ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΘΕΩΡΙΑ & ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΜΕΘΟΔΩΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Αναστασία Στρατηγέα
ΑΔΕΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς. 2
ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΑΞΟΝΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. Η Έννοια της Συμμετοχής - Ιστορική Εξέλιξη Κατευθύνσεις Πολιτικής σε Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό Επίπεδο 2. Η Έννοια της Συμμετοχής: Ορισμός, Ρόλος, Αρχές 3. Συμμετοχικός Σχεδιασμός (ΣΣ) - Θεωρητικές Αρχές - Επίπεδα Συμμετοχής 4. Ταξινόμηση Μεθόδων Συμμετοχής 5. Μέθοδοι Αποτύπωσης της Διαφορετικότητας 6. Μέθοδοι Σύγκλισης ή Επίτευξης Ομοφωνίας 7. Επιλογή Μεθόδου Συμμετοχής 8. Τεχνολογίες Πληροφορίας & Επικοινωνίας (ΤΠΕ) και Συμμετοχικός Σχεδιασμός - Web-based Εφαρμογές 9. Παραδείγματα Εφαρμογής ΣΣ - Ελληνική / Διεθνής Εμπειρία 3
ΣΤΟΧΟΣ Παρουσίαση διαφορετικών ταξινομήσεων μεθόδων συμμετοχής που μπορούν να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο του συμμετοχικού σχεδιασμού Δυνατότητα καλύτερης κατανόησης των κύριων χαρακτηριστικών των μεθόδων συμμετοχής Επιλογή μεθόδου συμμετοχής προς χρήση στη συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία 4
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ... αποτελεί από τη φύση της μια καινοτόμα προσέγγιση στο πεδίο της χάραξης πολιτικής... η διαδικασία σχεδιασμού καθίσταται πεδίο πολιτικού διαλόγου Αναζητείται ο κοινός τόπος ανάμεσα: στις πολιτικές προτεραιότητες και επιλογές ΚΛΑ στην επιστημονική δεοντολογία (επιστημονική κοινότητα / μέθοδοι) στις κοινωνικές ομάδες αποδέκτες του σχεδιασμού - κοινωνικό σύστημα, αξιακό σύστημα, προτεραιότητες, προσδοκίες και οράματα των ομάδων αυτών κ.λπ. 5
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Κέντρα Λήψης Αποφάσεων ΚΟΜΒΟΙ ΔΙΚΤΥΟΥ Επιστημονική Κοινότητα ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Κοινωνικές ομάδες ροή πληροφορίας ανάμεσα στους τρεις αυτούς κόμβους (Barreteau και άλλοι, 2010) 6
ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ/ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ 7
ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ένας αριθμός ομάδων συμμετεχόντων με διαφορετικά συμφέροντα, ενδιαφέροντα, απόψεις, κ.ά. καλείται να συνεργαστεί με την επιστημονική κοινότητα και τα ΚΛΑ για την παραγωγή σειράς σχεδίων ή αποφάσεων πολλές φορές μέσα σε ένα περιβάλλον πόλωσης διαφορετικές επιδιώξεις, αντιτιθέμενες απόψεις, διαφορετική δύναμη και επιρροή κάθε ομάδας 8
ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Η ένταση των δυσκολιών της συμμετοχικής προσέγγισης είναι συνάρτηση: των ομάδων συμμετεχόντων που εμπλέκονται στη συμμετοχική διαδικασία της ροής πληροφορίας προς τις διάφορες ομάδες του βαθμού ελέγχου που ασκείται από τις ομάδες αυτές στη συμμετοχική διαδικασία και την πληροφορία των μεθόδων που αξιοποιούνται στο πλαίσιο της συμμετοχικής διαδικασίας του σταδίου της διαδικασίας σχεδιασμού στο οποίο αξιοποιείται η συμμετοχική προσέγγιση 9
ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ Οι μέθοδοι συμμετοχής μπορούν να συνεισφέρουν προς την κατεύθυνση αυτή ως τα κατάλληλα εργαλεία που αποσκοπούν στη δόμηση της συμμετοχικής διαδικασίας με τρόπο που να δίνεται η δυνατότητα σε κάθε εμπλεκόμενο να συμμετέχει αποτελεσματικά και ουσιαστικά αλλά και να αμβλύνονται οι πολωτικές καταστάσεις 10
ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ορισμός «... εργαλεία για τη δόμηση ομαδικών διαδικασιών διαλόγου, στις οποίες οι συμμετέχοντες έχουν ενεργό ρόλο και διατυπώνουν απόψεις, ιδέες, προτιμήσεις κ.λπ. για την εξυπηρέτηση ενός στόχου, με βάση την εμπειρική γνώση και τις αξίες τους» (Bousset και άλλοι, 2005:σελ. 24) 11
ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ορισμός Creighton (2003)... μέθοδοι για την οργάνωση της συμμετοχικής διαδικασίας ανάλογα με τον στόχο και το αποτέλεσμα που επιδιώκεται van Asselt και Rijkens-Klomp (2002, σελ. 168) «... διαδικασίες δημιουργίας ομάδων, στις οποίες ΜΗ ΕΙΔΙΚΟΙ συνεργάζονται για την επίτευξη διαφορετικών σκοπών, διαδραματίζοντας έτσι σημαντικό ρόλο μέσα από τη διατύπωση των απόψεών τους, υπό το πρίσμα της εμπειρικής τους γνώσης, των αξιών τους, των προτιμήσεών τους κ.ά.» Bergold και Thomas (2012)... μεθοδολογικές προσεγγίσεις για την υλοποίηση της συμμετοχικής διαδικασίας - αποσκοπούν στη μεταβολή της κοινωνικής πραγματικότητας, στη βάση της επεξεργασίας της πληροφορίας που απορρέει από την αλληλεπίδραση μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας, των ΚΛΑ και των κοινωνικών ομάδων 12
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ... μια διαδικασία «συλλογικής παραγωγής» και «σύνθεσης κατανεμημένης γνώσης» που ενυπάρχει στις διαφορετικές ομάδες της κοινωνίας με σκοπό την αποτελεσματικότερη λήψη αποφάσεων σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα και πολυπλοκότητα (Callon, 1999) 13
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΟΜΑΔΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ: επιδιώκει, μεταξύ άλλων, τη συλλογή εμπειρικής γνώσης και τη διερεύνηση των αξιών, των προσδοκιών, των προτιμήσεων κ.λπ. του κοινωνικού συνόλου ΣΤΟΧΟΣ - φίλτρο για: οριοθέτηση των προτεραιοτήτων και των τεχνικών λύσεων προσαρμογή τους στο εκάστοτε κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο Συμμετοχικές Μέθοδοι Ομαδική Διαδικασία ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ Από πολλούς ερευνητές δεν κατατάσσεται στις συμμετοχικές μεθόδους 14
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΘΟΔΩΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 15
Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Καλύτερη οριοθέτηση του προς εξέταση προβλήματος καθορισμός ομάδων ενδιαφερόντων, η γνώση των οποίων είναι απαραίτητη για την καλύτερη κατανόησή του Κατανόηση πλαισίου εντός του οποίου επιδιώκεται η επίλυση του προβλήματος που συμβάλλει στον καλύτερο καθορισμό: του προβλήματος των δυνατών επιλογών επίλυσής του σημαντικές διαστάσεις αλλά και στόχοι στόχοι της συμμετοχικής διαδικασίας μπορούν να επιδιώκονται μεμονωμένα ή και ταυτόχρονα αποτελούν στοιχεία διαφοροποίησης / κατηγοριοποίησης των μεθόδων συμμετοχής 16
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟΝ ΒΑΘΜΟ ΕΜΠΛΟΚΗΣ Κλιμακούμενος βαθμός εμπλοκής κοινού Consultation Participation ή involvement Engagement τα ΚΛΑ αξιοποιούν τις ομάδες συμμετεχόντων σε ρόλο συμβούλου Συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων των ομάδων που άμεσα ή έμμεσα: θίγονται ή επωφελούνται από τον επιδιωκόμενο στόχο μπορούν να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά διαθέτουν γνώση που είναι χρήσιμη στην επίτευξή του Μεγαλύτερος βαθμός εμπλοκής Απαιτεί μεγαλύτερη ενέργεια/δραστηριότητα από τις ομάδες συμμετεχόντων 17
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ στάδιο διαδικασίας λήψης αποφάσεων στάδιο σχεδιασμού μιας πολιτικής στάδιο υλοποίησης στάδιο αξιολόγησής της Αξιολόγηση πολιτικής Σχεδιασμός πολιτικής ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ Υλοποίηση πολιτικής 18
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ανάλογα με τον στόχο και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα 1. Άξονας οραμάτων - κινήτρων 2. Άξονας εστιασμένου αποτελέσματος Αποτύπωση διαφορετικότητας 2 Ι Εκδημοκρατισμός 1 Συμβουλευτικότητα Η διαδικασία ως ΣΚΟΠΟΣ ΙΙΙ ΙΙ Η διαδικασία ως ΜΕΣΟ Επίτευξη σύγκλισης απόψεων 19
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ με βάση τον στόχο και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ΠΕΡΙΟΧΗ Ι - εμπλοκή του κοινού με: ΡΟΛΟ: συμβουλευτικό ΣΤΟΧΟ: αποτύπωση διαφορετικότητας καταγραφή διαφορετικών οπτικών, απόψεων, ιδεών κ.λπ. ΠΕΡΙΟΧΗ ΙΙΙ - εμπλοκή του κοινού με: ΠΕΡΙΟΧΗ ΙΙ - εμπλοκή του κοινού με: ΡΟΛΟ: συμβουλευτικό ΣΤΟΧΟ: αλληλεπίδραση διαφορετικών απόψεων επιδίωξη ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση ανάλυση πολιτικής ΡΟΛΟ: ουσιαστικό στην ίδια τη διαδικασία λήψης απόφασης ΣΤΟΧΟ: επιδίωξη ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ για την επιλογή της λύσης του προβλήματος και της ακολουθούμενης πολιτικής υλοποίησής της 20
