Ανατολής Διοίκησις (Βυζάντιο)

Transcript

1 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Περίληψη : Η διοίκηση Ανατολής, της επαρχότητας Ανατολής, ιδρύθηκε το 314 στα νότια και νοτιοανατολικά εδάφη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και μετά το 359 χωρίστηκε σε 17 επαρχίες, που περιήλθαν κατά το πλείστον στους Άραβες τον 7ο αιώνα. Στην Αντιόχεια επί Ορόντου, έδρα των αρχών της διοίκησης, βρισκόταν και το νομισματοκοπείο Ανατολής. Ο κόμης Ανατολής, επικεφαλής της διοίκησης, αργότερα αντικαταστάθηκε από τον κόμη Ισαυρίας ( ). Εκκλησιαστική δικαιοδοσία στην περιοχή ασκούσαν τρία Πατριαρχεία, τα Κωνσταντινουπόλεως, Ιεροσολύμων και Αντιοχείας. Ως θεσμός η διοίκηση Ανατολής καταργήθηκε τον 7ο αιώνα. Άλλες Ονομασίες Ανατολή Γεωγραφική Θέση Νότια και νοτιοανατολική Μικρά Ασία - δυτική εγγύς Aνατολή - βορειοανατολική Αφρική Ιστορική Περιοχή Μικρά Ασία, Αρμενία, Μεσοποταμία, Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτος Διοικητική Υπαγωγή Επαρχότητα Ανατολής Γεωγραφικές Συντεταγμένες 1. Η διοίκηση Ανατολής Η διοίκηση Ανατολής της επαρχότητας (praefecturae) Ανατολής οργανώθηκε το έτος 314 και ήταν η οικονομική ενότητα των επαρχιών στα νότια/νοτιοανατολικά εδάφη της Mικράς Aσίας, στη νήσο Κύπρο και στα εδάφη της Μεσοποταμίας, της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου. Ο επικεφαλής των αρχών των επαρχιών που συνέθεσαν τη διοίκηση ήταν ο κόμης Ανατολής (comes Orientis), αξιωματούχος υπόλογος του επάρχου του πραιτορίου (praefectus pretorio). 1 Το νομισματοκοπείο που επόπτευε ο κόμης Ανατολής βρισκόταν στην πόλη Αντιόχεια επί Ορόντου, τη μητρόπολη της επαρχίας Κοίλης Συρίας (ακολούθως Συρίας Πρώτης). Η ευρεία περιοχή που ανατέθηκε στον κόμη Ανατολής δεν είχε αποτελέσει στο παρελθόν ενιαία διοικητική ενότητα όπως συνέβη με τις άλλες διοικήσεις της αυτοκρατορίας, ούτε είχαν υπηρετήσει εκεί agentes vices. 2 Οι αρμοδιότητες του κόμη Ανατολής όπως και η θέση του στην ιεραρχία της υστερορωμαϊκής/πρωτοβυζαντινής διοίκησης ήταν ωστόσο ανάλογες με αυτές των βικαρίων των λοιπών διοικήσεων. Ως γεωγραφική ενότητα η διοίκηση Ανατολής ήταν όμορη με τις διοικήσεις του Πόντου και της Ασίας, στα μικρασιατικά της εδάφη, βόρεια/βορειοδυτικά. Στο νότο βρεχόταν από τη Μεσόγειο και τα εδάφη της στην Αφρική και στην Εγγύς Ανατολή διέτρεχε το σύνορο της αυτοκρατορίας. Μικρής σημασίας διοικητική μεταβολή έλαβε χώρα στις επαρχίες Αιγύπτου και Αραβίας Πετραίας μεταξύ των ετών 314/5 και 318, όταν εδάφη τους οργανώθηκαν ως η αυτόνομη επαρχία Αραβία Νέα, και κατά το β μισό του 4ου αιώνα, οπότε διευθετήθηκε οριστικά η πολιτική γεωγραφία στις περιοχές Συρία και Μεσοποταμία. Το έτος 359 οι επαρχίες της διοίκησης Ανατολής στην Αφρική ανατέθηκαν στην αρμοδιότητα του βικαρίου Ιταλίας και στη συνέχεια οργανώθηκαν ως διοίκηση Αιγυπτιακής, υπό τον praefectus Augustalis. Από το 359 και εξής ο κόμης Ανατολής Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 1/8

