Κεφάλαιο 3 - Μορφολογία 3.1. Ονοματικι κλιτικι μορφολογία (Υπό επεξεργαςία, βλ. ΕΡ5.2.4.) 3.2. θματικι κλιτικι μορφολογία 3.2.1. θματικι κλιτικι μορφολογία ωςικισ (Γιϊργοσ Κοτηόγλου) Το ςφςτθμα τθσ ρθματικισ μορφολογίασ τθσ ωςικισ περιλαμβάνει τισ γραμματικζσ κατθγορίεσ: όψθ, χρόνοσ, ζγκλιςθ, φωνι, ςυμφωνία υποκειμζνου (πρόςωπο, αρικμόσ, γζνοσ). Στοιχεία του ρθματικοφ ςυςτιματοσ είναι, επίςθσ, το απαρζμφατο και θ μετοχι. Κομβικό χαρακτιρα ςτον ςχθματιςμό των διαφόρων ρθματικϊν τφπων διαδραματίηει θ χριςθ δφο βαςικϊν ρθματικϊν κεμάτων: (α) Το απαρεμφατικό/ παρελκοντικό κζμα (infinitivepreterite stem) προκφπτει από το απαρζμφατο κατόπιν αφαίρεςθσ τθσ κατάλθξισ του και χρθςιμοποιείται ςτον ςχθματιςμό του απαρεμφάτου, του παρελκοντικοφ χρόνου, και των παρελκοντικϊν μετοχϊν (και, κατ επζκταςθ, και τθσ υποτακτικισ/υποκετικισ ζγκλιςθσ και του ςυνοπτικοφ μζλλοντα). (β) Το παροντικό κζμα (present stem) προκφπτει από το 3 ο ενικό πρόςωπο ενεργθτικοφ παροντικοφ κατόπιν αφαίρεςθσ τθσ κατάλθξισ του και χρθςιμοποιείται ςτον ςχθματιςμό του παροντικοφ (ενεςτϊτα), τθσ προςτακτικισ και των παροντικϊν μετοχϊν. 3.2.1.1. Πψθ Κομβικι κζςθ ςτθ ρθματικι μορφολογία τθσ ωςικισ ζχει θ διάκριςθ ςυνοπτικισ (perfective) μθ ςυνοπτικισ (imperfective) ρθματικισ όψθσ. Θ διάκριςθ αυτι (κοινό μοτίβο των ςλαβικϊν γλωςςϊν, βλ. Schenker 1993: 94-95, Breu 2009: 210, μ.ά.) τζμνει κάκετα το ςφςτθμα ρθματικισ μορφολογίασ τθσ ωςικισ, το οποίο διακζτει οψιακά διακριτοφσ μορφολογικοφσ τφπουσ τόςο για τα παρεμφατικά όςο και για τα μθ παρεμφατικά μζλθ του ςυςτιματοσ: (1) Μθ Συνοπτικι όψθ Συνοπτικι όψθ Ραροντικόσ rešaju λφνω - Ραρελκοντικόσ rešal rešil Μζλλοντασ budu rešat rešu -- Υποτακτικι rešal by rešil by -- Ρροςτακτικι rešaj reši Μετοχι (Ραροντ.) rešajušij - Μετοχι (Ραρελκ.) rešavšij rešivšij Επιρρθμ. μετοχι rešaja rešiv Απαρζμφατο myt πλζνω otmyt κακαρίςω (Vilgelminina 1963: 17-18) Σθμ: Συνοπτικι όψθ: -, решил, решу, решил бы, решил, -, решивший, решив, отмыть. Μθ ςυνοπτυκι όψθ: решаю, решал, буду решать, решал бы, решай, решающий, решавший, решая, мыть.
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 2 Θ εκάςτοτε μορφολογικι πραγμάτωςθ τθσ παραπάνω οψιακισ διάκριςθσ δεν είναι πάντοτε ςτακερι, οφτε προβλζψιμθ με βάςθ ευρφτερουσ μορφολογικοφσ κανόνεσ. Δεν υφίςταται, δθλαδι, ςυγκεκριμζνο και ςτακερό πρόςφυμα το οποίο να μαρκάρει τθν όψθ. Θ διάκριςθ τθσ όψθσ αποτελεί, εν πολλοίσ, χαρακτθριςτικό που αποδίδεται ςτο Λεξικό (Timberlake 2004: 93). Επομζνωσ, εν πολλοίσ τα ριματα τθσ ωςικισ ςχθματίηουν ηεφγθ, το ζνα μζλοσ των οποίων χρθςιμοποιείται για τισ χριςεισ ςυνοπτικισ όψθσ, ενϊ το άλλο μζλοσ για τισ χριςεισ μθ ςυνοπτικισ όψθσ (Timberlake 2004: 399). Στισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ θ διάκριςθ όψθσ εναποτίκεται ςτθν παραγωγικι μορφολογία μζςω διαδικαςιϊν τθσ προκθματοποίθςθσ και επικθματοποίςθσ. Θ μθ ςυνοπτικι όψθ αποτελεί το μθ χαρακτθριςμζνο μζλοσ του οψιακοφ ηεφγουσ. Ζτςι, οι περιςςότεροι τφποι απλϊν ρθματικϊν κεμάτων τθσ ωςικισ ζχουν εγγενϊσ μθ ςυνοπτικι όψθ: (2) α. просить pros-i -t ρωτϊ- Theme.Vowel.-Inf. ρωτϊ 1 β. пис-а-ть pi s-a-t γράφω-theme.vowel.-inf. γράφω (Cubberley 2002: 153) Θ ςυνοπτικι όψθ μαρκάρεται με τθν προςκικθ προκιματοσ (θ μορφι του οποίου, όμωσ, είναι επίςθσ λεξικά ιδιοςυγκραςιακι και όχι μορφολογικά προβλζψιμθ 2 ): (3) α. по-прос-и-ть po-pros-i -t Perf.Asp.-ρωτϊ-Theme.Vowel.-Inf. ρωτιςω β. на-пис-а-ть na-pi s-a-t Perf.Asp.-γράφωTheme.Vowel.-Inf. γράψω (Cubberley 2002: 153) Θ δυνατότθτα χριςθσ διαφορετικϊν προκθμάτων για τθν παραγωγι ρθματικϊν κεμάτων ςυνοπτικισ όψθσ από τθν ίδια ρίηα/κζμα οδθγεί ςτθ δθμιουργία λεκτικϊν τφπων ςυνοπτικισ όψθσ με ςυνϊνυμθ μεν, ςαφϊσ διακριτι δε ςθμαςία. Ρρβ. το (2β) με το (3): 1 Σθμειϊνουμε ότι θ απόδοςθ των τφπων ςτα Ελλθνικά είναι κατά προςζγγιςθ, κακϊσ πρόκειται για τφπουσ απαρεμφάτου (δε δθλϊνουν, δθλαδι, ςυμφωνία). Ο νοθματικά πλθςιζςτεροσ άκλιτοσ μθ παρεμφατικόσ τφποσ γ ενικοφ προςϊπου τθσ Ελλθνικισ δεν μπορεί να αποδϊςει τθν αντίκεςθ (2)-(3), κακϊσ πρόκειται για τφπο με ςυνοπτικι όψθ μόνο. 2 Αυτι είναι και θ αιτία για τθν οποία, όπωσ αναφζραμε ανωτζρω, οι περιςςότεροι μελετθτζσ (βλ. Timberlake 1993: 857) κεωροφν ότι ο ςχθματιςμόσ των τφπων τθσ ςυνοπτικισ όψθσ εντάςςεται ςτθν παραγωγικι και όχι ςτθν κλιτικι μορφολογία.
3 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (4) в-пис-а-ть v-pi s-a-t Deriv.Pref.-γράφω- Theme.Vowel.-Inf. καταγράψω (Cubberley 2002: 153) Συνικθσ είναι και θ δευτερογενισ παραγωγι ρθματικϊν κεμάτων μθ ςυνοπτικισ όψθσ μζςω τθσ επικθματοποίθςθσ ενόσ κζματοσ ςυνοπτικισ όψθσ το οποίο είχε παραχκεί με προκθματοποίθςθ (παράδειγμα (5) όπου, επομζνωσ ζχουμε τθν παραγωγικι πορεία μθ ςυνοπτικό (2β) > ςυνοπτικό (4) > μθ ςυνοπτικό (5)). (5) в-пис-ыва-ть v-pi s-iva-t Deriv.Pref.-γράφω- Deriv.Suff.-Inf καταγράφω (Cubberley 2002: 153) Οι παραπάνω διαδικαςίεσ οδθγοφν ςτθ δθμιουργία ομάδων ρθμάτων τα οποία ζχουν παραπλιςια μεν ζννοια, αλλά διαφζρουν ωσ προσ τθν ακριβι τουσ ςθμαςία. Τισ διαδικαςίεσ δθμιουργίασ ςυνϊνυμων αλλά οψιακά διακριτϊν λεξθμάτων μζςω των διαδικαςιϊν τθσ προκθματοποίθςθσ και τθσ επικθματοποίθςθσ με παραγωγικά προςφφματα παρουςιάηει ο παρακάτω πίνακασ (από τον Cubberley (2002: 153): (6) oψιακά μοτίβα 1 2 3 4 Βαςικό κζμα χωρίσ επικιματα (μθ ςυνοπτικι όψθ) Βαςικό κζμα + μορφολογικό επίκθμα (μθ ςυνοπτικι όψθ) Βαςικό κζμα + μορφολογικό πρόκθμα (ςυνοπτικι όψθ) Βαςικό κζμα + μορφολογικό πρόκθμα + μορφολογικό επίκθμα (μθ ςυνοπτικι όψθ) n os-t i / нес-ти κουβαλϊ (κακοριςμζνθ πράξθ) nos- i-t / нос-и-ть κουβαλϊ (μθ κακοριςμζνθ πράξθ) po-n os-t i /по-нести αρχίηω να κουβαλϊ tr as-t i / тряс-ти κουνϊ p is-a-t / пис-а-ть γράφω pros- i-t / прос-и-ть ρωτϊ, ηθτϊ po-tr as-t I / по-тряс-ти na-pi s-a-t / на-пис-а-ть γράψω v-pi s-a-t / в-пис-а-ть καταγράψω po-pros-i -t / по-прос-и-ть ρωτιςω, ηθτιςω po-tr as-a-t / по-тряс-а-ть v-pi s-iva-t / в-пис-ыва-ть καταγράφω
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 4 Σε περιοριςμζνεσ περιπτϊςεισ, θ διάκριςθ όψθσ πραγματϊνεται με αλλομορφία του ρθματικοφ κζματοσ (internal modification) (7), (β) με υποκατάςταςθ (suppletion) (8) ι (γ) με αλλαγι τονιςμοφ (9) (Wade 2011: 268). (7) α. puskat αφινω β. pustit αφιςω Σθμ: пускать, пустить (8) α. govorit λζω β. skazat να πω Σθμ: говорить, сказать (9) α. yrezát μειϊνω β. yrézat μειϊςω Σθμ: уреза ть, уре зать Κακϊσ θ μορφολογικι διλωςθ τθσ όψθσ ςτθ ωςικι δεν είναι ςτακερι, αλλά ποικίλλει από ριμα ςε ριμα, το μόνο αςφαλζσ διαγνωςτικό κριτιριο για τθν αναγνϊριςθ του κατά πόςον ζνασ ρθματικόσ τφποσ είναι ςυνοπτικόσ ι μθ ςυνοπτικόσ μασ δίδεται από τθ διεπίδραςθ τθσ όψθσ με τον χρόνο. Ππωσ κα δοφμε και ςτθν επόμενθ υποενότθτα, μόνο οι μθ ςυνοπτικοί τφποι ςχθματίηουν περιφραςτικοφσ χρόνουσ με τουσ τφπουσ του μζλλοντα του ριματοσ bud- είμαι. Επομζνωσ, όπωσ παρατθρεί o Timberlake (2004: 401), τα ςυνοπτικά ριματα ζχουν μόνο δφο κλιτοφσ τφπουσ: τον παρελκοντικό και τον παροντικό (μορφολογικά, αλλά αυτόσ χρθςιμοποιείται για χριςεισ του μζλλοντα, βλ. παρακάτω ςυνοπτικόσ μζλλοντασ), ενϊ τα μθ ςυνοπτικά ριματα ζχουν τρεισ τφπουσ: παροντικό, παρελκοντικό και μζλλοντα (μθ ςυνοπτικό). Φυςικά, υπάρχουν και εξαιρζςεισ ςτθ δυαδικι μορφολογικι αντίκεςθ ςυνοπτικισ/μθ ςυνοπτικισ όψθσ: Α. Κατ αρχάσ, υφίςτανται ριματα ςτα οποία θ διάκριςθ όψθσ δεν είναι διμερισ (ςυνοπτικό-μθ ςυνοπτικό) αλλά τριμερισ. Ρρόκειται ιδίωσ για ριματα τα οποία δθλϊνουν κίνθςθ, και ςτα οποία παρατθροφμε τθ χριςθ δφο διαφορετικϊν απλϊν τφπων μθ ςυνοπτικισ όψθσ: α) το ζνα αφορά μθ κακοριςμζνεσ πράξεισ και δθλϊνει (α) κίνθςθ που δεν κατευκφνεται προσ κάποιον κακοριςμζνο ςτόχο (10), (β) κίνθςθ με επιςτροφι (για μία και μοναδικι περίςταςθ) (11) ι (γ) τθ γενικι ιδζα κάποιου είδουσ δραςτθριότθτασ (12), (βλ. Timberlake 2004: 412, Cubberley 2002: 151). (10) Я шагал по Москве, ездил зайцем в трамваях, и все безрезультатно ja šagal po moskve ezdil zajcem v tramvajah i vse bezrezyl tatno Ρερπάτθςα ςτθ Μόςχα, ταξίδεψα με το τραμ χωρίσ να πλθρϊςω, χωρίσ ςκοπό.
