ΑΝΑΠΑΡΙΣΤΩΝΤΑΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΞΩΟΜΑ ΕΣ: ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΕΚΑΧΡΟΝΩΝ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΩΝ ΠΑΙ ΙΩΝ

Transcript

1 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες ΑΝΑΠΑΡΙΣΤΩΝΤΑΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΞΩΟΜΑ ΕΣ: ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΕΚΑΧΡΟΝΩΝ ΕΛΛΗΝΟΚΥΠΡΙΩΝ ΠΑΙ ΙΩΝ Σταυρούλα Φιλίππου Τµήµα Προδηµοτικής και Κατώτερης ηµοτικής εκπαίδευσης Frederick Institute of Technology ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτή διερευνήθηκαν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις δεκάχρονων Ελληνοκύπριων παιδιών για διάφορες εθνικές εξωοµάδες. Τα αποτελέσµατα κατέδειξαν τον άλλοτε θετικό ή αρνητικό, άλλοτε οµοιόµορφο ή συγκρουσιακό τρόπο µε τον οποίο τα παιδιά αναπαριστούσαν διάφορους λαούς. Αντιµέτωπα συχνά µε έλλειψη πληροφοριών, τα παιδιά επιστράτευαν γνωστικά εργαλεία όπως κάποιους «κανόνες» και το δίπολο «Έλληνες- Τούρκοι» ως µέτρο σύγκρισης σε σχέση µε τα οποίο αξιολογούνταν θετικά ή αρνητικά αντίστοιχα οι άλλοι λαοί. 1. Εισαγωγή Η έννοια της «ευρωπαϊκής διάστασης στην εκπαίδευση» χρησιµοποιείται όλο και περισσότερο τα τελευταία τριάντα χρόνια από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και το Συµβούλιο της Ευρώπης για να υποδηλώσει το ενδιαφέρον τους στην εκπαίδευση των χωρών-µελών τους. Αποτελεί επίσης ένα πολυσυζητηµένο όρο στον ακαδηµαϊκό χώρο, µια και αγγίζει θέµατα ευρωπαϊκής ταυτότητας και πολιτότητας και της σχέση τους µε την εκπαίδευση. Η Κύπρος, µια χώρα στο «περιθώριο» Ευρώπης και µε έντονο ένα πολιτικό πρόβληµα που διαχωρίζει εδώ και δεκαετίες την κοινωνία της, προσπαθεί να ανταποκριθεί στα θέµατα αυτά ως µέλος της ΕΕ. Τα αποτελέσµατα που περιλαµβάνονται στην εργασία αυτή αποτελούν µέρος ευρύτερης έρευνας, πρώτος στόχος της οποίας ήταν η ανάπτυξη και εφαρµογή παρεµβατικού προγράµµατος µε τη χρήση αρχών ευρωπαϊκής διάστασης στα µαθήµατα της Ιστορίας και Γεωγραφίας της Ε τάξης του δηµοτικού σχολείου. Ένας δεύτερος στόχος ήταν η διάγνωση των εθνικών και ευρωπαϊκών ταυτοτήτων των δεκάχρονων Ελληνοκύπριων παιδιών του δείγµατος, καθώς και των σχετικών γεωγραφικών και ιστορικών τους γνώσεων, και η διερεύνηση της πιθανής επίδρασης του παρεµβατικού προγράµµατος στους τοµείς αυτούς. Προκειµένου να επιτευχθεί ο δεύτερος στόχος, αντλήθηκαν θεωρητικές έννοιες από το χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας, ο οποίος είναι ιδιαίτερα δραστήριος στη µελέτη εθνικών/ευρωπαϊκών ταυτοτήτων τα τελευταία 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 905

2 Στ. Φιλίππου είκοσι χρόνια (c.f. Breakwell & Lyons, 1996). Η εργασία αυτή επικεντρώνεται στις κοινωνικές αναπαραστάσεις των παιδιών για ορισµένες εθνικές εξωοµάδες, ως σηµαντική πτυχή των εθνικών/ευρωπαϊκών τους ταυτοτήτων. 2. Θεωρητικό πλαίσιο Η Θεωρία των Κοινωνικών Αναπαραστάσεων (Μoscovici, 1973) τονίζει τη σηµασία των κατασκευών που οι άνθρωποι χρησιµοποιούν για να κατανοήσουν τον κόσµο και να δράσουν και περιλαµβάνει έναν τρόπο θέασης της επικοινωνίας και της καθηµερινότητας και των ανώνυµων γεγονότων που τις συναποτελούν. Η κεντρική της ιδέα είναι ότι «οι άνθρωποι µπορούν να κατανοήσουν τον κοινωνικό κόσµο µέσω εικόνων ή κοινωνικών αναπαραστάσεων που τα µέλη µιας οµάδας µοιράζονται» (Potter, 1996, σ. 121) και ότι η κοινή λογική είναι στην πραγµατικότητα «κατακάθι» προηγούµενης θεωρητικοποίησης για την ψυχολογία και τον εαυτό. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις σχηµατίζουν οργανωµένα συστήµατα αξιών, ιδεών και πρακτικών µέσα από την από κοινού τους πρόσβαση σε αυτές, τα άτοµα µπορούν να κατανοήσουν τη δοµή της κοινωνικής ζωής και να επικοινωνούν µε τους άλλους. Οι αναπαραστάσεις είναι κοινωνικές, όχι µόνο γιατί άτοµα και οµάδες συµβάλλουν σε αυτές, αλλά κυρίως γιατί σχηµατίζονται µέσα από διαδικασίες αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας: το ατοµικό και το κοινωνικό επίπεδο έτσι γεφυρώνονται από τη θεωρία αυτή. Οι αναπαραστάσεις είναι επίσης κοινωνικές διότι µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να ορίσουν µια οµάδα αποτελούµενη από άτοµα που µοιράζονται αναπαραστάσεις για διάφορες πτυχές του κόσµου. Για παράδειγµα, η ιδεολογία του εθνικισµού δηµιουργεί ένα σύστηµα κοινωνικών αναπαραστάσεων που αντιλαµβάνεται τον κόσµο ως πολυεθνικό, όπου η εθνική κοινωνική ταυτότητα και οµάδες γίνονται «φυσικές» κατηγορίες και όπου ο εθνικισµός είναι «κοινότοπος» (banal) (Billig, 1995). Τι γνωρίζουµε όµως για τους τρόπους µε τους οποίους τα παιδιά κατασκευάζουν τις εθνικές τους ταυτότητες, συµπεριλαµβανοµένων και των αναπαραστάσεών τους για διάφορες εθνικές οµάδες; Η ερευνητική ενασχόληση µε τους εθνικούς άλλους στράφηκε αρχικά προς τη µελέτη των στερεοτύπων και υπέδειξε ότι ταυτότητα και στερεότυπα σχηµατίζονται σε πολύ νεαρή ηλικία, ότι αυξάνονται ιδιαίτερα κατά την ηλικία των 6-8 χρονών, και ότι αφορούν αντιλήψεις των παιδιών τόσο για τη δική τους (εσωοµάδαingroup) όσο και για άλλες οµάδες (εξωοµάδες-outgroups). Η αρχική έρευνα στο θέµα όρισε τα στερεότυπα ως την επιλεκτική απόδοση χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων µε οµάδες ανθρώπων µε αξιολογικό τρόπο και την υπερ-γενίκευσή τους, µε στόχο τη δυσφήµιση της εξωοµάδας ή την εξύµνηση της εσωοµάδας (Wetherell, 1996). Τα στερεότυπα θεωρήθηκαν έτσι αρχικά µία ελαττωµατική διαδικασία η οποία πήγαζε από ρατσισµό και επηρέαζε τη συµπεριφορά και τις αντιλήψεις των ατόµων (Klineberg, 1951). Αργότερα η έρευνα «αποενοχοποίησε» τα στερεότυπα υποστηρίζοντας ότι δεν αποτελούν 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 906