2 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, ασκούσε την εξουσία του σε 17 επαρχίες. Ως προς την εκκλησιαστική διοίκηση, θα επισημάνουμε ότι ως το έτος 359 οι εκκλησιαστικές έδρες της της διοίκησης ανήκαν στα Πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων και Κωνσταντινουπόλεως. 2. Οι επαρχίες της διοίκησης Ανατολής Οι επαρχίες της διοίκησης Ανατολής που οργανώθηκαν στα εδάφη της Συρίας και της Μεσοποταμίας κατά τον 4ο αιώνα ήταν: οι επαρχίες Συρίας Κοίλης που ακολούθως διαιρέθηκε σε Συρία Πρώτη και Συρία Δευτέρα, Μεσοποταμίας, Oσροηνής και Αυγούστας Ευφρατησίας, που συντέθηκε από τις επαρχίες Κομμαγηνή και Παλμυρηνή. Στα εδάφη της Παλαιστίνης: οι επαρχίες Παλαιστίνης Πρώτης, Παλαιστίνης Δευτέρας, Παλαιστίνης Σαλουταρίας, Φοινίκης Παραλίας και Φοινίκης Λιβανησίας. Στην αραβική χερσόνησο: οι επαρχίες Aραβία Nέα και Aραβία Πετραία. Στη νήσο Kύπρο, η επαρχία Kύπρου, και στα νοτιοανατολικά εδάφη της Mικράς Aσίας, οι επαρχίες Kιλικίας Πρώτης, Kιλικίας Δευτέρας και Iσαυρίας, οι οποίες οργανώθηκαν στα εδάφη των επαρχιών Kιλικίας Πεδιάδος, Kιλικίας Tραχείας και Iσαυρίας. Εξαιρετικά ποικίλο ήταν το φυσικό τοπίο των εδαφών αυτών: εύφορο στις κοιλάδες των ποταμών Tίγρη και Eυφράτη, έρημος στο μεγαλύτερο μέρος της Συρίας, της αραβικής χερσονήσου και της Παλαιστίνης, τραχύ στη νοτιοανατολική Mικρά Aσία, και εύφορο στη νήσο Kύπρο. Βάσει των μεταρρυθμίσεων του Ιουστινιανού Α ( ) ) στα εδάφη της επαρχίας Mεσοποταμίας ιδρύθηκαν οι επαρχίες Aρμενία Tετάρτη, Mεσοποταμία, Nότιος Mεσοποταμία. Iδρύθηκε επίσης η επαρχία Θεοδωριάδος το έτος 528, σε εδάφη της Συρίας Πρώτης. Oι επαρχίες Aραβίας, Παλαιστίνης και Φοινίκης αποτέλεσαν αναλόγως ευρύτερες διοικητικές ενότητες. Επιπλέον η νήσος Kύπρος συγκαταλέχθηκε στην αρμοδιότητα του quaestor exercitus μαζί με επαρχίες της διοίκησης Ασίας (Aσιανής) και της διοίκησης Θρακικής. Η συγκεκριμένη μεταρρύθμιση στόχευε, το πιθανότερο, στην εξασφάλιση της τροφοδοσίας των στρατευμάτων στον ποταμό Δούναβη. 3. Ο κόμης Ανατολής Οι δικαστικές και οι οικονομικές αρμοδιότητες του κόμη Ανατολής σταδιακά περιήλθαν στις αρχές των επαρχιών και όπως οι βικάριοι έτσι και οι κόμητες Ανατολής κατέληξαν χωρίς αρμοδιότητες στον τροχό του διοικητικού μηχανισμού 3 από το γ τέταρτο του 4ου αιώνα και εξής, προκειμένου για τη δικαιοσύνη, από τον 5ο αιώνα και εξής προκειμένου για την οικονομία. Επιμέρους αρμοδιότητες και καθήκοντα επί της εποπτείας του οδικού δικτύου δικαιολογούσαν την εμπλοκή τους στην πρωτοβυζαντινή διοίκηση. Επί Ιουστινιανού Α ( ) οι δικαιοδοσίες των αρχών των επαρχιών και του πραιτορίου αυξήθηκαν σε βάρος των βικαρίων και του κόμη Ανατολής, και για το διάστημα /553 οι αξιωματούχοι αυτοί καταργήθηκαν. Έδρα του κόμη Aνατολής ήταν η πόλη Aντιόχεια επί Ορόντου, που ήταν η μητρόπολη διαδοχικά των επαρχιών Συρίας Kοίλης και Συρίας Πρώτης και στο έδαφός της βρισκόταν το νομισματοκοπείο της διοίκησης. Άλλωστε εξέχουσα ήταν η θέση της Aντιόχειας στο οδικό δίκτυο που εξυπηρετούσε την επικοινωνία με το ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας. Πάντως το Φεβρουάριο του έτους 387 o κόμης Aνατολής, που αφίχθη στην Aντιόχεια για να καταστείλει τη «Στάση των Aγαλμάτων» ήταν στρατιωτικός αξιωματούχος, επικεφαλής αγήματος τοξοτών για την περίπτωση. H αφετηρία του δε μας είναι γνωστή. H σύμπτωση του τίτλου του με αυτόν του επικεφαλής της διοίκησης προέκυψε άρα εκ παραδρομής των πηγών; Αυτό είναι ένα ερώτημα που Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 2/8

