ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Χρυσοβαλάντου Μήλλιου Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Transcript

1 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Χρυσοβαλάντου Μήλλιου Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1. Εισαγωγή 1.1 Ορισμός, Χρησιμότητα και Στόχοι Με τον όρο ανταγωνισμός στα πλαίσια της Πολτικής Ανταγωνισμού αναφερόμαστε στον ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων στην αγορά. Οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται στην αγορά σε σχέση με την τιμή τους, την ποιότητα του προϊόντος τους, τη μέθοδο παραγωγής τους, τις υπηρεσίες που προσφέρουν, κλπ. Η Πολιτική Ανταγωνισμού (ΠΑ) είναι το σύνολο των πολιτικών και των νόμων που διασφαλίζουν ότι ο ανταγωνισμός στην αγορά δεν περιορίζεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μειώνεται η οικονομική ευημερία. 1 Ένα στοιχείο που θα πρέπει να προσέξουμε στον παραπάνω ορισμό είναι ότι οι επιχειρήσεις μπορούν να μειώσουν τον ανταγωνισμό χωρίς να μειώσουν την οικονομική ευημερία (π.χ. κάποιες συμφωνίες μεταξύ παραγωγού και μεταπωλητή που περιορίζουν τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους μεταπωλητές μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να αυξάνουν την οικονομική ευημερία). Κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί ποια είναι η χρησιμότητα της ΠΑ. Πιο συγκεκριμένα, κάποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι οι δυνάμεις της αγοράς από μόνες τους είναι σε θέση να εξασφαλίσουν την ομαλή λειτουργία του ανταγωνισμού στην αγορά και άρα δεν χρειάζεται παρέμβαση. Για παράδειγμα, αν σε μια αγορά δεν υπάρχουν υψηλά εμπόδια εισόδου, η απειλή εισόδου από νέες επιχειρήσεις δεν θα επιτρέψει στις ήδη υπάρχουσες επιχειρήσεις στην αγορά να θέτουν υψηλές τιμές. Στην πράξη όμως, οι δυνάμεις της αγοράς δεν επαρκούν πάντα για την ομαλή λειτουργία του ανταγωνισμού. Αυτό συμβαίνει γιατί συχνά οι επιχειρήσεις ακολουθούν κάποιες πρακτικές, προκειμένου να αυξήσουν τα κέρδη τους, οι οποίες μπορεί να μειώνουν τον ανταγωνισμό στην αγορά και την οικονομική ευημερία. Οι πρακτικές αυτές των επιχειρήσεων συνήθως κατηγοριοποιούνται με τον εξής τρόπο: 1 Στις ΗΠΑ, η Πολιτική Ανταγωνισμού αναφέρεται ως Αντιμονοπωλιακή Πολιτική (Antitrust policy). Χ. Μήλλιου, Αθήνα 2013

2 1. Διάφορες συμφωνίες ανάμεσα σε επιχειρήσεις που ανταγωνίζονται μεταξύ τους στην αγορά (π.χ. συμφωνίες σχετικά με τον καθορισμό των τιμών, τον περιορισμό της παραγωγής, τον διαμοιρασμό των αγορών ή των πηγών εφοδιασμού). 2. Συγχωνεύσεις και εξαγορές επιχειρήσεων. 3. Διάφορες πρακτικές καταχρηστικής εκμετάλλευσης της κυρίαρχης/ (δεσπόζουσας) θέσης που έχει μια μια επιχείρηση στην αγορά (π.χ. συμπεριφορές αποκλεισμού). Οι παραπάνω πρακτικές μπορεί να μειώσουν την οικονομική ευημερία οδηγώντας σε αύξηση των τιμών ή/και σε μείωση των επιλογών των καταναλωτών ή/και σε μείωση της ποιότητας των προϊόντων και υπηρεσιών. Αυτό όμως δεν ισχύει πάντα, ούτε ισχύει απαραίτητα σε κάθε αγορά. Οι νόμοι και οι κανονισμοί της ΠΑ και οι αρχές που τις επιβάλλουν χρειάζονται για να ελέγχουν τις παραπάνω πρακτικές. Η ΠΑ ασχολείται λοιπόν με τις παραπάνω τρεις κατηγορίες πρακτικών αλλά και με τις κρατικές ενισχύσεις (που αναλύσαμε μέσα στα πλαίσια της Βιομηχανικής Πολιτικής). Ο βασικός στόχος της ΠΑ είναι η βελτίωση της οικονομικής ευημερίας, μέσω της προστασίας και της προώθησης του ανταγωνισμού. Η οικονομική ευημερία αποτελεί τη βασική έννοια που χρησιμοποιείται στην οικονομική επιστήμη για τη μέτρηση της απόδοσης ενός κλάδου/αγοράς. Είναι ένα μέτρο που αθροίζει το πλεόνασμα των διαφορετικών ομάδων που υπάρχουν στην οικονομία. Σε κάθε κλάδο/αγορά, η ευημερία δίνεται από το συνολικό πλεόνασμα, δηλαδή από το άθροισμα του καταναλωτικού και παραγωγικού πλεονάσματος. Το πλεόνασμα ενός συγκεκριμένου καταναλωτή δίνεται από τη διαφορά ανάμεσα στην αξία που έχει το προϊόν για τον καταναλωτή και την τιμή που πληρώνει για να αποκτήσει το προϊόν. Το καταναλωτικό πλεόνασμα είναι το άθροισμα του πλεονάσματος όλων των καταναλωτών. Το πλεόνασμα αντίστοιχα ενός συγκεκριμένου παραγωγού είναι τα κέρδη που κάνει από τις πωλήσεις του προϊόντος του. Το παραγωγικό πλεόνασμα άρα είναι το άθροισμα όλων των κερδών των παραγωγών που είναι στην αγορά. Πρέπει να σημειωθεί ότι η έννοια της οικονομικής ευημερίας δεν λαμβάνει καθόλου υπόψη της το θέμα της κατανομής του πλεονάσματος ανάμεσα στους καταναλωτές και τους παραγωγούς. Αποτελεί ένα περιληπτικό μέτρο του κατά πόσο αποτελεσματικός είναι ο συγκεκριμένος κλάδος/αγορά στο σύνολο του Χ. Μήλλιου, Αθήνα

3 αλλά όχι του πόσο δίκαια μοιράζεται το εισόδημα μέσα σε αυτόν. Το θέμα της κατανομής μπορεί να διευθετηθεί με άλλους τρόπους. Η λογική πίσω από αυτήν την αντιμετώπιση είναι ότι θεωρητικά τουλάχιστον είναι δυνατόν να δημιουργηθούν προγράμματα αναδιανομής του εισοδήματος (π.χ. φορολογία) έτσι ώστε οι καταναλωτές και οι παραγωγοί να είναι και οι δύο καλύτερα ή και οι δύο χειρότερα. Επίσης, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το θέμα της οικονομικής ευημερίας δεν πρέπει να ερνηνεύεται μόνο με στατικό τρόπο αλλά και με δυναμικό τρόπο. Είναι δύσκολο να πει κανείς αν οι αρχές ανταγωνισμού της ΕΕ δίνουν μεγαλύτερο βάρος στην πράξη στο καταναλωτικό πλεόνασμα ή στο συνολικό πλεόνασμα σαν κριτήριο στις αποφάσεις τους. Στις ΗΠΑ τόσο τα δικαστήρια όσο και οι αρχές ανταγωνισμού δείχνουν να κλίνουν περισσότερο προς την χρήση του καταναλωτικού πλεονάσματος σαν κριτηρίου. Άλλες χώρες, όπως ο Καναδάς και Αυστραλία, κλίνουν περισσότερο προς την χρήση του συνολικού πλεονάσματος σαν κριτηρίου. Τα προβλήματα με τη χρήση του καταναλωτικού πλεονάσματος ως κριτήριο είναι τα εξής. Πρώτον, το καταναλωτικό πλεόνασμα εξορισμού δεν λαμβάνει υπόψη του τα κέρδη των επιχειρήσεων. Όμως οι καταναλωτές σήμερα συχνά έχουν τη μερική ή συνολική ιδιοκτησία επιχειρήσεων (αμοιβαία κεφάλαια, μετοχές, κλπ.). Δεύτερον, αν οι αρχές ανταγωνισμού είχαν σαν μοναδικό στόχο τη μεγιστοποίηση του καταναλωτικού πλεονάσματος, αυτό θα τους οδηγούσε στο να θέσουν τις τιμές ίσες με το οριακό κόστος, με αποτέλεσμα την έξοδο των επιχειρήσεων από την αγορά. Τρίτον, οι χαμηλότερες τιμές και τα χαμηλότερα κέρδη θα μειώναν τα κίνητρα των επιχειρήσεων να επενδύσουν στην καινοτομία και στη δημιουργία νέων προϊόντων. Με άλλα λόγια, αν οι αρχές είχαν σαν στόχο τη μεγιστοποίηση του καταναλωτικού πλεονάσματος θα ήταν προτιμότερο να προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν το μακροχρόνιο καταναλωτικό πλεόνασμα και όχι μόνο το στατικό καταναλωτικό πλεόνασμα. Σε αυτήν βέβαια την περίπτωση η διάκριση ανάμεσα σε καταναλωτικό και συνολικό πλεόνασμα δεν είναι τόσο σημαντική. Πέρα από την οικονομική ευημερία, άλλοι στόχοι της ΠΑ μπορεί να είναι οι εξής: 2 - Υπεράσπιση Μικρών Επιχειρήσεων - Προώθηση της Ολοκλήρωσης της Αγοράς - Προστασία Οικονομικής Ελευθερίας 2 Δείτε σελ στο Motta (2004). Χ. Μήλλιου, Αθήνα

