Almal verstaan Geografie Graad 11 Leerderboek J Brett, A Gelling, K Marimuthu, S McIntyre, C Vlok

Transcript

1

2 Almal verstaan Geografie Graad 11 Leerderboek J Brett, A Gelling, K Marimuthu, S McIntyre, C Vlok

3 Almal verstaan Geografie Graad 11 Leerderboek J. Brett, A. Gelling, K. Marimuthu, S. McIntyre, C. Vlok, 2012 Illustrasies en ontwerp Macmillan South Africa (Edms) Bpk, 2012 Alle regte voorbehou. Geen gedeelte van hierdie publikasie mag sonder skriftelike verlof van die kopiereghouer of in ooreenstemming met die Kopieregwet, 1978 (soos aangepas) gereproduseer word of gestoor word in n ontsluitingstelsel, of in enige vorm of deur enige elektroniese middel weergegee word nie, hetsy fotokopiëring, plaat- of bandopname. Enige persoon wat enige ongemagtigde optrede uitoefen in verband met hierdie publikasie mag onderhewig wees aan kriminele vervolging en siviele eise om skadevergoeding. Eerste uitgawe Uitgegee deur Macmillan South Africa (Edms) Bpk Privaatsak X19 Northlands n2116 Gauteng Suid-Afrika Omslagontwerp deur: Deevine Design Illustrasies deur: James Whitelaw, Chris Vlok Fotos deur: African Media Online ISBN: WIP: 4123M000 Dit is onwettig om afskrifte te maak van enige bladsy van hierdie boek sonder toestemming van die uitgewers. Moeite is gedoen om toestemming te verkry om kopieregmateriaal te gebruik. Indien daar egter per abuis materiaal sonder die kopiereghouer se toestemming gebruik is, onderneem ons om dit reg te stel sodra dit onder ons aandag gebring word. Die uitgewer wil ook die geleentheid gebruik om die organisasies en individue wat ons reeds genader het, te bedank, in afwagting op hul finale toestemming. Die uitgewer bedank die volgende vir die gebruik van hulle foto s: aai Fotostock bl. 68, 206, 219 (onder), 246, 248, 251 (heelbo), 264, 268, 278 (links), 278 (3de van links), 287 (links), 298 (links en regs), 299, 300 (heelbo), 301 (onder), 301 (onder), 306 (heelbo en onder links en regs), 307 (heelbo), 315, 329; Africamediaonline bl. 19 (heelbo), 20 (heelbo en onder), 31, 213, 244; Afripics bl. 18, 21, 32 (links en 3de van links en onder), 87, 175, 187, 203 (heelbo), 217, 226 (heelbo), 226 (onder), 232, 251 (onder links), 255, 256, 269, 287 (regs), 301 (heelbo), 307 (onder), 325, 328; Chief Directorate: National Geo-spatial Information bl. 32 (onder regs), 34 (heelbo links en regs en onder links en regs); Eumetsat bl. 143; Gallo Images bl. 32 (2de van links en regs), 60, 91, 93, 118, 121, 127 (heelbo, 3de van bo en onder), 128 (heelbo en onder), 144 (links en regs), 147 (almal), 148, 149 (heelbo en onder), 150, 151, 153, 156, 129, 164 (onder), 179, 182, 199 (onder links), 200, 332; Greatstock Corbis bl. 172, 219 (heelbo), 230, 238, 239, 251 (onder regs), 278 (2de, 4de, 5de van links en regs), 278 (regs), 302, 320; Imagebroker Stocksource bl. 278 (links); John Gelling pbl. 166 (heelbo, middel links en regs en onder), 169 (heelbo en onder), 173, 191, 192, 197, 199 (bo links), 199 (heelbo en onder regs), 203 (onder), 204 (heelbo, middel en onder), 205, 207; Meteosat bl. 62; Google Earth bl. 67; NASA NOAA Science Photo Library bl. 114; The Bigger Picture Alamy bl. 20 (middle), 161; VMS Images bl. 127 (2e van bo), 145; Westend Stocksource bl. 164 (heelbo) Alle ander lugfoto s, topografiese kaarte, ortofoto s en kaartinligting deur die Chief Directorate: National Geo-spatial Information verskaf.

4 Inhoud Beste Leerder... v Assesseringsprogram... vi Onderwerp 1: Geografiese vaardighede en tegnieke... 1 Kaartwerkvaardighede : topografiese kaarte Lugfoto's en ortofotokaarte Die gebruik van atlasse Geografiese Inligtingstelsels (GIS) Veldwerk Onderwerp 2: Die atmosfeer Die aarde se energiebalans Globale lugsirkulasie Weer en klimaat van Afrika Droogtes en verwoestyning (woestynvorming) Onderwerp 3: Geomorfologie Topografie wat word met horisontale gesteentelae geassosieer Topografie wat met hellende/skuins rotslae geassosieer word Topografie wat met massiewe stollingsgesteentes geassosieer word Hellings Massabewegings en menslike reaksies Onderwerp 4: Ontwikkelingsgeografie Die konsep van ontwikkeling Raamwerke vir ontwikkeling Handel en ontwikkeling Ontwikkelingskwessies en -uitdagings Rol van ontwikkelingshulp Onderwerp 5: Hulpbronne en volhoubaarheid Die gebruik van hulpbronne Grond en gronderosie Konvensionele energiebronne en die impak daarvan op die omgewing Onkonvensionele energiebronne Energiebestuur in Suid-Afrika Voorbeelde van vraestelle Woordelys...359