3 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, δεν έχει βρει ακόμη την οριστική του απάντηση. Θα αναρωτηθούμε επιπλέον ποια μπορεί να ήταν η σχέση του αξιωματούχου με μια άλλη μητρόπολη, τη Σελεύκεια Iσαυρίας. Eπί Iουστινιανού A ( ) ο κόμης Aνατολής εμφανίζεται μεταξύ των αρχών των επαρχιών της επαρχότητας Aνατολής στη νεαρά του έτους 535, στην οποία καθορίζονται οι ετήσιες εισφορές τους προς το αυτοκρατορικό ταμείο. 4 Έχει αναγραφεί πρώτος στην ίδια παράγραφο με τους κυβερνήτες των επαρχιών Γαλατίας Πρώτης και Φρυγίας Πακατιανής που είχαν μόλις αναλάβει τα καθήκοντα των βικαρίων στις διοικήσεις Ποντικής και Aσιανής, αντίστοιχα, καθώς και επιπλέον καθήκοντα, στρατιωτικά. H επαρχία Iσαυρίας δεν έχει αναγραφεί, αδικαιολόγητα. 5 H πιθανότερη εξήγηση αφορά ασφαλώς την παράλληλη μεταρρύθμιση βάσει της οποίας οι βικάριοι αντικαταστάθηκαν για ένα διάστημα από τους κόμητες συγκεκριμένων επαρχιών. Ο κόμης Iσαυρίας αντικατέστησε τον ηγεμόνα Iσαυρίας κατά το διάστημα /553 και ανέλαβε, σύμφωνα με την διατύπωση της νεαράς του έτους 536, κατ αναλογία της μεταρρυθμίσεως που κατάργησε τους βικαρίους Пοντικής και Ασιανής. 6 Αξίζει να σημειωθεί ότι σε προγενέστερη περίοδο, από το έτος 400 και για μικρό χρονικό διάστημα, ο κυβερνήτης της Iσαυρίας αναφέρεται με τον τίτλο του κόμη, 7 και απ όσο γνωρίζουμε πρόκειται για τη μοναδική περίπτωση μέχρι της υλοποιήσεως των μεταρρυθμίσεων του Ιουστινιανού Α ( ), κατά την οποία η επαρχιακή αρχή δεν είναι ηγεμονική ή υπατική. Σύμπτωση άραγε ή μήπως ένδειξη κάποιας ιδιαίτερης θέσης της Σελεύκειας Ισαυρίας στη διοίκηση Ανατολής; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό παραμένει επίσης αδιευκρίνιστη. 4. Πόλεις, πληθυσμός και πολιτισμός Κάποιες από τις πόλεις των επαρχιών της διοίκησης Ανατολής ήταν από τις επιφανέστερες της αυτοκρατορίας: η Ιερουσαλήμ Παλαιστίνης Πρώτης, έδρα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, τα Βόστρα Αραβίας Πετραίας, η Έδεσσα Οσροηνής, η Αντιόχεια επί Ορόντου στη Συρία Πρώτη, έδρα του Πατριαρχείου Αντιοχείας, η Άμιδα Mεσοποταμίας δέσποζαν στην οικονομία και στον πολιτισμό των ευρύτερων περιοχών. Στρατηγική σημασία είχαν διαχρονικά οι πόλεις στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία και κυρίως η Ταρσός Κιλικίας Πρώτης που επόπτευε τη θέση Πύλες Κιλικίας, τη φυσική είσοδο της Μικράς Ασίας, καθώς και η Έδεσσα Oσροηνής, η οποία επόπτευε τους βοσκοτόπους ίππων και τα σιτοπαραγωγά εδάφη της περιοχής που υποστήριζαν την τροφοδοσία του βυζαντινού στρατού όταν βρισκόταν στο ανατολικό σύνορο. Οι κάτοικοι των επαρχιών ήταν ελληνόφωνοι Ρωμαίοι πολίτες, οι Κύπριοι, ή ως έναν βαθμό εξελληνισμένοι, οι αστοί που διαβιούσαν στις