5 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (11) Еще в начале лета в Москву ездила моя сестра Соня и, вернувшись, рассказала мне об этой девочке Ešče v načale leta v moskvu ezdila moja sestra sonia i vernuvšis passkazalamne ob ètoj devočke Στθν αρχι του καλοκαιριοφ θ αδελφι μου θ Σόνια πιγε ςτθ Μόςχα και, όταν γφριςε, είπε γι αυτό το κορίτςι. (12) Это Алина. Ей восемь месяцев. Она уже ходит èto alina ej vosem mesjacev ona uže hodit Αυτι είναι θ Αλίνα. Είναι ζξι μθνϊν. Ιδθ περπατάει. (Τimberlake 2004: 412) Θ υποκατθγορία αυτι μθ ςυνοπτικισ όψθσ λζγεται μθ κακοριςμζνθ (indeterminate), κακϊσ δθλϊνει τθ γενικι ιδζα τθσ κίνθςθσ ι κίνθςθ ςε μθ κακοριςμζνθ πορεία ι μοναδικι κίνθςθ θ οποία αντιςτρζφεται (δθλ. κίνθςθ με επιςτροφι). Το δεφτερο είδοσ απλϊν ρθμάτων κίνθςθσ μθ ςυνοπτικισ όψθσ δθλϊνει κακοριςμζνεσ (determinate) πραγματϊςεισ κίνθςθσ. Συνικωσ χρθςιμοποιείται για να περιγράψει μια ςυγκεκριμζνθ πορεία προσ ζναν ςυγκεκριμζνο ςτόχο. Ζτςι, τα ριματα κακοριςμζνθσ μθ ςυνοπτικισ όψθσ χρθςιμοποιοφνται για να δθλϊςουν κίνθςθ εν εξελίξει (13) ι τθ διάρκεια τθσ κίνθςθσ (14): (13) Помнится, ехали мы однажды большой компанией в Москву pomintsja ehali my odnaždy bol šoj kompaniej v moskvu Κυμάμαι πϊσ κάποτε πθγαίναμε ςτθ Μόςχα ςε μεγάλεσ ομάδεσ. (14) Долго же вы ехали! dolgo že vy ehali Ταξίδεψεσ πολφ! (Τimberlake 2004: 412) Β. Στθ ωςικι παρατθροφνται οριςμζνα (ελάχιςτα) ριματα τα οποία δθλϊνουν και τα δφο είδθ όψθσ 3 χωρίσ μορφολογικι πραγμάτωςθ τθσ οψιακισ διάκριςθσ (Sussex & Cubberley 2006: 443). Μερικά από αυτά ζχουν καταγωγι από παλαιότερουσ τφπουσ των ςλαβονικϊν γλωςςϊν, όπωσ το dar-ova-t / даровать δωρίηω και το žen-it -sja/жениться παντρεφομαι, ενϊ άλλα προζρχονται από δανειςμό organizοvat /организовать οργανϊνω. Ωςτόςο, λόγω του μικροφ αρικμοφ των ρθμάτων αυτϊν αλλά και τθσ ιςχυρισ τάςθσ τθσ ωςικισ για ςαφι διμερι διάκριςθ τθσ όψθσ ςτο ςφςτθμα ρθματικισ κλίςθσ θ φπαρξθ τζτοιων ρθμάτων τείνει να εκλείψει. Μάλιςτα, κακϊσ τζτοιου είδουσ ριματα δθλϊνουν ταυτόχρονα και τισ δφο όψεισ, οι τάςεισ που ζχουν αναπτυχκεί για τθν εξομάλυνςθ τθσ αςυμμετρίασ πθγαίνουν και προσ τισ δφο κατευκφνςεισ: (α) άλλοτε αναπτφςςονται με επικθματοποίθςθ τφποι μθ ςυνοπτικισ όψθσ (οπότε ο αρχικόσ δι-οψιακόσ τφποσ αρχίηει να δθλϊνει μόνο τθ ςυνοπτικι όψθ) (15) Αρχικά: organizοvat οργανϊνω / οργανϊςω Νζοσ τφποσ: organizov-yva-t οργανϊνω 3 O Timberlake (2004:408) παρατθρεί ότι είναι ςωςτότερο να λζγεται ότι τα ριματα αυτά δε δθλϊνουν όψθ.
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 6 Επομζνωσ: organizοvat οργανϊςω Σθμ: организовать, организов-ыва-ть, организовать (β) άλλοτε αναπτφςςονται με προκθματοποίθςθ τφποι ςυνοπτικισ όψθσ, γεγονόσ που δθμιουργεί τθν αντίρροπθ τάςθ: ο αρχικόσ δι-οψιακόσ τφποσ αρχίηει να δθλϊνει αποκλειςτικά τθ μθ ςυνοπτικι όψθ). (16) Αρχικά: organizοvat οργανϊνω / οργανϊςω Νζοσ τφποσ: s-organizovat οργανϊςω Επομζνωσ: organizovat οργανϊνω Σθμ: организовать, с-организовать, организовать Για λεπτομερι διαπραγμάτευςθ αυτοφ του φαινομζνου γλωςςικισ αλλαγισ βλ. Sussex & Cubberley (2006: 443), Cubberley (2002: 152), Timberlake (2004: 407-408). Μεγάλο ενδιαφζρον παρουςιάηουν οι λειτουργίεσ τισ οποίεσ επιτελεί θ ρθματικι όψθ ςτθ ωςικι. Φυςικά, θ πρϊτθ μεγάλθ διάκριςθ, όπωσ παρατθρείται και ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ γλωςςϊν με αντίκεςθ ςυνοπτικισ/μθ ςυνοπτικισ όψθσ (βλ. Comrie 1976, Μόηερ 1994), είναι εκείνθ μεταξφ τθσ περιγραφισ μιασ πράξθσ με ζμφαςθ ςτθν αναγνϊριςθ των διακριτϊν εςωτερικϊν τθσ φάςεων (μθ ςυνοπτικι όψθ) ι τθσ περιγραφισ μιασ πράξθσ ωσ ολοκλθρωμζνου/ πλιρουσ γεγονότοσ, δθλαδι χωρίσ αναφορά ςτθν εςωτερικι τθσ ςφςταςθ, (ςυνοπτικι όψθ). Ραρατθροφμε ότι θ κομβικι αυτι διάκριςθ ιςχφει και ςτθ ωςικι: (17) он будет пить молоко on bydet pit moloko αυτόσ Future πίνω γάλα Κα πίνει γάλα. (18) я выпью молоко ja vy-p ju moloko εγϊ Fut-πίνω γάλα Κα πιω γάλα. (Wade 2011: 273) Ρζρα από αυτιν τθν κομβικι διάκριςθ, ωςτόςο, οι ρθματικζσ όψεισ τθσ ωςικισ επιτελοφν μια ςειρά από πρόςκετεσ λειτουργίεσ. Ασ τισ δοφμε ςυνοπτικά (ακολουκϊντασ τουσ Timberlake 2004, Wade 2011): Α. Θ ςυνοπτικι όψθ χρθςιμοποιείται για να δθλϊςει (πζρα από το ολοκλθρωμζνο αποτζλεςμα): Τθν αποκορφφωςθ / ολοκλιρωςθ μιασ ενζργειασ: (19) Она приготовила ужин ona pri-gotovila užin αυτι Perf.Asp.-μαγειρεφω βραδινό (Αυτι) μαγείρεψε βραδινό.
7 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία Τθν ζναρξθ μιασ ενζργειασ (ςυνικωσ με τθ χριςθ του προκιματοσ za-/за-): (20) заболеть za-bolet Perf.Asp.-αρρωςταίνω Αρρωςτιςω. Το ςτιγμιαίο γεγονόσ: (21) Он чиркнул спичкой on čirknul cpičkoj (Αυτόσ) Άναψε ζνα ςπίρτο. Τθν περιοριςμζνθ διάρκεια (22) поспать pospat Ραίρνω ζναν υπνάκο. Β. Αντίςτοιχα, θ μθ ςυνοπτικι όψθ χρθςιμοποιείται για να δθλϊςει (πζρα από το ότι θ ενζργεια που περιγράφεται ζχει περιςςότερεσ από μία εςωτερικζσ φάςεισ): ιματα με το πρόκθμα nere- δθλϊνουν κοινι δράςθ: (23) переглядываться peregljadyvat sja αλλθλογραφϊ, ανταλλάηω ματιζσ ιματα με το πρόκθμα no- και τθν επαναλθπτικι κατάλθξθ -ivat /-yvat δθλϊνουν τθν διακοπτόμενθ επιτζλεςθ μιασ ςφντομθσ πράξθσ (Wade 2011: 280): (24) посматривать posmatrivat ρίχνω κλεφτζσ ματιζσ ιματα με το πρόκθμα pri- και το επίκθμα -va- ι -iva-/-yva- δθλϊνουν πράξεισ που ςυνοδεφουν άλλεσ πράξεισ: (25) припевать pripevat τραγουδϊ μαηί Κλείνουμε τθν υποενότθτα αυτι με τθν εξζταςθ των χαρακτθριςτικϊν χριςεων των όψεων του ριματοσ τθσ ωςικισ. Ππωσ παρατθρεί ο Timberlake (2004: 415 κ. εξ.), κακεμία από τισ όψεισ του ριματοσ τθσ ωςικισ απαντά ςε ςυγκεκριμζνα χαρακτθριςτικά περικειμενικά περιβάλλοντα.