5 Beste Leerder Welkom by nog n jaar waarin jy meer oor die wonders van die Aarde en ons plek in die wêreld as lewende wesens sal ontdek, en jou vaardighede as geograaf sal uitbrei. In Graad 11 sal geografiese vaardighede en tegnieke weer by die ander onderwerpe wat jy hierdie jaar gaan bestudeer, geïntegreer wees. n Paar voorbeelde word hieronder gegee: Titel van onderwerp/ Kwartaal Die atmosfeer (Kwartaal 1) Geomorfologie (Kwartaal 2) Ontwikkelingsgeografie (Kwartaal 3) Hulpbronne en volhoubaarheid (Kwartaal 4) Geïntegreerde vaardigheid/ Bladsyverwysing tegniek Lugfoto s en satellietbeelde/ 91, 114, 115, 122, 124, 141, GIS 143, 144, 159 1: topografiese kaarte 166, 167, 176, 180, 181, 182, 187, 188 Atlasgebruik 224, 231, 234, 269, 283 GIS 313, 323, 341 Vaardighede moet gereeld geoefen word om alles te onthou wat mens geleer het. Jy hoef egter nie bekommerd te wees nie, ons het die oplossing! Onderwerp 1 van hierdie kursus dien as n nuttige verwysingsafdeling wat jy kan raadpleeg wanneer jy voel dat jy jou geheue moet verfris oor hoe om n sekere tegniek of vaardigheid uit te voer. Die eenhede in Onderwerp 1 is op n logiese, stap-vir-stap manier uitgelê en bied deeglike teoretiese agtergrond sowel as addisionele oefeninge om jou in staat te stel om die geïntegreerde vaardighede in die res van die boek met gemak en selfvertroue aan te pak. Geniet die jaar en sterkte! v

6 Assesseringsprogram Die vereistes vir die Assesseringsprogram vir Graad 11 is in die tabel hieronder uiteengesit. Nota aan die onderwyser: voorbeelde van toetse en eksamenvraestelle (met memorandums) verskyn in die Onderwysersgids sodat dit ongesien bly. Jy mag hierdie toetse en vraestelle vir jou leerders fotokopieer. Hierdie kursus bied meer as een opsie vir elke formele assesseringstaak: Kwartaal 1 Kwartaal 2 Taak oor Bladsy 53 of 78 of Taak oor datahanterings 158 kaartwerk Bladsy 183 en/of 184 Toets Onderwysersgids Halfjaarlikse eksamen Onderwysersgids Kwartaal 3 Kwartaal 4 Navorsing/Taak oor die skryf van n opstel Bladsy 266/267 of 274 Onderwysersgids Jaareindeksamen Toets Onderwysersgids vi

7 Onderwerp 1 On 1 erp derw Geografiese vaardighede en tegnieke Wat jy in hierdie onderwerp sal leer Basiese kaartwerkvaardighede vereis gereelde oefening Hoe om die skaal van n kaart te gebruik en die presiese ligging (geografiese koördinate), relatiewe ligging (rigting en peiling), en oppervlaktes op kaarte te meet Verskillende landvorms kan geïdentifiseer word deur hulle kontoerpatrone te meet Hoe landvorms ontleed word deur kontoerpatrone, dwarssnitte en gradiënte. Vertikale lugfoto s en ortofotokaarte bied meer gedetailleerde ruimtelike inligting as kaarte. Spesiale vaardighede word vereis om foto s te lees en te interpreteer Die waarde van satelliet-afstandswaarneming as n databron om die plaaslike en wêreldomgewing te monitor n Geografiese Inligtingstelsel (GIS) kan kaarte, foto s en beelde integreer en bied n tegnologies gevorderde wyse om ruimtelike data te ontleed Jy moet atlasse gebruik om geografies geletterd te wees Veldwerk word dikwels vereis om spesifieke geografiese probleme te ondersoek en dit moet goed beplan wees. Kom ons gesels oor hierdie onderwerp In n Geograaf se gereedskapskis sal jy instrumente vind wat hom of haar sal help om ruimtelike data te versamel, vertoon en ontleed om die tradisionele geografiese vrae soos Waar is...?, Wat is hulle?, Hoeveel is daar?, Hoekom is dit hier en nie daar nie? te beantwoord. Hierdie instrumente is kaarte en atlasse, foto s, beelde, satellietbeeldprosessering- en GIS-sagteware, en n groot verskeidenheid meetinstrumente soos GPS e (globale posisioneringstelsels), reënmeters, termometers, anemometers en magnetiese kompasse. In hierdie en ander onderwerpe sal hierdie instrumente verder verken word. Watter van die instrumente in die collage hier bo kan jy identifiseer en waarmee is jy reeds bekend? Geografiese vaardighede en tegnieke 1

8 Wat jy reeds weet Geografiese vaardighede en tegnieke In Graad 10 het jy die volgende geleer: Sekere baie basiese vaardighede soos hoe om die presiese posisie (absolute ligging) van plekke en verskynsels vas te stel en aan te dui met behulp van die geografiese verwysingstelsel gebaseer op die denkbeeldige breedteen lengtelyne. Die geografiese koördinaatstelsel is nie altyd die mees geskikte verwysingstelsel vir gebruik in die daaglikse lewe nie. Stel jou voor iemand wat jou dorp besoek, nader jou by die hoofhek van die skool en vra jou om asseblief vir haar die pad te beduie na die naaste vulstasie. As sy nie n GPS het nie, sal sy baie verstom wees as jy vir haar sê om na n sekere geografiese koördinaat te gaan. In so n geval sou dit meer van pas wees om vir haar die relatiewe posisie (ligging) van die vulstasie te verduidelik deur te verwys na die rigting en afstand. Jy kan eenvoudig sê : Ry 1,2 km in n oostelike rigting van die hoofhek van die skool en jy sal n vulstasie aan jou linkerkant aantref. n Kaartskaal is die verhouding tussen die afstand op n kaart en die ooreenstemmende afstand in die werklikheid. Jy het ook geleer dat kaartskale uitgedruk kan word as woordskale, verhoudingskale en lynskale. Die simbole wat op die amptelike 1: topografiese kaartreeks van Suid- Afrika gebruik word, hoe om landvorms te identifiseer deur te kyk na die patrone van kontoerlyne en hoe om te werk te gaan om eenvoudige dwarssnitte van die landskap te teken. Die eienskappe, voordele en nadele van skuins en vertikale lugfoto s, sowel as ortofotokaarte. Hoekom die tegnologie van Geografiese Inligtingstelsels (GIS) ontwikkel is, en dat verskynsels uit die werklike lewe in n GIS met behulp van punte, nodusse en lyne op n abstrakte wyse as ruimtelike voorwerpe voorgestel word. Hoe n satelliet se afstandswaarnemingstelsel werk en dat die data wat dit verskaf, met GIS-stelsels geïntegreer kan word om weerpatrone, asook ons gebruik en misbruik van die aarde se hulpbronne te monitor. n Atlas moet altyd byderhand wees om uit te vind waar nuwe plekke waarvan jy gehoor of gelees het, geleë is. Veldwerk is dikwels nodig om die data te vind wat benodig word om n geografiese probleem op te los. Hierdie jaar gaan ons dieselfde breë onderwerpe behandel, in effens meer besonderhede. Hierdie spesifieke eenheid verskaf die hoe om -kennis oor die gebruik van hierdie geografiese vaardighede en tegnieke. Nadat jy geleer het hoe om hierdie vaardighede en tegnieke te gebruik, sal dit van jou vereis word om die vaardighede en tegnieke toe te pas op probleme en uitdagings uit die werklike lewe in ander onderwerpe: Die Atmosfeer, Geomorfologie, Ontwikkelingsgeografie, en Hulpbronne en Volhoubaarheid. 2 Geografiese vaardighede en tegnieke