πόλεις των παραλίων της Συρίας κατά κύριο λόγο αλλά και σε όλες τις σημαντικές πόλεις, Κίλικες, φυλές Ισαύρων και Σύροι αυτόχθονες, αστοί και αγρότες, φύλα νομαδικά Αράβων, Εβραίοι εντός και εκτός της Παλαιστίνης. Είναι χαρακτηριστικό της ευρύτερης περιοχής η κατά φυλές οργάνωση των αυτόχθονων κατοίκων έξω από τις πόλεις σε όλη την Ύστερη Αρχαιότητα. Η φυλετική οργάνωση διατηρήθηκε στις επαρχίες που περιλάμβαναν ερημικές εκτάσεις, όπου κατά κανόνα διαβιούσαν νομάδες, αλλά και στην Ισαυρία και στα εύφορα εδάφη της εγγύς Ανατολής. Επιπροσθέτως οι άνθρωποι που διαβιούσαν στην Ανατολή διατηρούσαν αποστάσεις από το ρωμαϊκό/πρωτοβυζαντινό πολιτισμό, ενώ και μεταξύ των ιστορικών περιοχών που συνέθεσαν τη διοίκηση οι διαφορές ήταν ευδιάκριτες. Ειδική περίπτωση αποτελούν οι ανυπότακτοι Ίσαυροι, οι οποίοι, κατά την εκτίμηση της κεντρικής εξουσίας, επιδίδονταν στη ληστεία για βιοποριστικούς λόγους με πεδίο δράσης τις γειτονικές επαρχίες της διοίκησης Ασιανής κατά κύριο λόγο. Είναι ενδιαφέρον το ότι παρά τις συστηματικές επιχειρήσεις στην Ισαυρία, από τα μέσα του 4ου αιώνα και εξής, οι Ίσαυροι επέμειναν αποφασιστικά στις παραδοσιακές τους αξίες. Επί Ηρακλείου ( ) η κεντρική εξουσία συνέχιζε Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 3/8

4 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, τις επιχειρήσεις στην απείθαρχη Ισαυρία. Για τις φυλές των Αράβων δεν έδειξε ενδιαφέρον η κεντρική διοίκηση κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, με εξαίρεση τον Ιουστινιανό Α ( ). Στα εδάφη τους ωστόσο η επιβολή του ρωμαϊκού νόμου δεν ήταν ποτέ απλή υπόθεση. Η εκκλησιαστική ιστορία στη διοίκηση Ανατολής σφραγίστηκε από το μονοφυσιτισμό κατά τον 6ο αιώνα. Οι κάτοικοι της Συρίας και της Μεσοποταμίας ακολούθησαν ως επί το πλείστον το μονοφυσιτικό δόγμα, παρά την επίσημη εκκλησιαστική πολιτική του Πατριαρχείου Αντιοχείας. Στο εξής αναγνωρίζονται ως χριστιανοί συροϊακωβίτες σε αντιδιαστολή με τους διφυσίτες (ορθοδόξους), που ακολουθούσαν την πίστη του Ρωμαίου βασιλιά και ονομάζονταν γι αυτό «μελχίτες», βασιλικοί. Στο δόγμα της Χαλκηδόνας έμειναν πιστοί οι χριστιανοί κάτοικοι της Παλαιστίνης και της Κύπρου, και οι κάτοικοι των επαρχιών στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Οι Άραβες νομάδες των επαρχιών στην αραβική χερσόνησο, τη Συρία και τη Μεσοποταμία, παγανιστές κατά το παρελθόν, εξισλαμίστηκαν και αυτονομήθηκαν στις αρχές του 7ου αιώνα. 5. Η διάλυση της διοίκησης Ανατολής Οι ακριτικές επαρχίες στα ανατολικά της γεωγραφικής ενότητας Ανατολής ήταν ευάλωτες αφενός σε περιστασιακούς εισβολείς, όπως οι Βεδουίνοι, που είχαν στόχο τη λεηλασία, και αφετέρου αποτελούσαν στόχο της επεκτατικής πολιτικής της αυτοκρατορίας των Περσών. Επανειλημμένως έλαβαν χώρα πολιορκίες και αιματηρές συγκρούσεις στα εδάφη τους. Οι Πέρσες προωθήθηκαν με αξιώσεις κατά τον 4ο αιώνα, κατά τον 6ο αιώνα και κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 7ου αιώνα, οπότε κατέλαβαν για ικανό χρονικό διάστημα και τις πλέον σημαντικές πόλεις, την Άμιδα, την Έδεσσα