4 - Καταπολέμηση του Πληθωρισμού - Αμεροληψία και Ισότητα 1.2 Νομικό Καθεστώς της ΕΕ Το σημερινό δίκαιο ανταγωνισμού της ΕΕ εμπεριέχεται σε 3 βασικές νομοθεσίες, που αντιστοιχούν στους 3 τύπους πρακτικών των επιχειρήσεων που προαναφέραμε: Άρθρο 101 της Συνθήκης της ΕΕ που αφορά τις διάφορες συμφωνίες μεταξύ ανταγωνιστών, το Άρθρο 102 που αφορά την κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης και η Ρύθμιση του Κανονισμού 139/2011 που αφορά τις συγχωνεύσεις. Υπάρχει βέβαια και μια σειρά από επιμέρους Κανονισμοί, Κατευθυντήριες Γραμμές και Ανακοινώσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για αποσαφηνίσεις, καθώς και η υπάρχουσα νομολογία. Καθώς αναλύουμε κάθε πρακτική στις επόμενες Ενότητες, θα δούμε και πιο λεπτομερώς την αντόστοιχη νομοθεσία. Στην Ελλάδα, ο Νόμος 703/1977 Περί ελέγχου Μονοπωλίων και Ολιγοπωλίων και Προστασίας Ελεύθερου Ανταγωνισμού και οι τροποποιήσεις του αποτελούν το νομικό πλαίσιο για την προστασία του ανταγωνισμού στην Ελλάδα. Μετά τις τροποποιήσεις του, ουσιαστικά τα άρθρα του πιο πρόσφατου νόμου (3959/2011) αποτελούν μετάφραση των αντίστοιχων άρθρων της ΕΕ (άρθρα 101& 102 και Ρύθμιση Κανονισμού Συγχωνεύσεων). Τα υπόλοια κράτη-μέλη της ΕΕ έχουν επίσης προασαρμόσει τις εθνικές νομοθεσίες τους κατά παρόμοιο τρόπ. 1.3 Αρχές Ανταγωνισμού της ΕΕ και των κρατών-μέλων της Τα βασικά όργανα που ασκούν την ΠΑ στο επίπεδο της ΕΕ είναι η διεύθυνση ανταγωνισμού (DG Competition) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Τον δικαστικό έλεγχο των αποφάσεων της τον έχει το Πρωτοδικείο (Court of First Instance) και τον δικαστικό έλεγχο των αποφάσεων του τελευταίου τον έχει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (European Court of Justice). Στο επίπεδο των κρατών-μελών, το κύριο όργανα άσκηση της ΠΑ είναι η αντίστοιχη εθνική αρχές ανταγωνισμού. Σε περίπτωση που οι εμπλεκόμενες σε μια υπόθεση επιχειρήσεις διαφωνούν με την απόφαση της εθνικής αρχής ανταγωνισμού και κάνουν ένσταση, τότε μόνο η απόφαση της εθνικής αρχής ελέγχεται από το αντίστοιχο εθνικό δικαστήριο. Στην Ελλάδα, η εθνική αρχή ανταγωνισμού είναι η Ελληνική Επιτροπή Ανταγωνισμού. H Eπιτροπή Ανταγωνισμού λειτουργεί ως ανεξάρτητη αρχή και έχει διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια. Αυτό σημαινει, μεταξύ άλλων, ότι τα μέλη της απολαμβάνουν προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας και κατά Χ. Μήλλιου, Αθήνα

5 την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους δεσμεύονται μόνο από το νόμο και τη συνείδηση τους. Σημαίνει, επίσης, ότι οι αποφάσεις της δεν χρειάζονται έγκριση από κάποιο Υπουργείο. Η ΕΕ δεν ασχολείται με όλες της υποθέσεις ανταγωνισμού που εμφανίζονται εντός της. Οι περισσότερες υποθέσεις αναλύονται και αποφασίζονται από τις εθνικές αρχές ανταγωνισμού, εκτός και αν υπάρχουν λόγοι να αναλυθούν στο επίπεδο της ΕΕ. Η ΕΕ έχει την αρμοδιότητα όταν συγκεκριμένες συνθήκες (thresholds) ικανοποιούνται. Αυτές οι συνθήκες εξασφαλίζουν ότι οι συγχωνεύσεις τις οποίες η ΕΕ αναλύει είναι συγχωνεύσεις μεταξύ επιχειρήσεων που έχουν ισχυρή παρουσία σε αρκετές χώρες της ΕΕ ή/και επιχειρήσεων με μεγάλο κύκλο εργασιών. Βιβλιογραφία Κεφάλαιο 1, Motta, Μ. (2003), Competition Policy: Theory and Practice, Cambridge University Press: Κεφάλαιο 6, Βέττας Ν. και Γ. Κατσουλάκος (2004), Πολιτική Ανταγωνισμού και Ρυθμιστική Πολιτική, Εκδόσεις Τυπωθήτω. 2. Μονοπωλιακή Δύναμη και Μεθοδολογία 2.1 Βήματα Ανάλυσης Για την εξακρίβωση του αν κάποια συγκεκριμένη πρακτική είναι αντίανταγωνιστική και οδηγεί σε μείωση της μακροχρόνιας ευημερίας, οι αρχές ανταγωνισμού συνήθως ακολουθούν μια μεθοδολογία η οποία αποτελείται από 3 στάδια. Τα 3 στάδια είναι τα εξής: 1. Ορισμός της σχετικής αγοράς στην οποία λαμβάνει χώρα η υπό εξέταση πρακτική. 2. Υπολογισμός των μεριδίων των συμμετεχόντων στην σχετική αγορά, διερεύνηση των συνθηκών δομής της αγοράς αυτής (π.χ. συγκέντρωση αγοράς, εμπόδια αγοράς) και εξακρίβωση του κατά πόσο οι υπό εξέταση επιχειρήσεις έχουν μονοπωλιακή δύναμη (ΜΔ) ή δημιουργούν ή ενισχύουν ΜΔ με την υπό εξέταση πρακτική. 3. Εξακρίβωση του κατά πόσο η υπό εξέταση πρακτική μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική μακροχρόνια μείωση του ανταγωνισμού και της ευημερίας. Σε περίπτωση που κριθεί ότι αυτό ισχύει, η υπό εξέταση πρακτική απαγορεύεται ή αλλιώς επιτρέπεται αλλά υπό όρους. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

6 2.2 Μονοπωλιακής Δύναμη Η δύναμη αγοράς ή μονοπωλιακή δύναμη (ΜΔ) είναι μια πολύ σημαντική έννοια στην ΠΑ. Η ΜΔ μιας επιχείρησης είναι η ικανότητα της να πουλάει το προϊόν της σε τιμή υψηλότερη από την ανταγωνιστική τιμή (οριακό κόστος) κατά κερδοφόρο τρόπο. Οι περισσότερες επιχειρήσεις έχουν ΜΔ. Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο λοιπόν στην ΠΑ δεν είναι η ύπαρξη ή όχι της ΜΔ ο βαθμός/μέγεθος της ΜΔ που έχουν οι επιχειρήσεις (θα δούμε στην επόμενη υποενότητα το γιατί). Στη συνέχεια θα δούμε γιατί είναι τόσο σημαντική η ΜΔ. Για να το κάνουμε αυτό συγκρίνουμε τον Τέλειο Ανταγωνισμό με το Μονοπώλιο: p Α Β p M Δ Γ Ε p ΤΑ =c MC 0 q q M MR q Τ Α Διάγραμμα 1 D(p) Στο Διάγραμμα 1, στον κάθετο άξονα απεικονίζεται η τιμή p και στον οριζόντιο άξονα η ποσότητα q. Η D(p) είναι η καμπύλη ζήτησης της αγοράς και η MC είναι η καμπύλη οριακού κόστους που υποθέτουμε ότι είναι σταθερό και ίσο με c. Αν η αγορά χαρακτηρίζεται από τέλειο ανταγωνισμό τότε η τιμή στην ισορροπία ισούται με το οριακό κόστος, p ΤΑ =c, και η ποσότητα παραγωγής είναι η q ΤΑ. Σε αυτήν την περίπτωση το καταναλωτικό πλεόνασμα δίνεται από τις περιοχές Α+Β+Γ+Δ+Ε στο Διάγραμμα 1. Το παραγωγικό πλεόνασμα στον τέλειο ανταγωνισμό (δηλ. τα κέρδη των επιχειρήσεων) είναι μηδενικό και άρα η ευημερία ή συνολικό πλεόνασμα ισούται με τις περιοχές Α+Β+Γ+Δ+Ε. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