9 Onderwerp 1 Figuur 1.1: Uittreksel van die amptelike 1: kaart 3319BC De Doorns Geografiese vaardighede en tegnieke 3

10 Figuur 1.2: n Verklaring van die amptelike 1: kaarte wat in hierdie boek gebruik word 4 Geografiese vaardighede en tegnieke

11 Onderwerp 1 Toets myself Jy moet jou antwoorde neerskryf en jou antwoorde op die drie vrae hou. Jy sal later gevra word om die antwoorde in te gee. Die twee streke wat voorgestel word in die diagramme hieronder het albei steun gewerf vir die bou van n nuwe hospitaal om die gemeenskap te dien. Die figuur toon die wyke binne die areas, sowel as die aantal mense binne elke wyk. 1. Wat is die ware peiling van die voorgestelde nuwe hospitaal op die bestaande hospitaal? 2. Watter streek, dink jy, het die sterkste saak om befondsing vir n nuwe hospitaal te kry? 3. Wat is die benaderde ligging (in grade en minute) van die voorgestelde nuwe hospitaal vir Streek A? Wat jy nog moet weet Kaartwerkvaardighede Woordbank kardinale hoof kompasrigtings: noemer: hektaar: grondbedekking: n beskrywing van die relatiewe posisie van plekke deur te verwys na noord, suid, wes en oos en kombinasies daarvan (bv. noordoos) die waarde (bv. 1000) wat onder die lyn geskryf word 1 in n breuk soos n eenheid wat oppervlakte aandui. n Oppervlakte van 100 m 100 m is gelyk aan een hektaar dit verwys na die soort verskynsel wat op die aarde voorkom, bv. verboude grond, natuurlike veld, damme, boomlandskappe, en opgeboude gebiede om maar n paar te noem. Grondgebruik verwys na hoe die grond gebruik word. n Grondbedekking genaamd dam kan geklassifiseer word as ontspanning as die dam hoofsaaklik vir ontspanningsaktiwiteite soos visvang eerder as besproeiing gebruik word Magnetiese Noordpool: n punt in die arktiese streke van Kanada wat voortdurend van posisie verander volgens die aktiwiteit van die aarde se magnetiese velde teller: die waarde (bv. 1) wat bokant die lyn geskryf word in n breuk soos Geografiese vaardighede en tegnieke 5

12 Basiese kaartwerkvaardighede vereis gereelde oefening Die hersiening van jou vaardighede in verband met die opsporing van plekke in absolute sowel as relatiewe terme en die gebruik van kaartskale is, soos in Graad 10, n integrerende deel van die Graad 11-sillabus. Dit maak sin, want vaardighede is geneig om verroes te raak as dit nie gereeld geoefen en gebruik word nie. In die volgende paar afdelings gaan ons geleenthede verskaf om jou vaardighede ten opsigte van die volgende te hersien: die beskrywing van relatiewe posisie die presiese posisie in terme van grade, minute en sekondes die gebruik van kaartskale om die volgende te bereken: reguit en geboë lynafstande die oppervlakte van verskynsels wat reëlmatig en onreëlmatig is Aangesien die meeste van hierdie vaardighede in Graad 10 behandel is (en selfs in die laer grade) sal ons in sommige gevalle dit nie in besonderhede vir jou verduidelik nie. As jy vergeet het hoe om byvoorbeeld n geografiese koördinaat te bereken, moet jy jou Graad 10-handboek weer lees of n klasmaat of jou onderwyser vra om vinnig jou geheue te verfris deur die basiese stappe te verduidelik. Baie van die aktiwiteite is gebaseer op die amptelike 1: kaart van De Doorns (Figuur 1.1 en ook die kaart se verklaring wat in Figuur 1.2 op bladsy 4 aangetoon word). Die doel van die aktiwiteite is om jou die geleentheid te gee om jou kennis weer te gee wat jou onderwyser kan gebruik om vas te stel of hy of sy kan voortgaan met die verduideliking van nuwe vaardighede en of verdere hersiening van onderwerpe wat in Graad 10 behandel is, vereis word. Oefening maak die meester beskryf relatiewe posisie Dit sal van jou vereis word (in Klaswerkaktiwiteit 1.1) om die posisie (ligging) van n plek relatief tot n ander plek op die 1: kaart van De Doorns te beskryf in terme van ware en n magnetiese peiling. Kyk na Figuur 1.3 op die volgende bladsy en lees die volgende wenke om jou geheue te verfris: 1. Die Noord wat op kaarte aangetoon word, is ware noord (WN) of geografiese noord. Ware noord wys na die Noordpool. 2. Die ware peiling word uitgedruk in grade wat wissel tussen 0 en 259 en word kloksgewys gemeet van die noord-suid-basislyn op n kaart Die ware volsirkelpeiling van punt A na punt B op Figuur 1.3 is Wanneer ons in die veld is, kan ons n magnetiese kompas gebruik om n peiling op n plek te neem. Die naald van n magnetiese kompas wys altyd na magnetiese noord en nie ware noord nie. Die magnetiese noordpool is nie vas nie, maar is gedurig in beweging. 4. Vir alle plekke in Suid-Afrika is magnetiese noord wes van ware noord. 5. Die hoek waarteen die magnetiese noord afwyk van ware noord word die magnetiese afwyking genoem. Op elke 1: kaart van Suid-Afrika word die magnetiese afwyking aangedui deur n diagram met n soortgelyke uitleg as die een in die onderkantste regterhoek van Figuur 1.1 op bladsy 3. Let op dat dit aandui vir watter jaar die magnetiese afwyking gespesifiseer is, sowel as die jaarlikse verandering en rigting van die verandering. 6 Geografiese vaardighede en tegnieke

