Slika 1 - Osnovni elementi i tokovi proizvodnog sistema (Zelenović, 1987.)

Transcript

1 TOK MATERIJALA Da i se ostvario proizvodni proces, potreno je ulazne veličine u procesima rada proizvodnih sistema, slijedom različitih postupaka promjena stanja, pretvoriti u izlazne veličine definisane količine, kvaliteta i vrijednosti. Uz posredstvo radnika, na temelju zadanih postupaka i parametara orade, pretvaranje se oavlja djelovanjem sredstava za proizvodnju (mašina, alata i priora) pokretanih energijom, na predmete rada - materijale, pomoću određenih postupaka promjene stanja - informacija. Dakle, u realizaciji proizvodnog procesa, potreno je u optimalni prostorni i vremenski odnos postaviti tri osnovna elementa proizvodnog sistema: predmet rada, sredstvo za proizvodnju i radnika. Uz to, potreno je osigurati proizvodne tokove koji djeluju u proizvodnom sistemu, a ujedno povezuju sistem s okolinom. Tako se u proizvodnim procesima, uz tok ljudi, uspostavljaju još tri toka koja čine nerazdvojivu cjelinu (slika ): tok materijala, tok informacija i tok energije.

2 s k l a d i š t e m a t e r u i jl a lz a n a k o n t r o l U a L A Z m o n t a ž a p r o i z v o d a u p r a v l j a n j e p r o i z v o d n j o m o r a d a d i j e l o v a p r i p r e m a t e h n o l o š k o g p r o c e s a u p r a v l j a n j e s u s t a v o m m a r k e t i n g z a v r š n a k o n t r o l a u p r a v l j a n j e n o v č a n i m s k l a d i š t e p r o i z v ot o d k a o v i m a k u p c i d o a v l j a č i o k o l i n a ( t r ž i š t e ) t o k m a t e r i j a l a t o k i n f o r m a c i j a t o k e n e r g i j e I Z L A Slika - Osnovni elementi i tokovi proizvodnog sistema (Zelenović, 987.) U proizvodnim procesima industrijskih sistema, najveći intenzitet kretanja imaju predmeti rada. Zog toga je proučavanje tokova materijala proizvodnih sistema od posenog značenja u ostvarivanju potrene efikasnosti proizvodnog procesa. Postoji sedam mogućih kominacija stanja elemenata proizvodnog sistema u odnosu na radno mjesto, talica. Talica - Moguća stanja elemenata proizvodnog sistema u odnosu na radno mjesto Redni roj Predmet rada Sredstvo za proizvodnju Čovjek Primjer Najčešći slučaj u metaloprerađ. industriji, veći roj operacija na predmetu rada Vrlo rijedak slučaj (npr. mehanizmi industrijskih roota) Održavanje, ručni montažni radovi, proizvodnja plina

3 Poljoprivreda, rudarstvo, teška mašinogradgradnja Hemijska industrija, rad na više mašina u prerađivačkoj industriji Linijska proizvodnja - predmet rada učvršćen u sredstvo za proizvodnju 7. Građevinarstvo, rodogradnja ZNAČENJE SIMBOLA: - kretanje, - mirovanje. OSNOVNI POJMOVI Tok materijala definiše se na različite načine. Prema VDI 3300 tok materijala je lanac svih zivanja pri doijanju, oradi i preradi, kao i pri raspodjeli materijala unutar određenog područja. Tok materijala ouhvata sva zivanja s materijalom kroz proizvodni sistem u ciklusu proizvodnje, kao i npr.: oradu, rukovanje materijalom, transport, kontrolu, čekanje i skladištenje. Ovu definiciju u istom ili nešto izmjenjenom oliku prihvataju i neki drugi autori (Fray, 975.; Dolezalek & Warnecke, 98.; Warnecke, 982.; Warnecke, 983.). Rockstroh (Rockstroh, 978.) je definisao tok materijala kao organizacijsko, vremensko i prostorno povezivanje operacije, kontrole, skladištenja i transporta, a ouhvata kretanje svih materijala: sirovina, poluproizvoda, gotove roe, proizvoda, alata, sprava, rezervnih dijelova i otpadnog materijala unutar jednog odjeljenja, cijelog proizvodnog sistema ili industrijskog kompleksa. Značajna oilježja toka materijala su (Oluić, 99.): vrsta i količina materijala, smjer kretanja, rzina kretanja, dužina transportnih puteva i učestalost kretanja. Pod sistemom toka materijala podrazumijeva se kretanje materijala unutar granica planiranog proizvodnog sistema te njegovo prostorno, vremensko i organizacijsko povezivanje. Sistem toka materijala sastoji se od dva podsistema: skladištenja i transporta. Zadatak skladištenja je dinamičko uravnoteženje toka materijala količinski i prostorno u svim fazama proizvodnog procesa, dok je zadatak transporta realizacija toka materijala. Tok materijala ima slijedeća svojstva: predstavlja kvalitativnu i kvantitativnu veličinu za projektovanje proizvodnog procesa,