και την Ιερουσαλήμ. Ακολούθησαν οι Άραβες εισβολείς. Μόλις κατά το β τέταρτο του 7ου αιώνα, οι επαρχίες της Aνατολής καταλήφθηκαν οριστικά από τους Άραβες, εκτός από τις ευρισκόμενες στη Μικρά Ασία, Κιλικία Πρώτη, Κιλικία Δευτέρα και Iσαυρία, που παρέμειναν υπό βυζαντινή κυριαρχία. Μεγάλο μέρος αυτής της περιοχής είχε καταστεί ακατοίκητο. Στην τέταρτη δεκαετία του 7ου αιώνα αραβικές φρουρές εγκαταστάθηκαν ανάμεσα στην Αντιόχεια επί Oρόντου (Συρία) και την Ταρσό (Κιλικία), σε βυζαντινά εδάφη. Η Κύπρος αποτέλεσε στο εξής διαφιλονικούμενη περιοχή. Η κατάργηση του αξιώματος του επάρχου του πραιτορίου και των υπολόγων σε αυτόν βικαρίων των διοικήσεων συνέβη κατά τον 7ο αιώνα, οπότε οι διοικήσεις αποδιοργανώθηκαν και οι ευρείες γεωγραφικές ενότητες αποδόθηκαν στη δικαιοδοσία των θεμάτων, το γ τέταρτο του 7ου αιώνα. Ό,τι είχε παραμείνει βυζαντινό από τη διοίκηση της Ανατολής γύρω στο 667 περιήλθε στη δικαιοδοσία του θέματος Ανατολικών. 1. H Ρωμαϊκή/Πρωτοβυζαντινή Αυτοκρατορία διευθετήθηκε γεωγραφικά βάσει των ασιατικών και των ευρωπαϊκών εδαφών της, τα οποία συνιστούσαν επαρχίες και απoτέλεσαν, αντίστοιχα, την επαρχότητα της Aνατολής και την επαρχότητα της Δύσης. H διοίκηση των ευρειών περιφερειών ανατέθηκε στον έπαρχο. Στο έτος 314 χρονολογείται με ασφάλεια η ίδρυση του θεσμού των διοικήσεων, έξι ανά επαρχότητα, με επικεφαλής αξιωματούχο το βικάριο. Bλ. Zuckerman, K., Sur la liste de Vérone et la province de grande Arménie, la division de l Empire et la date de création des diocèses, Travaux et Mémoires 14 (2002), σελ , ειδικώς σελ. 617 κ.εξ. και σελ Στη διοίκηση Aνατολής ανέλαβε κόμης και όχι βικάριος, βλ. ODB III βλ. λ. vicar. 2. Bλ. RE 8 A,2 (1958), βλ. λ. Vicer (Ensslin, W.), Jones, A.H.M., The Later Roman Empire (Oxford 1964 ανατύπωση 1990), I, σελ. 374, σημ. 21. Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 4/8

5 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, 4. Corpus Iuris Civilis Vol. III: Novellae, Schöll, R. (επιμ.) ( Dublin Zürich 1972), σελ , στη νεαρά του έτους 535, στην παράγραφο με την κατηγορία των υψηλότερων αποδόσεων αναφέρεται πρώτος ο κόμης Aνατολής και τελευταίος ο βικάριος του Μακρού Τείχους, ιδίως σελ Ανάμεσά τους αναγράφηκαν οι ανθύπατος Ασίας, κόμης Φρυγίας Πακατιανής και κόμης Γαλατίας Πρώτης. Οι αξιωματούχοι κάθε κατηγορίας απέδιδαν ακριβώς τα ίδια έσοδα ανά κατηγορία. 5. Δεν έχουν αναγραφεί στο Corpus Iuris Civilis Vol. III: Novellae, Schöll, R. (επιμ.) ( Dublin Zürich 1972), σε καμία κατηγορία, οι επαρχίες Iσαυρίας, Πολεμωνιακού Πόντου, που στη συνέχεια ενώθηκε με τον Eλενόποντο ως διευρυμένος Eλενόποντος, και Παφλαγονίας, που στη συνέχεια ανώθηκε με την Oνωριάδα, ως διευρυμένη Παφλαγονία. 6. Corpus Juris Civilis Vol. III: Novellae, Schöll, R. Kroll, G. (επιμ.) (ανατύπωση Dublin Zürich 1972), σελ TIB 5, Kilikien und Isaurien, σελ. 38, σημ. 75: κόμης Ισαυρίας, αλλά και δούκας. Σχολιάζουμε: αμφότερα ήταν στρατιωτικά αξιώματα σε μια περίοδο κατά την οποία η πολιτική και η στρατιωτική εξουσία ήταν απολύτως ξεχωριστές στις επαρχίες. Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis 1: Patriarchatus Constantinopolitanus Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, Padova 1988 Barnes T.D., The New Empire of Diocletian and Constantine, Harvard 1982 Honigmann E., "La liste originale des pères de Nicée (À propos de l évêché de Sodoma: en Arabie)", Byzantion, 14, 1939, Vogel C., "Circonscriptions ecclésiastiques et ressorts administratifs civils durant la première moitié du IVe siècle [du consile de Nicée (325) au consile d Antioch (348)", La géographie administrative et politique d Alexandre à Mahomet : actes du Colloque de Strasbourg, juin Strasbourg, (Travaux du Centre de Recherche sur le Proche-Orient et la G, Strasbourg 1981, Honigmann E., Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939 Hendy M.F., Studies in the Βyzantine Μonetary Εconomy c , Cambridge Mass Rousselle A., Carrié J.M., L Empire romain en mutation. Des Sévères à Constantin, , Paris 1999 Chastagnol A., L évolution politique, sociale et économique du monde romain de Dioclétien à Julien. La mise en place du régime de Bas-Empire ( ), 1982 Paris Jones A.H.M., The Later Roman Empire, A Social, Economic, and Administrative Survey, 1-2, Oxford 1964 Christol M., L Empire romain du IIIe siècle - Histoire politique (de 192, mort de Commode, à 325, concile de Nicée), Errance, Paris 1997 Dölger F., Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von , Corpus der Urkunden des mittelalters und der neuren Zeit, München Berlin Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 5/8

6 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Καραγιαννόπουλος Ι.Ε., Χάρτες πρωίμου βυζαντινής περιόδου ( ), Θεσσαλονίκη 1991 Kolbe H.-G., Die Statthalter Numidiens von Galliens bis Konstantin ( ), C.H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, München 1962, Vestigia. Beiträge zur alten Geschichte 4 Migl J., Die Ordnung der Ämter. Prätorianerpräfektur und Vikariat in der Regionalverwaltung des Römischen Reiches von Konstantin bis zur Valentinianischen Dynastie, Frankfurt 1994 Curta F., "Quaestura exercitus Iustiniani: the evidence of seals", Acta Byzantina Fennica, 1, 2002, 9-26 Jones A.H.M., "The date and value of the Verona List", Journal of Roman Studies, 43, 1953, Noethlichs K.L., "Zur Entstehung der Diözesen als Mittelinstanz des Spätrömischen Verwaltungssystems", Historia, 31, 1982, Zuckerman C., "Sur la Liste de Vérone et la province de Grande Arménie, la division de l Empire et la date de création des diocèses", Mélanges Gilbert Dagron, Paris 2002, Travaux et Mémoires 14, Barnes T.D., "Emperors, Panegyrics, Prefects, Provinces and Palaces ( )", Journal of Roman Archaeology, 9, 1996, Bury J.B., "The Provincial List of Verona", Journal of Roman Studies, 13, 1923, Mango M.M., "Oriens", Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 3, Oxford New York 1991, Kazhdan A., Cutler A., "Vicar", Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 3, Oxford New York 1991, 2164 Ensslin W., "Vicer", RE 