3 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες προϊόντα σφαλερών, προκατειληµµένων και ανεπαρκών αντιλήψεων, αλλά ότι υπηρετούν µια γνωστική λειτουργία, ότι δηλαδή βοηθούν τα άτοµα (και τα παιδιά) να απλοποιήσουν τον κόσµο τους µε το να µειώνουν την πολυπλοκότητα των πληροφοριών (Allport, 1954/1979). Ακολούθησε έρευνα, κυρίως από τις θεωρίες της κοινωνικής ταυτότητας και κοινωνικών αναπαραστάσεων, και γύρω από τους κοινωνικούς παράγοντες οι οποίοι συµβάλλουν στο σχηµατισµό της ταυτότητας και των στερεοτύπων. Τέτοια έρευνα φάνηκε να αποδέχεται µια θετική σχέση µεταξύ της γνώσης µε τις στάσεις προς εθνικές εξω- και εσωοµάδες (Johnson, Middleton & Tajfel, 1970; Middleton, Tajfel & Johnson, 1970), µε την υποκειµενική ταύτιση των παιδιών µε την εθνική τους εσωοµάδα (Bennett, Lyons, Sani & Barrett, 1999) και µε την ποικιλία που τα παιδιά αντιλαµβάνονταν να υπάρχει εντός της εσωοµάδας τους (Lyons κ.ά., 1997). Σύµφωνα µε τους Lambert και Klineberg (1967) καθώς και τους Johnson κ.ά. (1970), τα παιδιά στις έρευνές τους φαίνονταν να γνωρίζουν περισσότερα για τους λαούς προς τους οποίους ήταν θετικά, και λιγότερα για όσους αντιπαθούσαν όπως υποστηρίζουν οι Barrett και Short (1992), αυτά τα ευρήµατα υποδεικνύουν επίσης µια πιθανή σχέση µεταξύ γνώσης και στάσης κατά την πρόσκτηση εννοιών που έχουν σχέση µε την εθνικότητα. Για παράδειγµα, όσο περισσότερο Άγγλοι ένιωθαν τα παιδιά, τόση περισσότερη γεωγραφική γνώση της πατρίδας τους είχαν (Barrett, 2000) και η γεωγραφική γνώση των παιδιών συσχετιζόταν µε τα αισθήµατα του πόσο Άγγλοι και Βρεττανοί αισθάνονταν (όταν ελεγχόταν η επίδραση της ηλικίας) (Barrett & Whennell, 1998). Όσον αφορά τις συναισθηµατικές πτυχές της εθνικής ταυτότητας, τα παιδιά εκφράζουν τις προτιµήσεις τους για διάφορους λαούς παρόλη την έλλειψη γνώσεών τους: φαίνεται να συµφωνούν περισσότερο για το ποιες χώρες συµπαθούν ή αντιπαθούν παρά για πληροφορίες ή γεγονότα που τις αφορούν (Bennett κ.ά., 1998). Σχετικές έρευνες έδειξαν επίσης ότι τα παιδιά διαφορετικών ηλικιών ήταν σε διαφορετικό βαθµό αρνητικά προκατειληµµένα απέναντι σε άλλους λαούς σε ποικίλα κοινωνικά πλαίσια (Barrett & Short, 1992; Barrett, Day & Morris, 1990). Άγγλοι µαθητές, για παράδειγµα, συµπαθούσαν περισσότερους τους Γάλλους και Ισπανούς, λιγότερο τους Ιταλούς και ακόµη λιγότερο τους Γερµανούς (Barrett & Short, 1992; Bennett κ.ά., 1998), τους οποίους τα παιδιά συσχέτιζαν µε πόλεµο, όπλα, στρατό και επιθετικότητα (Barrett, Day & Morris, 1990). Επίσης, οι περιγραφές Άγγλων και Ισπανών µαθητών (5-11 χρονών), της εθνικής τους εσωοµάδας γίνονταν λιγότερο θετικές όσο µεγάλωναν, ενώ οι περιγραφές τους των Αµερικανών και Γερµανών γίνονταν πιο θετικές. Στην περίπτωση της Κύπρου, ελάχιστη έρευνα έχει γίνει µε παιδιά και ιδιαίτερα από την οπτική γωνία της κοινωνικής ψυχολογίας. Οι ελάχιστες διαθέσιµες έρευνες υποδεικνύουν τον αρνητικό και στερεότυπο τρόπο µε τον οποίο τα παιδιά αντιµετωπίζουν διάφορες εθνικές εξωοµάδες (Κουτσελίνη κ.ά., 2002), και ιδιαίτερα τους Τούρκους τους οποίους αντιλαµβάνονται ως εχθρούς (Spyrou, 2002). Ένα από τα συµπεράσµατα του Spyrou 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 907