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 8 Οριςμζνα περιβάλλοντα δζχονται και τα δφο είδθ όψθσ. Ριο ςυγκεκριμζνα, τα ςθμαντικότερα τζτοια περιβάλλοντα είναι τα εξισ (Ραραδείγματα από τον Timberlake 2004): Ραρελκοντικζσ αοριςτικζσ αφθγιςεισ: Συνοπτική όψη (26) Но казачонок не заплакал, и так они спаслись no kazačonok ne zaplakal, i tak oni spaslis Αλλά ο μικρόσ Κοηάκοσ δεν φϊναξε, κι ζτςι ςϊκθκαν. Ρεριβάλλοντα απϊτερου παρελκόντοσ ςε ςχζςθ με ζνα ςθμείο ςτο παρελκόν / ςυντελεςμζνεσ ενζργειεσ: Συνοπτική και μη συνοπτική όψη Τζτοιου είδουσ περικείμενα δεν επιβάλλουν περιοριςμοφσ ςτθν επιλογι όψθσ. εαλιςτικζσ περιγραφζσ: Μη συνοπτική όψη (27) Через деревню проходит шоссе čerez derevnju prohodit šosse Ζνασ αυτοκινθτόδρομοσ περνοφςε μζςα απ το χωριό. Ρεριγραφζσ εξελιςςόμενων/εν εξελίξει πράξεων: Μη συνοπτική όψη (28) Я уже вставал с кресла, как зазвонил телефон ja uže vstaval s kresla kak zazvonil telefon Ιδθ ςθκωνόμουν από τθν καρζκλα, όταν χτφπθςε το τθλζφωνο. (29) Он завтракал. on zavtrakal (Αυτόσ) Ζτρωγε πρωινό. Ρεριγραφζσ πράξεων διαρκείασ: Μη συνοπτική όψη (30) Он читал войну и мир три часа. on čital voinu i mir tri časa (Αυτόσ) Διάβαηε το «Ρόλεμοσ και ειρινθ» επί τρεισ ϊρεσ. Ρεριγραφζσ επαναλαμβανόμενων πράξεων: Μη συνοπτική όψη (31) Мы мечтали, как начиная с весны каждый день будем получать по яичку. my mečtali kak načinaja s vesny každyj den polučat po jaičku Ονειρευόμαςταν το πϊσ, αρχισ γενομζνθσ από τθν άνοιξθ, κάκε μζρα κα παίρναμε ζνα αβγό. Μελλοντικζσ περιγραφζσ: Συνοπτική και μη συνοπτική όψη Τζτοιου είδουσ περικείμενα δεν επιβάλλουν περιοριςμοφσ ςτθν επιλογι όψθσ.
9 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία Απαρεμφατικά περιβάλλοντα: Συνοπτική και μη συνοπτική όψη Τζτοιου είδουσ περικείμενα δεν επιβάλλουν περιοριςμοφσ ςτθν επιλογι όψθσ. 3.2.1.2. Χρόνοσ 3.2.1.2.1. Γενικι επιςκόπθςθ Το ρθματικό ςφςτθμα τθσ ωςικισ διακρίνει τρεισ χρόνουσ: παροντικό, παρελκοντικό και μζλλοντα. Μορφολογικά, θ βαςικι διάκριςθ είναι μεταξφ παρελκοντικοφ/μθ παρελκοντικοφ: Οι τφποι του παρελκοντικοφ ςχθματίηονται με το επίκθμα {-l-} (το οποίο ζλκει τθν καταγωγι του από τθν παρελκοντικι μετοχι τθσ Ραλαιάσ ωςικισ) και κλίνονται μόνο για αρικμό και γζνοσ (όχι για πρόςωπο), ενϊ οι τφποι του μθ παρελκοντικοφ δε διακζτουν χαρακτθριςτικό μόρφθμα κλίςθσ και κλίνονται για αρικμό και γζνοσ. Ριο ςυγκεκριμζνα: Οι τφποι του παρελκοντικοφ ςχθματίηονται με το επίκθμα {-l-}, το οποίο προςαρτάται ςτο κζμα του απαρεμφάτου. Δεδομζνου ότι θ διάκριςθ τθσ όψθσ δθλϊνεται ςτο κζμα του απαρεμφάτου (βλ. τθν προθγοφμενθ υποενότθτα), οι γραμματικοί διακρίνουν δφο είδθ παρελκοντικϊν χρόνων (με τθν παραδοςιακι ζννοια του όρου, ωσ ςυνάψεων χρόνου κακεαυτόν και όψθσ): τον μθ ςυνοπτικό παρελκοντικό (imperfective past) και τον ςυνοπτικό παρελκοντικό (perfective past). Το επίκθμα του παρελκοντικοφ ακολουκείται από κλιτικζσ καταλιξεισ ςυμφωνίασ υποκειμζνου οι οποίεσ δθλϊνουν μόνο γζνοσ και αρικμό (θ διάκριςθ του γζνουσ δεν υφίςταται ςτον πλθκυντικό, όπου χρθςιμοποιείται ζνα κλιτικό επίκθμα και για τα τρία γζνθ). Οι τφποι του μθ παρελκοντικοφ (για τθν οριςτικι ζγκλιςθ) διακρίνονται ςε μονολεκτικοφσ (ςυνκετικοφσ) και περιφραςτικοφσ (αναλυτικοφσ). Οι μονολεκτικοί τφποι ςχθματίηονται με τθν προςκικθ των επικθμάτων ςυμφωνίασ (τα οποία κλίνονται για πρόςωπο και αρικμό) ςτο κζμα του παροντικοφ. Δεδομζνου ότι, πάλι, θ οψιακι διάκριςθ δθλϊνεται ςτο ρθματικό κζμα, διακρίνουμε: (α) Τον παροντικό (present). Ρρόκειται για τον μόνο τφπο που χρθςιμοποιείται με τθ χρονικι λειτουργία του παροντικοφ. Στον παροντικό χρόνο, μάλιςτα, θ οψιακι διάκριςθ ουδετεροποιείται ςθμαςιακά, παρά τθ μορφολογικι τθσ διλωςθ (οι τφποι του παροντικοφ ςχθματίηονται από ρθματικά κζματα με μθ ςυνοπτικι όψθ). Ζτςι, οι τφποι του παροντικοφ χρθςιμοποιοφνται για τθ διλωςθ τόςο ςυνοπτικϊν όςο και μθ ςυνοπτικϊν πράξεων/ καταςτάςεων/ενεργειϊν. (β) Τον ςυνοπτικό μζλλοντα (perfective future). Σχθματίηεται όπωσ ακριβϊσ και ο παροντικόσ, με τθ μόνθ διαφορά ότι το ρθματικό κζμα ςτο οποίο γίνεται θ προςκικθ των κλιτικϊν επικθμάτων είναι το μθ ςυνοπτικό. Μορφολογικά, επομζνωσ, αποτελεί τθν αντίςτροφθ όψθ του παροντικοφ. Ωςτόςο, δε χρθςιμοποιείται για τθ διλωςθ πράξεων/ καταςτάςεων/γεγονότων του παρόντοσ, αλλά του άμεςου (αναμενόμενου) μζλλοντοσ. Για το λόγο αυτό, ςτισ παραδοςιακζσ γραμματικζσ ο χρόνοσ αυτόσ (ο ςυνοπτικόσ μθ παρελκοντικόσ, όπωσ κα ιταν θ ορκότερθ ονομαςία του) ονομάηεται ςυνοπτικόσ μζλλοντασ. Ζτςι, παρατθροφμε μορφολογικά ελάχιςτα ηεφγθ όπωσ τα παρακάτω: (32) α. я гуля-л ja gulja-l-ø Μθ ςυνοπτικόσ παρελκοντικόσ εγϊ περπατϊ-past-1pers.sg. [+παρελκ., -ςυνοπτικι όψθ] Ριγαινα για ζναν περίπατο.