13 Onderwerp 1 Ware volsirkelpeiling: 30º Magnetiese volsirkelpeiling: 39º 6. Om n magnetiese peiling wat in die veld (in Suid-Afrika) geneem is om te skakel in n ware peiling, moet jy die magnetiese afwyking aftrek. 7. Om n ware peiling wat op n kaart (van Suid-Afrika) geneem is om te skakel na n magnetiese kompaspeiling, moet jy die magnetiese afwyking by tel. Die magnetiese volsirkelpeiling van punt A na punt B is dus 39 ( ). Ware volsirkelpeiling: 200º Magnetiese volsirkelpeiling: 209º Figuur 1.3: Ware en magnetiese volsirkelpeiling Jy moet onthou: rigting kan ook verduidelik word deur te verwys na die kompasrigtings waarvan jy reeds weet. peiling alleen sê nie vir jou wat die presiese posisie van iets is nie. Dit sê net vir jou dat die plek in n sekere rigting is. Jy kan die beskrywing meer presies maak deur ook na afstand of tyd te verwys. Jy kan sê plek B is: 4 km van punt A geleë in n noord-noordwestelike rigting ongeveer 4 minute se stap van punt A en dat die ware peiling van punt A na punt B 45 is. Klaswerkaktiwiteit 1 Gebruik die 1: kaart van De Doorns op bladsy 3 om vraag 3, 4 en 5 te voltooi Wat is die antwoord van die eerste Toets myself-aktiwiteit? (3) Bereken die ware peiling sowel as die magnetiese peiling van punt A na punt D soos in Figuur 1.3 hierbo. (4) Bereken die ware peiling van kolhoogte 907 (sien blok A2) op kolhoogte 1144 (blok A1). Jy moet die jaarlikse verandering in magnetiese afwyking in ag neem. Maak asof jy hierdie taak in Junie doen. (3) Bereken die magnetiese peiling van kolhoogte 907 (sien blok A2) op kolhoogte 1144 (blok A1) sonder om die jaarlikse verandering in magnetiese afwyking in ag te neem. (4) Beskryf die roete gevolg deur die N1-snelweg van blok A5 na blok E2 deur te verwys na kardinale kompasrigtings en afstande. (4) Geografiese vaardighede en tegnieke 7

14 Oefening maak die meester bepaal presiese (absolute) posisie Stel jou die volgende voor: Jy stap in die berge naby De Doorns en breek jou enkel wanneer jy op n glibberige, nat rots trap. Gelukkig het jy n selfoon by jou. Jy kan n vriendin in De Doorns bel en vir haar sê: Ek is gestrand op n plek waarvan die ware peiling soos geneem van die spoorwegstasie, 136 is. Die probleem is dat jou vriendin slegs weet in watter rigting (van die stasie) jy is. Sy weet nie hoe ver jy van die spoorwegstasie is nie. Hierdie dilemma sou opgelos gewees het as jy n kaart gehad het waarvan jy die geografiese koördinaat van waar jy gestrand is, kon aflees. Om die presiese posisie van n plek in terme van grade, minute en sekondes uit te werk, moet ons: die aanwysings van breedte- en lengteliggings wat op die kaart aangetoon word, gebruik (lees) baie basiese rekenkunde toepas. In Figuur 1.4 het ons die ligging van n boorgat as punt A gemerk. Ons wil die absolute ligging van die boorgat bereken. Ons verduideliking van die stappe wat gevolg moet word, dek slegs die berekening van die lengteligging jy moet later die breedteligging as n huiswerkaktiwiteit bereken. Ons beveel aan dat jy al die metings en berekenings wat ons hieronder verskaf het self doen. Jy sal baie meer leer deur meer te doen as om net te lees. 20 O (b) 2 O Figuur 1.4: Stappe in die berekening van die lengteligging Stappe in die berekening van die lengteligging van die boorgat in die diagram 1. Die boorgat lê tussen 20 en 21 Oos. 2. Op die kaart is die afstand tussen 20 en mm. Een graad (of 60 minute) word dus deur 40 mm verteenwoordig. 3. Op die kaart is die boorgat 25 mm oos van die 20 O-lengtelyn geleë. 4. Omdat ons weet 20 is gelyk aan 60 minute en dat 60 minute in hierdie geval gelyk is aan 40 mm, kan ons nou die volgende redenasie en rekenkunde toepas: 40 mm op die kaart verteenwoordig 60 minute 25 mm op die kaart verteenwoordig 60 (25 30) Die antwoord: 37.5 of 37.5 minute 5. Die desimale gedeelte wat ons in stap 4 bereken het, beteken 0.5 of ½ of n minuut. Onthou daar is 60 sekondes in n minuut. Die 0.5 beteken dus eintlik 0.5 of 60 sekondes. 8 Geografiese vaardighede en tegnieke

15 Onderwerp sekondes = 30 sekondes. 7. Die lengteligging van die boorgat is dus: 20 grade + 37 minute + 30 sekondes Oos. 8. Ons skryf dit as 20 37'30" O Jy is nou toegerus om die ligging te beskryf en te bepaal deur te verwys na grade, minute en sekondes. Onthou dat wanneer ons n geografiese koördinaat beskryf, word die breedteligging altyd eerste gegee. n Koördinaat wat by die kruispunt van die oos-lengteligging en die suid-breedteligging lê moet dus beskryf word as S; O. Huiswerkaktiwiteit 1 Gebruik die 1: kaart van De Doorns op bladsy 3 om vrae 2, 3 en 4 te voltooi. 1 Bereken die geografiese koördinaat van die boorgat aangetoon as punt A in Figuur 1.4. (6) 2 Wat is die presiese posisie (absolute ligging) van kolhoogte 650 (blok D4 op die kaart van De Doorns)? (6) 3 Watter verskynsel op die kaart van De Doorns is geleë by 33 28'36" S; 19 40'54" O? Wat is die funksie van die verskynsel? (4) 4 Watter tipe grondbedekking assosieer jy met die geografiese koördinaat 33 27'40" S; 19 41'48" O? Hoe sou jy die kenmerk in terme van grondgebruik klassifiseer? (4) Oefening maak die meester verstaan kaartskale Voor jy enige kaart kan interpreteer, moet jy jouself eers vergewis van die skaal van die kaart. Kom ons kyk weer na die Toets myself-vraag op bladsy 5. Jy sou opgelet het dat die twee denkbeeldige streke (met een uitsondering) presies dieselfde is. Die enigste uitsondering is dat Streek B n baie groter gebied dek as Streek A. Hierdie feit word deur die waardes van die breedte- en lengtelyne onthul. Streek A dek een graadvierkant, terwyl Streek B vier graadvierkante dek. Streek A word dus op n baie groter skaal as Streek B getoon. Omdat die inwoners van Streek B baie verder moet reis om die bestaande hospitaal te besoek, is dit ons opinie dat hulle n baie sterker saak het om befondsing vir n nuwe hospitaal te ontvang. Die volgende lys dien om jou geheue oor kaartskale te verfris. n Kaartskaal onthul die verhouding tussen afstande op n kaart en afstande in werklikheid. Kaartskale kan as woord-,verhouding- en lynskale uitgedruk word. Skale word nie beïnvloed deur die metingseenheid nie. n Verhoudingskaal van 1 1: ( ) kan geïnterpreteer word as 1 mm op die kaart verteenwoordig mm in werklikheid of 1 cm op die kaart verteenwoordig cm in werklikheid. Hoe groter die skaal van n kaart, hoe meer besonderhede (detail) kan ons wys van n kleiner gebied. Geografiese vaardighede en tegnieke 9