4 Στ. Φιλίππου (2002) ήταν ότι ο κυρίαρχος άλλος έναντι του οποίου τα Ελληνοκύπρια παιδιά κατασκεύαζαν τις δικές τους εθνικές ταυτότητες ήταν οι Τούρκοι, τους οποίους µπορούσαν να απεικονίσουν µε λεπτοµερή τρόπο. Με τις µεθοδολογικές επιλογές της παρούσας εργασίας επιχειρείται να δοθεί «φωνή» στα παιδιά ώστε να εκφράσουν τις αναπαραστάσεις τους χρησιµοποιώντας ως ερευνητικό εργαλείο την «εθνική ιεράρχηση», η οποία έχει συχνά περιληφθεί σε έρευνες για τις διαοµαδικές σχέσεις, όχι όµως σε έρευνες µε παιδιά (Verkuyten & Kinket, 2000). 3. Μεθοδολογία Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται δεδοµένα από ερωτηµατολόγια που δόθηκαν σε 140 δεκάχρονα παιδιά και από οµαδικές συνεντεύξεις εστιάσεως από δείγµα των παιδιών αυτών πριν την εφαρµογή του παρεµβατικού προγράµµατος ευρωπαϊκής διάστασης το εκέµβριο του 2000 σε 4 σχολεία της Λάρνακας. Σχολεία και παιδιά επιλέγηκαν µε βάση το ενδιαφέρον των δασκάλων τους να συµµετέχουν στην έρευνα. Τα παιδιά κάθε οµάδας κλήθηκαν να ανταποκριθούν σε ερωτήσεις αξιολόγησης και ιεράρχησης 13 εθνικών εξωοµάδων και να αιτιολογήσουν τις επιλογές τους. Οι εθνικές εξωοµάδες (Έλληνες, Άγγλοι, Γάλλοι, Αµερικάνοι, Ρώσοι, Ισραηλινοί, Ιάπωνες, Ελβετοί, Γερµανοί, Βούλγαροι, Άραβες, Τσιγγάνοι και Τούρκοι) επιλέγηκαν ώστε να αντικατοπτρίζουν τις οµάδες που αναφέρονταν στο επίσηµο αναλυτικό πρόγραµµα και εγχειρίδια Ιστορίας και Γεωγραφίας καθώς και στο παρεµβατικό πρόγραµµα. ύο ερωτήµατα διερευνούσαν τη γενική στάση των παιδιών απέναντι σε 6 εξωοµάδες και το βαθµό στον οποίο θα δέχονταν να µοιραστούν το θρανίο τους στην τάξη µε παιδί συγκεκριµένης εθνικότητας. Τα παιδιά µπορούσαν να κυκλώσουν πέντε βαθµίδες αρέσκειας, από το «καθόλου» (0) µέχρι το «πάρα πολύ» (4). Παρόµοια διαδικασία ακολουθήθηκε και στις συνεντεύξεις υπό µορφή έργων κατά τα οποία τα παιδιά (2 αγόρια και 2 κορίτσια) χειρίζονταν καρτέλες στις οποίες αναγράφονταν οι εθνικότητες και οι βαθµίδες, έτσι ώστε µέσα από τη συζήτησή τους να αποκαλύπτουν τον τρόπο µε τον οποίο αναπαριστούσαν την κάθε εθνικότητα. Η µεθοδολογική επιλογή ηµι-δοµηµένων οµαδικών συνεντεύξεων έγινε και πάλι µε βάση τη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, για την οποία στάσεις και κοινωνικές αναπαραστάσεις είναι στενά συνδεδεµένες: «οι πρώτες έχουν τις δεύτερες ως προϋπόθεση. Μπορούµε να είµαστε ευνοϊκοί ή όχι απέναντι σε κάτι, µόνο αφού το αντιληφθούµε και αξιολογήσουµε µε διαφορετικό τρόπο» (σσ ). Ο Moscovici (1988) απαντά µε αυτό τον τρόπο προκειµένου να διαχωρίσει τους δύο όρους σε όσους τους εξισώνουν, τονίζοντας ότι δεν µπορούµε να χρησιµοποιούµε το πρώτο χωρίς το δεύτερο. Η θεωρία αυτή τονίζει ακριβώς την εξάρτηση των αξιολογήσεων και στάσεων των ατόµων πάνω σε ευρέως διαδεδοµένες αναπαραστάσεις για το πώς λειτουργεί ο κόσµος, καθώς παράγονται µέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση και τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης (Potter, 1996). Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει άµεση σχέση µεταξύ στάσεων και της πραγµατικότητας ή των 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 908

5 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες ανθρώπων, αλλά οι πρώτες διαµεσολαβούνται µέσω των κοινωνικών αναπαραστάσεων ώστε να σχηµατιστούν εικόνες των δεύτερων. Μια σηµαντική συνέπεια αυτής της άποψης είναι ότι δεν µπορούν να υπάρχουν στάσεις απέναντι σε οµάδες ανθρώπων (π.χ. εθνικές) χωρίς κάποιου είδους γνώση, κάποια στοιχεία κοινωνικής αναπαράστασης που να τις υποβαστάζουν. Η πράξη της απόκτησης γνώσης δε λαµβάνει χώρα στο κενό, αλλά «υπάρχει και µπορεί να αναγνωριστεί µόνο από το αποτέλεσµά της, από το τι κατευθύνεται προς τους άλλους και διατηρείται. Οι νοητικές καταστάσεις που µοιράζονταικοινοποιούνται, δεν παραµένουν νοητικές καταστάσεις, γίνονται αντικείµενο επικοινωνίας, σχηµατίζονται, τείνουν να γίνονται ύλη, αντικείµενα» (Moscovici, 1988, σ.230). Σε αυτή την έρευνα, ενώ τα παιδιά συνοµιλούσαν και συζητούσαν για να επικοινωνήσουν τη γνώµη τους και να δικαιολογήσουν τις στάσεις τους απέναντι στις διάφορες εθνικές οµάδες, αποκάλυπταν και πώς τις αναπαριστούσαν. Τα ποσοτικά και ποιοτικά δεδοµένα αναλύθηκαν µε τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS 10.0 και του πακέτου Atlas.ti αντίστοιχα. 4. Αποτελέσµατα Η ρητορική των παιδιών, όπως οικοδοµείται από την ανάλυση των ποσοτικών και ποιοτικών δεδοµένων, περιλάµβανε απόψεις, γνώσεις, ιδέες, στερεότυπα και στάσεις που φανέρωναν κάποια αναδυόµενα στοιχεία των κοινωνικών τους αναπαραστάσεων για τις εθνικές εξωοµάδες. Αξιολογώντας τους εθνικούς άλλους Προκειµένου να διαµορφωθεί µια γενικότερη άποψη των στοιχείων αυτών, εξετάστηκε πρώτα πώς τα παιδιά αξιολογούσαν τις εθνικές εξωοµάδες στο ερωτηµατολόγιο. Η αξιολόγηση των λαών από τα παιδιά υπέδειξε πόσο τους «άρεσε» κάθε εξωοµάδα: Πίνακας 1 Βαθµός στον οποίο εθνικές εξωοµάδες άρεσαν στα παιδιά Σειρά ήλωση Προ-τεστ ΜΟ ΤΑ 1 Έλληνες Γάλλοι Ελβετοί Γερµανοί Βούλγαροι Τούρκοι Οι Έλληνες ήταν ο λαός που τα παιδιά δήλωσαν ότι τους άρεσε περισσότερο, ακολουθούµενοι από τους Γάλλους. Οι Τούρκοι ήταν στο άλλο άκρο, αφού ήταν ο λαός 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 909