7 Αν αντίθετα η αγορά χαρακτηρίζεται από μονοπώλιο τότε η τιμή στην ισορροπία βρίσκεται εκεί που το οριακό έσοδο (ΜR) ισούται με το οριακό κόστος (MC). Όπως βλέπετε στο Διάγραμμα 1, όταν ΜR = MC η τιμή είναι p M και η ποσότητα q M. Σε αυτήν την περίπτωση, το καταναλωτικό πλεόνασμα δίνεται από τις περιοχές Α+Β. Το παραγωγικό όμως πλεόνασμα (τα κέρδη του μονοπωλητή) δίνεται από τις περιοχές Γ+Δ. Το συνολικό πλεόνασμα λοιπόν στην περίπτωση του μονοπωλίου ισούται με Α+Β+Γ+Δ. Συγκρίνοντας το συνολικό πλεόνασμα στην περίπτωση του τέλειου ανταγωνισμού με το αντίστοιχο στην περίπτωση του μονοπωλίου καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι στην περίπτωση του μονοπωλίου υπάρχει απώλεια ευημερίας. Πιο συγκεκριμένα, η ευημερία είναι μικρότερη κατά την περιοχή E. Η απώλεια ευημερίας υπάρχει όχι μόνο όταν έχουμε μονοπώλιο στην αγορά αλλά οποτεδήποτε η τιμή είναι υψηλότερη από το οριακό κόστος. Αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί με τη βοήθεια του Διαγράμματος 1. Κάποιος μπορεί επίσης να δει στο Διάγραμμα 1 ότι όσο μεγαλύτερη είναι η τιμή, τόσο μεγαλύτερη είναι η απώλεια ευημερίας. Άρα όσο μεγαλύτερη είναι η ΜΔ, τόσο μικρότερη είναι η στατική ευημερία. Αυτός ακριβώς είναι ο βασικός λόγος που η ΠΑ, όπως θα δούμε και στη συνέχεια δίνει τόση βαρύτητα στην ΜΔ. Από το Διάγραμμα 1 επίσης προκύπτει ότι το μέγεθος της απώλειας ευημερίας εξαρτάται από την καμπύλη ζήτησης και πιο συγκεκριμένα από την ελαστικότητα ζήτησης. Όσο μεγαλύτερη είναι η ελαστικότητα ζήτησης, τόσο μικρότερη είναι η ικανότητα του μονοπωλητή να θέσει υψηλότερη τιμή και άρα τόσο μικρότερη είναι η απώλεια ευημερίας. Τέλος, από το ίδιο διάγραμμα προκύπτει ότι το μέγεθος της απώλειας ευημερίας εξαρτάται επίσης από το μέγεθος της αγοράς (το σημείο τομής της καμπύλης ζήτησης με τον κάθετο άξονα μπορεί να θεωρηθεί σαν το μέγεθος της αγοράς). Αν η καμπύλη ζήτησης μετακινούνταν παράλληλα και προς τα μέσα τότε η απώλεια ευημερίας θα ήταν μικρότερη. Η παραπάνω ανάλυση περιορίριζεται στη σχέση της ΜΔ με τη στατική ευημερία. Ας δούμε τώρα ποια είναι η σχέση μεταξύ ΜΔ και δυναμικής ευημερίας δηλ. ευημερίας όχι σε μια δεδομένη χρονική στιγμή αλλά μακροχρόνια. Δεδομένου ότι μακροχρόνια η τεχνολογία παραγωγής που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις μπορεί να βελτιωθεί λόγω των επενδύσεων τους σε Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) προκειμένου να δούμε την επίδραση της ΜΔ στην δυναμική ευημερία πρέπει να δούμε την επίδραση της στις επενδύσεις σε Ε&Α. Σύμφωνα με μια σειρά οικονομικών μελετών, δεν μπορεί κάποιος να υποστηρίξει με σιγουριά ότι η σχέση μεταξύ ΜΔ και επενδύσεων σε Ε&Α είναι μονοτονική. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

8 Μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις η αύξηση ΜΔ να οδηγεί σε αύξηση των επενδύσεων σε Ε&Α και σε άλλες περιπτώσεις να οδηγεί σε μείωση των επενδύσεων σε Ε&Α. Γιατί η σχέση μεταξύ ΜΔ και επενδύσεων σε Ε&Α δεν είναι ξεκάθαρη; O λόγος είναι ότι μπορεί να υπάρχουν αντίθετες επιδράσεις. Η πρώτη επίδραση είναι η ένταση του ανταγωνισμού που αυξάνει τα κίνητρα των επιχειρήσεων να επενδύσουν σε Ε&Α. Η δεύτερη είναι η ελλιπής κατοχή των αποτελεσμάτων των επενδύσεων σε Ε&Α που μειώνει τα κίνητρα των επενδύσεων σε Ε&Α. Με άλλο λόγια, μια επιχείρηση η οποία πιστεύει ότι δεν θα είναι ο μονοπωλητής της καινοτομίας της (πιστεύει ότι η καινοτομία της θα διαρρεύσει στους ανταγωνιστές της) έχει λιγότερα κίνητρα να επενδύσει σε Ε&Α από ότι ένας μονοπωλητής που δεν κινδυνεύει να διαρρεύσει η τεχνολογία του. Η πρώτη επίδραση προφανώς σημαίνει ότι μια αύξηση της ΜΔ θα οδηγούσε σε λιγότερες επενδύσεις σε Ε&Α ενώ η δεύτερη επίδραση σημαίνει ότι μια αύξηση της ΜΔ θα οδηγούσε σε περισσότερες επενδύσεις σε Ε&Α. Για τη μέτρηση της ΜΔ υπάρχει ένας δέικτης, ο δείκτης Lerner. Σύμφωνα με τον δείκτη Lerner, η ΜΔ μιας επιχείρησης i δίνεται από την εξής έκφραση: L i (p i -MC i )/p i Προφανώς, ο δείκτης αυτός μετράει το mark-up της επιχείρησης (δηλαδή τη διαφορά μεταξύ της τιμής της επιχείρησης και του οριακού κόστους της) ως προς την τιμή της. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω για τον υπολογισμό του δείκτη Lerner, χρειάζεται να ξέρουμε το οριακό κόστος της επιχείρησης. Όμως ο υπολογισμός του οριακού κόστους μιας επιχείρησης δεν είναι πάντα πάντα απλώς και δεν είναι πάντα εφικτός. Ο καθορισμός της επίδρασης μιας οριακής αλλαγής στην ποσότητα παραγωγής της επιχείρησης στο συνολικό κόστος παραγωγής της είναι συχνά πέρα από τις πρακτικές δυνατότητες των αρχών ανταγωνισμού ακόμη και αν γνωρίζουν τις τεχνολογικές συνθήκες με τις οποίες λειτουργεί η επιχείρηση. Δεδομένων των παραπάνω δυσκολιών με το οριακό κόστος, μια διαφορετική προσέγγιση στον υπολογισμό του δείκτη Lerner είναι η χρήση της ελαστικότητας ζήτησης ως προς την τιμή (ποσοστιαία μεταβολή στην ποσότητα ζήτησης από μια ποσοστιαία μεταβολή της τιμής). Πιο συγκεκριμένα, από την οικονομική θεωρία προκύπτει (θα το δούμε στην επόμενη υποενότητα) ότι ο δείκτης Lerner ισούται με: L i (p i -MC i )/p i = s i /ε όπου ε = ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή = - (DQ/Dp)(p/Q) και s i q i /Q είναι το μερίδιο αγοράς της επιχείρησης i. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

9 Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, όσο μεγαλύτερη είναι ελαστικότητα ζήτησης του προϊόντος ως προς την τιμή του, τόσο χαμηλότερη είναι η ΜΔ της επιχείρησης που το παράγει. Αντίθετα, όσο μεγαλύτερο είναι το μερίδιο αγοράς της επιχείρησης τόσο πιο μεγάλη είναι η ΜΔ της. Η μέτρηση του μερίδιου αγοράς μια επιχείρησης γίνεται με τη συλλογή στοιχείων για τις διαχρονικές πωλήσεις της επιχείρησης καθώς και τις πωλήσεις όλων των ανταγωνιστών της καθώς και των συνολικών πωλήσεων στην αγορά. Με βάση τα στοιχεία αυτα, που δεν είναι συνήθως πολύ δύσκολο να συγκεντρωθούν, γίνεται μετά σχετικά εύκολα ο υπολογισμός του s i. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε ορισμένες αγορές τα μερίδια αγοράς των επιχειρήσεων δεν είναι σταθερά στο χρόνο γιατί π.χ. υπάρχουν μεγάλες και μη συχνές παραγγελίες (αεροπλάνα, τρένα). Το μερίδιο αγοράς μιας επιχείρησης επομένως σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο μπορεί να μην είναι αντιπροσωπευτικό. Κατά συνέπεια, τα μερίδια αγορά πρέπει να υπολογίζονται για μεγάλη χρονική περίοδο. Η μέτρηση της ε γίνεται με συλλογή στοιχείων για τις τιμές και τις πωλήσεις της επιχείρησης και των βασικών ανταγωνιστών τους και παρατηρήσεις του κατά πόσο αλλαγές στις τιμές επηρέασαν τις πωλήσεις τους. Η επεξεργασία αυτών των στοιχείων γίνεται με οικονομετρικές μεθόδους για τον υπολογισμό της ε. Πολλές φορές όμως λόγω έλλειψης στοιχειών ή δυσκολίας στην επεξεργασία των στοιχείων, η μέτρηση της είναι αδύνατη. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η μέτρηση της ΜΔ γίνεται με μια προσέγγιση που δίνει βαρύτητα μόνο στα μερίδια αγοράς των επιχειρήσεων που είναι στη σχετική αγορά. Το γεγονός ότι δίνεται μεγάλη βαρύτητα στα μερίδια αγοράς φαίνεται λογικό μια και κάποιος θα περίμενε ότι για παράδειγμα μια μονοπωλιακή επιχείρηση (που έχει μερίδιο αγοράς 100%) θα έχει τη μεγαλύτερη δυνατή ΜΔ. Ενώ αντίστοιχα θα περίμενε ότι μια επιχείρηση που έχει πολύ μικρό μερίδιο αγοράς να μην είναι σε θέση να ασκήσει πολύ δύναμη στην αγορά (περιορισμοί στην δυνατότητα της να θέσει υψηλή τιμή θα προκύψουν από τη δράση των ανταγωνιστών της). Παρόλα αυτά, το υψηλό μερίδιο αγοράς μια επιχείρησης από μόνο του δεν αρκεί για να συμπεράνουμε ότι η επιχείρηση έχει μεγάλη ΜΔ. Μια επιχείρηση με μεγάλο μερίδιο αγοράς μπορεί να μην είναι σε θέση να αυξήσει σημαντικά την τιμή της αν η είσοδος στην αγορά της είναι εύκολη ή αν υπάρχουν ισχυροί αγοραστές στην αγορά που μπορεί π.χ. να αρχίσουν να δραστηριοποιούνται οι ίδιοι στην αγορά. Άρα είναι σημαντικό οι αρχές ανταγωνισμού κατά τον υπολογισμό της ΜΔ να λαμβάνουν υπόψη τους πέρα από τα μερίδια αγοράς και στοιχεία σχετικά με την ευκολία εισόδου στην αγορά και την δύναμη των αγοραστών. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