4 troškovi toka materijala imaju značajan udio u ukupnim troškovima proizvodnje [], predstavlja težište mjera racionalizacije u proizvodnim sistemima, predstavlja osnovu za mehanizaciju i automatizaciju transporta i skladištenja, odnosno sistema za rukovanje materijalom. U cilju opstanka preduzeća u sve većoj konkurenciji na svjetskom tržištu rastu zahtjevi za racionalizacijom proizvodnje. Racionalizacija proizvodnje postiže se: skraćivanjem ciklusa proizvodnje (povećanjem proizvodnosti), smanjivanjem troškova proizvodnje, te povećanjem iskorištenja kapaciteta i prostora. Jedna od mogućnosti za smanjenje troškova proizvodnje je i optimiranje toka materijala. Optimiranje toka materijala, od posenog je značaja u ostvarivanju potrenog nivoa efikasnosti proizvodnog procesa. U području sistema toka materijala postoji značajna mogućnost racionalizacije proizvodnje. Npr., vrijeme protoka materijala u metaloprerađivačkoj industriji najviše zavisi o vremenu potrenom za transport i rukovanje materijalom, vremenu čekanja uslovljenom sistemom opsluživanja proizvodnje (međufazna i međuoperacijska skladišta) i vremenu zastoja uslovljenom nivoom organizacije proizvodnog procesa. Potrea optimiranja tokova materijala javlja se kako kod projektovanja novih, tako i u postupku racionalizacije postojećih proizvodnih sistema i procesa (promjena u kapacitetu proizvodnje, promjena u rasporedu sredstava za proizvodnju, uvođenja novih sredstava za proizvodnju, itd.). Zog potree osiguranja proizvodnom procesu potrenih resursa u svim fazama proizvodnje, suvremeni pristup rješavanju tokova materijala direktno je povezan s industrijskom logistikom. Takav logistički pristup svojstven je kako automatizovanoj, tako i klasičnoj proizvodnji. Zog navedenih razloga provode se analize transporta i skladišta s ciljem njihovog racionalnijeg korištenja. Uvođenjem novih tehnologija i ulaganjem u nova sredstva za rukovanje materijalom, postavljaju se osnove za projektovanje svrsishodnog toka materijala i korištenja raspoloživog potencijala za racionalizaciju. Činjenica je da se u proizvodnim sistemima najviše investira u mašine i opremu, dok se zanemaruje racionalizacija transporta i skladišta. Analiza koju je proveo Jonson (Jonson, 980.), pokazuje da se kod novih investicija u postojeći proizvodni sistem veći učinci postižu optimizacijom toka materijala, nego ulaganjem u ostale elemente proizvodnog sistema, jer tok materijala posjeduje veći potencijal za racionalizaciju (slika 2). Nove investicije u ostala područja proizvodnog sistema (npr. naavka nove opreme) dovode do suoptimalnih rješenja, tj. moraju se uložiti velika sredstva za realizaciju relativno malog potencijala. [] Egzaktne troškove toka materijala, uglavnom je teško odrediti, jer su uključeni u ukupne troškove proizvodnje. Troškovi toka materijala u proizvodnji i skladištu kreću se od 0 do 40% ukupnih troškova proizvodnje (Morghen, 98.).