6 Στ. Φιλίππου για τον οποίο τα περισσότερα παιδιά δήλωσαν ότι δεν τους άρεσε καθόλου. Οι Βούλγαροι, Γερµανοί και Ελβετοί επίσης δεν ήταν ιδιαίτερα αρεστοί. Αυτή η σειρά προτίµησης παρέµεινε η ίδια ανάµεσα και στις 13 εθνικότητες που περιλάµβανε το δεύτερο σχετικό ερώτηµα, το οποίο ζητούσε από τα παιδιά να υποδείξουν το βαθµό στον οποίο θα ήθελαν να µοιραστούν το θρανίο τους στην τάξη µε ένα παιδί συγκεκριµένης εθνικότητας. Η σειρά όλων των λαών παρουσιάζεται στον πιο κάτω πίνακα από τον µεγαλύτερο στο µικρότερο µέσο όρο: Πίνακας 2 Βαθµός στον οποίο τα παιδιά ήταν διατεθειµένα να µοιραστούν το θρανίο τους µε ένα Σειρά ήλωση Προ-τεστ MΟ ΤΑ 1 Έλληνα Άγγλο Γάλλο Αµερικανό Ρώσο Ισραηλινό Ιάπωνα Ελβετό Γερµανό Βούλγαρο Τσιγγάνο Άραβα Τούρκο Οι απαντήσεις έδειξαν ότι οι Έλληνες ήταν ξεκάθαρα και επανειληµµένα η πιο αρεστή οµάδα στο δείγµα αυτή η προτίµηση ίσως υποδεικνύει «εύνοια για την εσωοµάδα» (ingroup favouritism), αφού τα παιδιά αργότερα αποκάλυψαν ότι ένιωθαν µέρος της συγκεκριµένης εθνικής οµάδας. Οι Τούρκοι ήταν και πάλι στην τελευταία θέση. Οι Άγγλοι, Γάλλοι, Αµερικάνοι και Ρώσοι ήταν οι επόµενοι πιο αρεστοί λαοί (µετά τους Έλληνες), ενώ οι Γερµανοί, Βούλγαροι, Τσιγγάνοι και Άραβες ήταν οι λιγότερο αρεστοί (πριν τους Τούρκους). Παρόλο που και οι Γερµανοί συσχετίζονταν από τα παιδιά αυτής της έρευνας µε όπλα και επιθετικότητα, οι Τούρκοι ήταν αυτοί που τοποθετούνταν πάντα στο τέλος της ιεράρχησης. Αυτό το εύρηµα φαίνεται να επιβεβαιώνει το «σύνδροµο του εχθρού» (enemy effect) που εντοπίστηκε µεταξύ Ελλήνων, Τούρκων και Άγγλων µαθητών από τους Buchanan-Barrow κ.ά. (1999): τα παιδιά έδειχναν µεγαλύτερη αρνητικότητα προς την εξωοµάδα που παραδοσιακά αναπαρίσταται ως ο «εχθρός» από τη δική τους εσωοµάδα. Αυτό φαίνεται και από τον πολύ µικρό µέσο όρο και τυπική απόκλιση για τους Τούρκους στους πιο πάνω πίνακες. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 910

7 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες Γεωπολιτικές οµαδοποιήσεις των εθνικών εξωοµάδων Για να κατανοηθούν σε µεγαλύτερο βάθος οι στάσεις των παιδιών, καθώς και εάν τα παιδιά οµαδοποιούσαν συγκεκριµένες εθνικές οµάδες µεταξύ τους, τα ερωτήµατα αυτά υποβλήθηκαν σε παραγοντική ανάλυση. Για την εξαγωγή των κατηγοριών χρησιµοποιήθηκε η ανάλυση σε κύριες συνιστώσες, που ακολουθήθηκε από περιστροφή varimax. Επιπρόσθετα, υπολογίστηκε ο µέσος όρος για κάθε κατηγορία προκειµένου να διαφανεί ο τρόπος µε τον οποίο τα παιδιά ιεραρχούσαν τις πιθανές οµάδες λαών. Η παραγοντική ανάλυση επισήµανε πέντε παράγοντες, που περιλάµβαναν όλες τις δηλώσεις των δύο ερωτηµάτων και ερµήνευαν το 64.71% της διασποράς. Τα ποσοστά διασποράς που ερµήνευαν οι πέντε αυτοί παράγοντες ήταν 6.81%, 7.87%, 34.50%, 9.67% και 5.85% αντίστοιχα. Ο πιο κάτω πίνακας δείχνει τους πέντε παράγοντες µε τη σειρά που προκύπτει από το µέσο όρο για κάθε παράγοντα. Πίνακας 3 Οµαδοποιήσεις εθνικών εξωοµάδων Παράγοντες Εθνικές εξωοµάδες ΜΟ ΤΑ Έλληνες Έλληνες, Έλληνα Αγγλοσάξωνες Άγγλο, Αµερικάνο υτικοευρωπαίοι Γάλλους, Γάλλο, Γερµανοί, Γερµανό, Ελβετοί, Ελβετό Ανατολικοευρωπαίοι, Ασιάτες, Μέση Ανατολή Ρώσο, Ιάπωνα, Άραβα, Ισραηλινό, Βούλγαρο, Βούλγαροι, Τσιγγάνο Τούρκοι Τούρκοι, Τούρκο Ο πίνακας υποδεικνύει ότι τα παιδιά έτειναν να διαφοροποιούν τις εθνικές οµάδες µεταξύ τους και να τις «οµαδοποιούν» σε κατηγορίες οι οποίες ακολουθούσαν παραδοσιακάγεωπολιτικά και πολιτισµικά κριτήρια, µε τους Έλληνες, Αγγλο-Αµερικανούς και υτικοευρωπαίους να είναι περισσότερο αρεστοί και τους λαούς από την Aνατολική Ευρώπη, Ασία και Μέση Aνατολή να είναι λιγότερο αρεστοί. Ανάµεσα στους τελευταίους, οι Τούρκοι σχηµάτιζαν µια ξεχωριστή και ακόµη λιγότερο αρεστή οµάδα. Γιατί όµως προέκυπταν τέτοιες αξιολογήσεις και πώς αναπαριστούσαν τα παιδιά την κάθε οµάδα; Η ανάλυση των ποιοτικών δεδοµένων στόχευε ακριβώς στο να ρίξει φως σε αυτά τα ερωτήµατα. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 911