10 Πρέπει να τονίσουμε ότι η μέτρηση της ΜΔ μόνο με βάση τα μερίδια αγοράς σε κάποια περιπτώσεις δεν δίνει ικανοποιητικά αποτελέσματα επίσης γιατί και η ελαστικότητα ζήτησης μπορεί να παίζει και αυτή σημαντικό ρόλο και να επηρεάσει σημαντικά τη μέτρηση της ΜΔ. Με άλλα λόγια, μια επιχείρηση που έχει σχετικά μεγάλο μερίδιο αγοράς μπορεί να μην έχει μεγάλη ΜΔ αν η ελαστικότητα ζήτησης για το προϊόν της είναι πολύ μεγάλη. Όμως, αν οι αρχές δεν λάμβουν υπόψη τους την ελαστικότητα ζήτησης, να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η επιχείρηση έχει μεγάλη ΜΔ. Για το λόγο αυτό π.χ. στη διαμάχη μεταξύ της Microsoft και τις αρχές ανταγωνισμού των ΗΠΑ και της ΕΕ με κάποιες πρακτικές της πρώτης (θα δούμε πιο αναλυτικά την υπόθεση στην ενότητα 5), η Microsoft πρόβαλε το επιχείρημα ότι αν και έχει μερίδιο αγοράς πάνω από το 80% στα λειτουργικά συστήματα, έχει περιορισμένη ΜΔ. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την επιχείρηση η δυνατότητα της να τιμολογήσει πολύ πιο πάνω από το κόστος της είναι περιορισμένη λόγω της ύπαρξης ανταγωνιστών, της ύπαρξης δυνητικών ανταγωνιστών και της ύπαρξης πειρατικών λογισμικών. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με την επιχείρηση η ελαστικότητα ζήτησης της είναι χαμηλή. Αυτά τα επιχειρήματα δεν έγιναν αποδεκτά από τις αρχές ανταγωνισμού. Πότε μια επιχείρηση έχει μεγάλη ΜΔ- δεσπόζουσα θέση (ΔΘ); Όπως είπαμε σε προηγούμενες ενότητες, σύμφωνα με την οικονομική ανάλυση, μια επιχείρηση έχει ΔΘ όταν έχει σημαντική ΜΔ. Στην νομολογία της ΕΕ, μια επιχείρηση θεωρείται ότι έχει ΔΘ στην σχετική αγορά αν έχει για μεγάλα χρονικά διαστήματα (σταθερά ή πάνω από ένα χρόνο) μερίδιο αγοράς πάνω από το 50%. Όταν το μερίδιο της είναι μικρότερο του 25% δεν θεωρείται πιθανό η επιχείρηση να κατέχει από μόνη της ΔΘ. Όταν το μερίδιο της είναι κάτω από το 50% και πάνω από 25% τότε θεωρείται σημαντικό να εξεταστούν διάφοροι παράγοντες της αγοράς. Πιο συγκεκριμένα, οι παράγοντες που λαμβάνονται υπόψη για να καθοριστεί ότι μια επιχείρηση έχει ΔΘ στην αγορά είναι: (i) Το ποσοστό συμμετοχής άλλων ανταγωνιστών στην σχετική αγορά. Αν π.χ. υπάρχουν λίγοι ανταγωνιστές με υψηλά μερίδια ο καθένας, τότε μερίδιο 40% δεν αποτελεί επαρκή ένδειξη ΔΘ, ενώ αν η υπόλοιπη αγορά είναι κατακερματισμένη σε πληθώρα ανταγωνιστών, τότε ακόμη και με μερίδιο 40% μπορεί να θεωρηθεί ότι η επιχείρηση έχει ΔΘ. (ii) Η διαφοροποίηση των προϊόντων της επιχείρησης, και συγκεκριμένα τα σήματα φήμης (brand names) που χρησιμοποιεί όπως και άλλα νομικά ή πραγματικά εμπόδια εισόδου στη σχετική αγορά. Αν δεν υπάρχουν εμπόδια εισόδου, τότε η δυνατότητα μιας επιχείρησης να διατηρήσει τις τιμές πάνω από Χ. Μήλλιου, Αθήνα

11 το ανταγωνιστικό επίπεδο είναι πολύ περιορισμένη ακόμη και αν το μερίδιο της είναι πολύ υψηλό. (iii) Άλλοι παράγοντες που περιορίζουν την δύναμη της επιχείρησης στην αγορά, όπως η τυχόν πολύ ισχυρή δύναμη των αγοραστών. Για παράδειγμα, μια μεγάλη αλυσίδα supermarket έχει τη διαπραγματευτική δύναμη να περιορίσει τη δυνατότητα παραγωγών να διαθέτουν τα προϊόντα τους σε τιμές πολύ υψηλότερες του κόστους τους. 2.3 Ορισμός της Σχετικής Αγοράς Ο ορισμός της σχετικής αγοράς δεν έχει από μόνος του ιδιαίτερο θεωρητικό ενδιαφέρον. Έχει όμως μεγάλη πρακτική σημασία μια και είναι ένα βήμα που πρέπει να γίνει οπωσδήποτε έτσι ώστε να είναι δυνατή η εκτίμηση της ΜΔ των επιχειρήσεων που εμπλέκονται σε μια υπό εξέταση πρακτική. Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο ορισμός της σχετικής αγοράς δεν είναι μονοσήμαντος - μπορεί να είναι διαφορετικός ανάλογα με την υπό εξέταση υπόθεση. Έτσι, δύο προϊόντα μπορεί π.χ. να θεωρούνται ότι ανήκουν στην ίδια σχετική αγορά σε μια υπόθεση συγχώνευσης αλλά ότι δεν ανήκουν στην ίδια σχετική αγορά σε μια υπόθεση κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης. Ο ορισμός της σχετικής αγοράς περιλαμβάνει τον προσδιορισμό (α) του συνόλου των προϊόντων και (β) της γεωγραφικής περιοχής τα οποία αφορά η υπό εξέταση πρακτική. Η σχετική αγορά δεν πρέπει να περιλαμβάνει το σύνολο των προϊόντων που έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά μεταξύ τους αλλά το σύνολο των προϊόντων (και των γεωγραφικών περιοχών) που ασκούν κάποιο είδος ανταγωνιστικού περιορισμού το ένα πάνω στο άλλο. (α) Σχετική Αγορά Προϊόντων Η σχετική αγορά προϊόντων περιλαμβάνει το προϊόν ή τα προϊόντα που παράγουν οι επιχειρήσεις που εμπλέκονται την υπό εξέταση πρακτική. Περιλαμβάνει επίσης και όλα τα προϊόντα που είναι υποκατάστατα και των οποίων η διαθεσιμότητα εμποδίζει τις επιχειρήσεις που εμπλέκονται στην υπό εξέταση πρακτική να αυξήσουν την τιμή τους κατά ένα μικρό αλλά σημαντικό ποσοστό για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Η πιο διαδεδομένη μέθοδος για τον προσδιορισμό της σχετικής αγοράς προϊόντων είναι το Test του Υποθετικού Μονοπωλίου (SSNIP - Small but Significant Non-transitory Increase in Price). Το test αυτό είναι το εξής: Υποθέτουμε Χ. Μήλλιου, Αθήνα