5 M j e r a r a c i o n a l i z a c i j e p r o i z v o d n p o t e n c i j a l t o k m a t e n o v e i n v e s t i c i j e U k u p i n v e s Slika 2 - Poređenje investicija u području toka materijala s investicijama u području proizvodnje (Jonson, 980.) Na tok materijala utiču slijedeći činioci: mikrolokacija: zemljište (olik i svojstva), transportni putevi (ceste, more, rijeke, željeznice), tržište (udaljenost od sirovina i potrošača), radna snaga, voda, energija, zgrade: olik (geometrija, roj spratova), veličina jediničnog polja, nosivost poda, skladište: centralizovano ili decentralizovano skladište, način i sistem skladištenja, tip proizvodnje: pojedinačni, serijski, masovni, tehnološki postupci: tipovi sredstava za proizvodnju, tip proizvodne strukture, karakteristike transporta: način transporta, zapremina, roj komada, intenzitet transporta,transportni put: po podu ili šinama, vodoravni ili okomiti transport,transportna sredstva: prekidni ili neprekidni transport, organizacija transporta: centralizovani ili decentralizovani, osolje: pomoćni radnici, priučeni radnici, VKV radnici, mjere zaštite: HTZ, uka i sigurnost. Mogu se razlikovati slijedeći sistemi toka materijala (slika 3): direktni sistem, kanalni sistem, središnji sistem. Karakteristika direktnog sistema je transport predmeta rada na kratkom putu od polaznog do odredišnog mjesta transporta. Direktni sistem je ekonomičan u slučaju velikog intenziteta transporta na relativno maloj udaljenosti. Kod kanalnog sistema predmeti rada se transportuju po unaprijed određenom putu (npr. transportna traka) u jednom smjeru od polazne do odredišne tačke. Ovaj sistem je ekonomičan u slučaju malog intenziteta transporta, na malim ili srednjim udaljenostima.

6 Simol Korak : A B D C Rješenje prolema toka materijala prema VDI 3300, provodi se u četiri koraka: # Transport između tvornice i njenih izvora sirovina, odnosno transport između tvornice i tržišta Rješenje: makro/mikro lokacija; Korak 2: Korak 3: Korak 4: Sustavi toka materijala Direktni Posredni Naziv Direktni Kanalni Središnji Intenzitet Visok Mali Mali Udaljenost Mala Velika Velika Primjer Grupe po vrsti orade Transportna petlja Središnje skladište Slika 3 - Sistemi toka materijala (Fray, 975.) # Transport između pojedinih odjeljenja tvornice (npr. između proizvodnih hala) Rješenje: raspored odjela (lok shema); # Transport unutar jednog odjeljenja između sredstava za proizvodnju Rješenje: raspored sredstava za proizvodnju; # Transport materijala na radnom mjestu Rješenje: automatizacija toka materijala na radnom mjestu. A B D C A C B D 2. ANALIZA TOKA MATERIJALA Tok materijala može se izraziti količinom materijala koja prolazi kroz proizvodni sistem u jedinici vremena, a kvantifikuje se intenzitetom transporta. Intenzitet transporta označava količinu materijala koji se transportuje u jedinici vremena na jediničnu udaljenost. Za definisanje količine materijala pretežito se koristi transportna jedinica 2[2], a za jedinicu vremena godina. Prednost usvajanja transportne jedinice za definisanje količine materijala karakteristika je proizvodnih procesa u metaloprerađivačkoj industriji, koja predstavlja komadnu proizvodnju različitih vrsta 2[2] Za definisanje količine materijala koristi se još: roj komada, težina ili zapremina.