8 Στ. Φιλίππου Κατανοώντας τις αναπαραστάσεις για τους εθνικούς άλλους Σε µία από τις πρώτες εξελικτικές και διεθνείς έρευνες των αντιλήψεων των παιδιών για τους λαούς «ξένων» εθνικοτήτων οι Lambert και Klineberg (1967) βρήκαν ότι οι αντιλήψεις αυτές περιλάµβαναν ποικίλα περιγραφικά χαρακτηριστικά που αφορούσαν την εµφάνιση, το ντύσιµο, τη γλώσσα, τις συνήθειες, το χαρακτήρα, τα πολιτικά και θρησκευτικά τους πιστεύω και υλική ιδιοκτησία. Στις συνεντεύξεις που έγιναν για αυτή την έρευνα, µέσω των συναισθηµατικών προσεγγίσεων των παιδιών προς τους λαούς, αναδύθηκαν κάποια περιγραφικά στοιχεία των αναπαραστάσεών τους, που περιλάµβαναν τέτοια χαρακτηριστικά και φανέρωναν από προκατάληψη µέχρι ενθουσιασµό. Παρόλη την περιορισµένη γνώση τους για αρκετούς λαούς, τα παιδιά εξέφραζαν τις απόψεις τους µε βεβαιότητα. Ευρήµατα προηγούµενων ερευνών ότι τα παιδιά φαίνονταν να γνωρίζουν περισσότερα για τους λαούς που συµπαθούσαν και λιγότερα για όσους αντιπαθούσαν (π.χ. των Lambert & Klineberg, 1967) δεν επιβεβαιώθηκαν στην εργασία αυτή. Αντίθετα, τα παιδιά µπορούσαν να παρέχουν περισσότερες πληροφορίες για τους Τούρκους, Γερµανούς και Τσιγγάνους, τους οποίους αξιολογούσαν αρνητικά, παρά για λαούς προς τους οποίους ήταν πιο θετικά, όπως τους Γάλλους και τους Άγγλους. Οι Johnson, Middleton και Tajfel (1970) επίσης βρήκαν ότι η σχέση µεταξύ στάσεων και γνώσης ήταν καµπυλόγραµµη: τα παιδιά γνώριζαν περισσότερα για τις χώρες που τους άρεσαν παρά για όσες δεν τους άρεσαν, αλλά ήξεραν τα λιγότερα για όσες χώρες είχαν ουδέτερα συναισθήµατα. Η ανάλυση των συνεντεύξεων ανέδειξε επίσης διάφορα αναπαραστασιακά στοιχεία για κάθε λαό. Παρόλο που η ανάλυση αυτή ήταν κυρίως περιγραφική (ένα χαρακτηριστικό της πρώιµης έρευνας για τα στερεότυπα κατά τις δεκαετίες του 20 και 30), θεωρήθηκε αναγκαία µια και η ποιοτική έρευνα στην Κύπρο για το θέµα αυτό είναι περιορισµένη. Η περιγραφή αυτή µπορεί να αποτελέσει µια βάση από την οποία µπορούµε να αρχίσουµε να κατανοούµε τις αναπαραστάσεις δεκάχρονων παιδιών, τις οποίες διακρίνω στη συνέχεια της εργασίας σε αµφιλεγόµενες-συγκρουσιακές και οµοιογενείς στηριζόµενη στη διάκριση του Μoscovici (1988) µεταξύ «ηγεµονικών», «χειραφετηµένων» και «πολεµικών» αναπαραστάσεων (c.f. Breakwell, 2001; Jost & Ignatow, 2001). Οι «πολεµικές» αναπαραστάσεις παράγονται µε κοινωνική σύγκρουση και δεν είναι από κοινού αποδεκτές από την κοινωνία, αλλά καθορίζονται από ανταγωνιστικές σχέσεις µεταξύ των µελών της. Με τις «ηγεµονικές» αναπαραστάσεις συµφωνούν όλα τα µέλη µιας δοµηµένης οµάδας και είναι οµοιόµορφες και πιεστικές (Breakwell, 2001). Σε ορισµένες περιπτώσεις λοιπόν, οι αναπαραστάσεις των παιδιών ήταν αµφιλεγόµενεςσυγκρουσιακές, δηλαδή περιλάµβαναν συγκρουόµενες απόψεις για τον ίδιο λαό. Σε άλλες περιπτώσεις οι απόψεις των παιδιών ήταν οµοιογενείς: δεν υπήρχαν διαφωνίες µεταξύ των παιδιών 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 912

9 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες Οι αναπαραστάσεις των Άγγλων, Ιαπώνων, Ρώσων, Βούλγαρων και Αµερικανών ήταν αµφιλεγόµενες, αφού τα παιδιά αναφέρονταν σε συγκρουόµενα αναπαραστασιακά στοιχεία. Οι διαφωνίες για τους εν λόγω λαούς πήγαζαν κυρίως από το διαφορετικό ρόλο που έχει σήµερα ο κάθε λαός σε σύγκριση µε το παρελθόν. Ιδιαίτερα για τους Άγγλους, τα παιδιά ήταν ενθουσιώδη για τον «καλό τους πολιτισµό» και αναφέρθηκαν στους µεγάλους αριθµούς Ελληνοκυπρίων µεταναστών (µεταξύ των οποίων και οι συγγενείς τους), καθώς και στη σηµασία των Άγγλων τουριστών για την οικονοµία της Κύπρου. Παρ όλα αυτά, σχεδόν όλες οι οµάδες έκαναν κάποια στιγµή αναφορά στο αποικιακό παρελθόν της Κύπρου: «έκαναν πόλεµο στην Κύπρο και µας κρατούσαν σε φυλακές το 59» και σε παραδείγµατα «προδοσίας» από τους Άγγλους κατά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο: «µας είπαν να πολεµήσουµε την Ιταλία µαζί και να µας αφήσουν ελεύθερους και που ρίξαµε την Ιταλία στη θάλασσα, µας είπαν ψέµατα και µας σκλάβωσαν». Παρόλες αυτές τις αρνητικές απόψεις όµως, οι Άγγλοι ήταν από τους πιο συµπαθείς λαούς όταν αξιολογούνταν από τα παιδιά τόσο στο ερωτηµατολόγιο όσο και στις συνεντεύξεις. Στην περίπτωση των Ιαπώνων, τα παιδιά δεν µπορούσαν να παρέχουν πολλές πληροφορίες και τους χαρακτήρισαν «έξυπνους» και «επιστήµονες» µε σηµαντικές «εφευρέσεις» από τις οποίες επωφελούµαστε όλοι. Για παράδειγµα, «τα παραπάνω αυτοκίνητα είναι από τη χώρα τους που έρχονται». Τα παιδιά θεωρούσαν ότι οι Ιάπωνες «έχουν πολλά καλά στη χώρα τους», ότι είναι φιλικοί αλλά ότι είχαν ορισµένα άσχηµα έθιµα. εν τους άρεσε επίσης η εµφάνισή τους λόγω των µατιών (σχιστά) και της γλώσσας τους («τσι τσίο τσι»). Κάποια παιδιά τους παραλλήλισαν µε τους Τούρκους ως προς τη µεγάλη δύναµη που έχουν ως χώρα, χωρίς όµως να κάνουν συγκεκριµένη αναφορά στο Β Παγκόσµιο πόλεµο. Συγκρουόµενες απόψεις προέκυψαν επίσης για τους Ρώσους: κάποια παιδιά θεωρούσαν ότι έχουν «καλή ανατροφή», ενώ άλλα αναφέρθηκαν στους Ρώσους τουρίστες ως ανθρώπους που πηγαίνουν στα κλαµπ και δίνουν κακό παράδειγµα στους Κυπρίους ή που «όταν πηγαίνουν έξω κάνουν τρέλες». Κάποια παιδιά τους παραλλήλισαν µε τους Έλληνες διότι «µας βοηθούν σαν να είναι συµπατριώτες µας», «σαν την Ελλάδα». Άλλα παιδιά πίστευαν ότι «δεν είναι τόσο φίλοι µας» και µερικά τους συνέδεαν µε πόλεµο και σκοτωµούς (που ήταν τότε στις ειδήσεις). Οι Βούλγαροι προκάλεσαν σύγχυση. Οι θετικές εµπειρίες συγγενών των παιδιών που πήγαν στη Βουλγαρία για ιατρική περίθαλψη ή τουρισµό έρχονταν σε σύγκρουση µε εκείνες ατόµων που έπεσαν «θύµατα» κλοπής, εξύβρισης ή κακής συµπεριφοράς κατά την επίσκεψή τους. Για παράδειγµα, «έχει µιαν αγορά κατεβαίνεις κάτω πρέπει να έχεις τα χέρια σου έτσι [κοντά στο σώµα] να µη σου τα κόψουν, είδαν σε και φορείς δαχτυλίδι, εδώ, θα σου κόψουν το χέρι σου, ή εδώ ή εδώ...». Έτσι κάποιοι µαθητές ήταν πεπεισµένοι ότι «δεν είναι όλοι αλυπόλυτοι...δεν είναι όλοι ο Βούλγαροι το ίδιο Ας πούµε µπορεί ένας να µην είναι καλός, ένας άλλος όµως να είναι πολύ καλός» ενώ άλλοι µαθητές ότι «δεν είναι καλοί», «είναι σαν τους γύφτους» ή «µάγους». 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 913