12 ότι υπάρχει ένας μονοπωλητής του προϊόντος που εμπλέκεται στην υπό εξέταση πρακτική και ρωτάμε αν ο μονοπωλητής αυτός θα μπορούσε να αυξήσει την τιμή του προϊόντος κατά 5-10% πάνω από την τιμή αναφοράς επικερδώς και μημεταβατικά. 3 Αν η απάντηση στην παραπάνω ερώτηση είναι «ναι» τότε αυτό σημαίνει ότι το προϊόν δεν αντιμετωπίζει σημαντικούς ανταγωνιστικούς περιορισμούς από άλλα προϊόντα, δηλ. ότι δεν υπάρχουν άλλα προϊόντα που είναι τόσο στενά υποκατάστατα του έτσι ώστε ο υποθετικός μονοπωλητής να έχει μεγάλη απώλεια της ζήτησης του. Σε αυτήν την περίπτωση το προϊόν του πρέπει να θεωρηθεί ξεχωριστή αγορά. Αν αντίθετα η απάντηση στην παραπάνω ερώτηση είναι «όχι», τότε αυτό σημαίνει ότι το προϊόν δεν θα πρέπει να θεωρηθεί από μόνο του ότι ανήκει σε ξεχωριστή αγορά μια και υπάρχουν άλλα προϊόντα που του ασκούν ανταγωνιστικούς περιορισμούς. Σε αυτήν την περίπτωση το test θα πρέπει να συνεχιστεί. Θα πρέπει να προστεθούν και άλλα προϊόντα στο αρχικό προϊόν και να τεθεί το ίδιο ερώτημα μέχρι να βρεθεί μια ξεχωριστή αγορά. Ένα βασικό κενό στη διατύπωση του test όπως δόθηκε παραπάνω είναι ότι δεν έχει ορισθεί η τιμή αναφοράς πάνω από την οποία υπολογίζεται η αύξηση κατά 5-10%. O λόγος είναι ότι η τιμή αναφοράς θα πρέπει να διαφέρει ανάλογα με το είδος της υπό εξέτασης πρακτικής στην οποία χρησιμοποιείται το test. Πιο συγκεκριμένα, στις υποθέσεις συγχωνεύσεων το ζητούμενο είναι κατά πόσο η συγχώνευση θα οδηγήσει σε αύξηση της τιμής σε σχέση με το υφιστάμενο επίπεδο. Άρα στην περίπτωση των συγχωνεύσεων η τιμή αναφοράς = τρέχουσα τιμή. Στις υποθέσεις όμως κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης το ζητούμενο το κατά πόσο η επιχείρηση έχει δύναμη στην αγορά στον παρόντα χρόνο. Στην περίπτωση αυτή λοιπόν ενδιαφερόμαστε για το κατά πόσο η τρέχουσα τιμή είναι υπερβολική. Άρα σε αυτήν την περίπτωση η τιμή αναφοράς = ανταγωνιστική τιμή. Τα παραπάνω συνδέονται άμεσα με το εξής πρόβλημα που μπορεί να παρουσιαστεί κατά την εφαρμογή του test: Aς υποθέσουμε ότι η επιχείρηση που εμπλέκεται στην υπό εξέταση πρακτική είναι μονοπωλητής. Μια και είναι μονοπωλητής μπορεί να έχει ήδη θέσει την τιμή του προϊόντος της σε υψηλά επίπεδα και μια επιπλέον αύξηση της τιμής της να μην είναι κερδοφόρα. Η εφαρμογή σε αυτήν την περίπτωση του test με την τιμή αναφοράς = τρέχουσα τιμή θα οδηγούσε σε ένα ευρύτερο ορισμό της σχετικής αγοράς προϊόντων και στο συμπέρασμα ότι η επιχείρηση δεν έχει δεσπόζουσα θέση στην αγορά. 3 Μη-προσωρινά, δηλ. διατηρώντας την αύξησης της τιµής για τουλάχιστον 1-2 χρόνια. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

13 Το παραπάνω πρόβλημα είναι γνωστό σαν το Cellophane Fallacy από μια γνωστή υπόθεση η οποία εκδικάστηκε στις ΗΠΑ το Πιο συγκεκριμένα, το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ υποστήριξε ότι το cellophane (πού ήταν το προϊόν της du Pont που ήταν η εμπλεκόμενη επιχείρηση στην υπό εξέταση υπόθεση) δεν αποτελεί μια ξεχωριστή αγορά αλλά ανήκει σε μια ευρήτερη αγορά που περιλαμβάνει και άλλα υλικά που χρησιμοποιούνται για τύλιγμα (π.χ. χαρτοσακούλες, αλουμινόχαρτο). Ο λόγος στον οποίο στήριξε την απόφαση του είναι ότι υπήρχε υψηλή σταυροειδής ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή μεταξύ του cellophane και των άλλων προϊοόντων περιτυλλίγματος και άρα μια περατέρω αύξηση της τιμής του cellophane πάνω από την «τρέχουσα τιμή» δεν θα ήταν κερδοφόρα. Η απόφαση αυτή έγινε αντικείμενο μεγάλου σχολιασμού στη βάση ότι η τιμή του cellophane ήταν ήδη πολύ υψηλή - η du Pont έθετε ήδη τόσο υψηλές τιμές που οι καταναλωτές θα σκέφτονταν να υποκαταστήσουν το cellophane με κατώτερα υποκατάστατα του αν αυξάνονταν η τιμή. Με άλλα λόγια, πολλοί υποστήριξαν ότι το κριτήριο δεν θα έπρεπε να είναι η τρέχουσα τιμή. Συμπερασματικά, σε περιπτώσεις κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης, το test πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή. Στοιχεία ότι μια αύξηση της τιμής κατά 5-10% πάνω από την τρέχουσα τιμή θα οδηγήσει σε μείωση της ζήτησης κατά 10-15%, δεν μπορεί να θεωρηθούν απόδειξη ότι ο ορισμός της σχετικής αγοράς θα πρέπει να είναι ευρύτερος. Αναφορικά με την πρακτική εφαρμογή του test, όπως είδαμε το test στηρίζεται στην κατάσταση του υποθετικού μονοπωλίου. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εμπειρικά στοιχεία για την κυριολεκτική εφαρμογή. Στην εφαρμογή του λοιπόν χρησιμοποιούνται διάφορα εργαλεία (κυρίως οικονομετρικά υποδείγματα) και στοιχεία από τις αρχές ανταγωνισμού. Τα κυριότερα από αυτά είναι στοιχεία για την ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή, τη σταυροειδής ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή, τις διαφορές τιμών, τα χαρακτηριστικά της χρήσης των προϊόντων και τις προτιμήσεις των καταναλωτών καθώς και test συσχετισμών τιμών (price correlations). (β) Σχετική Γεωγραφική Αγορά Προϊόντων Ο καθορισμός της σχετικής γεωγραφικής αγοράς γίνεται και αυτός μέσω του test του υποθετικού μονοπωλίου. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι αναλύεται η συγχώνευση μεταξύ δύο παραγωγών εμφιαλωμένου νερού στην Ιταλία. Το test έχει τότε την εξής μορφή: Θα μπορούσε ένας υποθετικός μονοπωλητής όλων των εμφιαλωμένων νερών στην Ιταλία να αυξήσει κερδοφόρα κατά 5-10% την τιμή του; Αν η απάντηση είναι ναι, τότε η σχετική γεωγραφική αγορά είναι αυτή της Ιταλίας. Αν η απάντηση είναι όχι, τότε δεδομένου ότι υπάρχουν εισαγωγές Χ. Μήλλιου, Αθήνα

14 από τη Γαλλία, τότε το test θα πρέπει να επαναληφθεί σε έναν υποθετικό μονοπωλητή και στις δύο χώρες, κλπ. Στην πρακτική εφαρμογή του test του υποθετικού μονοπωλίου για τον ορισμό της γεωγραφικής αγοράς από τις αρχές ανταγωνισμού, χρησιμοποιούνται πέρα από τα στοιχεία για τις ελαστικότητες και τα price correlation tests, πληροφορίες σχετικά με τις εισαγωγές και τα μεταφορικά κόστη. Βιβλιογραφία Κεφάλαιο 7, Βέττας Ν. και Γ. Κατσουλάκος (2004), Πολιτική Ανταγωνισμού και Ρυθμιστική Πολιτική, Εκδόσεις Τυπωθήτω. Κεφάλαιο 8, Βέττας Ν. και Γ. Κατσουλάκος (2004), Πολιτική Ανταγωνισμού και Ρυθμιστική Πολιτική, Εκδόσεις Τυπωθήτω. 3. Συμπαιγνία Ορισμός και Είδη Οι επιχειρήσεις μερικές φορές αντί να ανταγωνίζονται μεταξύ τους στην αγορά κάνουν συμφωνίες συνεργασίας σχετικά με τις τιμές που θα θέσουν, με τις ποσότητες που θα παράγουν, με τις γεωγραφικές περιοχές στις οποίες θα δραστηριοποιούνται, κλπ. Η συμπαιγνία, στην οικονομική επιστήμη, ορίζεται σαν την κατάσταση στην οποία οι τιμές των επιχειρήσεων είναι υψηλότερες από κάποιο ανταγωνιστικό υπόβαθρο (το ανταγωνιστικό αυτό υπόβαθρο είναι συνήθως η τιμή ισορροπίας σε ένα υπόδειγμα στο οποίο οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται μόνο μια φορά στην αγορά είτε σε τιμές είτε σε ποσότητες). Ένας διαφορετικός ορισμός είναι ο εξής: συμπαιγνία είναι η κατάσταση στην οποία οι επιχειρήσεις θέτουν τις τιμές τους αρκετά κοντά στις μονοπωλιακές τιμές. Όπως προκύπτει και από του δύο παραπάνω ορισμούς, στην οικονομική επιστήμη η συμπαιγνία συμπίπτει με το αποτέλεσμα (π.χ. αρκετά υψηλές τιμές) και όχι με τον τρόπο με τον οποίο φτάνουμε σε αυτό το αποτέλεσμα. Οι δύο βασικές μορφές που παίρνει η συμπαιγνία είναι οι εξής: 1. Ρητή συμπαιγνία (explicit collusion): Συμπαιγνία σαν αποτέλεσμα συμφωνιών ρητών αλλά μυστικών (όχι δημόσιων) μεταξύ των επιχειρήσεων. 5 Προκύπτουν μετά από την από κοινού εξέταση και αντιμετώπιση κάποιας 4 Στο Δίκαιο του Ανταγωνισμού ο όρος που χρησιμοποιείται είναι εναρμονισμένες πρακτικές. 5 Εξαίρεση αποτελεί το διακρατικό καρτέλ του πετρελαίου OPEC το οποίο αποτελεί μια θεσμική και δημόσια μορφή ρητής συμπαιγνίας. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