7 proizvoda. Broj komada koji se transportuju u jednoj transportnoj jedinici određuje se na temelju organizacije toka tehnološkog procesa, roja dijelova u seriji, te mjera i težina dijelova. Tok i intenzitet transporta između radnih mjesta (npr. sredstava za proizvodnju ili odjeljenja) proizvodnog sistema definisan je proizvodnim programom (po asortimanu i količini), te tehnološkim postupcima. Kod proizvodnih sistema s većim rojem različitih proizvoda (središnji i desni dio u p-q dijagramu), najčešći način prikazivanja toka materijala je numerički, pomoću matrice transportnih intenziteta 3[3] [B]: k \ j 2 B = 3... n n n n n 2n 3 n 0 Elementi matrice kj predstavljaju količinu materijala (npr. roj transportnih jedinica) koja se mora transportovati u određenoj vremenskoj jedinici između k-tog i j-tog radnog mjesta. Svaki element matrice može iti polazna i odredišna tačka transporta, pa je matrica [B] kvadratna matrica. Unutar radnog mjesta zanemaruje se transport, te su dijagonalni elementi matrice kk = 0, ( k =, 2,...,n ). Matrica [B] je orijentirana matrica transportnih intenziteta, jer osim količina definiše i smjer transporta između radnih mjesta. Ona predstavlja programsko-tehnološku karakteristiku zadatog proizvodnog sistema. Primjer matrice transportnih intenziteta, koja se odnosi na tri oradka čiji su osnovni podaci navedeni u talici 2, prikazana je na slici 4. OBRADAK Talica 2 - Podaci o proizvodnom programu OZNAKA OBRADKA REDOSLIJED OPERACIJA INTENZITET TRANSPORTA (TJ/VJ) A B C [3] Matrica transportnih intenziteta još se naziva i matrica toka materijala ili matrica OD-DO.

8 D O O D D O D O O D O D Slika 4 - Orijentisana matrica transportnih intenziteta Većina razvijenih modela za olikovanje i optimizaciju toka materijala koristi samo intenzitet transporta, ali ne i njegov smjer, pa se orijentisana matrica može transformisati u neorijentiranu trouglastu matricu transportnih intenziteta. Ona se doije tako da se svi elementi orijentisane matrice [B] iznad glavne dijagonale saeru s elementima koji leže simetrično ispod glavne dijagonale (slika 5), tj.: kj = kj + jk 0 D O O D O D D O Slika 5 - Neorijentisana matrica transportnih intenziteta Osim pomoću matrice transportnih intenziteta, tok materijala može se prikazati i grafički pomoću: funkcionalne šeme (slika 6), redoslijeda događaja (slika 7), dijagrama procesa izrade (slika 8), dijagrama procesa izrada za više proizvoda (slika 9), itd.

9 S K L A D I Š T E S I R O S VT A I N N A D M E T A L N E K U P L Ž I C E I K O D S I I J T E A L R P L A S T I Č N A M A S A T R A K M E E T A L N E Š I P K E O D J E L O P DR EJ E R L. P R E R A D E P L A S T I Č M N E E T A L N O I H D J E L O D J E L M A S E T R A K A A U T O M M A T O A N T A Ž E V O D I Č A P R O S T O R Z A Š K A R T O D J E L G A L V A N I Z A C. I T O P L. O B R A D E S K L A D I Š T E O D J E L P O L U P R O I Z V O D A M I O N T A Ž E P O D S K L O P O7 V3 3A 8 P O D S K L O P O V A S K L A D I Š T E A M B A L A Ž E Z G O T O V E P R O I O D J E L M O N T A Ž E I P A K I R A N J A P R O I Z V O D A S K L A D I Š T E G O T O V I H P R O I Z V O D A Slika 6 - Funkcionalna šema toka materijala (Jaeger, 980.)

10 R E D O S L Đ I J E D D O p o s t o j e ć i - p r e d l o ž e n i B r. r a d V n eo l g i č i n Da as et u r im j e : l a D n as ti ur a m n j za a: vo r pš e tr ka a c : i j s k n a l o g a : k o m. P r o i z v o d : N a z i v d i j e l a : B r o j n a c L r t i a s : t / l i s B U Š I L I C A K L I N A S T O V R A T I L O / M a t e r i j a l : D i m e n z i j e : Z a j e d n i č k a o r Č φ 2 0 x R e d n i r o j D o g a đ a j r a d a, m j e s t o r a d a i s r e d s t v o z a r a d O p e r a c i j a T r a n s p o r t K o n t r o l a S k l a d i š t e n j e Z a s t o j i č e k a n j e T p z t o p e r V r i j me m i n e ( ) t t r t k o n t s k l t č e k T e ž i n a ( k g ) D u l j i n a ( m ) P o v r š i n a ( m 2 ) O u j a m ( m 3 ) B r o j r a d n i k a S l o ž e n o s t p o s l a Š i p k a u s k l a d i š t u T r a n s p o r t O d r e z i v a n j e Č e k a n j e i t r a n s p o r t T o k a r e n j e T r a n s p o r t G l o d a n j e Č e k a n j e i t r a n s p o r t O k r e t n o r u š e n j e Č. e k a n j e i t r a n s p o r t B r u š e n j e ž l i j e o v a Č. e k a n j e i t r a n s p o r t T. o k a r e n j e K o n t r o l a 5 T. r a n s p o r t n a m o n t a ž u P r i m j e d U e : k u p n o : P r i j e : R a z l i k a : D a t u m s Sn in m i m k a i o : : D a t u m r ar z a r za rd a e d : i o O : d o r i o Slika 7 - Redoslijed događaja