10 Στ. Φιλίππου Η συζήτηση για τους Αµερικάνους επίσης κατέληξε σε ποικιλία πληροφοριών γι αυτούς. Υπήρχαν αναφορές γι αυτούς και τον πολιτισµό τους ως «καλοί», µε «καλές συνήθειες», φαγητό και γλώσσα ίδια µε αυτή των Άγγλων («αν και την προφέρουν λίγο διαφορετικά»). Τους θεωρούσαν διασκεδαστές και ψυχαγωγούς: «Είναι αστείοι, διασκεδάζουν...διασκεδάζουν τον άλλο, τον κάνουν να γελά, στα έργα που βλέπουµε». Η αναπαράσταση των παιδιών για τους Αµερικάνους περιλάµβανε το ότι είναι πλούσιοι και ζουν σε µια µεγάλη χώρα, παρόλο που για κάποια παιδιά αυτά ήταν λόγοι για να τους αντιπαθούν: «Επειδή είναι η πιο µεγάλη χώρα, κάνει ό,τι θέλει µε τις άλλες χώρες» ή «µπορεί να εκµεταλλευτεί». Τα παιδιά ανέφεραν επίσης ότι «έχουν τα περισσότερα όπλα»: «...νοµίζουν ότι είναι µε τη δύναµη που µιλούν και έχουν πολλά πολεµικά είδη» και «δεν είναι καλοί, κάνουν συνέχεια πολέµους». Μερικά παιδιά τους θεωρούσαν εν µέρει υπεύθυνους για το κυπριακό πρόβληµα: «δεν ξέρω, ίσως να έχω λίγο µίσος γι αυτούς, γιατί είναι εκείνοι που έκαναν την ΕΟΚΑ Β που έκαναν το πραξικόπηµα και µε το Πολυτεχνείο...οι Αµερικάνοι έβαλαν τους Έλληνες να κάνουν αυτό». Άλλοι χαρακτηρισµοί εναντίον τον Αµερικανών τους αναπαριστούσαν ως περήφανους, πεισµατάρηδες, εξυπνάκιες, εγωιστές και «ότι ξεπέρασαν τα όρια». Για τις εθνικές οµάδες που περιγράφηκαν πιο πάνω τα παιδιά δεν είχαν οµοιογενείς απόψεις. Για τους υπόλοιπους λαούς είχαν, παρόλο που για κάποιους οι απόψεις αυτές ήταν θετικές ενώ για άλλους αρνητικές. Για τους Γάλλους η αναπαράσταση ήταν οµοιογενής και θετική, αφού οι µαθητές ανέφεραν µόνο θετικές γνώσεις και στάσεις απέναντί τους. Η µόνη αµφιβολία των παιδιών ήταν η γαλλική γλώσσα, την οποία θεωρούσαν «λίγο δύσκολη» και «νεκατωµένη». Πέρα απ αυτό, τα παιδιά έκαναν αναφορά στον τουρισµό από τη Γαλλία στην Κύπρο, καθώς και στο καλό φαγητό, πολυάριθµα αξιοθέατα, φιλοξενία και ευγένεια των Γάλλων για να δικαιολογήσουν τις θετικές τους αξιολογήσεις. Παρόλο που οι αναφορές στους Ελβετούς ήταν επίσης θετικές, οι αναπαραστάσεις των παιδιών, όπως παραδέχονταν ήταν φτωχές: («εν ξέρουµε πολλά για τον τρόπο ζωής τους, γι αυτούς. εν έχουµε µάθει» και αναφέρθηκαν σε αυτή ως µια «ωραία» χώρα µε «πολλούς τουρίστες». Οι απόψεις των παιδιών για τους Ισραηλίτες ήταν απρόσµενα οµόφωνα θετικές, κυρίως επειδή τα παιδιά θεωρούσαν ότι «πιστεύουν στην ίδια θρησκεία µε µας». Αυτή η αντίληψη πήγαζε από τη γνώση τους ότι ο Χριστός είχε ζήσει στη χώρα τους και από τις επισκέψεις κάποιων παιδιών στους Αγίους Τόπους. Τα παιδιά είχαν επίσης θετικές εµπειρίες από συγγενείς που είχαν µεταβεί στο Ισραήλ για ιατρική περίθαλψη. Τέλος, τα παιδιά οικοδόµησαν οµοιογενείς αναπαραστάσεις για τους Γερµανούς, Τσιγγάνους, Άραβες και Τούρκους, αφού ήταν οµόφωνοι ως προς τις αρνητικές τους στάσεις απέναντι στις τέσσερις αυτές οµάδες. Οι Γερµανοί «είναι στους κακούς», είπαν οι µαθητές, λόγω όσων έκαναν κατά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, που περιλάµβανε το ότι «έκαναν πόλεµο εναντίον της Ελλάδας και της Κύπρου» και λόγω του ότι 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 914