15 επιλογής που έχουν να κάνουν οι επιχειρήσεις (π.χ. επιλογή τιμής) μέσα από επαφές/επικοινωνία που έχουν μεταξύ τους για αυτόν το σκοπό. 2. Σιωπηρή συμπαιγνία (tacit collusion): Συμπαιγνία σαν αποτέλεσμα όχι ρητών συμφωνιών μεταξύ των επιχειρήσεων αλλά ανεξάρτητης επιλογής στρατηγικών (χωρίς επικοινωνία, ανταλλαγή πληροφοριών, κλπ.) στις οποίες οι επιχειρήσεις καταλήγουν για ιστορικούς λόγους ή γιατί οι στρατηγικές αυτές αποτελούν φυσικά εστιακά σημεία (focal points). 6 Η συμπαιγνία επιτρέπει στις επιχειρήσεις να ασκήσουν ΜΔ που δεν θα διέθεταν διαφορετικά και έτσι τους επιτρέπει τεχνητά να περιορίσουν το ανταγωνισμό και να αυξήσουν τις τιμές, μειώνοντας την ευημερία. 7 Για το λόγο αυτό οι αρχές ανταγωνισμού προσπαθούν να καταπολεμήσουν τη συμπαιγνία. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, όπως θα δούμε αναλυτικά και στην υπο-ενότητα 3.5, ότι το δίκαιο του ανταγωνισμού απαγορεύει και τιμωρεί τη ρητή συμπαιγνία και όχι την σιωπηρή συμπαιγνία. Παρόλα αυτά, η οικονομική θεωρεία επικεντρώνει την ανάλυση της στην σιωπηρή συμπαιγνία μια και είναι πιο ενδιαφέρουσα από την πλευρά της στρατηγικής ανάλυσης. 3.2 Βασικός Μηχανισμός Σιωπηρής Συμπαιγνίας Ας υποθέσουμε ότι έχουμε δύο μανάβηδες που έχουν τα καταστήματα τους στον ίδιο δρόμο. Ας υποθέσουμε επίσης ότι και οι δύο πουλάνε πορτοκάλια ίδια ποιότητας και ότι και οι δύο παίρνουν τα πορτοκάλια από τον ίδιο παραγωγό που τους χρεώνει 1 ευρώ το κιλό. Και οι δύο μανάβηδες γνωρίζουν ότι 2 ευρώ το κιλό είναι η μονοπωλιακή τιμή για τα πορτοκάλια. Κάθε πρωί που πάει ο κάθε μανάβης στο κατάστημα του πρέπει να αποφασίσει την τιμή στην οποία θα πουλήσει τα πορτοκάλια. Αν νομίζει ότι ο ανταγωνιστής του θα θέσει τιμή 2 ευρώ, τότε αν και ο ίδιος χρεώσει 2 ευρώ θα προσελκύσει περίπου τους μισούς πελάτες. Θα έχει όμως ισχυρό κίνητρο να παρεκκλίνει δηλ. να θέσει χαμηλότερη τιμή από τον ανταγωνιστή του. Αν για παράδειγμα, θέσει τιμή 1,9 ευρώ τότε όλοι οι πελάτες θα αγοράσουν πορτοκάλια από αυτόν. Σε αυτήν την περίπτωση θα έχει περισσότερα κέρδη από ότι αν πουλούσε τα πορτοκάλια στην συμπαιγνιακή τιμή των 2 ευρών. Η διαπίστωση ότι υπάρχει ο πειρασμός για παρέκκλιση από οποιαδήποτε συμπαιγνιακή κατάσταση και άρα ότι είναι δύσκολο να διατηρηθεί η συμπαιγνία μας οδηγεί στην αναγνώριση των στοιχείων που είναι απαραίτητα να υπάρχουν 6 Επιλέγονται γιατί όλοι αναγνωρίζουν ότι είναι φυσικά σημεία ισορροπίας. 7 Είδαμε στην Ενότητα 2 ποια είναι η σχέση μεταξύ ΜΔ και ευημερίας. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

16 προκειμένου να υπάρξει συμπαιγνία. Πρώτον, πρέπει οι συμμετέχοντες να είναι σε θέση να εντοπίσουν εγκαίρως ότι υπάρχει παρέκκλιση. Δεύτερον, πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα τιμωρίας η οποία μπορεί να πάρει την μορφή χρέωσης πολύ χαμηλότερων τιμών στις περιόδους μετά την παρέκκλιση έτσι έστω να μειωθούν τα κέρδη της επιχείρησης που παρέκκλινε. Μόνο όταν μια επιχείρηση ξέρει ότι η παρέκκλιση της θα εντοπιστεί γρήγορα από τους ανταγωνιστές του και ότι θα τιμωρηθεί (με μείωση τιμής) μπορεί να μην προχωρήσει σε παρέκκλιση και έτσι να υπάρξει συμπαιγνία στην αγορά. Συνεχίζοντας με το παράδειγμα μας, αν ο δρόμος είναι μικρός και οι μανάβηδες αναγράφουν στο κατάστημα τους τις τιμές που χρεώνουν τότε η παρέκκλιση θα εντοπιστεί εγκαίρως. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε τιμωρία (χρέωση ακόμη χαμηλότερη τιμή από τον άλλο μανάβη) και σε πόλεμο τιμών που θα μειώσει τα κέρδη και των δύο μανάβηδων. Αναμένοντας αυτές τις εξελίξεις, ο μανάβης μπορεί να αποφασίσει να μην παρεκκλίνει εξαρχής και έτσι να συνεχίσουν να χρεώνουν και οι δύο την συμπαιγνιακή τιμή. Οπότε ακόμη και οι δύο μανάβηδες δεν κάνουν κάποια συμφωνία μεταξύ τους, η συμπαιγνιακή τιμή μπορεί να επικρατήσει στην αγορά. Άρα, να υπάρξει σιωπηρή συμπαιγνία μεταξύ τους. Μια δυσκολία στο παραπάνω παράδειγμα και στην σιωπηλή συμπαιγνία γενικότερα, είναι το πώς επιλέγεται η συμπαιγνιακή τιμή. Αν για παράδειγμα, ο μανάβης πιστεύει ότι ο άλλος μανάβης θα χρεώσει 1,5 ευρώ και όχι 2 ευρώ και πάλι μπορεί να προκύψει σιωπηλή συμπαιγνία και σε αυτήν την περίπτωση η συμπαιγνιακή τιμή θα είναι 1,5 ευρώ. Υπάρχουν λοιπόν πολλές δυνατές συμπαιγνιακές τιμές και πρόβλημα συντονισμού. Στην περίπτωση προφανώς της ρητής συμφωνίας δεν υπάρχει το πρόβλημα του συντονισμού μια και οι επιχειρήσεις μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους και να συμφωνήσουν για την συμπαιγνιακή τιμή που θα θέσουν εξ αρχής. Στη συνέχεια θα δούμε αναλυτικά πως μπορεί να προκύψει σιωπηρή συμπαιγνία στην αγορά με την χρήση ενός υποδείγματος: Yποθέτουμε ότι έχουμε μια ολιγοπωλιακή αγορά στην οποία υπάρχουν δύο επιχειρήσεις που είναι συμμετρικές (δηλ. έχουν τα ίδιο οριακό κόστος παραγωγής MC = c), παράγουν ομοιογενές προϊόν, και ανταγωνίζονται στην αγορά κάθε περίοδο t επ αορίστου. Σε κάθε περίοδο t οι επιχειρήσεις επιλέγουν ταυτόχρονα και ανεξάρτητα τις τιμές τους. Πριν επιλέξουν τις τιμές τους Χ. Μήλλιου, Αθήνα

17 παρατηρούν τις τιμές και των δύο τους όλες τις προηγούμενες περιόδους. Στην ισορροπία αυτού του υποδείγματος μπορεί να αποδείξει κανείς (χρησιμοποιοώντας εργαλεία της θεωρίας παιγνίων) ότι κάθε μια από τις δύο επιχειρήσεις μπορεί από μόνη της να ακολουθεί την εξής στρατηγική στην ισορροπία ( στατηγική εκπυρσοκρότησης ): Σε κάθε περίοοδο t θα χρεώνει την συμπαιγνιακή τιμή, p Σ, με p Σ = p M (όπου p M είναι η τιμή του μονοπωλίοιυ, δηλ. η τιμή που μεγιστοποιεί τα κέρδη). Όταν όμως δει ότι ο ανταγωνιστής της έχει παρεκκλίνει την προηγούμενη περίοδο (t-1), δηλ. έχει χρεώσει την τιμή παρέκκλισης p Π p Μ ε, τότε η επιχείρηση από εκεί και στο εξής θα τιμωρεί ρίχνοντας σημαντικά την τιμή της και θέτοντας την ίση με το οριακό κόστος, p T = c. Τα κέρδη μιας επιχείρησης σε περίοδο συμπαιγνίας (δηλ. όταν και οι δύο επιχειρήσεις χρεώνουν την συμπαιγνιακή τιμή) είναι: Π Σ = Π Μ /2. Τα κέρδη μιας επιχείρησης που παρεκκλίνει από την συμπαιγνία στην περίοδο παρέκκλισης είναι: Π Π = Π Μ με Π Π > Π Σ. Τα κέρδη μιας επιχείρησης σε περίοδο τιμωρίας είναι: Π Τ = 0. Πότε θα έχουμε σιωπηρή συμπαιγνία στην αγορά δεδομένων των παραπάνω; Δηλ. ποια συνθήκη πρέπει να ικανοποιείται για την ύπαρξη συμπαιγνίας; Για να υπάρχει συμπαιγνία πρέπει και οι δύο επιχειρήσεις να έχουν μεγαλύτερα συνολικά κέρδη στην περίπτωση συμπαιγνίας παρά στην περίπτωση παρέκκλισης. Mε άλλα λόγια, αν δ είναι ο συντελεστής προεξόφλησης (πόση αξία δίνουν οι επιχειρήσεις στα μελλοντικά κέρδη), με 0 δ 1, τότε πρέπει να ισχύει ότι τα συνολικά κέρδη μιας επιχείρησης με συμπαιγνία είναι μεγαλύτερα από τα συνολικά κέρδη της με παρέκκλιση, δηλ.: Π Σ +δπ Σ +δ 2 Π Σ +... Π Π +δπ Τ +δ 2 Π Τ +... (1/(1- δ))π Σ Π Π +(δ/(1- δ))π T Π Σ (1- δ)π Π +δπ T Π Σ Π Π -δπ Π +δπ T δπ Π -δπ T Π Π -Π Σ δ(π Π -Π T ) Π Π -Π Σ δ δcr (Π Π Π Σ )/(Π Π Π Τ ) Συνεπώς, απαραίτητη πορϋπόθεση για την ύπαρξη σιωπηρής συμπαιγνίας είναι ότι οι επιχειρήσεις δίνουν μεγάλη αξία στο μέλλον (το δ είναι αρκετά μεγάλο). Αυτό οφείλεται στο ότι αν δεν δίνουν μεγάλη αξία στο μέλλον δεν θα τους πειράζει η μελλοντική τιμωρία (χαμηλά κέρδη τιμωρίας) σε περίπτωση παρέκκλισης και άρα θα είχαν ισχυρά κίνητρα για παρέκκλιση. Από την παραπάνω σχέση προκύπτει επίσης ότι όσο μικρότερα είναι τα Π Τ, τόσο πιο μικρό Χ. Μήλλιου, Αθήνα