11 P O D S K L O P P R P r i k l j u č a k P O D S K L O P K U Ć I Š T A U t i s n u t i t v r o j e v e V i j a k 2 K u ć i š t e B r t v a 0 4 P o s t a v i t i d v i j e r t v e u k u ć i š t e V r e t e n o K 4 u g l a 2 2 P o s t a v i t i č i z m e đ u p r M a t i c a 3 3 D j e l o m i č n m a t i c a n B r t v e 5 i 6 5 P o s t a v i t i k u g l u u k u ć i š t e 6 P o s t a v i t i č e t i r i r t v e n a v r e t e n o 7 P o s t a v i t i v r e t e n o 0 U a c i t i k u d o t e g n u t i u k u ć i š t e R u č i c a 8 M a t i c a 7 P o s t a v i t i 8 P r i t e g n u t i m a t i c u n a v r e t e n n a v r e t e n o M a t i c a 9 B r t v a 3 9 U a c i t i d v i j e r t v e n a k u g l u 2 Z a v r n u t i m n a v r e t e n 3 K o n t r o l a S k l a d i š t e Slika 8 - Dijagram procesa montaže (Zrnić, 987.)

12 Dijagram procesa izrade/montaže primjenjuje se uglavnom u analizi toka materijala kod neprekidnih tokova materijala, tj. kod velikoserijske i masovne proizvodnje malog roja različitih proizvoda (lijevi dio u p-q dijagramu). O p e r a c i j a O d r e z i v a n j e T e h n o l o š k i p r o c e s i v r a t i l a z u p č a n i c p i r i z m a d i j e l o v 2 Z a r a v n a v a n j e i z a u š i v a n j e T o k a r e n j e G l o d a n j e B u š e n j e R u č n a o r a d a B r u š e n j e c i l i n d r i č. p o v r š i n a B r u š e n j e p l o š n o I z r a d a o z u l j e n j a i ž l i j e o v a P r o v l a č e n j e T o p l i n s k a o r a d a B r u š e n j e ž l i j e o v a B r u š e n j e o z u l j e n j a P r i p r e m a o d l i j e v k a 5 P j e s k a r e n j e 6 B o j a n j e t e m e l j n o 7 B o j a n j e z a v r š n o Slika 9 - Dijagram procesa izrada za više proizvoda Dijagram procesa izrade za više proizvoda uglavnom se koristi kada je potreno analizirati tok materijala za 5-0 proizvoda ili kod primjene koncepta grupne tehnologije. 3. OSNOVE OBLIKOVANJA TOKOVA MATERIJALA Osnove olikovanja toka materijala u proizvodnom sistemu zasnivaju se na p-q dijagramu (slika 0), tj dijagramu koji prikazuje odnos asortimana i količine proizvoda u proizvodnom procesu. Olikovanje tokova materijala u proizvodnim sistemima u najvećoj mjeri uslovljeno je:

13 odnosom vrste i količine proizvoda u proizvodnom programu (p-q dijagram) što predstavlja osnovu za definisanje vrste toka materijala u sistemu, stepenom tehnološke složenosti proizvoda, tj. vrstom i redoslijedom tehnoloških operacija, vrstom i rasporedom sredstava za proizvodnju u proizvodnom sistemu, odnosno kapacitetom proizvodnog sistema. U načelu postoje dva osnovna modela toka materijala: prekidni tok materijala, neprekidni tok materijala. q ( k o m / V J ) I I I I I I I V p ( p r o i z Slika 0 - Osnovna područja p-q dijagrama Prekidni tok materijala odnosi se na pojedinačnu i maloserijsku proizvodnju. Olikovanje prekidnih tokova zasnovano je na procesnom načelu. Procesno načelo opisano je vrstom orade, visokim iznosima pripremno-završnih vremena, sloodnim ritmom, većim međuoperacijskim vremenima, visokim stupеnom stručnosti radnika, sredstvima za proizvodnju (tehnološkim sistemima) opšte i univerzalne namjene, te povećanim stupenom prilagodljivosti. Neprekidni tok materijala odnosi se na velikoserijsku i masovnu proizvodnju (tj. na uski asortiman i veće količine proizvoda). Neprekidni tok materijala zasnovan je na predmetnom načelu. Predmetno načelo uslovljava posenu izvedu prostornih proizvodnih struktura i u određenim granicama prisilan ritam toka, definisana međuoperacijska vremena, povećan stepen podjele rada, proizvodni i namjenski karakter sredstava za proizvodnju (tehnoloških sistema) i relativno zanemarivu veličinu pripremno-završnih vremena, zog čega je u određenoj mjeri smanjena prilagodljivost takvih sistema. Postoje dva osnovna olika prekidnih tokova materijala. Prvi olik prekidnih tokova materijala odgovara području IV u p-q dijagramu. Odnosi se na pojedinačnu proizvodnju širokog asortimana proizvoda u jediničnim ili vrlo malim količinama s postupcima ručnih (zanatski

14 radovi), mehanizovanih (montaža velikih ojekata) i automatizovanih karakteristika (CNC mašine, jednovreteni i viševreteni automati). Ovaj tok svojstven je za proizvodne sisteme u rodogradnji, teškoj mašinogradnji, građevinarstvu, zanatstvu i kućnoj radinosti. Realizuje se prostornim strukturama tipa raspored s fiksnom pozicijom. Postavljen je tako da predmet rada ima određenu poziciju na radnom mjestu, dok se dijelovi, alati, priori i radnici kreću oko njega u skladu s tehnološkim postupcima orade. Predmet rada ostaje na jednom mjestu do završetka procesa izrade, nakon čega se transportuje s radnog mjesta ostavljajući prostor za slijedeći proizvod. Ukupno potreno vrijeme potreno za izradu planiranih proizvoda manje je ili jednako efektivnom kapacitetu radnog mjesta. Drugi olik prekidnih tokova zasnovan je na ojedinjavanju svih operacija, odnosno tehnoloških sistema iste vrste u istu radnu jedinicu - radionicu. Ovaj pristup primjenjuje se za proizvodne programe šire strukture relativno malih količina proizvoda (maloserijska proizvodnja), tj. odnosi se na područje III u p-q dijagramu. Tipični predstavnici ovog područja su proizvodni procesi u metaloprerađivačkoj industriji kod kojih su prostorne proizvodne strukture izvedene na procesnom načelu s rasporedom radnih mjesta u grupe po vrsti orade. Pri tome su dijelovi proizvodnih struktura različite vrste orade (grupe po vrsti orade) odvojene međuskladišnim prostorom u kojem se serije dijelova nalaze u redu čekanja za dalju oradu prema projektovanom tehnološkom procesu. Prednost ovakvog načina olikovanja tokova je u visokom stupenu prilagodljivosti, olakšanoj kontroli tehnoloških procesa i olakšanom vrednovanju rada. Nedostatak leži u složenosti upravljanja proizvodnim sistemom, usporenom protoku, velikom opsegu nedovršene proizvodnje i visokim troškovima rukovanja materijalom. Ovaj olik prekidnih tokova realizuje se primjenom tehnoloških sistema univerzalnih karakteristika visokog nivoa prilagodljivosti i relativno nižeg stepena efektivnosti sistema 4[4]. Kao i kod prekidnih tokova materijala, kod neprekidnih tokova postoje dva osnovna olika, ali su oni zasnovani na predmetnom načelu. Prvi olik neprekidnih tokova materijala odnosi se na područje II u p-q dijagrama. To je višepredmetni tok s prostornim strukturama izvedenim na predmetnom načelu. Postavljen je prema načelu formiranja grupa sličnih predmeta rada, pri čemu raspored radnih mjesta slijedi redoslijed definisan tehnološkim postupkom. Zog različitog stepena složenosti predmeta rada, odnosno različitih vremena trajanja operacija orade na određenim radnim mjestima, pojavljuju se međuskladišta za smještaj predmeta rada u redovima čekanja. Proizvodni program sastoji se od manjeg asortimana i većih količina proizvoda u odnosu na područje III, tj. radi se uglavnom o velikoserijskoj proizvodnji. Ovi tokovi materijala realizuju se primjenom tehnoloških prostornih struktura proizvodnih i namjenskih karekteristika, veće efikasnosti i manje prilagodljivosti u odnosu na tehnološke sisteme iz područja III. Raspored radnih mjesta izvodi se prema redoslijedu operacija, pri čemu su neke operacije, zog nedovoljne sinhronizovanosti vremena trajanja i sloodnog ritma, podijeljene međuskladišnim prostorom. 4[4] Efektivnost sistema predstavlja vjerojatnoća da će sistem uspješno stupiti u rad i oavljati projektovanu funkciju u zadatom vremenu i navedenim uslovima okoline.