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ανάλογα με τον στόχο και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ΑΞΟΝΑΣ 1 οραμάτων κινήτρων Δύο πόλοι που ΔΕΝ βρίσκονται σε αντίθεση Συνιστούν δύο διαφορετικές αναγνώσεις Η πρώτη - η διαδικασία ως μέσο - αξιοποιεί τη συμμετοχική προσέγγιση ως εργαλείο στο πλαίσιο της Ανάλυσης Πολιτικής (policy analysis) (Bousset και άλλοι, 2005) Η δεύτερη - η διαδικασία ως σκοπός - αξιοποιεί τη συμμετοχική προσέγγιση και στο πλαίσιο της Λήψης Απόφασης - Χάραξης Πολιτικής (decision-making) 21
ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ανάλογα με τον στόχο και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ΑΞΟΝΑΣ 2 - εστιασμένου αποτελέσματος παριστάνονται δύο διαμετρικά αντίθετοι πόλοι: αποτύπωση διαφορετικότητας: αποσκοπεί στη διαφοροποίηση με την έννοια των αποκλινουσών απόψεων, ιδεών, οραμάτων κ.λπ. που επιχειρεί να καταγράψει (Bousset και άλλοι, 2005) επίτευξη σύγκλισης απόψεων: αποσκοπεί στη σύγκλιση με την έννοια της σύνθεσης των διαφορετικών απόψεων, ιδεών, οραμάτων κ.ά. - διαδικασία αμοιβαίων συμβιβασμών προς τη διατύπωση μιας κοινής κατεύθυνσης 22
Αποτύπωση διαφορετικότητας Ι ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 1. Άξονας οραμάτων - κινήτρων 2. Άξονας εστιασμένου αποτελέσματος Ασκήσεις Πολιτικής (Policy Exercises) Ομάδες Εστίασης (Focus Groups) World Café Ανάλυση Σεναρίων (Scenario Analysis) Εκδημοκρατισμός Η διαδικασία ως ΣΚΟΠΟΣ Συμμετοχικά Μοντέλα (Participatory Modelling) Συμβουλευτικότητα Η διαδικασία ως ΜΕΣΟ 1 Συμμετοχικός Σχεδιασμός (Participatory Planning) Συμμετοχική Εκτίμηση Έλεγχος & Αξιολόγηση (Participatory Assessment Monitoring & Evaluation) ΙΙΙ 2 Ομάδες Πολιτών (Citizens Juries) Επίτευξη σύγκλισης απόψεων Διασκέψεις Συναίνεσης (Consensus Conferences) Πυρήνες Σχεδιασμού (Planning Cells) Συναντήσεις Ειδικών (Expert Panels) Μέθοδος Charrette ΙΙ Μέθοδος Delphi Εργαστήρια Οραματισμού (Future Workshops) 23
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Barreteau, O., Bots, P.W.G. & Daniell, A.(2010), «A Framework for Clarifying Participation in Participatory Research to Prevent its Rejection for the Wrong Reasons», Ecology and Society, 15(2): 1, http://www.ecologyandsociety.org /vol15/iss2/art1/ (Ανάκτηση Σεπτ. 2015). Bousset, J.-P., Macombe, C. & Taverne, M. (2005), «Participatory Methods, Guidelines and Good Practice Guidance to be Applied throughout the Project to Enhance Problem Definition, Co-learning, Synthesis and Dissemination», SEAMLESS Project, Report Νo 10, Ref. D7.3.1, December. Creighton, J. (2003), The Public Participation Handbook Making Better Decisions Through Citizen Involvement, Jossey-Bass, San Francisco. van Asselt, M. and Rijkens-Klomp, N. (2002), «A Look in the Mirror: Reflection on Participation in Integrated Assessment from a Methodological Perspective», Global Environmental Change, 12: 167-184. Bergold, J. & Thomas, S. (2012), «Participatory Research Methods: A Methodological Approach in Motion», Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research, 13 (1), Art. 30, http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/article/view/1801(ανάκτηση Σεπτ. 2015). Callon, M. (1999), «The Role of Lay People in the Production and Dissemination of Scientific Knowledge», Science, Technology and Society, 4(1): 81-94. Delli Priscoli, J. (2003), «Participation, Concensus Building and Conflict Management Training Course», UNESCO s International Hydrological Programme, Institute for Water Resources, USACE, SC-2003/WS/57. 24
ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα ΕΜΠ» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του υλικού Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους 25