18 είναι το δcr, άρα τόσο πιο πιθανή είναι η ύπαρξη συμπαιγνίας. Επιπλέον, όσο μεγαλύτερα είναι τα Π Π, τόσο μεγαλύτερο είναι το δcr και άρα τόσο πιο απίθανη είναι η ύπαρξη συμπαιγνίας. Τέλος, όσο μεγαλύτερα είναι τα Π Σ, τόσο πιο μικρό είναι το δcr και άρα τόσο πιο πιθανή είναι η ύπαρξη συμπαιγνίας. 3.3 Παράγοντες που επηρεάζουν τη Συμπαιγνία Στην υποενότητα αυτή θα δούμε πως διάφορα χαρακτηριστικά της αγοράς επηρέαζουν την πιθανότητα να υπάρχει συμπαιγνία στην αγορά. 1. Αριθμός συμμετεχόντων/συγκέντρωση Αγοράς Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των επιχειρήσεων στην αγορά (δηλ. όσο μικρότερη είναι η συγκέντρωση της αγοράς), τόσο πιο δύσκολη είναι η ύπαρξη συμπαιγνίας. Γιατί; Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των επιχειρήσεων (n), τόσο μικρότερο είναι το μερίδιο αγοράς και το κέρδος που αντιστοιχεί σε κάθε μια από τις επιχειρήσεις σε περίπτωση συμπαιγνίας. Για παράδειγμα, αν θέτουν την τιμή του μονοπωλίου σε περίοδο συμπαιγνίας τότε τα συνολικά τους κέρδη είναι τα μονοπωλιακά κέρδη, π Μ, τα κέρδη όμως κάθε επιχέιρησης, όταν είναι n επιχειρήσεις στην αγορά, είναι π Σ i = π Μ /n. Άρα όσο μεγαλύτερο είναι το n, τόσο μικρότερα είναι τα κέρδη μιας επιχερίρησης σε περίπτωση συμπαιγνίας. Άρα, τόσο μικρότερο είναι το κίνητρο διατήρησης της συμπαιγνίας και τόσο μεγαλύτερο το κίνητρο παρέκκλισης (μια και με την παρέκκλιση μια επιχείρηση που πριν είχε μικρό μερίδιο αγοράς θα αποκτήσει όλη την αγορά). Ένας επιπλέον λόγος είναι όσο ότι μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των επιχειρήσεων, τόσο πιο δύσκολος είναι ο συντονισμός μεταξύ τους στην περίπτωση ρητής συμπαιγνίας. 2. Εμπόδια εισόδου/ελευθερία εισόδου στην αγορά Όσο πιο εύκολη είναι η είσοδος μιας επιχείρησης στην αγορά (δηλ. όσο χαμηλότερα είναι τα εμπόδια εισόδου στην αγορά), τόσο πιο δύσκολη είναι η ύπαρξη συμπαιγνίας στην αγορά. 8 Γιατί; Αν υπάρχει συμπαιγνία και άρα οι τιμές είναι υψηλές, αυτό θα προκαλέσει την είσοδο νέων επιχειρήσεων στην αγορά. Με τη σειρά της η είσοδος των νέων επιχειρήσεων θα οδηγήσει σε αύξηση του αριθμό των επιχειρήσεων στην αγορά και θα ισχύουν αυτά που είπαμε παραπάνω στο Συχνότητα αλληλεπίδρασης στην αγορά 8 Εμπόδια εισόδου είναι τα κόστη που έχει να αντιμετωπίσει μια νέα επιχείρηση που θέλει να μπει στη αγορά, π.χ. κόστος απόκτησης μηχανημάτων, διαφήμιση. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

19 Όσο πιο συχνή είναι η αλληλεπίδραση των επιχειρήσεων στην αγορά (π.χ. αν κάνουν πωλήσεις σε καθημερινή βάση και όχι σε ετήσια βάση), τόσο πιο εύκολη είναι η ύπαρξη συμπαιγνίας. Γιατί; Η συχνή αλληλεπίδραση επιτρέπει τον έγκαιρο εντοπισμό παρέκκλισης και άρα την τιμωρία. 4. Καινοτομία Η συμπαιγνία είναι ευκολότερο να υπάρξει σε αγορές στις οποίες η καινοτομία δεν παίζει σημαντικό ρόλο (δηλ. οι επιχειρήσεις δεν επενδύουν πολύ σε Ε&Α) παρά σε αγορές που παίζει πιο σημαντικό ρόλο (π.χ. κλάδοι εντάσεως τεχνολογίας). Γιατί; Οι καινοτομίες προσδίδουν στις επιχειρήσεις που τις εισάγουν σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Η προσδοκία λοιπόν της καινοτομίας μειώνει την αξία της συμπαιγνίας στο μέλλον και την σημασία της τιμωρίας. Ταυτόχρονα, η προσδοκία ότι μια άλλη επιχείρηση θα καινοτομήσει και θα αποκτήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα αυξάνει το κίνητρο για παρέκκλιση τώρα. 5. Συμμετρία Η ύπαρξη συμπαιγνίας είναι πιο πιθανή όταν οι επιχειρήσεις είναι συμμετρικές μεταξύ τους (π.χ. έχουν παρόμοιο κόστος, παρόμοια ποικιλία προϊόντων, παρόμοιες παραγωγικές δυνατότητες). Γιατί; Ας υποθέσουμε ότι οι επιχειρήσεις δεν είναι συμμετρικές και πιο συγκεκριμένα ότι δεν έχουν το ίδιο οριακό κόστος. Αυτό σημαίνει ότι είναι πιο δύσκολο να συμφωνήσουν στην κοινή τιμή τους στην περίπτωση ρητής συμπαιγνίας. Αντίστοιχα στην περίπτωση σιωπηρής συμπαιγνίας, οι πιο αποτελεσματικές επιχειρήσεις (δηλ. αυτές με το χαμηλότερο οριακό κόστος) θα είναι πιο δύσκολο να πειθαρχήσουν μια και θα κερδίζουν περισσότερα σε περίπτωση παρέκκλισης και θα χάσουν λιγότερα σε περίπτωση τιμωρίας (μια ακόμη και αν ο ανταγωνιστής τους θέσει τιμή ίση με το οριακό κόστος του, τα κέρδη της πιο αποτελεσματικής επιχείρησης δεν θα είναι τόσο χαμηλά αφού έχει η ίδια μικρότερο οριακό κόστος). 6. Διαφοροποίηση προϊόντων Αρχικά πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στην οριζόντια διαφοροποίηση και στην κάθετη διαφοροποίηση των προϊόντων. Οριζόντια διαφοροποίηση έχουμε όταν τα προϊόντα διαφέρουν σε κάποιο χαρακτηριστικό τους (π.χ. χρώμα) για το οποίο όλοι οι καταναλωτές δεν έχουν τις ίδιες προτιμήσεις. Κάθετη διαφοροποίηση έχουμε όταν τα προϊόντα διαφέρουν σε κάποιο χαρακτηριστικό τους όπως η ποιότητα για το οποίο όλοι οι καταναλωτές έχουν τις ίδιες προτιμήσεις. Χ. Μήλλιου, Αθήνα