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 10 β. я по-гуля-л ja po-gulja-l-ø Συνοπτικόσ παρελκοντικόσ εγϊ Perf.-περπατϊ- PAst-1Pers. Sg. [+παρελκ., +ςυνοπτικι όψθ] Ριγα ζναν περίπατο. γ. я гуля-ю ja guljaj-u Ραροντικόσ εγϊ περπατϊ-1pers.sg. [-παρελκ., -ςυνοπτικι όψθ+ Ρθγαίνω για ζναν περίπατο. δ. я по-гуля-ю ja po-guljaj-u Συνοπτικόσ μζλλοντασ εγϊ Perf.-περπατϊ-1Pers.Sg. [-παρελκ., +ςυνοπτικι όψθ] Κα πάω ζναν περίπατο. (Sussex & Cubberley 2006: 243) Στο ςφςτθμα των χρόνων τθσ οριςτικισ είκιςται να εντάςςεται και ο μθ ςυνοπτικόσ μζλλοντασ (imperfective future), ο μόνοσ περιφραςτικόσ τφποσ τθσ οριςτικισ. Ρρόκειται για ςφνταγμα που αποτελείται (α) από τον μθ ςυνοπτικό μζλλοντα του βοθκθτικοφ ριματοσ είμαι {bud-} / {буд-} ςτον οποίο προςαρτϊνται τα κλιτικά επικιματα ςυμφωνίασ προςϊπου και αρικμοφ και (β) από το απαρζμφατο μθ ςυνοπτικισ όψθσ: (33) буд-у говор-и-ть bud-u είμαι.fut.-1pers. Sg. Κα λζω. govor-i -t λζω-them.vowel.-inf. Θ μορφολογικι κατανομι των χρόνων τθσ οριςτικισ είναι, ςχθματικά, θ εξισ: (34) (Χρόνοσ (οριςτικι ζγκλιςθ) Ραρελκοντικό χρονικό επίκθμα,-l-} Ζλλειψθ χρονικοφ επικιματοσ,-ø-} Συνοπτικό Μθ ςυνοπτικό Συνκετικοί Αναλυτικοί κζμα κζμα Συνοπτικόσ Μθ ςυνοπτικόσ παρελκοντικόσ παρελκοντικόσ Μθ ςυνοπτικό κζμα Συνοπτικό κζμα Ραροντικόσ Συνοπτικόσ μζλλοντασ (Ενεςτϊτασ) Μθ ςυνοπτικό κζμα Μθ ςυνοπτικόσ μζλλοντασ
11 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία 3.2.1.2.2. Σχθματιςμόσ των χρόνων Α. Ενεςτϊτασ / Συνοπτικόσ Μζλλοντασ Ππωσ είδαμε και ςτο διάγραμμα (34), οι μθ παρελκοντικοί χρόνοι τθσ ωςικισ χαρακτθρίηονται από τθν ζλλειψθ χρονικοφ επικιματοσ. Θ περαιτζρω μορφολογικι τουσ διάκριςθ ςυνίςταται ςτο ότι ο παροντικόσ (ενεςτϊτασ) ςχθματίηεται με τθν επικθματοποίθςθ των καταλιξεων προςϊπου ςτο παροντικό κζμα (προκειμζνου για ριματα μθ ςυνοπτικισ όψθσ), ενϊ ο ςυνοπτικόσ μζλλοντασ ςχθματίηεται με τθν επικθματοποίθςθ των καταλιξεων προςϊπου ςτο παροντικό κζμα (προκειμζνου για ριματα ςυνοπτικισ όψθσ). Ζτςι, ςτθν πραγματικότθτα θ μορφολογικι διάκριςθ ενεςτϊτα και ςυνοπτικοφ μζλλοντα είναι απλϊσ διάκριςθ μθ ςυνοπτικισ-ςυνοπτικισ όψθσ, αντιςτοίχωσ (πρβ. τα ηεφγθ (35-36) και (37-38)): (35) Я пишу письмо ja pišu pis mo εγϊ γράφω.imperf.asp. γράμμα Γράφω ζνα γράμμα. (36) Я напишу письмо ja na-pišu pis mo εγϊ Perf.Asp.-γράφω γράμμα Κα γράψω ζνα γράμμα. (37) Она читает статью ona čitaet stat ju αυτι διαβάηει.imperf.asp. άρκρο Αυτι διαβάηει το άρκρο. (38) Она прочитает статью ona pro-čitaet stat ju αυτι Perf.Asp-διαβάηει άρκρο Αυτι κα διαβάηει το άρκρο. (Wade 2011: 267) Β. Μθ Συνοπτικόσ Μζλλοντασ Ρρόκειται για αναλυτικό χρόνο κακϊσ ςχθματίηεται με τθ βοικεια ενόσ βοθκθτικοφ ριματοσ, του μόνου ριματοσ το οποίο κλίνεται κανονικά για μθ Συνοπτικό Μζλλοντα το ίδιο, του ριματοσ bud- / буд- είμαι. Οι τφποι του ριματοσ αυτοφ ςυνοδεφουν ςτον ςχθματιςμό του Μθ Συνοπτικοφ Μζλλοντα το μθ ςυνοπτικό απαρζμφατο του εκάςτοτε ριματοσ. Ππωσ είναι φανερό και από τθν παρουςίαςθ τθσ κλίςθσ του Συνοπτικοφ Μζλλοντα του ριματοσ otdyxa-t /отдыхать ξεκουράηομαι ςτο παράδειγμα (39), το κλινόμενο μζροσ του ςυντάγματοσ είναι, φυςικά, το βοθκθτικό ριμα και όχι το λεξικό απαρζμφατο: (39) α. Я буду отдыхать ja budu otdyxa-t
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 12 εγϊ είμαι.imperf.fut.1pers.sg. ξεκουράηομαι.imperf.-inf. β. Ты будешь отдыхать ty budeš otdyxa-t εςφ είμαι.imperf.fut.2pers.sg. ξεκουράηομαι.imperf.-inf. γ. Он будет отдыхать on budet otdyxa-t αυτόσ είμαι.imperf.fut.3pers.sg. ξεκουράηομαι.imperf.-inf. δ. Мы будем отдыхать my budem otdyxa-t εμείσ είμαι.imperf.fut.1pers.pl. ξεκουράηομαι.imperf.-inf. ε. Вы будете отдыхать vy budete otdyxa-t εςείσ είμαι.imperf.fut.2pers.pl. ξεκουράηομαι.imperf.-inf. ςτ. Они будут отдыхать oni budut otdyxa-t αυτοί είμαι.imperf.fut.3pers.pl. ξεκουράηομαι.imperf.-inf. (Wade 2011: 266-267) Γ. Ραρελκοντικόσ Οι παρελκοντικοί τφποι τθσ ωςικισ ςχθματίηονται με τθν προςκικθ του επικιματοσ {-l-} ςτο κζμα του απαρεμφάτου. Στθ ςυνζχεια, τα κλιτικά επικιματα με τα οποία ςχθματίηονται οι πλιρεισ τφποι του παρελκοντικοφ δεν είναι επικιματα ρθματικισ ςυμφωνίασ προςϊπου, αλλά επικιματα γζνουσ και αρικμοφ. Ζτςι, το ριμα ςτουσ παρελκοντικοφσ χρόνουσ ςυμφωνεί με το υποκείμενό του ςε γζνοσ και αρικμό (βλ. και υποενότθτα 4.8.1. για τισ ςυντακτικζσ όψεισ τθσ ρθματικισ ςυμφωνίασ). Κακϊσ θ οψιακι διάκριςθ ςυνοπτικοφ-μθ ςυνοπτικοφ αποτελεί ιδιοςυγκραςιακό χαρακτθριςτικό των λεξθμάτων και αποτυπϊνεται ςτο κζμα τουσ (κυρίωσ μζςω προκθματοποίθςθσ ι επικθματοποίθςθσ οψιακϊν προςφυμάτων, βλ. 3.2.1.1.), είναι ςαφζσ ότι διακρίνουμε, αντίςτοιχα, δφο είδθ παρελκοντικοφ: τον ςυνοπτικό παρελκοντικό (ιςτορικι ονομαςία: αόριςτοσ) και τον μθ ςυνοπτικό παρελκοντικό (ιςτορικι ονομαςία: παρατατικόσ): (40) видел vide-l βλζπω.imperf.asp.-ραρελκ. Αυτόσ ζβλεπε. (41) увидел u-vide-l Perf.Asp.-βλζπω-Ραρελκ. Αυτόσ είδε.
13 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία 3.2.1.2.3. Λειτουργία των χρόνων 4 Οι χρόνοι τθσ ωςικισ κατά κανόνα ζχουν τισ χαρακτθριςτικζσ χριςεισ οι οποίεσ προβλζπονται από τθ μορφολογικι τουσ ςφςταςθ. Εξαίρεςθ, όπωσ είπαμε, αποτελεί ο ςυνοπτικόσ παροντικόσ, ο οποίοσ χρθςιμοποιείται για τθ διλωςθ μελλοντικϊν πράξεων, με αποτζλεςμα ο μθ ςυνοπτικόσ παροντικόσ να δθλϊνει, κατ εξαίρεςθ, και ςυνοπτικζσ πράξεισ ςτο παρόν (με τθ βοικεια των κατάλλθλων οψιακϊν επιρρθμάτων ι του κατάλλθλου περικειμζνου). 3.2.1.3. Ζγκλιςθ 3.2.1.3.1. Οριςτικι Θ οριςτικι, ωσ το μθ χαρακτθριςμζνο μζλοσ του μορφολογικοφ παραδείγματοσ τθσ ζγκλιςθσ ςτθ ωςικι, δεν ζχει χαρακτθριςτικι μορφολογικι πραγμάτωςθ. 3.2.1.3.2. Ρροςτακτικι Σφμφωνα με τον Cubberley (2002: 157) το ριμα τθσ ωςικισ ςχθματίηει επίςθσ τφπουσ προςτακτικισ (imperative) και υποτακτικισ/υποκετικισ (conditional/subjunctive/ hypothetical) ζγκλιςθσ. Θ προςτακτικι ςχθματίηεται από το κζμα του παροντικοφ. Σχθματίηει μόνο το 2 ο εν. και 2 ο πλθκ. πρόςωπο. Το μόρφθμα τθσ προςτακτικισ εμφανίηει δφο αλλόμορφα με κατανομι φωνολογικά κακοριςμζνθ. Ριο ςυγκεκριμζνα: (Α) Σε κζματα παροντικοφ που τονίηονται ςτο κεματικό φωνιεν ι λιγουν ςε ςυμφωνικό ςφμπλεγμα, μόρφθμα τθσ προςτακτικισ είναι το {-í-. (Β) Σε κζματα παροντικοφ που τονίηονται ςτο κζμα, μόρφθμα τθσ προςτατικισ είναι το,ø-. Οι καταλιξεισ προςϊπου είναι ΕΝ: {-Ø- και ΡΛΘΚ:,-te}. Με ελάχιςτεσ εξαιρζςεισ, ο τόνοσ ςτθν προςτακτικι τίκεται ςτθν ίδια ςυλλαβι θ οποία τον φζρει και ςτο πρϊτο πρόςωπο τθσ οριςτικισ παροντικοφ (βλ. και Κεφάλαιο 2, Φωνολογία, υποενότθτα 2.5.2.5.4.). 3.2.1.3.3. Υποτακτικι/υποκετικι Θ υποτακτικι/υποκετικι ςχθματίηεται από το κζμα του απαρεμφάτου με τθν προςκικθ του επικιματοσ {-l-} (όπωσ ςθμειϊςαμε και ςε προθγοφμενθ υποενότθτα, πρόκειται για μόρφθμααπόγονο τθσ παρελκοντικισ μετοχισ τθσ Ραλαιάσ ωςικισ) και των καταλιξεων ςυμφωνίασ γζνουσ και αρικμοφ. Σχθματίηεται, επομζνωσ, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ςχθματίηονται οι τφποι του παρελκοντικοφ, με τθ διαφορά ότι οι τφποι τθσ υποτακτικισ/υποκετικισ είναι περιφραςτικοί: ςυνοδεφονται (ακολουκοφνται) από το άκλιτο μόριο {bi}/бы (πρόκειται για το μθ χρθςιμοποιοφμενο παραγωγικό 3 ο ενικό πρόςωπο υποκετικισ ζγκλιςθσ του βοθκθτικοφ ριματοσ είμαι ). Ζτςι, οι τφποι τθσ υποτακτικισ/υποκετικισ ςχθματίηουν ελάχιςτα ηεφγθ με τουσ αντίςτοιχουσ του παρελκοντικοφ, κακϊσ θ μονι διαφορά τουσ από μορφολογικισ απόψεωσ είναι θ παρουςία του άκλιτου βοθκθτικοφ bi ςτθν υποτακτικι: 4 Στθν υποενότθτα αυτι ο όροσ χρόνοσ εκλαμβάνεται με τθν παραδοςιακι του χροιά, ωσ ςφναψθ χρόνου και όψθσ, δθλαδι με βάςθ τισ λθκτικζσ ςειρζσ του διαγράμματοσ (34).