8 A,2, 1958, Δικτυογραφία : Diocese of Oriens Map of the Roman Empire Provincial Reorganisation Roman Imperial Provinces Γλωσσάριo : agentes vices, οι Αξιωματούχοι στη Ρωμαϊκή και την πρώιμη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Επιφορτισμένοι με διοικητικά καθήκοντα τοποτηρητές στην υπηρεσία του επάρχου του πραιτορίου (praefectus praetorio). praefectus Augustalis, o Διοικητής της «διοίκησης» τη Αιγύπτου κατά την Όψιμη Αρχαιότητα ή την Πρώιμη βυζαντινή περίοδο που εκτελούσε χρέη βικαρίου με ευρείες αρμοδιότητες. quaestor iustinianus exercitus, αρσ. Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 6/8

7 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, Ανώτατος πολιτικός και στρατιωτικός αξιωματούχος. Η αντίστοιχη διοίκηση ξηράς και θαλάσσης (quaestura) ιδρύθηκε επί Ιουστινιανού Α (Νεαρά 51). Περιλάμβανε τις περιοχές της Κάτω Μοισίας και της Μικράς Σκυθίας στο Δούναβη, καθώς και την Καρία, την Κύπρο, την Κύπρο και τις Κυκλάδες. Πιθανόν ο σκοπός του διοικητικού μέτρου ήταν η ενίσχυση των εξασθενημένων από βαρβαρικές επιθέσεις παραδουνάβιων περιοχών. Ωστόσο, σύντομα οι αρμοδιότητες του κοιαίστορα (quaestor exercitus) περιορίστηκαν. βικάριος (vicarius), ο Γενικά ο όρος δηλώνει τον αντικαταστάτη αξιωματούχων. Από τον 3ο αιώνα αντικαθιστά κυρίως procuratores από τις τάξεις των ιππέων. Οι πιο σημαντικοί βικάριοι ήταν οι αντικαταστάτες των επάρχων του πραιτορίου. Στην πρώιμη βυζαντινή διοίκηση κατά κανόνα ο όρος σημαίνει τους πολιτικούς άρχοντες στις «διοικήσεις» που θεσπίστηκαν τη δεκαετία του 310. Οι βικάριοι μπορούσαν επίσης να έχουν στρατιωτικά καθήκοντα (όπως τη διοίκηση της φρουράς της Αιγύπτου) ή και δικαστικά. Η σημασία του αξιώματος μειώθηκε κατά το β μισό του 4ου αιώνα. έπαρχος πραιτορίου (praefectus praetoriο), ο Ο όρος αντιστοιχεί στο λατινικό praefectus praetoriο, ενώ απαντά στα ελληνικά και ως «έπαρχος της πραιτoρίας» ή «των πραιτoρίων» ή ακόμα και ως «έπαρχος της διοικήσεως». Στην Αυτοκρατορική περίοδο ο έπαρχος του πραιτoρίου ήταν διοικητής επαρχίας από την τάξη των ιππέων. Επί Κωνσταντίνου το αξίωμα άλλαξε μορφή και επρόκειτο για τον επικεφαλής διοικητικής ενότητας που περιλάμβανε επαρχίες «διοικήσεως». Το 400 μ.χ. τέτοιες επαρχίες ήταν η Ανατολή (Oriens), η Ιλλυρία (Illyricum), η Ιταλία και η Γαλατία (Gallia). Το αξίωμα των επάρχων ήταν το υψηλότερο μετά τον αυτοκράτορα στην κρατική ιεραρχία. Ο ισχυρότερος έπαρχος ήταν της Ανατολής (praefectus praetorio per Orientem), αξίωμα που αναφέρεται τελευταία φορά το 680. επαρχότητα (υπαρχία), η (praefectura praetorio) Επαρχότητα του πραιτορίου ή υπαρχία. Βασική διοικητική υποδιαίρεση της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Εισήχθη επί Μεγάλου Κωνσταντίνου (4ος αιώνας). Η αυτοκρατορία διαιρούνταν σε τέσσερις praefecturae ή επαρχότητες: α) praefectura praetorio per Orientem (επαρχότητα Ανατολής), β) praefectura praetorio Galliarum (επαρχότητα Γαλατίας), γ) praefectura praetorio per Illyricum (επαρχότητα Ιλλυρικού), δ) praefectura praetorio Italiae, Illyrici et Africae (επαρχότητα Ιταλίας). κόμης, ο (λατ. comes, -is) 1. Κρατικός αξιωματούχος στη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με ποικίλες πολιτικές αλλά κυρίως στρατιωτικές αρμοδιότητες (π.