20 Η επίδραση της οριζόντιας διαφοροποίησης στην συμπαιγνία δεν είναι ξεκάθαρη. Πιο συγκεκριμένα, ας υποθέσουμε ότι τα προϊόντα των επιχειρήσεων είναι διαφοροποιημένα οριζοντίως. Σε αυτήν την περίπτωση, υπάρχει τμηματοποίηση των καταναλωτων (segmentation). Με άλλα λόγια, κάθε επιχείρηση έχει τους δικούς της καταναλωτές που προτιμούν το προϊόν της. Αυτή η τμηματοποίηση επηρεάζει την συμπαιγνία με δύο τρόπους: - Καθιστά πιο δύσκολη την προσέλκυση νέων πελατών σε περίπτωση μείωσης της τιμής από μια επιχείρηση, δηλαδή σε περίπτωση παρέκκλισης. Άρα, μειώνει τα κίνητρα για παρέκκλιση και κατά συνέπεια αυξάνει την πιθανότητα συμπαιγνίας. - Περιορίζει την ικανότητα των επιχειρήσεων να τιμωρήσουν σε περίπτωση παρέκκλισης. Άρα, μειώνει την πιθανότητα συμπαιγνίας. Η επίδραση της κάθετης διαφοροποίησης είναι λιγότερο αμφιλεγόμενη. Η κάθετη διαφοροποίηση επηρεάζει αρνητικά την συμπαιγνία γιατί η επιχείρηση που έχει το καλύτερο προϊόν και άρα έχει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έχει περισσότερα κίνητρα για παρέκκλιση (μια και τότε όλοι οι καταναλωτές θα αγοράσουν το προϊόντα της) και η τιμωρία δεν θα μπορεί να είναι τός αυστηρή (μια ακόμη και αν η ανταγωνίστρια θέσει τιμή ίση με το οριακό κόστος, κάποιοι καταναλωτές θα συνεχίσουν να αγοράζουν το προϊόν της επιχείρησης που έχει παρεκκλίνει μια και είναι προϊόν υψηλότερης ποιότητας). 3.4 Αντιμετώπιση της Συμπαιγνίας από τις Αρχές Ανταγωνισμού Όπως προκύπτει από όσα είπαμε μέχρι τώρα η αξιολόγηση των συνθηκών/χαρακτηριστικών της αγοράς για την διαπίστωση του κατά πόσο υπάρχει ή όχι συμπαιγνία είναι πολύ δύσκολη. Όπως είδαμε, η διατήρηση της συμπαιγνίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και μόνο λίγοι από αυτούς μπορούν να ποσοτικοποιηθούν με αρκετή ακρίβεια. Επιπλέον είναι πολύ σπάνιο όλοι οι παράγοντες να δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση σε μια αγορά. Αυτό σημαίνει ότι η κρίση των αρχών ανταγωνισμού θα πρέπει να προκύψει από μια δύσκολη αξιολόγηση διάφορων παραγόντων που δρουν προς τις αντίθετες κατευθύνσεις. Με δεδομένα τα παραπάνω πως οι αρχές της ΠΑ προσπαθούν να καταπολεμήσουν την συμπαιγνία; Αρχικά, στα πλαίσια της ΕΕ, η νομοθεσία και πιο συγκεκριμένα το Άρθρο 101 της Συνθήκης της Λισαβώνας απογορεύει τη συμπαιγνία. Πιο συγκεκριμένα: Το άρθρο 101 απαγορεύει συμφωνίες και αποφάσεις επιχειρήσεων ή ενώσεων επιχειρήσεων και εναρμονισμένες πρακτικές που επηρεάζουν το εμπόριο μεταξύ των χωρών μελών και έχουν σκοπό ή αποτέλεσμα τον περιορισμό ή τη Χ. Μήλλιου, Αθήνα

21 στρέβλωση του ανταγωνισμού μέσω του άμεσου ή έμμεσου καθορισμού τιμών πώλησης ή αγοράς, περιορισμού ή ελέγχου της παραγωγής και διαμερισμού αγορών ή πηγών προσφοράς. Το άρθρο 101 διακηρύσσει ότι όλες οι ανωτέρω συμφωνίες είναι άκυρες. Το άρθρο 101 επιτρέπει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επιτρέψει ορισμένες περιοριστικές συμφωνίες, εφόσον αυτές έχουν συγκεκριμένες ευεργετικές επιδράσεις (στην αποτελεσματικότητα ή στην τεχνολογική πρόοδο) και εφόσον σημαντικό μέρος των ωφελειών περάσει στους καταναλωτές. Για παράδειγμα, συχνά η ΕΕ έχει επιτρέψει συμφωνίες μεταξύ ανταγωνιστικών επιχειρήσεων που έχουν σκοπό την συνεργασία τους στην Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) ή τη συνεργασία τους στην παραγωγή από κάθε μια εξειδικευμένων ποικιλιών ενός προϊόντος. Στις πρόσφατες κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής για την εφαρμογή του άρθρου 81 στις συμφωνίες οριζόντιας συνεργασίας, η Επιτροπή θέτει π.χ. τον όρο ότι αν το συνολικό μερίδιο των συνεργαζόμενων επιχειρήσεων είναι σχετικά μικρό (κάτω από 25% για συνεργασίες Ε&Α) και υπό τον όρο ότι οι συμφωνίες δεν περιέχουν ιδιαίτερης σοβαρότητας περιορισμούς, η συνεργασία επιτρέπεται υπό μια ομαδική απαλλαγή (Block Exemption) του άρθρου 101. Πέρα από τη νομοθετική απαγόρευση, υπάρχουν δυο επιπλέον κατηγορίες διαδικασίων/μέτρων που ακολουθούν οι αρχές στην πράξη για την αντιμετώπιση της συμπαιγνίας: Εx ante μέτρα και Εx post μέτρα. Στη συνέχεια θα αναλύσουμε κάθε μία ξεχωριστά. Ex ante: Η ανακοίνωση ποινών στην περίπτωση ανακάλυψης συμπαιγνίας μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας ανασταλτικός παράγοντας για την συμπαιγνία. Οι ποινές αυτές μπορεί να προβλέπουν, πρώτον, την πληρωμή σημαντικών ποσών στις αρχές (χρήματα που πηγαίνουν στον κρατικό προϋπολογισμό) και δεύτερον, την πληρωμή ζημιών (damages) σε ιδιωτικούς φορείς. Οι ποινές μπορεί να είναι πολύ μεγάλες και να φθάνουν μέχρι και το 10% του ετήσιου συνολικού κύκλου εργασιών της επιχείρησης (δηλαδή του κύκλου εργασιών της που περιλαμβάνει όχι μόνο τα εμπλεκόμενα στην υπόθεση προϊόντα αλλά όλα τα προϊόντα της επιχείρησης). Επίσης, οι αρχές ανταγωνισμού μπορούν να αναστείλουν την συμπαιγνία με το να προλάβουν την εμφάνιση στις αγορές δομών ή πρακτικών που διευκολύνουν τη διατήρηση της συμπαιγνιακής συμπεριφοράς. Πιο συγκεκριμένα, αυτό μπορούν να το κάνουν μέσω της: Χ. Μήλλιου, Αθήνα

22 - Δημιουργίας μαύρης λίστας διευκολυντικών πρακτικών (facilitating practices): Μια και η συμπαιγνία διευκολύνεται από κάποιες συγκεκριμένες πρακτικές (οικονομικές αναλύσεις έχουν δείξει από ποιες), οι αρχές ανταγωνισμού μπορούν να απαγορεύσουν κάποιες από αυτές τις πρακτικές και κάποιες άλλες να τις ανεχτούν με εξαιρέσεις σε κάποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις. Με άλλα λόγια, κάποιες πρακτικές θα πρέπει να συμπεριληφθούν σε μια μαύρη λίστα και να απαγορεύονται per se και άλλες θα πρέπει να βρίσκονται υπό το καθεστώς του rule of reason. Πρακτικές που θα πρέπει ίσως να συμπεριληφθούν είναι ανακοινώσεις για τις μελλοντικές τιμές και ποσότητες των επιχειρήσεων, ανταλλαγή πληροφοριών στο επίπεδο επιχειρήσεων και όχι στο επίπεδο κλάδου/αγοράς, resale price maintenance και best price clauses. - Αντιμετώπισης συγχωνεύσεων (θα μιλήσουμε για τη σχέση μεταξύ συγχωνεύσεων και συμπαιγνίας στην Ενότητα 4). Ex post: Οι αρχές ανταγωνισμού μπορεί να ακολουθήσουν διάφορες μεθόδους για την διάλυση ήδη υπάρχουσας συμπαιγνίας. Πιο συγκεκριμένα, μπορούν να ακολουθήσουν τις εξής μεθόδους: - Έκτακτες επιθεωρήσεις (dawn raids): Έκτακτες επισκέψεις για τη συλλογή απτών στοιχείων (hard evidence) για την απόδειξη της ύπαρξης συμπαιγνίας. Λεπτομερείς έρευνες των αρχών ανταγωνισμού, σε συνεργασία με τις αστυνομία, στα κεντρικά γραφεία των επιχειρήσεων που είναι ύποπτες για συμπαιγνία (ακόμη και στα σπίτια των στελεχών τους) μπορούν να οδηγήσουν στην συγκέντρωση πολύ χρήσιμων στοιχείων ( s, πρακτικά συναντήσεων, γραπτά ή ηχογραφημένα στοιχεία, κλπ.). - Προγράμματα Leniency (προγράμματα επιείκειας): Είναι προγράμματα που παρέχουν μερική ή ολική απαλλαγή από τα πρόστιμα για συμπαιγνία όταβν οι επιχειρήσεις συνεργαστούν με τις αρχές ανταγωνισμού. Βασίζονται στην ιδέα ότι τα άτομα που παραβιάζουν τον νόμο μπορεί να ομολογήσουν τις παραβιάσεις τους αν τους δώσουν τα σωστά κίνητρα. Τα προγράμματα αυτά ξεκίνησαν από τις ΗΠΑ το 1978, και επανασχεδιάστηκαν το Δίνουν αυτόματα απαλλαγή στην επιχείρηση που δίνει στοιχεία για συμπαιγνία πριν ξεκινήσει σχετική έρευνα από τις ίδιες τις αρχές ανταγωνισμού όταν αυτή η επιχείρηση είναι η πρώτη που δίνει στοιχεία, δεν αποτελεί τον κύριο οργανωτή της συμπαιγνίας, παύει να συμμετάσχει στη συμπαιγνία και συνεργάζεται πλήρως με τις αρχές ανταγωνισμού των ΗΠΑ. Απαλλαγή κατά περίπτωση δίνεται και στην επιχείρηση που δίνει στοιχεία αφότου έχει ξεκινήσει σχετική έρευνα αν οι αρχές ανταγωνισμού δεν έχουν ήδη αρκετά στοιχεία για την απόδειξη συμπαιγνίας. Τα προγράμματα αυτά έχουν Χ. Μήλλιου, Αθήνα