπει στη συστηματική επικοινωνία πληροφορίας και την αλληλεπίδραση μεταξύ όλων των εμπλεκομένων στο σχεδιασμό μερών σε όλα τα στάδια της διαδικασίας του σχεδιασμού 34
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ ή ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (communicative ή participatory planning) τα άτομα ή οι φορείς συμμετέχουν στη διαδικασία σχεδιασμού και επηρεάζουν τις αποφάσεις, παρεμβαίνοντας: στον καθορισμό προτεραιοτήτων στην (ανα)κατανομή πόρων «ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ» ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 35
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Κοινό - Συμμετέχοντες Συμμετοχική προσέγγιση: Διαδικασία αμοιβαίας μάθησης Ανταλλαγή πληροφορίας / εμπειρίας Κέντρα Λήψης Αποφάσεων Χάραξης Πολιτικής 36
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ ή ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (communicative ή participatory planning) ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ Το χαμηλότερο επίπεδο συμμετοχής. Στοχεύει στη διάχυση πληροφορίας στο κοινό σε σχέση με ένα ζήτημα ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ Ο ρόλος του κοινού συνίσταται στη διατύπωση γνώμης σε σχέση με διατυπωμένες απόψεις / πολιτικές ΕΝΕΡΓΟΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ Οι συμμετέχοντες εμπλέκονται στην ανάπτυξη ενός σχεδίου - συν-σχεδιασμός / συν-απόφαση 37
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ ή ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ (communicative ή participatory planning) Διασφάλιση αποτελεσματικού διαλόγου μεταξύ των εμπλεκομένων μερών Κινητοποίηση όλων των δυνατοτήτων απόκτησης γνώσης, κατανόησης, εμπειρίας κ.λπ. Πλουραλισμός Δημιουργία συναίνεσης Δέσμευση ΣΤΟΧΟΙ 38
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βασενχόβεν Λ. (1997), Χωροταξία: Θεωρία και Πράξη, στο Βιώσιμη Ανάπτυξη με την Περιβαλλοντική Αγωγή, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι, σελ. 180-201. 39
ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ΕΜΠ» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του υλικού Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους 40