16 Hoe kleiner die skaal van die kaart, hoe minder besonderhede kan ons van n groter gebied wys. n Verhoudingskaal word altyd uitgedruk as n breuk waarvan die teller altyd een (1) is. Hoe groter die noemer van n skaal is, hoe kleiner is die skaal n skaal van 1 1 1: (of ) is dus kleiner as n skaal van 1:1 000 (of ). 1 n Verhoudingskaal van 1:4 000 ( ) kan uitgedruk word as: n Woordskaal: 1 cm op die kaart verteenwoordig 40 m in werklikheid of 1 mm op die kaart verteenwoordig 4 m in werklikheid. n Lynskaal soos hieronder geïllustreer (Figuur 1.6). Let daarop dat lynskale die voordeel het dat die skaal korrek bly selfs as die kaart vergroot of verklein word wanneer n fotokopie gemaak word. Dit is nie die geval met woord- en lynskale nie. Eenhede van 1 cm op die kaart, verteenwoordig 40 m in die werklikheid Huiswerkaktiwiteit 2 Figuur 1.5: n lynskaal Die skaal van De Doorns op bladsy 3 het n skaal van 1: Druk die skaal as n woordskaal uit deur te verwys na: a) mm en m (3) b) cm en km. (3) Skakel die skaal van 1: om na n woordskaal. (4) Skakel die lynskaal wat hieronder getoon word om na: a) n woordskaal (2) b) n verhoudingskaal (3) Wat is die antwoord van die eerste Toets myself-aktiwiteit? (3) Figuur 1.6: Jou beurt: Skakel hierdie lynskaal om na woord- en verhoudingskale. Gebruik die kaartskaal om afstande te bereken Wanneer jy met skale werk moet jy dikwels omskakel van een desimale eenheid na n ander. Dit is dus noodsaaklik om n behoorlike begrip van die metrieke stelsel te hê. Vra jou onderwyser om n rympie met jou te deel wat jou sal help om die metrieke omskakelings te doen. Hoe om die werklike lengte van reguitlynafstande te meet 1. Meet die afstand van een punt na n ander akkuraat met n liniaal. 2. Gebruik die skaal om hierdie kaartafstand na die werklike afstand om te skakel, bv. 10 cm op die kaart skaalfaktor van = cm. 10 Geografiese vaardighede en tegnieke

17 Onderwerp 1 3. Skakel cm om na meter (5 000 m) of kilometer (5 km). 4. Alternatiewelik kan jy redeneer dat cm gelyk is aan 500 m (of 0.5 km). Wanneer jy dit weer met 10 vermenigvuldig, sal jy weer n antwoord van m ( = 5 000) kry. Figuur 1.7: Breek n geboë lyn op in reguitlynige gedeeltes Hoe om die werklike lengte van geboë (kronkelende) lyne op n kaart te meet Ons kan vier metodes met jou deel. 1. Een metode is om n stukkie tou op die roete langs te buig. 2. n Ander metode om die lengte van geboë lyne te meet, is om elke kromming in reguitlynige gedeeltes op te breek (sien Figuur 1.7). Figuur 1.8: Tree die kaartafstande af met n verdeelpasser Figuur 1.9: n Opisometer 3. Stel n verdeelpasser op n praktiese wydte en tree die totale lengte van die lyn af (sien Figuur 1.8) 4. n Vierde metode om kromlynige kaartafstande te meet, is om n meganiese toestel bekend as n opisometer te gebruik (sien Figuur 1.9). Klaswerkaktiwiteit Die afstande wat op kaarte gemeet word, moet beskou word as benaderde afstande, want dit is moeilik om eenhede kleiner as 1 mm met behulp van n liniaal af te meet. Verdeel die klas in vier groepe en vergelyk die effek van metings (gemaak op die 1: kaart van De Doorns) wat verkeerd is met onderskeidelik 0.5 mm, 1.0 mm, 1.5 mm en 2.0 mm. Besluit watter groep die berekenings vir elke foutiewe faktor gaan doen: Groep A vir 0.5 mm, Groep B vir 1.0 mm, ens. (2 punte per groep) Herhaal die aktiwiteit wat julle nou net gedoen het, maar baseer die berekenings op n skaal van 1: (2 punte per groep) Skryf 'n kort verduideliking oor die verhouding tussen die verkeerde metings en die skaal van die kaart. Jou antwoord moet met skaalberekenings ondersteun word. (3) Meet die afstand van 33 30'S;19 38'O na 33 25'S;19 42 O. Wat is die speling (variasie) van die metings? Met ander woorde, wat is die verskil tussen langste en kortste meting? (3) Geografiese vaardighede en tegnieke 11