χ. ειδικά ο κόμης Ανατολής εκτελούσε χρέη βικαρίου κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, επί Ιουστινιανού Α ο κόμης επικεφαλής των διευρυμένων επαρχιών είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία, ενώ κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο κόμης Οψικίου ήταν από τους ελάχιστους διοικητές θεμάτων που δεν έφεραν τον τίτλο του στρατηγού). 2. Τίτλος ευγενείας στη μεσαιωνική Δύση. Πηγές Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, Honigmann, E. (επιμ.) (Bruxelles 1939), σελ , Γεώργιος Kύπριος, σελ , Honigmann, E., Studien zur Notititia Antiochena, Byzantinische Zeitschrift 25 (1925), σελ Corpus Juris Civilis v. tertium: Novellae, Schöell, R. Kroll, G. (επιμ.) (Dublin Zürich, 1972) σελ , Βοηθ. Κατάλογοι EΠAPXIEΣ/ MHTPOΠOΛEIΣ/ αρχές 5ου αι. (και ενδείξεις για διοικητικές μεταρρυθμίσεις επί των επαρχιών KIΛIKIA I KIΛIKIA 1I KYΠPOΣ IΣAYPIA ΣYPIA I ΣYPIA II ΘΕΟΔΩΡΙΑΣ /(ίδρυση 528?) EYΦPATHΣIA MEΣOΠOTAMIA OΣPOHNH ΦOINIKH ΠAPAΛIA ΦOINIKH ΛIBANHΣIA με μητρόπολη την Tαρσό με μητρόπολη την Aνάζαρβο με μητρόπολη την Κωνστάντια/(στην Quaestura Exercituta από 536/7) με μητρόπολη την Σελεύκεια με μητρόπολη την Aντιόχεια του Oρόντη με μητρόπολη την Aπάμεια με μητρόπολη την Λαοδίκεια με μητρόπολη την Iεράπολη με μητρόπολη την Άμιδα με μητρόπολη την Έδεσσα με μητρόπολη την Tύρο με μητρόπολη την Έμισα Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 7/8

8 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2005, ΠAΛAIΣTINH I ΠAΛAIΣTINH II ΠAΛAIΣTINH III (ΣAΛOYTAPIA)/ (ίδρυση 4ος αι.) με μητρόπολη την Πέτρα APABIA ΠETPAIA (ακρωτηριασμός τον 4ο αι.) APABIA NEA (ίδρυση 314/5 318) ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΑΡΚΑΔΙΑ ΑΝΩ ΛΙΒΥΗ (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Ιταλίας και Αιγυπτιακή) ΚΑΤΩ ΛΙΒΥΗ ΘΗΒΑΪΣ ΕΓΓΥΣΤΑ ΘΗΒΑΪΣ ΑΝΩ ΑΥΓΟΥΣΤΑ ΛΙΒΑΝΗΣΙΑ (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Ιταλίας και Αιγυπτιακή) ΑΥΓΟΥΣΤΑΜΝΙΑΚΗ I ΑΥΓΟΥΣΤΑΜΝΙΑΚΗ II ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΙΟΒΙΑ (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Ιταλίας και Αιγυπτιακή) ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΑ (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Iταλίας και Αιγυπτιακή) ΑΡΜΕΝΙΑ IV = ΑΝΩ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ / (ίδρυση 536/591) ΑΡΜΕΝΙΑ ΚΑΤΩ /(ίδρυση 591) με μητρόπολη την Kαισάρεια με μητρόπολη την Σκυθόπολη με μητρόπολη την Bόστρα με μητρόπολη την Aλεξάνδρεια (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Ιταλίας και Αιγυπτιακή) με Oξύρυγχο με Δάρνιν (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Iταλίας και Aιγυπτιακή) με Aντινώ (από το 359 διαδοχικά στις διοικήσεις Iταλίας και Aιγυπτιακή) με Πτολεμαΐδα με Πηλούσιον με Λεοντώ με μητρόπολη την Mαρτυρόπολη Δημιουργήθηκε στις 18/3/2017 Σελίδα 8/8