15 q q q q Prednost ovih tokova materijala su povećana efikasnost, manji opseg nedovršene proizvodnje, olje iskorištenje kapaciteta i olakšano upravljanje, a nedostaci su povećana neprilagodljivst, otežana kontrola tehnoloških procesa i postupaka vrednovanja rada. Drugi olik neprekidnih tokova materijala je jednopredmetni tok. To je zapravo poseni slučaj višepredmetnog toka s visokim stepenom uravnoteženosti vremena trajanja operacija, minimalnim opsegom nedovršene proizvodnje, visokim stepenom iskorištenja tehnoloških sistema, jednostavnim upravljanjem i niskim stepenom prilagodljivosti. Odnosi se na područje I u p-q dijagramu, a realizuje se tehnološkim i prostornim strukturama namjenskih karakteristika (jednopredmetne linije) povećanog stepena automatizacije. Ovi procesi predmetne vrste su tipični procesi linijskog tipa definisanog ritma izvedeni na predmetnom načelu, s rasporedom radnih mjesta po redoslijedu operacija, pri čemu su vremena trajanja operacija uglavnom priližno ujednačena. U uslovima jednopredmetnog toka, odvijanje procesa proizvodnje oavlja se pojedinično, predmet rada za predmetom rada, i tako stalno tokom zadatog vremenskog perioda. Za slučaj da količina predmeta rada q j, doije se tipični slučaj linijskog toka svojstven za industrijske proizvode nedefinisanog, amorfnog olika. Osnovne karakteristike opisanih olika tokova materijala prikazane su na slici. Prekidni tokovi materijala Osnovni grupni tok Veliki roj predmeta rada u jediničnim količinama Karakteristike osnovnih tokova materijala Grupni tok procesnog tipa Tehnološki sistemi postavljeni po vrsti orade Neprekidni tokovi materijala Grupni tok višepredmetnog tipa Tehnološki sistemi postavljeni po redoslijedu operacija Jednopredmetni tok Tehnološki sistemi postavljeni po redoslijedu operacija Vrlo veliki asortiman proizvoda u jediničnim ili vrlo malim količinama Jedinična nedovršena proizvodnja Maksimalni stepen prilagodljivosti Postupak upravljanja u funkciji stepena složenosti proizvoda Vrlo dugačka vremena trajanja ciklusa p Veći asortiman i manje količine proizvoda Visok nivo nedovršene proizvodnje Visok stepen prilagodljivosti Složena organizacija sistema i složen postupak upravljanja Dugačka vremena trajanja ciklusa proizvodnje p Uži asortiman i veće količine proizvoda Manja nedovršena proizvodnja Niži stepen prilagodljivosti Jednostavna organizacija i olakšan postupak upravljanja Kraća vremena trajanja ciklusa proizvodnje p Vrlo uzak asortiman i velike količine proizvoda Minimalna nedovršena proizvodnja Neprilagodljiva struktura Jednostavna organizacija i postupak upravljanja Vrlo kratka vremena trajanja ciklusa p