18 Huiswerkaktiwiteit 3 Verwys na die kaart van De Doorns op bladsy 3 om die vrae hieronder te voltooi. 1 Ons het gepraat van n punt waar jy op n glibberige rots getrap het en jou enkel gebreek het. Die ware peiling van kolhoogte 650 (blok D4) op die punt is 42. Hoe ver is dit van hierdie punt na die treinstasie van De Doorns? (6) 2 Bereken die werklike lengte van die spoorlyn wes van De Doorns se stasie met behulp van n verdeelpasser gestel op n afstand van 4 mm. (5) 3 Bereken die werklike afstand van die hele lengte van die N1-nasionale pad wat op die kaart aangetoon word deur die pad op te breek in reguitlynige gedeeltes. (6) Gebruik die kaartskaal om oppervlaktes te bereken Soos by die berekening van afstande sal ons onderskei tussen eenvoudige berekenings gebaseer op die gebruik van n liniaal alleen en meer komplekse (onreëlmatige) vorms. Bereken die oppervlaktes van eenvoudige vorms Reghoeke of vierkante As die vorm eenvoudig is, bv. reghoekig (sien Figuur 1.10), meet die lengte en breedte met n liniaal. Skakel albei kaartafstande afsonderlik om na werklike afstande en vermenigvuldig die twee afstande met mekaar om die oppervlakte te kry. Oppervlakte = (lengte skaalfaktor) (breedte skaalfaktor) Het jy opgelet dat die frase albei kaartafstande afsonderlik in vetgedrukte letters staan? Die rede daarvoor is dat mense dikwels die fout maak om lengte met breedte te vermenigvuldig en dan hulle antwoord met die skaalfaktor te vermenigvuldig. Jy sal heeltemal verskillende antwoorde kry. Sirkels Die formule om die oppervlakte van n sirkel te bereken is πr 2, waar: π = tot n konstante waarde van ongeveer 1, (afgerond) is. Die simbool π word as phi uitgespreek. r = die radius van die sirkel (sien Figuur 1.11). Figuur 1.10: Die metings wat vereis word om die oppervlakte van n reghoek of n vierkant te bereken Wanneer dit op n sirkelvormige verskynsel op n kaart toegepas word (bv. grond onder spilpuntbesproeiing), moet die kaartskaal in ag geneem word soos dit in die formule hieronder aangetoon word. Werklike oppervlakte van sirkelvormige verskynsel op kaart = π(r skaalfaktor) 2 Figuur 1.11: Die meting wat vereis word om die oppervlakte van n sirkel te bereken 12 Geografiese vaardighede en tegnieke

19 Onderwerp 1 Driehoeke Die formule om die oppervlakte van die reghoekige driehoek te meet soos die driehoek geïllustreer in Figuur 1.12 is ½b h waar: b = die basislengte van die driehoek (sy A in Figuur 1.12) h = die hoogte van die driehoek (sy B in Figuur 1.12). Figuur 1.12: Die metings wat vereis word om die oppervlakte van n driehoek te bereken Wanneer dit op n kaart toegepas word, moet die kaartskaal in die formule in ag geneem word soos hier onder aangetoon word. Ware oppervlakte van driehoekige gebied op kaart = ½[(b skaalfaktor) (h skaalfaktor)]. Let weer daarop dat dit nie ½ (b h skaalfaktor) is nie. Bereken die oppervlaktes van onreëlmatige vorms Die maklikste manier om oppervlaktes van onreëlmatige vorms te bereken is om n GIS (jy is in Graad 10 daaraan bekendgestel) te gebruik. Jy selekteer eenvoudig die gebied en dan klik jy op die oppervlaktemetingsikoon om n antwoord te kry. As jy dit per hand moet doen, neem dit meer tyd en die antwoord sal nie so akkuraat wees as die een wat deur die GIS verskaf word nie. Ons kan vier metodes met jou deel: 1. Jy kan die gebied in onderafdelings met eenvoudige vorms soos vierkante, reghoeke, sirkels en driehoeke verdeel. Bereken die oppervlaktes van al die onderafdelings bymekaar om n benaderde antwoord te kry. 2. n Tweede strategie kan wees om n grafiese metode te gebruik. Teken die buitelyn van die gebied (die dik swart grenslyn wat in Figuur 1.13 aangetoon word) op grafiekpapier of skep jou eie ruitnet van ewe groot vierkante. Tel dan al die vierkante binne die buitelyne van die verskynsel Figuur 1.13 illustreer die tegniek. a) Ons het n ruitnet met agt rye en sewe kolomme geskep. b) Die grootte van elke blok (vierkant) is 5 mm 5 mm. Aangesien die skaal 1: is, beteken dit dat die werklike lengte van die sye 5 mm = mm is. c) Veronderstel ons wil ons antwoord in hektaar uitdruk. Dit sal dan goeie oefening wees om onmiddellik die mm te verander na hektometer (dit is 2.5 hm) omdat die vermenigvuldiging van hektometers met hektometer n antwoord sal gee wat reeds in hektaar (hm 2 ) is. d) Die oppervlakte van een blok is dus 2.5 hm 2.5 hm = 6.25 ha. Figuur 1.13: Gebruik die grafiese metode om oppervlakte te bereken Skaal 1: Geografiese vaardighede en tegnieke 13

20 e) Tel al die volle vierkante (in geel aangetoon) binne die grenslyne van die gebied. Waar vierkante deur die grens van die gebied (die groen ingekleurde vierkante in die figuur), verdeel word, moet jy die proses van gee en neem toepas. Bepaal hoeveel vierkante verteenwoordig word deur al die kwart, halwe en driekwart vierkante. Byvoorbeeld, daardie gedeelte van die gebied wat binne die vierkant gemerk a val, word gevoeg by die oppervlak van die vierkant gemerk b. Saam verteenwoordig a en b een vierkant. Ons het n totaal van 32 vierkante getel. f) Ons kan nou eenvoudig 32 met 6.25 ha (die oppervlakte van een blok) vermenigvuldig. g) Die antwoord is ongeveer 200 ha. Ons gebruik die term ongeveer aangesien die grafiese metode nie n baie akkurate metode is om oppervlakte te bereken nie. Huiswerkaktiwiteit 4 Die berekeninge wat vereis word vir vraag 1, 2 en 3 moet almal gebaseer wees op n skaal van 1: In alle gevalle moet die antwoord in hektaar gegee word Bereken die oppervlakte van die reghoek wat in Figuur 1.10 aangetoon word. (5) Bereken die oppervlakte van die sirkel wat in Figuur 1.11 aangetoon word. (4) Bereken die oppervlakte van die sirkel wat in Figuur 1.13 aangetoon word. (5) Bereken (met behulp van die grafiese metode) die werklike oppervlakte van die verskynsel met die onreëlmatige buitelyn wat in Figuur 1.14 geïllustreer is. Veronderstel die kaartskaal is 1: Figuur 1.14: Wat is die benaderde werklike oppervlakte van die onreëlmatig gevormde kenmerk? Figuur 1.15: Jou beurt: Bereken die oppervlakte van die reservaat wat in groen aangedui word. Figuur 1.16: Jou beurt: Bereken die oppervlakte van die plantkwekery. Skaal 1: Skaal 1: Geografiese vaardighede en tegnieke