11 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες «περηφανεύονται» για τη δύναµή τους «όπως τους Αµερικάνους». Με παρόµοιο τρόπο εκφράστηκαν µόνο αρνητικά τα παιδιά και εναντίον των Τσιγγάνων, µια οµάδα για την οποία µίλησαν πάρα πολύ. Τα παιδιά τους αντιλαµβάνονταν ως «µαζούτ» (δηλαδή βλάκες), «µαύρους», «φτωχούς» µε πολύ ανθυγιεινό τρόπο ζωής: «έρχονται µε µαύρα πόδια, επειδή όλη µέρα είναι µέσα στους δρόµους παίζουν µε γυµνά τα πόδια τους», «µπορεί να µυρίζουν να µην κάνουν µπάνιο», «έρχονται µε άσχηµα ρούχα, όχι όπως εµάς έτσι καλά», «µένουν σε τσαντίρια, δε µένουν σε σπίτια, που έχουν πάρα πολλές αρρώστιες» και γενικά δεν είναι καθαροί αφού «όπου βρίσκουν πηγαίνουν και κοιµούνται, τρώνε από µέσα στα...κάλαθο...τα αποφάγια µας». Σχολιάστηκε επίσης η συµπεριφορά τους. Τα παιδιά εξήγησαν ότι κλέβουν, παίρνουν ναρκωτικά, οι γυναίκες Τσιγγάνες καπνίζουν και ότι «έµαθαν να συµπεριφέρονται στους άλλους µε κακό σύστηµα». Οι Άραβες χαρακτηρίστηκαν επίσης «µαύροι» και «βρώµικοι». Η ρητορική των παιδιών για άλλους λαούς, όπως έχουν δείξει τα πιο πάνω παραδείγµατα, κάλυπταν ένα φάσµα απόψεων από λεκτική βία µέχρι «αφελείς» και υπεργενικευµένες εκτιµήσεις «καλοσύνης». Παρόλ αυτά, η σχέση µεταξύ θετικών και αρνητικών αναπαραστάσεων δεν ήταν ανάλογη µε τη θέση που έδιναν τα παιδιά στην αξιολόγηση και ιεράρχηση των οµάδων. Για παράδειγµα, παρόλο που οι αναπαραστάσεις για τους Άγγλους και τους Αµερικάνους περιλάµβαναν και αρνητικές πληροφορίες, η θέση τους σε σχέση µε τις άλλες εθνικότητες υποδείκνυε ότι ήταν πιο αρεστοί από τους Ελβετούς ή τους Ισραηλινούς, για τους οποίους τα παιδιά ανέφεραν µόνο θετικές πληροφορίες. Αυτό µπορεί να φαίνεται ως ασυµφωνία µεταξύ γνώσης και στάσης, µπορεί όµως να υποδεικνύει ακριβώς ότι στις κοινωνικές αναπαραστάσεις τα δύο είναι αλληλένδετα, µε πιο ισχυρή την εµφάνιση της στάσης µεταξύ των παιδιών. Μία άλλη εξήγηση, και σε συνάρτηση µε αυτό το εύρηµα, ήταν ότι κατά τη διάρκεια των συζητήσεών µας, τα παιδιά εξηγούσαν γιατί αντιπαθούσαν ή συµπαθούσαν κάθε εθνική εξωοµάδα. Οµαδοποίησα τις εξηγήσεις τους σε «κανόνες» τους οποίους τα παιδιά εφάρµοζαν για να καταλήξουν σε αποφάσεις και στους οποίους έδωσα τη µορφή συνεχών µεταξύ αντίθετων άκρων: οικειότηταανοικειότητα, οµοιότητα-ανοµοιότητα, οφέλη και πλεονεκτήµατα-απειλή και κίνδυνος, θετικά-αρνητικά χαρακτηριστικά. Τα παιδιά έτειναν να είναι πιο θετικά προς κάθε οµάδα όταν ένιωθαν ότι γνώριζαν περισσότερα γι αυτή, όταν αντιλαµβάνονταν την εξωοµάδα ως όµοια µε τη δική τους εσωοµάδα, όταν θεωρούσαν ότι µπορούσαν να αποκοµίσουν κάποια οφέλη από την εξωοµάδα (σε προσωπικό ή εθνικό επίπεδο) και όταν είχαν κάποια στερεοτυπική γνώση θετικών χαρακτηριστικών της συγκεκριµένης εξωοµάδας. Οι κανόνες αυτοί υπέδειξαν ότι οι αποφάσεις των παιδιών δεν ήταν τυχάρπαστες, ότι υπήρχε µια λογική πίσω από αυτές, ότι τα παιδιά αναλάµβαναν ενεργό ρόλο και «αυτόνοµη δράση» (agency) στην οικοδόµηση των αναπαραστάσεων αυτών και ότι επιστράτευαν γνωστικές στρατηγικές απλοποίησης των διαθέσιµων πληροφοριών και διευκόλυνσης της σκέψης τους (Philippou, 2004). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 915

12 Στ. Φιλίππου Όταν ο «άλλος» είναι ο «αδελφός» και ο «εχθρός» Από τους τέσσερις κανόνες που αναφέρθηκαν πιο πάνω, ο πρώτος κανόνας δεν ίσχυε στην περίπτωση των Τούρκων, για τους οποίους τα παιδιά είχαν πολλές γνώσεις αλλά αξιολογούσαν αρνητικά κάνοντας αναφορά στο κυπριακό πρόβληµα: «µας έπιασαν τη µισή µας πατρίδα και µας εκβιάζουν...δεν µπορούµε να γυρίσουµε πίσω», «µας έπιασαν τις εκκλησίες τις έκαναν στάβλους», «έχουν άλλη πίστη», «είναι απολίτιστοι», «ήρθαν οι Τούρκοι όχι για ειρηνικούς αλλά για πολεµικούς σκοπούς, αντί µε άσπρα περιστέρια και µε αγάπη, ήρθαν µε µίσος και µε πόλεµο, µε φωτιές», «µισώ τους...παίζουν τους έξυπνους», «η Τουρκία πήρε Τούρκους έποικους στα κατεχόµενα και δεν γνώριζαν το µπάνιο, σκότωναν τους άλλους,...λήστευαν, έκαναν καταστροφές», «θα αντιµετωπίσουµε [µέσα στην ΕΕ] την Τουρκία και τους άλλους εχθρούς µας». Επίσης ο δεύτερος κανόνας έβρισκε ιδιαίτερη εφαρµογή στην περίπτωση των Ελλήνων, τους οποίους τα παιδιά αξιολογούσαν θετικά εξηγώντας ότι «είναι σαν κι εµάς», «είναι σαν να είµαστε αδέλφια». Έτσι οι Έλληνες τοποθετούνταν στο άλλο άκρο της ιεραρχίας. Τα παιδιά µίλησαν µε ενθουσιασµό, αφού η «ελληνικότητα» ορίστηκε µε φυσικούς όρους συγγένειας («αδέλφια») και δεσµών αίµατος («έχουµε το ίδιο αίµα»), καθώς και µε κοινά εθνοπολιτισµικά, θρησκευτικά και ιστορικά στοιχεία (Philippou, 2005). ιαφάνηκε λοιπόν ότι ο εικονικός πυρήνας της κοινωνικής αναπαράστασης σχηµάτιζε ένα διπολικό αντίθετο στα θετικά και αρνητικά άκρα του οποίου βρίσκονταν οι Έλληνες και οι Τούρκοι αντίστοιχα (Φιλίππου, 2003) εύρηµα το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Ο εικονικός πυρήνας είναι σηµαντική έννοια για τη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων και αναφέρεται σε «µια εικονική δοµή που αναπαράγει µια εννοιολογική δοµή µε ορατό τρόπο» (Moscovici, 1981 όπως αναφέρεται στο Lloyd & Duveen, 1992, σ. 22). Οι Lloyd και Duveen (1992) εντόπισαν ένα τέτοιο δίπολο στη µελέτη τους για το κοινωνικό φύλο στο προσχολικό περιβάλλον και υποστήριξαν ότι το δίπολο δύο αντίθετων φύλων µπορεί να λειτουργεί ως µηχανισµός απλοποίησης του κοινωνικού κόσµου. 5. Μελλοντικές ερευνητικές κατευθύνσεις Τα αποτελέσµατα και η συζήτησή τους πιο πάνω υποδεικνύουν αριθµό ερευνητικών κατευθύνσεων. Μελλοντική έρευνα θα µπορούσε να διερευνήσει κατά πόσο διαφοροποιούνται οι αναπαραστάσεις σε διάφορες ηλικίες. Τέτοια έρευνα -µερικά χρόνια µετά την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ- θα παρείχε συγκριτικά δεδοµένα µε εκείνα της παρούσας έρευνας (που συλλέγηκαν το εκέµβριο του 2000) και θα έριχνε φως στον τρόπο µε τον οποίο τα παιδιά διαπραγµατεύονται το µεταβαλλόµενο κοινωνικό πλαίσιο. Για παράδειγµα, η έρευνα των Κουτσελίνη κ.ά. (2002) παρέχει χρήσιµα συγκριτικά δεδοµένα δυο χρόνια µετά την εργασία που παρουσιάζεται εδώ. Θεωρητικά εργαλεία από το χώρο της κοινωνικής και εξελικτικής ψυχολογίας θα επέτρεπαν περαιτέρω συγκρίσεις µε παρόµοιες µελέτες σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Θα ήταν ενδιαφέρον επίσης µελλοντική 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 916