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 14 (42) любили ljubi-l-i αγαπϊ-past.-pl. Αγαποφςαμε/αγαποφςατε/αγαποφςαν. (43) любили бы ljubi-l-i bi αγαπϊ-past.-pl. Υποτ. 5 Να αγαπάμε/αγαπάτε/αγαποφν. Σθμειϊνουμε ότι θ διάκριςθ ςυνοπτικισ-μθ ςυνοπτικισ όψθσ υφίςταται και ςτθν περίπτωςθ τθσ υποτακτικισ/υποκετικισ: (44) полюбили бы po-ljubi-l-i bi Perf.Asp.-αγαπϊ-Past.-Pl. Υποτ. Να αγαπιςουμε/αγαπιςετε/αγαπιςουν. 3.2.1.4. Φωνι Θ ωςικι διακζτει ςφςτθμα δφο φωνϊν: ενεργθτικισ και πακθτικισ/αυτοπακοφσ. Θ ενεργθτικι φωνι δεν μαρκάρεται με κάποιον χαρακτθριςτικό μορφολογικό τφπο. Θ πακθτικι/αυτοπακισ φωνι (passive/reflexive voice) ςχθματίηεται με τθν προςκικθ του κλιτικοφ επικιματοσ,-s a}/-ся μετά από το επίκθμα τθσ ςυμφωνίασ προςϊπου/αρικμοφ. Θ ενοποίθςθ των δφο ειδϊν φωνισ ςε μία κατθγορία ζχει τθ βάςθ τθσ ςτον κοινό τρόπο μορφολογικισ τουσ διλωςθσ. Ωςτόςο, αρκετζσ γραμματικζσ κατθγοριοποιοφν χωριςτά τισ δφο αυτζσ φωνζσ του ριματοσ. Ωσ προσ τθ ςθμαςία τουσ, οι ςθμαςίεσ τθσ πακθτικισ και τθσ αυτοπακοφσ φωνισ είναι αρκετά προβλζψιμεσ. Θ αυτοπακισ χρθςιμοποιείται για να δθλϊςει μια πράξθ του υποκειμζνου θ ςυνζπεια ι οι ενζργειεσ τθσ οποίασ επιςτρζφουν ςτο υποκείμενο, το οποίο ζτςι κακίςταται ταυτόχρονα δράςτθσ και πάςχων/δζκτθσ τθσ ενζργειασ που δθλϊνει το ριμα: (45) мыться mi-t -s a πλζνω-inf.-refl. Το να πλζνεται κανείσ. Ππωσ παρατθρεί ο Cubberley (2002: 161) θ χαρακτθριςτικι αυτι χριςθ τθσ αυτοπακοφσ φωνισ ςυχνά παραχωρεί τθ κζςθ τθσ ςε τρεισ δευτερεφουςεσ χριςεισ: (α) Τθ μζςθ (middle) λειτουργία, ςτθν οποία το υποκείμενο δεν δρα, αλλά βρίςκεται ςε μια κατάςταςθ: 5 Κεωροφμε ότι το bi ζχει γραμματικοποιθκεί πια ωσ δείκτθσ υποτακτικισ.
15 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (46) сердиться s erd i-t -s a κυμϊνω-inf.-refl. το να είναι κανείσ κυμωμζνοσ. (β) Τθν αλλθλοπακι (reciprocal) λειτουργία, όπου το υποκείμενο του ριματοσ δθλϊνει περιςςότερεσ τθσ μιασ οντότθτεσ, οι πράξεισ κακεμιάσ από τισ οποίεσ επθρεάηουν τθν άλλθ: (47) скоро увидимся sko ro uv id- im-s a ασ βλζπω-pres.1pers.pl.-refl. Ασ ιδωκοφμε. (γ) Τθν πακθτικι χριςθ, θ οποία, επομζνωσ, κεωρείται από τον Cubberley (2002) παραςιτικι και ευκζωσ ςχετιηόμενθ με τθν αυτοπακι. Θ πακθτικι φωνι (ι θ πακθτικι χριςθ τθσ αυτοπακοφσ μορφολογικισ φωνισ) δθλϊνει ότι το υποκείμενο είναι ο πάςχων/δζκτθσ τθσ ενζργειασ τθν οποία δθλϊνει το ριμα: (48) Симфония исполняется (оркестром) simfonija ispolija-t-sa orkestrom ςυμφωνία εκτελϊ-pres.-3pers.sg.-refl. Ορχιςτρα Θ ςυμφωνία εκτελείται (από τθν ορχιςτρα). (Wade 2011: 323) Σθμειϊνουμε εδϊ ότι θ χριςθ του επικιματοσ {-s a}/-ся δεν είναι ο μόνοσ τρόποσ τον οποίο διακζτει θ ωςικι για τθ διλωςθ οφτε τθσ πακθτικισ φωνισ, οφτε τθσ αυτοπακοφσ φωνισ. (Α) Χριςθ πακθτικισ ζχουν και οι περιφραςτικοί ρθματικοί τφποι που ςχθματίηονται με τθ βοικεια τθσ μθ ςυνοπτικισ πακθτικισ μετοχισ (βλ. και υποενότθτα 3.2.1.8.). (49) любимый l ub-i-m-ij αγαπϊ-them.vowel.-part. αγαπθμζνοσ/το να αγαπιζςαι Επίςθσ, όπωσ ςυχνά ςυμβαίνει και ςτθν Ελλθνικι, προτιμάται αρκετζσ φορζσ θ ενεργθτικι ςφνταξθ χωρίσ ορατό υποκείμενο για τθ διλωςθ ενζργειασ ςτθν οποία κζλουμε να δθλϊςουμε τον πάςχοντα (απρόςωπθ ςφνταξθ): (50) Я его хорошо помнил, его схватили прямо на базаре ja ego horošo pomnil ego šxvatili prjamo na bazare Τον κυμάμαι καλά, τον άρπαξαν εκεί μζςα ςτο παηάρι. (Timberlake 2004: 344) (51) говорят govor -at λζω-pres.3pers.pl. Λζγεται.
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 16 (Β) Αντίςτοιχα, θ αυτοπάκεια ςτθ ωςικι δθλϊνεται, πζρα από τθν κατάλθξθ {-s a}/-ся, και με τθ χριςθ αυτοπακοφσ αντωνυμίασ (ςτθν περίπτωςθ αυτι το ριμα τίκεται ςτθν ενεργθτικι φωνι): (52) спрашивать sprašiva-t s eb a ρωτϊ-inf. εαυτόσ Το να αναρωτιζται κανείσ. Κλείνοντασ τθν εξζταςθ τθσ μορφολογίασ τθσ φωνισ τθσ ωςικισ, παρατθροφμε ότι οι τφποι τθσ αυτοπακοφσ/πακθτικισ φωνισ ςχθματίηουν ελάχιςτα ηεφγθ με τουσ αντίςτοιχουσ τθσ ενεργθτικισ φωνισ με μόνθ μορφολογικι τουσ διαφορά τθν φπαρξθ του επικιματοσ {-s a}/-ся ςτθν πακθτικι. Με δεδομζνο ότι το επίκθμα αυτό, όπωσ ιδθ παρατθριςαμε, τίκεται μετά και τα κλιτικά επικιματα ςυμφωνίασ φωνισ, οι ομοιότθτεσ των δφο φωνϊν είναι κάτι παραπάνω από εμφανείσ: (53) мыть mi-t πλζνω-inf.- Το να πλζνει κανείσ. (54) мыться mi-t -s a πλζνω-inf.-refl. Το να πλζνεται κανείσ. 3.2.1.5. Συμφωνία Οι μθ παρελκοντικοί τφποι του ριματοσ (ςτθν οριςτικι ζγκλιςθ) κλίνονται για πρόςωπο και αρικμό. Αφινοντασ, προσ το παρόν, ςτθν άκρθ τισ περιπτϊςεισ κεματικισ αλλομορφίασ (και τθσ παρουςίασ ι όχι κεματικοφ φωνιεντοσ), παρατθροφμε ότι οι καταλιξεισ τουσ είναι οι εξισ (Cubberley 2002: 155): (55) Ενικόσ αρικμόσ Ρλθκυντικόσ αρικμόσ 1 ο πρόςωπο -ю/-u -м/-m 2 ο πρόςωπο - шь/-š -те/-t e 3 ο πρόςωπο -т/-t -ют/-ut/-a t Οι παρελκοντικοί τφποι του ριματοσ, κακϊσ και οι τφποι τθσ υποτακτικισ/υποκετικισ ςχθματίηονται με το επίκθμα {-l-}/-л- και δζχονται επικιματα ςυμφωνίασ μόνο γζνουσ και αρικμοφ. Τα επικιματα αυτά είναι τα εξισ:
17 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (56) Ενικόσ αρικμόσ Αρςενικό -Ø Κθλυκό -а/-a Ουδζτερο -о/-o Ρλθκυντικόσ αρικμόσ -и /-i Τζλοσ, θ προςτατικι ςχθματίηεται με τα εξισ επικιματα ςυμφωνίασ: (57) Ενικόσ αρικμόσ Ρλθκυντικόσ αρικμόσ 2 ο πρόςωπο -Ø -te 3.2.1.6. Συηυγίεσ Ραραδοςιακά, ςτο ρθματικό ςφςτθμα τθσ ωςικισ διακρίνονται δφο μοτίβα κλίςθσ, δφο ςυηυγίεσ, με βάςθ το κεματικό φωνιεν, το φωνιεν που ενϊνει το κζμα του παροντικοφ με τα κλιτικά επικιματα τθσ ςυμφωνίασ υποκειμζνου ςτο δεφτερο και τρίτο ενικό πρόςωπο του παροντικοφ και ςτο πρϊτο και δεφτερο πλθκυντικό πρόςωπο παροντικοφ: (Α) θ ςυηυγία,i} (Β) θ ςυηυγία,e} 6 (Ραραδοςιακά ονομάηεται δεφτερθ/2θ ςυηυγία) (Ραραδοςιακά ονομάηεται πρϊτθ/1θ ςυηυγία)) Θ αναγνϊριςθ διαφορετικϊν κλιτικϊν δευτερευουςϊν τάξεων ρθματικισ κλίςθσ εντόσ των δφο ςυηυγιϊν αποτελεί αρκετά περίπλοκο ηιτθμα. Αρκεί να ςθμειωκεί ότι δεν υφίςταται καν κακολικι ςυμφωνία για το γεγονόσ ότι οι ςυηυγίεσ είναι δφο. Για παράδειγμα, ο Cubberly (2002: 147 κ. εξ.) υποςτθρίηει ότι μια πιο παραδοςιακι ταξινόμθςθ ςε πζντε κλιτικζσ τάξεισ/ςυηυγίεσ βοθκά ςτθν καλφτερθ ταξινόμθςθ των κλιτικϊν τφπων. Στθν επιςκόπθςθ αυτι, ωςτόςο, κα διατθριςουμε τθν κακιερωμζνθ αναγνϊριςθ δφο ςυηυγιϊν κλίςθ του ριματοσ τθσ ωςικισ. Ραρακζτουμε, επομζνωσ, από τον Timberlake (2004: 100) τον ακόλουκο πίνακα ταξινόμθςθ των κλιτικϊν τάξεων των δφο ςυηυγιϊν: (58) Κλιτικζσ τάξεισ ανά ςυηυγία ΣYZ. ΡΑΕΛΚ.-ΑΡΑ. ΚΕΜΑ ΡΑΟΝΤΛΚΟ ΚΕΜΑ ΑΡΑΕΜΦΑΤΟ 2ΕΝ ΕΜΘΝΕΛΑ {i} {CVC-i-} {CVC- i -} ljiubit ljubiš αγαπϊ {i} {CVC-e-} {CVC- i -} smotret smotriš κοιτϊ {i} {CVČ-a-} {CVC- i -} molčat molčiš ςιωπϊ {e} {CVC-a} {CVC-aj- e } brosat brosaeš ρίχνω 6 Το κεματικό φωνιεν αυτισ τθσ ςυηυγίασ προφζρεται *ó+ όταν τονίηεται.