21 Onderwerp 1 Ekstra oefenaktiwiteit 1 Vraag 2, 5, 6, 7 en 10 is gebaseer op die 1: kaart van De Doorns (Figuur 1.1 op bladsy 3). 1 Bereken die ware peiling sowel as die magnetiese peiling van punt A na punt G wat op Figuur 1.3 op bladsy 7 gewys word. (4) 2 Bereken die ware peiling van kolhoogte 907 (sien blok A2) op kolhoogte 1144 (blok A1). Jy moet die jaarlikse verandering in magnetiese afwyking in ag neem. Veronderstel jy doen hierdie taak in Junie. (6) 3 Wat is die benaderde ligging (in grade en minute alleen) van die voorgestelde nuwe hospitaal vir Streek A waarna daar verwys word in die Toets myself vraag 3? (5) 4 Wat is die ligging (in grade, minute en sekondes) van die voorgestelde nuwe hospitaal vir Streek B waarna daar verwys word in Toets myself aktiwiteit 3? (8) 5 Bereken die geografiese koördinaat (in grade, minute en sekondes) van De Doorns se poskantoor. (6) 6 Beskryf die rigting waarin die Sandrivier vloei met verwysing na die kardinale kompasrigtings (en afstande as jy wil). (2) 7 Bereken die benaderde oppervlakte (in hektaar) van die Groothoekdam (blok D3) op die kaart van De Doorns. Beskou die dam as n reghoek. Pas jou antwoord effens aan om op te maak vir die feit dat die dam nie n perfekte reghoek is nie. Ons skat dat ongeveer vyf persent van die reghoek nie deel van die dam sal wees nie. (6) 8 Bereken (met behulp van die grafiese metode) die werklike oppervlakte (in hektaar) van die natuurreservaat met die onreëlmatige buitelyn wat in Figuur 1.15 aangetoon word. Veronderstel die kaartskaal is 1: (7) 9 Bereken die werklike oppervlakte (in hektaar) van die plantkwekery met die onreëlmatige buitelyn wat in Figuur 1.16 op bladsy 16 aangetoon word. Veronderstel die kaartskaal is 1: Wenk: die figuur bestaan uit n halfsirkel, n reghoek en n driehoek. (10) 10 Veronderstel ons verklein die kaartoppervlakte van die De Doorns kaart (sien Figuur 1.1 op bladsy 3) van mm mm na mm 68.2 mm. Wat sou die skaal van die kaart wees na die verkleining? (3) Geografiese vaardighede en tegnieke 15

22 Wat jy nog moet weet 1: topografiese kaarte Woordbank konkawe helling: konvekse helling: Gondwanaland: graniet: stollingsgesteentes: litifikasie: sedimentêre gesteentes: intrusieplaat: strata: n helling waarvan die boonste gedeelte steiler is as die onderste gedeelte. Kontoerlyne wat n konkawe helling aantoon sal naby gespasieer wees aan die bokant van die terrein, en wyer gespasieer wees aan die onderkant n helling wat van minder steil in die boonste gedeelte van die helling na meer steil in die onderste gedeelte van die helling gaan. Kontoerlyne wat n konvekse helling aantoon, sal wyd gespasieer wees aan die bokant van die terrein, en nader gespasieer wees aan die onderkant die gedeelte van die superkontinent Pangaea wat, volgens die teorie van plaattektoniek opgebreek het in Indië, Australië, Antarktika, Afrika, en Suid-Amerika medium tot growwe gegreinde stollingsgesteentes wat ryk is in kwarts en kalium gesteentes wat gevorm word deur die stolling van gesmelte magma die proses waardeur sedimente vasgevang word in sedimentêre gesteentes gesteentes wat gevorm word deur die afsetting, verandering en/of samedrukking, en litifisering van verweerde rotspuin, chemiese neerslae of organiese sedimente n ongeveer horisontale plaat van stollingsgesteente wat tussen ouer rotsbeddings ingedring het die lae of beddings wat gevind word in sedimentêre rots Kontoere en landvorms Jy het in die laer grade geleer dat die sleutel tot die lees van landvorms op die kontoerkaarte is om bewus te wees van die afstand tussen die kontoerlyne en die vorm van die kontoere. 1. Die afstand tussen kontoerlyne gee 'n aanduiding van die steilte of gradiënt van die landskap. Gebiede is baie steiler waar die kontoerlyne nader aan mekaar lê en platter waar dit verder uitmekaar lê. Kom ons verduidelik met verwysing na Figuur 1.17: 16 Geografiese vaardighede en tegnieke