16 proizvodnje, a zavise od stepena složenosti Uređaji, mašine, alati i priori opšte namjene Vrlo visoka oučenost radnika Vrlo nizak koeficijent ortanja novca Lako održavanje Univerzalni tehnološki sistemi, oradni centri Visoka oučenost radnika Nizak koeficijent ortanja novca Olakšano održavanje Pojedinačni prilaz u vrednovanju rada u funkciji stepena stručnosti Prilagodljive proizvodne linije i sistemi Relativno niska oučenost radnika Relativno visok koeficijent ortanja novca Održavanje izvan radnog vremena proizvodnje Namjenski tehnološki sistemi - transfer linije Niska oučenost radnika Vrlo visok koeficijent ortanja novca Održavanje izvan radnog vremena Grupni prilaz u vrednovanju rada u funkciji učinaka grupe Slika - Karakteristike osnovnih tokova materijala u proizvodnom sistemu (Zelenović, 987.) 4. OSNOVNI OBLICI TOKOVA MATERIJALA Olici tokova materijala u funkciji prostornih ograničenja koji se pojavljuju u realnim sistemima u pogledu rastera ojekta (osnovnih mjera raspoložive površine), položaja ulaza - izlaza u sistemu i drugih uticaja, mogu iti vrlo različiti. Karakteristični olici tokova materijala u funkciji položaja ulaz - izlaz, prikazani su na slici 2.

17 4 7 i z l a z i z l a i z l a z i z l a z i z l a u z l a z i z l a i z l a z i z l a u z l a z i z l a z Slika 2 - Olici tokova materijala u funkciji položaja ulaz - izlaz U funkciji stepena tehnološke složenosti proizvoda, tj. zavisno od zahtjeva tehnološkog procesa s jedne strane i prostornih ograničenjha s druge strane, postoje olici tokova materijala u vodoravnoj i okomitoj ravnini. Definisanje ovih olika ima veliki uticaj na olik i veličinu ojekta (prizemna ili višespratna zgrada). Pri projektovanju i izvođenju proizvodnih sistema osnovni olici tokova materijala u vodoravnoj ravni su: Pravolinijski olik toka (slika 3a) - primjenjuje se kod proizvodnog programa nižeg stepena tehnološke složenosti i uže strukture proizvoda u programu. L-olik toka (slika 3) - primjenjuje se u slučaju kada zog ograničenja nije moguće u potpunosti primijeniti pravolinijski olik toka. U-olik toka (slika 3c) - predstavlja najčešći olik toka jer posjeduje visok stepen prilagodljivosti.

18 Kružni olik toka (slika 3d) - primjenjuje se u slučaju potree da ulaz i izlaz udu na istoj lokaciji. Ovaj olik je pogodan u pogledu upravljanja ulazom materijala i izlazom proizvoda, utovara i istovara, te kontrole tokova na ulazu i izlazu. S-olik toka (slika 3e) - primjenjuje se za proizvodne programe većeg stupena tehnološke složenosti dijelova kod prekidnih i neprekidnih tokova materijala. i z l a z i z l a a ) ) i z l a z i z l a z c ) d ) i z l a z i z l e ) Slika 3 - Osnovni olici tokova materijala u sistemu 4. Primjeri nekih osnovnih olika tokova materijala u vodoravnoj ravni prikazani su na slici I Z R A D A D I J E L O V A S K L A D. S K L A D. M O N T A G Ž O A T O V. S I R O V. I Z R A D A P R O I Z V. D I J E L O V A a) pravolinijski olik toka Slika 4 - Primjeri olika tokova materijala (Fray, 975.)

19 S K L A D I Š T I Z R A DM A O N T A G Ž OA T O V I H P R O I Z V O D S K L A D I Š T E S I R O V I N A ) L - olik toka I Z R A D A M O N T A S K L A D S K L A D I Š T E G O T O V S I R O V I N A P R O I Z V c) U - olik toka Slika 4 - Primjeri olika tokova materijala (nastavak)