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 18 {e} {CVC-e-} {CVC-ej- e } p anet p aneeš γίνομαι αςτακισ {e} {CVC-ova-} {CVC-uj- e } trebovat trebueš ηθτϊ {e} {CVC-nu-} {CVC-n- e } brizgat brizgaeš πιτςιλάω {e} {CVC-a-} {CVC J - e } plakat plačeš κλαίω {e} {CVC-a-} {CVC- e } sosat sos oš 7 ρουφάω {e} {CCa-} {CC- e } zdat zd oš περιμζνω {e} {CCa-} {CVC- e } brat zer oš παίρνω {e} {CCVJa} {CVJ- e } davat zajoš δίνω {e} {CCVJa-} {CVJ- e } klevat zlujoš τςιμπϊ {e} {CV-} {CVJ- e } zit ziv oš ηω {e} {CV-} {CVJ- e } krit kroeš καλφπτω {e} {CV-} {CJ- e } pit pioš πίνω {e} {CV-} {CVN- e } det deneš 8 ορίηω {e} {CV-} {CN- e } zat zm oš ηουλϊ {e} {CVRV-} {CVR- e } kolot koleš τρυπϊ {e} {CVR(V)-} {CR- e } meret mr oš πεκαίνω {e} {CVC-} {CVC- e } nest i nes oš κουβαλϊ Σθμ: Aπαρζμφατο: любить, смотреть, молчать, бросать, пьянеть, требовать, брызгать, плакать, сосать, ждать, брать, давать, клевать, жить, крыть, пить, деть, жать, колоть, мереть, нести. 2ΕΝ: любишь, смотришь, молчишь, бросаешь, пьянеешь, требуешь, брызгаешь, плачешь, сосёшь, ждёшь, берёшь, даёшь, клюёшь, живёшь, кроешь, пьёшь, денешь, жмёшь, колешь, мрёшь, несёшь. Σφμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, θ μεν,i}-ςυηυγία δεν αναλφεται ςε περαιτζρω τάξεισ κλίςθσ, θ δε {e}-ςυηυγία περιλαμβάνει τζςςερισ κλιτικζσ τάξεισ. Στθν πρϊτθ παρατθροφμε τθν εμφάνιςθ ενόσ επικιματοσ ςυηυγίασ το οποίο λαμβάνει ςυλλαβικι πραγμάτωςθ και ςτα δφο είδθ κεμάτων (,-a-} ~ {-aj-}, {-e-} ~ {-ej-}, {-ova-} ~ {-uj-}). Στθ δεφτερθ τάξθ παρατθροφμε τθν εμφάνιςθ ενόσ επικιματοσ ςυηυγίασ ςτο παρελκοντικό-απαρεμφατικό κζμα, το οποίο ςτο παροντικό κζμα είτε αποβάλλεται είτε υφίςταται μείωςθ (,-nu- ~ {-nu}-}, {-a-} ~ {-Ø--). Στθν τρίτθ τάξθ, παρατθροφμε ότι εντάςςονται 7 Βλ. υποςθμείωςθ 6. 8 Το απαρζμφατο det και το 2Εν deneš είναι ςυνοπτικισ όψθσ. Οι αντίςτοιχοι μθ ςυνοπτικοί τφποι είναι devat / девать και devaeš /деваешь.
19 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία αρκετά διαφορετικά μοτίβα με κοινό παρονομαςτι το γεγονόσ ότι δεν υφίςταται καν επίκθμα ςυηυγίασ ςτο παροντικό κζμα. Ο Timberlake (2004: 100), μάλιςτα, παρατθρεί ότι ςτα ριματα αυτισ τθσ τάξθσ θ αντιςτοίχιςθ των δφο κεμάτων δεν γίνεται με απολφτωσ προβλζψιμο τρόπο και αποτελεί, επομζνωσ, ιδιοςυγκραςιακό λεξικό χαρακτθριςτικό των εν λόγω λεξθμάτων. Στθν τζταρτθ κατθγορία ανικουν ριματα τα οποία δεν εμφανίηουν επίκθμα ςυηυγίασ ςε κανζνα από τα δφο κζματα. 3.2.1.7. Απαρζμφατο Ρρόκειται για άκλιτο τφπο του ριματοσ, ο οποίοσ ςχθματίηεται με το λθκτικό επίκθμα {-t} / -ть. Ραρουςιάηει το αλλόμορφο,-t i}/-ти όταν θ λθκτικι ςυλλαβι είναι τονιςμζνθ. Σπανίωσ παρατθροφμε τφπουσ ςε,-č-/-ч. Κακϊσ θ διάκριςθ όψθσ γίνεται ςτο Λεξικό, μζςω παραγωγικισ προκθματοποίθςθσ, τα ριματα είναι δυνατόν να ζχουν δφο απαρζμφατα, ζνα για κάκε είδοσ όψθσ: (59) любить ljub-i-t αγαπϊ.imperf.asp.-them.vowel.-inf. το να αγαπάσ (60) полюбить po-ljub-i-t Perf.Asp.-αγαπϊ-Them.Vowel.-Inf. το να αγαπιςεισϋ Για τθ ςυντακτικι λειτουργία του απαρεμφάτου βλ. υποενότθτα 4.3.1. Για ηθτιματα ςυμφωνίασ ςε απαρεμφατικζσ δομζσ βλ. υποενότθτα 4.8.1. 3.2.1.8. Μετοχζσ Θ ωςικι διακζτει επικετικζσ και επιρρθματικζσ μετοχζσ. Οι επικετικζσ μετοχζσ χρθςιμοποιοφνται κυρίωσ ωσ προςδιοριςμοί αναφοράσ, αντί αναφορικϊν προτάςεων (Cubberley 2002: 161). Οι επιρρθματικζσ μετοχζσ ζχουν κυρίωσ χρονικι ι παραχωρθτικι ςθμαςία. Οι τζςςερισ επικετικζσ μετοχζσ τθσ ωςικισ κακορίηονται από τα χαρακτθριςτικά *+/- παρελκόν+ και *+/-ενεργθτικι φωνι+ και ονομάηονται αντίςτοιχα: (α) Επικετικι ενεργθτικι μετοχι παρελκοντικοφ, (β) επικετικι πακθτικι μετοχι παρελκοντικοφ, (γ) επικετικι ενεργθτικι μετοχι παροντικοφ (ι ενεςτϊτα), (δ) επικετικι πακθτικι μετοχι παροντικοφ (ι ενεςτϊτα). Οι παροντικζσ μετοχζσ ςχθματίηονται από τα αντίςτοιχα παροντικά κζματα: θ μεν επικετικι ενεργθτικι μετοχι παροντικοφ ςχθματίηεται με το επίκθμα,-šč-}/ -щ- και τθν προςκικθ των επικθμάτων κλίςθσ επικζτου ςτο κζμα του 3 ου προςϊπου πλθκυντικοφ, θ δε πακθτικι μετοχι παροντικοφ ςχθματίηεται με το επίκθμα,-m-}/ -м- και τθν προςκικθ των επικθμάτων κλίςθσ επικζτου ςτο κζμα του 1 ου προςϊπου πλθκυντικοφ:
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 20 (61) знающий znaj-u-šč-ij ξζρω-them.vowel.-partic.-adj.suff. αυτόσ που ξζρει (62) читаемый čitaj-e-m-ij διαβάηω-them.vowel.-partic.-adj.suff. αυτόσ που διαβάηεται Οι παρελκοντικζσ μετοχζσ ςχθματίηονται από το κζμα του απαρεμφάτου-παρελκοντικοφ με αρκετά αλλόμορφα (βλ. παρακάτω, πίνακα (65)). Οι επιρρθματικζσ μετοχζσ (γνωςτζσ και ωσ γεροφνδια, βλ. Wade 2011: 385 κ. εξ.) είναι δφο ειδϊν: επιρρθματικι μετοχι παροντικοφ και θ επιρρθματικι μετοχι παρελκοντικοφ. Θ χρονικι διάκριςθ ςτθν περίπτωςθ των επιρρθματικϊν μετοχϊν/ γερουνδίων ευκυγραμμίηεται και με οψιακι διάκριςθ, κακϊσ θ παροντικι επιρρθματικι μετοχι δθλϊνει τθ μθ ςυνοπτικι όψθ, ενϊ θ παρελκοντικι επιρρθματικι μετοχι δθλϊνει τθν ςυνοπτικι όψθ. Και οι δφο μετοχζσ ςχθματίηουν μόνο τθν ενεργθτικι φωνι. Θ επιρρθματικι μετοχι παροντικοφ ςχθματίηεται με το επίκθμα {-a}, ενϊ θ επιρρθματικι μετοχι παρελκοντικοφ ςχθματίηεται με το επίκθμα {-v}: (63) говоря govor-a μιλϊ-adv.part.pres. μιλϊντασ (64) написав napisa-v γράφω-adv.part.past. ζχοντασ γράψει 3.2.1.9. Ανακεφαλαίωςθ Κλιτικοί πίνακεσ Ραρακζτουμε τον ςυνοπτικό πίνακα δόμθςθσ όλων των μορφολογικϊν τφπων τθσ ωςικισ από τον Timberlake (2004: 98):
21 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (65) Μορφολογικζσ ςτρατθγικζσ δόμθςθσ των ρθματικϊν κατθγοριϊν κατθγορία κζμα Μορφολογικι πραγμάτωςθ απαρζμφατο <ΡΑΕΛΚ.-ΑΡΑ.> {- } παρελκοντικόσ <ΡΑΕΛΚ.-ΑΡΑ.> {-l-} + επικιματα γζνουσ-αρικμοφ ενεργθτικι επικετικι μετοχι παρελκόντοσ ενεργθτικι επιρρθματικι μετοχι παρελκοντικοφ <ΡΑΕΛΚ.-ΑΡΑ.> <ΡΑΕΛΚ.-ΑΡΑ.> {-vš-} + κλίςθ του επικζτου {-v} (αποτελεςματικι,-vši}) ~ {-vši-s} πακθτικι επικετικι μετοχι παρελκοντικοφ <ΡΑΕΛΚ.-ΑΡΑ.> {-t-} + κλίςθ επικζτου (/,-nu-} ριματα, / ριματα δίχωσ επίκθμα ςυηυγίασ με φωνθεντόλθκτο κζμα) {-n-} + κλίςθ επικζτου (/,-a-- ριματα) {-ón-} ({-*ιn]-}) + κλίςθ επικζτου (/ριματα που το κζμα τουσ λιγει ςε φωνιεν πλθν του,-a-}) προςτακτικι <ΡΑΟΝΤ.> {-Ø- ~ {-í-} (αν 1ΕΝ,-ú-- ι,σφσσ <ΡΑ> }) + ΕΝ,-Ø- ~ ΡΛ,-te} παροντικόσ: 1ΕΝ <ΡΑΟΝΤ.> {-u- ςε όλεσ τισ περιπτϊςεισ παροντικόσ: 2ΕΝ, 3ΕΝ, 1ΡΛ, 2ΡΛ <ΡΑΟΝΤ.> κεματικό φωνιεν i ~ 3 + καταλιξεισ προςϊπου & αρικμοφ παροντικόσ: 3ΡΛ <ΡΑΟΝΤ.> {-at- με κεματικό φωνιεν i {-ut} με κεματικό φωνιεν e ενεργθτικι επικετικι μετοχι παροντικοφ <ΡΑΟΝΤ.> {-a} με κεματικό φωνιεν i + {-šč-} + κλίςθ επικζτου {-u} με κεματικό φωνιεν e + {-šč-} + κλίςθ επικζτου ενεργθτικι επιρρθματικι μετοχι <ΡΑΟΝΤ.> {-a} (με ςυνζπεια Σ I )