13 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες έρευνα να περιλαµβάνει και τους Κύπριους, Ελληνοκύπριους, Τουρκοκύπριους, Αρµένιους, Λατίνους, Μαρωνίτες, πρόσφατους µετανάστες και Ευρωπαίους ως οµάδες, προκειµένου να εντοπιστούν οι δικές τους «θέσεις» στην ιεραρχία και τυχόν διαφοροποιήσεις. Τέτοια έρευνα θα συνέβαλλε στον εντοπισµό εκπαιδευτικών εργαλείων τα οποία να ενθαρρύνουν, για παράδειγµα, την αναγνώριση της ποικιλίας εντός των εσωκαι εξω-οµάδων (ingroup and outgroup variability), την κριτική ανάγνωση µορφών στερεοτύπων, προκατάληψης, ξενοφοβίας και ρατσισµού και την κινητοποίηση της ρητορικής των ανθρώπινων δικαιωµάτων και της δηµοκρατίας, στοιχεία τα οποία τα παιδιά άντλησαν από το παρεµβατικό πρόγραµµα µε ευρωπαϊκή διάσταση της ευρύτερης έρευνας (Philippou, 2006) για να επανεξετάσουν και διαφοροποιήσουν τις αναπαραστάσεις που παρουσιάστηκαν στην εργασία αυτή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Allport, G. W. (1979). The nature of prejudice (25 th ed.). New York: Addison-Wesley Publishing Company. (Original work published in 1954) Barrett, M. (2000). Children s knowledge and feelings about countries and national groups: a brief review of the literature. Retrieved September 21, 2002, from web-site: Barrett, M. & Short, J. (1992). Images of European people in a group of 5-10-year-old English schoolchildren. British Journal of Developmental Psychology, 10 (4), Barrett, M. & Whennell, S. (1998, July). The relationship between national identity and geographical knowledge in English children. Poster presented at the XVth Biennial Meeting of the International Society for the Study of Behavioural Development (ISSBD). Switzerland: Berne. Barrett, M., Day, J. & Morris, E. (June, 1990). English children s conceptions of European people: a pilot study. Paper presented at the Conference on Perception and Cognitive Processes. Italy: Trieste. Bennett, M., Sani, F., Lyons, E. & Barrett, M. (1998). Children s subjective identification with the group and in-group favouritism. Developmental Psychology, 34 (5), ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 917

14 Στ. Φιλίππου Bennett, M., Lyons, E., Sani, F., & Barrett, M. (1999, August). Children s identification with the group and their acquisition of self-relevant knowledge. Poster presented at the 9 th European Conference on Developmental Psychology. Greece: Spetses. Billig, M. (1995). Banal nationalism. London: Sage Publications. Breakwell, G. M. (2001). Social representational constraints upon identity processes. In K. Deaux & G. Philogène (Eds.), Representations of the social (pp ). Oxford: Blackwell Publishers. Breakwell, G. M. & Lyons, E. (Eds.) (1996). Changing European identities; social psychological analyses of social change. Oxford: Butterworth- Heinemann. Buchanan-Barrow, E., Bayraktar, R., Papadopoulou, A. Short, J. Lyons, E. & Barrett, M. (September, 1999). Children s representations of foreigners. Paper presented at 9 th European Conference on Developmental Psychology. Greece: Spetses. Johnson, N. B., Middleton, M. R. & Tajfel, H. (1970). The relationship between children s preferences for and knowledge about other nations. British Journal of Social and Clinical Psychology, 9, Jost, J. T. & Ignatow, G. (2001). What we do and don t know about the functions of social representations. In K. Deaux & G. Philogene (Eds.), Representations of the social (pp ). Oxford: Blackwell Publishers. Klineberg, O. (1951). The scientific study of national stereotypes. International Social Science Bulletin (UNESCO), 3 (3), Kουτσελίνη, Μ., Νεοφύτου, Λ., Ταλιαδώρος, Γ. & Μυλωνάς, Γ. (2002). Προτιµήσεις και ετοιµότητα συνύπαρξης µε ξένους που ζουν σήµερα στην Κύπρο και µε ξένους γενικά: µια έρευνα των αντιλήψεων των Κυπρίων µαθητών της Στ τάξης του δηµοτικού. Στο Α. Γαγάτση, Λ. Κυριακίδη, Ν. Τσαγγαρίδου, Ε. Φτιάκα & Μ. Κουτσούλλη (Επ. Έκδ.), Πρακτικά του 7 ου Παγκύπριου Συνεδρίου τις Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου: η εκπαιδευτική έρευνα στην εποχή της παγκοσµιοποίησης, Τόµος A (σσ ).λευκωσία: Πανεπιστήµιο Κύπρου. Lambert, W. E. & Klineberg, O. (1967). Children s views of foreign peoples. New York: Meredith Publishing Company. Lloyd, B. & Duveen, G. (1992). Gender identities and education; the impact of starting school. London: Harvester Wheatsheaf. Lyons, E., Barrett, M., Bennett, M., Sani, F., Vila, I., Pena, A. G., Arcuri, L., Berti A. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 918

15 Οι Αναπαραστάσεις Ελληνοκυπρίων Παιδιών για Εθνικές Εξωοµάδες E., Rosa, A. S. & Bombi, A. S. (1997, September). Intragroup homogeneity effects in the development of national identity: a cross-national study. Paper presented at the 8 th European Conference on Developmental Psychology. France: Rennes. Middleton, M. R., Tajfel, H. and Johnson, N. B. (1970). Cognitive and affective aspects of children s national attitudes. British Journal of Social and Clinical Psychology, 9, Moscovici, S. (1973). Forward. In C. Herzlich, Health and illness. London: Academic Press. Moscovici, S. (1988). Notes towards a description of social representations. European Journal of Social Psychology, 18, Φιλίππου, Σ. (2003, Μάϊος). Εξεικονίζοντας τον εθνικό εαυτό Ελληνοκύπριων παιδιών: διπολικότητα και ταυτότητα. Παρουσίαση στο Ετήσιο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρείας. Ρόδος: Πανεπιστήµιο Αιγαίου. Philippou, S. (2004, October). Using rules to represent Others : pupils agency in their talk about national outgroups. Center for the Study of Childhood and Adolescence Conference on Childhoods in Cyprus: from children s point of view. Nicosia: Ledra Palace. Philippou S. (2005). Constructing national and European identities: the case of Greek- Cypriot children. Educational Studies, 31 (3), Philippou, S. (2006, April). Bipolarity and identity in Greek-Cypriot pupils representations of national others: a study of the impact of a primary school curricular intervention. Paper presented at the AERA Annual Conference USA: San Francisco. Potter, J. (1996). Attitudes, social representations and discursive psychology. In M. Wetherell (Ed.), Identities, groups and social issues (pp ). London: Sage publications. Spyrou, S. (2002). Images of the other : The Turk in Greek-Cypriot children s imaginations. Race, Ethnicity and Education, 5 (3), Verkuyten, M. & Kinket, B. (2000). Social distances in a multi ethnic society: the ethnic hierarchy among Dutch preadolescents. Social Psychology Quarterly, 63 (1), Wetherell, M. (1996). Group conflict and the social psychology of racism. In M. Wetherell (Ed.), Identities, groups and social issues (pp ). London: Sage publications. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 919

16 Στ. Φιλίππου 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 920