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 22 Ρίνακεσ κλίςθσ (66) {i}-ςυηυγία [ljubit αγαπϊ ] ΟΙΣΤΙΚΗ ΡΑΟΝΤΛΚΟΣ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ (ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ) ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ (ΣΥΝΟΡΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ) 1ΕΝ ljublju люблю poljublju полюблю 2ΕΝ ljubiš любишь poljubiš полюбишь 3ΕΝ ljubit любит poljubit полюбит 1ΡΛ ljubim любим poljubim полюбим 2ΡΛ ljubite любите poljubite полюбите 3ΡΛ ljubjat любят poljubjat полюбят ΡΑΕΛΚΟΝΤΛΚΟΣ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ (ΡΑΑΤΑΤΙΚΟΣ) ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ (ΑΟΙΣΤΟΣ) ΑΣ ljubil любил poljubil полюбил ΚΘΛ ljubila любила poljubila полюбила ΟΥΔ ljubilo любило poljubilo полюбило ΡΛΘΚ ljubili любили poljubili полюбили ΜΗ ΣΥΝΟΡΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ 1ΕΝ budu ljubit буду любить 2ΕΝ budeš ljubit будешь любить 3ΕΝ budet ljubit будет любить 1ΡΛ budem ljubit будем любить 2ΡΛ budete ljubit будете любить 3ΡΛ budut ljubit будут любить ΥΡΟΤΑΚΤΙΚΗ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΑΣ ljubil bi любил бы poljubil bi полюбил бы ΚΘΛ ljubila bi любила бы poljubila bi полюбила бы ΟΥΔ ljubilo bi любило бы poljubilo bi полюбило бы ΡΛΘΚ ljubili bi любили бы poljubili bi полюбили бы ΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ 2ΕΝ ljubi люби poljubi полюби 2ΡΛ ljubite любите poljubite полюбите
23 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (67) {e}-ςυηυγία [delat κάνω ] ΟΙΣΤΙΚΗ ΡΑΟΝΤΛΚΟΣ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ (ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ) ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ (ΣΥΝΟΡΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ) 1ΕΝ delaju делаю sdelaju сделаю 2ΕΝ delaeš делаешь sdelaeš сделаешь 3ΕΝ delaet делает sdelaet сделает 1ΡΛ delaem делаем sdelaem сделаем 2ΡΛ delaete делаете sdelaete сделаете 3ΡΛ delajut делают sdelajut сделают ΡΑΕΛΚΟΝΤΛΚΟΣ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ ΣΥΝΟΡΤΛΚΟΣ ΑΣ delal делал sdelal сделал ΚΘΛ delala делала sdelala сделала ΟΥΔ delalo делало sdelalo сделало ΡΛΘΚ delali делали sdelali сделали ΜΗ ΣΥΝΟΡΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ 1ΕΝ budu delat буду делать 2ΕΝ budeš delat будешь делать 3ΕΝ budet delat будет делать 1ΡΛ budem delat будем делать 2ΡΛ budete delat будете делать 3ΡΛ budut delat будут делать ΥΡΟΤΑΚΤΙΚΗ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΑΣ delal bi делал бы sdelal bi сделал бы ΚΘΛ delala bi делала бы sdelala bi сделала бы ΟΥΔ delalo bi делало бы sdelalo bi сделало бы ΡΛΘΚ delali bi делали бы sdelali bi сделали бы ΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ 2ΕΝ delaj делай sdelaj сделай 2ΡΛ delajte делайте sdelajte сделайте 3.2.2. Σφντομθ περιγραφι τθσ ρθματικισ μορφοςφνταξθσ τθσ Ελλθνικισ (Βαςίλειοσ Σπυρόπουλοσ & Νικόλαοσ Σταματογιάννθσ) 3.2.2.1. Γενικζσ παρατθριςεισ ςτθ ρθματικι μορφοςφνταξθ τθσ Ελλθνικισ Το ρθματικό ςφςτθμα τθσ Ελλθνικισ πραγματϊνει τισ εξισ γραμματικζσ κατθγορίεσ με τισ αντίςτοιχεσ τιμζσ τουσ:
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 24 (68) Φωνι: ενεργθτικι πακθτικι Πψθ: μθ ςυνοπτικι ςυνοπτικι ςυντελεςμζνθ Χρόνοσ: παρελκόν μθ παρελκόν (παρόν) μζλλον Συμφωνία υποκειμζνου: πρόςωπο (1-2-3) αρικμόσ (ενικόσ πλθκυντικόσ) Ζγκλιςθ: οριςτικι υποτακτικι προςτακτικι Αυτζσ οι κατθγορίεσ πραγματϊνονται από ζνα ςυνδυαςμό μορφολογίασ και ςφνταξθσ. Συγκεκριμζνα, κακαρά μορφολογικι είναι θ πραγμάτωςθ τθσ φωνισ και τθσ ςυμφωνίασ υποκειμζνου. Στθν όψθ, θ μορφολογικι διάκριςθ είναι ανάμεςα ςτθ μθ ςυνοπτικι και ςυνοπτικι όψθ, ενϊ θ ςυντελεςμζνθ όψθ είναι μια εξειδικευμζνθ διλωςθ τθσ ςυνοπτικισ όψθσ, θ οποία πραγματϊνεται ςυντακτικά με το βοθκθτικό ριμα ζχω. (69) ΟΨΗ ΜΟΦΟΛΟΓΛΑ μθ ςυνοπτκι ςυνοπτικι ςυνοπτικι ςυντελεςμζνθ ΣΥΝΤΑΞΘ Ομοίωσ, ο χρόνοσ δθλϊνεται μορφολογικά μόνο ωσ προσ τθ διάκριςθ παρελκόν μθ παρελκόν. Οι μθ παρελκοντικοί τφποι ζχουν τθ δυνατότθτα να δθλϊνουν τόςο το παρόν όςο και το μζλλον. Στθ δεφτερθ περίπτωςθ προςδιορίηονται ςυντακτικά από το προρθματικό μόριο κα. (70) ΧΟΝΟΣ ΜΟΦΟΛΟΓΛΑ παρελκόν μθ παρελκόν παρόν μζλλον ΣΥΝΤΑΞΘ Τζλοσ θ ζγκλιςθ διακρίνεται μορφολογικά ςε προςτακτικι μθ προςτακτικι. Θ τφποι τθσ μθ προςτακτικισ χρθςιμοποιοφνται τόςο από τθν οριςτικι όςο και από τθν υποτακτικι, οι οποίεσ ορίηονται ςυντακτικά από το είδοσ τθσ άρνθςθσ (δεν ~ μθν) και από τθν πρόταξθ του μορίου να/ασ για τθν υποτακτικι. (71) ΕΓΚΛΙΣΗ ΜΟΦΟΛΟΓΛΑ προςτακτικι μθ προςτακτικι οριςτικι υποτακτικι ΣΥΝΤΑΞΘ
25 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία 3.2.2.2. Ρεριγραφι τθσ ρθματικισ μορφολογίασ 3.2.2.2.1. Οι ςυηυγίεσ (κλιτικζσ τάξεισ) Υπάρχουν τρεισ κλιτικζσ τάξεισ/ςυηυγίεσ (conjugations). Θ διάκριςθ ανάμεςα ςτθν πρϊτθ και τθ δεφτερθ/2θ ςυηυγία βαςίηεται ςτθ κζςθ του τόνου ςτο πρϊτο πρόςωπο ενικοφ του ενεςτϊτα ενεργθτικισ (αυτόσ είναι και ο τφποσ λεξικοφ, δθλ. ο τφποσ με τον οποίο παρατίκενται κατά ςφμβαςθ τα ριματα ςτο λεξικό). Ρρϊτθ/1θ ςυηυγία. Θ ςυηυγία αυτι είναι θ πιο πολυάρικμθ και περιλαμβάνει ριματα που κατά τθν κλίςθ τουσ δεν τονίηονται ςτθν κατάλθξθ ςε όλουσ τφπουσ εκτόσ από τουσ πακθτικοφσ ςυνοπτικοφσ μθ παρελκοντικοφσ τφπουσ. Δζυτερθ/2θ ςυηυγία. Τα ριματα τθσ ςυηυγίασ αυτισ χαρακτθρίηονται από το ότι τονίηονται ςτθν κατάλθξθ ςτουσ μθ ςυνοπτικοφσ μθ παρελκοντικοφσ τφπουσ. Τα ριματα τθσ 2θσ ςυηυγίασ χαρακτθρίηονται επίςθσ από τθν επζκταςθ του κζματοσ με το φωνιεν -i (< -θ >) ι -a (< -α >) κατά το ςχθματιςμό των ςυνοπτικϊν τφπων και τθν προςκικθ του επικιματοσ -us (< -ους >) ι -a (< -αγ >) πριν από τισ προςωπικζσ καταλιξεισ κατά το ςχθματιςμό των μθ ςυνοπτικϊν παρελκοντικϊν τφπων. Διακρίνεται ςε δφο τάξεισ: Τάξθ Α: Τα ριματα τθσ τάξθσ αυτισ ζχουν και ζναν εναλλακτικό μθ ςυνοπτικό μθ παρελκοντικό τφπο πρϊτου ενικοφ ςε -ao (< -αω >) και οι καταλιξεισ που χρθςιμοποιοφνται ςτουσ μθ ςυνοπτικοφσ μθ παρελκοντικοφσ τφπουσ ζχουν ςτακερά το κεματικό φωνιεν a (< α >) (με εξαίρεςθ το 1Ρλ και το 3Ρλ όπου υπάρχουν και εναλλακτικοί τφποι με το κεματικό φωνιεν u (< ου >)). Τάξθ Β: Στα ριματα τθσ τάξθσ αυτισ απουςιάηει ο παραπάνω εναλλακτικόσ μθ ςυνοπτικόσ μθ παρελκοντικοσ τφποσ πρϊτου ενικοφ και οι υπόλοιπεσ καταλιξεισ που χρθςιμοποιοφνται ςτουσ μθ ςυνοπτικοφσ μθ παρελκοντικοφσ τφπουσ δε χρθςιμοποιοφν το κεματικό φωνιεν a. Επίςθσ τα ριματα αυτά χρθςιμοποιοφν μόνο το επίκθμα -us ςτουσ μθ ςυνοπτικοφσ παρελκοντικοφσ τφπουσ. Να ςθμειωκεί ότι πολλά ριματα τθσ 2θσ ςυηυγίασ χρθςιμοποιοφν εναλλακτικά τα πρότυπα και των δφο τάξεων (βλ. Holton et al. 1997, 1999, 2011 για μια λίςτα αυτϊν των ρθμάτων). Τρίτθ/3θ ςυηυγία. Υπάρχει μια μικρι ομάδα ρθμάτων τα οποία είναι φωνθεντόλθκτα και των οποίων οι μθ παρελκοντικζσ καταλιξεισ δε διακζτουν κεματικό φωνιεν. Τα ριματα αυτά χρθςιμοποιοφν επίςθσ το επίκθμα - (< -γ >) πριν από τισ προςωπικζσ καταλιξεισ ςτουσ μθ ςυνοπτικοφσ παρελκοντικοφσ τφπουσ. Τα ριματα αυτά παραδοςιακά ονομάηονταν ςυνθρθμζνα και εντάςςονταν ςτθ 2θ ςυηυγία (βλ. Τριανταφυλλίδθσ 1988[1941], Holton et al. 1997, 1999, 2011). Στον πίνακα που ακολουκεί δίνεται ενδεικτικά θ κλίςθ του μθ ςυνοπτικοφ μθ παρελκοντικοφ (ενεςτϊτασ) τθσ ενεργθτικισ και για τισ τζςςερισ πραναφερκείςεσ ομάδεσ ρθμάτων, όπου και είναι φανερι θ διαφοροποίθςθ τουσ:
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 26 (72) Οι τρεισ ςυηυγίεσ (μθ παρελκοντικοί τφποι) 1 Θ ΣΥΗΥΓΛΑ 2 Θ ΣΥΗΥΓΛΑ 3 Θ ΣΥΗΥΓΛΑ ΤΑΞΘ Α ΤΑΞΘ Β 1ΕΝ iðri -o a ap-a -o / aγap-o eor-o ke -o 2ΕΝ iðri -i-s a ap-a -s eor-i -s ke -s 3ΕΝ iðri -i a ap-a -(i) eor-i ke -i 1ΡΛ iðri -u-me a ap-a -me / aγap-u -me eor-u -me ke -me 2ΡΛ iðri -e-te a ap-a -te eor-i -te ke -te 3ΡΛ iðri -u-n(e) a ap-a -n(e) / aγap-u -n(e) eor-u -n(e) ke -ne 3.2.2.2.2. Οι γραμματικζσ κατθγορίεσ και θ πραγμάτωςι τουσ 3.2.2.2.2.1. Συμφωνία υποκειμζνου Στθν Ελλθνικι τα ριματα διακζτουν προςωπικζσ κλιτικζσ καταλιξεισ, οι οποίεσ εμφανίηουν τρία πρόςωπα (1 ο, 2 ο και 3 ο ) και δφο αρικμοφσ (ενικό και πλθκυντικό). Το πρόςωπο και ο αρικμόσ του ριματοσ ςυμφωνεί με το πρόςωπο και τον αρικμό τθσ ονοματικισ φράςθσ που δθλϊνει το υποκείμενο. Στον παρακάτω πίνακα παρουςιάηονται οι προςωπικζσ καταλιξεισ ςτθν ενεργθτικι και ςτθν πακθτικι φωνι με τα κεματικά φωνιεντα να ενςωματϊνονται ςτθν κατάλθξθ. Υπάρχουν δφο ομάδεσ καταλιξεων 9 : Ομάδα A: Τζςςερα ςφνολα καταλιξεων μθ προςτακτικισ με ζξι διακριτοφσ τφπουσ το κακζνα. Τα ςφνολα 1, 3 και 4 διακζτουν ξεχωριςτοφσ τφπουσ για τθν 1θ ςυηυγία και για τισ τάξεισ τθσ 2θσ (73- β). Να ςθμειωκεί ότι τα ριματα τθσ 3θσ ςυηυγίασ χρθςιμοποιοφν τισ καταλιξεισ τθσ 1θσ ςυηυγίασ με τθ μόνθ διαφορά ότι ςτο ςφνολο καταλιξεων 1 δε διακζτουν το κεματικό φωνιεν τθσ κατάλθξθσ (δθλ. οι καταλιξεισ είναι -o, -s, -i, -me, -te, -n(e)). Ομάδα Β: Δφο ςφνολα καταλιξεων προςτακτικισ με δφο διακριτοφσ τφπουσ το κακζνα (73). (73α) Καταλιξεισ μθ προςτακτικισ ΣΥΝΟΛΟ 1 ΜΘ ΡΑΕΛΚΟΝ ΟΜΑΔΑ A ΜΘ ΡΟΣΤΑΚΤΛΚΘ ΣΥΝΟΛΟ 2 ΡΑΕΛΚΟΝ ΣΥΝΟΛΟ 3 ΜΘ ΡΑΕΛΚΟΝ ΜΘ ΕΝΕΓΘΤΛΚΘ 1 2Α 2Β 1 2Α 2Β 1ΕΝ -o -o / -a o -o -a -ome -ie me -u me 2ΕΝ -is -a s -i s -es -ese -ie se -i se 3ΕΝ -i -a i -i -e -ete -ie te -i te 1ΡΛ -ume -a me / -u me -u me -ame -omaste -io maste -u maste 2ΡΛ -ete -a te -i te -ate -este -ie ste -i ste 3ΡΛ -un(e) -a n(e) / -u n(e) -u n(e) -an(e) -onde -iu nde -u nde 9 Οι καταλιξεισ ςτουσ παρακάτω πίνακεσ κακϊσ και τα διάφορα επικιματα δίνονται με τθ φωνθματικι τουσ αναπαράςταςθ.
27 σγκριτική περιγραυή Ρωσικής - Ελληνικής: Κευάλαιο 3 Μορυολογία (73β) Καταλιξεισ μθ προςτακτικισ ΟΜΑΔΑ A ΜΘ ΡΟΣΤΑΚΤΛΚΘ ΣΥΝΟΛΟ 4 ΡΑΕΛΚΟΝ ΜΘ ΣΥΝΟΡΤΛΚΘ ΜΘ ΕΝΕΓΘΤΛΚΘ 1 2Α 2Β 1ΕΝ -o mun(a) -io mun(a) -u mun 2ΕΝ -o sun(a) -io sun(a) -u sun 3ΕΝ -o tan(e) -io tan(a) -u ndan 1ΡΛ -ο mastan -io mastan -u mastan 2ΡΛ -o sastan -io sastan -u sastan 3ΡΛ -o ndan / -o ndusan -iu ndan / -io ndusan -u ndan (74) Καταλιξεισ προςτακτικισ ΟΜΑΔΑ Β ΣΥΝΟΛΟ 5 ΕΝΕΓΘΤΛΚΘ ΡΟΣΤΑΚΤΛΚΘ 2ΕΝ -e -u 2ΡΛ -(e)te -i te ΣΥΝΟΛΟ 6 ΜΘ ΕΝΕΓΘΤΛΚΘ Είναι προφανζσ ότι οι καταλιξεισ που δθλϊνουν τθ ςυμφωνία του υποκειμζνου δθλϊνουν ςυγχωνευτικά και άλλεσ γραμματικζσ κατθγορίεσ και πιο ςυγκεκριμζνα το χρόνο και τθ μθ ενεργθτικι φωνι. 3.2.2.2.2.2. Πψθ Το ρθματικό ςφςτθμα τθσ Ελλθνικισ διακρίνει τρία είδθ όψθσ: ςυνοπτικι, μθ ςυνοπτικι και ςυντελεςμζνθ. Από αυτζσ θ ςυνοπτικι και θ μθ ςυνοπτικι όψθ εκφράηονται μορφολογικά, δθλαδι μζςα ςτον ίδιο το ρθματικό τφπο, ενϊ θ ςυντελεςμζνθ όψθ εκφράηεται περιφραςτικά με τθ χριςθ βοθκθτικϊν ρθμάτων και του μθ παρεμφατικοφ ρθματικοφ τφπου (παραδοςιακά απαρζμφατο ), ο οποίοσ όμωσ φζρει ςυνοπτικι μορφολογία. Οι μθ ςυνοπτικοί τφποι χρθςιμοποιοφν το βαςικό κζμα του ριματοσ ςτο οποίο προςαρτοφν τα επικιματα που δθλϊνουν τισ λοιπζσ γραμματικζσ κατθγορίεσ, εκτόσ από τουσ μθ ςυνοπτικοφσ παρελκοντικοφσ τφπουσ τθσ 2θσ και 3θσ ςυηυγίασ που διακζτουν και ειδικά επικιματα μθ ςυνοπτικισ όψθσ. Οι ςυνοπτικοί τφποι από τθν άλλθ προκφπτουν είτε με τθν προςκικθ ειδικϊν επικθμάτων ςυνοπτικισ όψθσ είτε με τθν τροποποίθςθ του βαςικοφ κζματοσ (κανόνεσ επαναπροςδιοριςμοφ και κανόνεσ υποκατάςταςθσ) είτε και με τα δφο (βλ. Holton et al. 1997, 1999, 2011). Τα βαςικά επικιματα όψθσ είναι τα εξισ:
Δράση 5 ΕΠ 5.2.2. 28 (75) επικιματα όψθσ - : αλλοφ 10 -s:,ςυνοπτικι- -κ:,πακθτικι, ςυνοπτικι- -ik:,παρελκόν, ςυνοπτικι- -u s: {παρελκόν, μθ ςυνοπτικι, Συηυγία 2- -a :,παρελκόν, μθ ςυνοπτικι, Συηυγία 2Α- - :,παρελκόν, μθ ςυνοπτικι, Συηυγία 3- Σφνολο καταλιξεων 4:,παρελκόν, μθ ςυνοπτικι, μθ ενεργθτικι- Οι κανόνεσ επαναπροςδιοριςμοφ (readjustment rules) είναι κατά βάςθ μορφοφωνολογικοί κανόνεσ οι οποίοι τροποποιοφν το κζμα του ριματοσ (α) με το να αλλάηουν είτε το βαςικό του φωνιεν είτε κάποιο ςφμφωνο (ςυνικωσ το τελικό) είτε και τα δφο ι (β) με το να προςκζτουν ι να αφαιροφν κάποια ςυλλαβι. Ραρακζτουμε ενδεικτικά κάποια παραδείγματα ρθμάτων που χρθςιμοποιοφν κανόνεσ υποκατάςταςθσ για να δθλϊςουν τθ διάκριςθ μθ ςυνοπτικισ ςυνοπτικισ όψθσ: (76) ΣΥΝΟΡΤΛΚΟ ΣΥΝΟΡΤΛΚΟ ΜΘ ΡΑΕΛΚΟΝΤΛΚΟ ΡΑΕΛΚΟΝΤΛΚΟ ΡΑΕΛΚΟΝΤΛΚΟ ΜΘ ΡΑΕΛΚΟΝΤΛΚΟ ple -o e -ple-a ple f-s-o e -plef-s-a ala z-o a laz-a ala k-s-ο a lak-s-a pra t-o e -prat-a pra k-s-o e -prak-s-a anaste n-o ana sten-a anast-i s-o ana st-is-a sope n-o so pen-a sopa -s-o so pa-s-a anase n-o ana sen-a anasa n-o ana san-a vare n-o va ren-a vari n-o va rin-a paκe n-o pa κen-a pa κ-o e -paκ-a pern-o e -pern-a pa r-o pi r-a pi e n-o pi en-a pa -o pi -a kle o e -kle- -a kla p-s-o e -klap-s-a fila -o fi la- -a fila k-s-o fi lak-s-a be n-o e -ben-a b-o b-i k-a vri sk-o e -vrisk-a vr-o vr-i k-a Θ υποκατάςταςθ (suppletion) είναι μια μορφολογικι διαδικαςία ςφμφωνα με τθν οποία ζνα ριμα διακζτει τελείωσ διαφορετικά κζματα για τθ διλωςθ κάποιων γραμματικϊν κατθγοριϊν. Ραρακζτουμε κάποια ενδεικτικά παραδείγματα ρθμάτων που χρθςιμοποιοφν τθν υποκατάςταςθ για να δθλϊςουν τθ ςυνοπτικι όψθ. 10 Ωσ αλλοφ ορίηεται ο γραμματικόσ προςδιοριςμόσ του ςχθματιςτικοφ το οποίο χρθςιμοποιείται ςτουσ τφπουσ που δεν περιλαμβάνουν κάποιο από τουσ χαρακτθριςμοφσ των υπόλοιπων ςχετικϊν επικθμάτων.