23 Onderwerp 1 Hoe moet ons te werk gaan om n 1: kontoerkaart met 20 m kontoerintervalle te teken om grafies te illustreer dat: albei roetes 300 m lank is? die eindpunt van roete 1, 60 m hoër is as die beginpunt van roete 1? die eindpunt van roete 2, 100 m hoër is as die beginpunt van roete 2? Figuur 1.17: Hoe groter die afstand in hoogte, hoe meer kontoere het ons nodig. Figuur 1.17(a) stel twee staproetes voor. Elkeen is 300 m lank. Die hoogte bo seevlak aan die begin van elke roete is 100 m. Die enigste verskil is dat die eindpunt van die roetes onderskeidelik 60 m en 200 m hoër is as die beginpunte. Die antwoord is maklik ons volg net die stappe hieronder: a) n Skaal van 1: (1 cm op die kaart verteenwoordig 100 m in die werklikheid) beteken dat ons albei roetes as 30 mm lyne op die kaart moet trek [sien Figuur 1.17(a)]. b) As roete 1 se eindpunt 60 m hoër is as die beginpunt (100 m bo seevlak), moet die eindpunt van die roete 160 m bo seevlak wees. Die eindpunt van roete 2 moet 300 meter bo seevlak wees (100 m m). c) Omdat ons n kontoerinterval van 20 m moet gebruik en die begin- en eindpunte van roete 1 onderskeidelik 100 m en 160 m bo seevlak is, moet ons vier kontoerlyne vir roete 1 inteken. Die vier lyne word aangetoon op Figuur 1.17(b) as die 100 m-, 120 m-, 140 m- en 160 m-kontoerlyne. Omdat ons nie n idee het van die vorm van die land tussen die begin- en eindpunte nie, is die kontoere eweredig gespasieer. Dit beteken dat dit langs die hele roete ewe steil is. d) As ons dieselfde kontoerinterval van 20 m gebruik, het ons 11 kontoere nodig om die feit te illustreer dat roete 2 se eindpunt 200 m hoër is as die beginpunt. Van Figuur 1.17(b) kan ons dus aflei dat, hoe groter die verskil in hoogte is tussen plekke wat dieselfde horisontale afstand uitmekaar is, hoe meer kontoerlyne moet ons teken op ons kaart en hoe nader aan mekaar moet ons die kontoere spasieer. Die rede hoekom die horisontale afstand tussen die kontoerlyne op die twee kaarte in Figuur 1.17(b) verskil, is dat die twee roetes nie ewe steil is nie. Geografiese vaardighede en tegnieke 17

24 2. Die vorm van die kontoerlyn sowel as die hoogte wat geassosieer word met die individuele kontoerlyne, sê vir ons meer oor die voorkoms van die landskap en sy elemente (bv. die valleie, rante, vlaktes, berge, platorande). Die kontoerpatrone van items (a) en (b) in Figuur 1.18 onder is identies. Slegs wanneer ons ook die kontoerwaardes in ag neem, kan ons aflei dat (a) n riviervallei is en (b) n berguitloper is. Het jy opgelet dat die kontoere van items (a) en (b) V-vormig is? In die geval van die riviervallei wys die punte van die V s in die rigting van die hoër grond. In die geval van die uitloper wys dit in die rigting van die laer grond. Die kontoerpatroon wat in items (c) en (d) aangetoon word, is ook identies dit is weer die kontoerwaardes wat aantoon dat (c) n keëlvormige koppie is terwyl (d) n 150 m diep gat is. Figuur 1.18: Sonder kontoerwaardes kan ons nie tussen die verskillende landvorme onderskei nie. Die kontoerlyne op kaarte is ook denkbeeldige lyne wat jou help om die landskap te visualiseer. Die gedurige wisselwerking tussen die rotse en minerale in n gebied en die prosesse wat hierdie rotse en minerale gevorm het, is egter nie denkbeeldig nie. In die onderwerp wat oor geomorfologie handel, gaan jy leer oor verskillende landvorms en die prosesse wat hierdie landvorms vorm. Om jou belangstelling te prikkel, deel ons n aantal voorbeelde van kontoerpatrone (en dus landskappe en landvorms) en die prosesse wat lei tot die spesifieke landskappe en landvorme met jou. Landvorms wat met horisontale strata geassosieer word Die foto en kontoere wat in Figuur 1.19 hieronder aangetoon word, verteenwoordig n mesa in die Karoo. Van die kontoerpatrone kan ons sien dat n mesa tafelvormig is en steil kranse het is. (In Onderwerp 3 gaan jy leer hoe n mesa gevorm word.) Figuur 1.19: Foto en kontoerkaart van n mesa 18 Geografiese vaardighede en tegnieke

25 Onderwerp 1 n Ander voorbeeld uit die Karoo van landvorms wat met horisontale strata geassosieer word, is n butte. Figuur 1.20 hieronder toon twee prominente spitskoppe (Koffiebus en Teebus) naby Steynsburg in die halfdroë Groot Karoo. n Spitskop (butte) is n konvekse geïsoleerde koppie met baie steil, dikwels vertikale flanke en n klein, relatief plat kruin [Koffiebus in Figuur 1.21 (b) hieronder]. Die kontoerpatrone is konsentries. (In Onderwerp 3 gaan jy leer hoe n spitskop gevorm word.) Figuur 1.20: Foto en kontoerpatrone van Koffiebus en Teebus (a) (b) Topografie wat met massiewe stollingsgesteentes geassosieer word In Onderwerp 3 gaan jy ook leer wat stollingsgesteentes is. n Baie goeie voorbeeld van stollingsgesteentes wat gevorm is as gevolg van lawavloei is die ovaalvormige granietkoepel van Paarlberg net wes van die Paarl in die Wes-Kaap. (Jy sal meer oor Paarlberg leer in Onderwerp 3.) n Ander uitstekende voorbeeld is die Pilanesberg Nasionale Park in die Noordwes-provinsie van Suid-Afrika. Let op die ringvormige (konsentriese) verskynsel wat in Figuur 1.21(a) n satellietbeeld aangetoon word. Jy sal dieselfde ringvormige (konsentriese) kontoerpatrone in Figuur 1.21(b) hieronder n 1: topografiese kaart sien. Die konsentriese patroon kan verduidelik word in terme van n vulkaniese uitbarsting wat 200 miljoen jaar gelede gebeur het. Met ander woorde die terrein van die Pilanesberg Natuurreservaat is in der waarheid n uitgestorwe vulkaan. Figuur 1.21: (a) Satellietbeeld en (b) 1: topografiese kaart toon die ringvormige Pilanesberg Natuurreservaat aan Geografiese vaardighede en tegnieke 19

26 Topografie geassosieer met plooiing en massabeweging Die majestueuse berge van die Wes-Kaap is voorbeelde van plooiberge. Ons kan onderskei tussen n westelike gedeelte wat noordwaarts strek en n suidelike gedeelte wat van oos na wes strek. Die twee gedeeltes ontmoet in die suidweste en vorm die Hexrivierberge. Die gedeelte wat van oos na wes strek, word gevorm deur twee parallelle stelle bergreekse, een in die noorde en een in die suide. Ongeveer 250 tot 200 miljoen jaar gelede is die Kaapse sedimente bedek deur die sedimente van die Karoostelsel. Toe die Suid- en Suidwes-Kaap 200 miljoen jaar gelede die eerste ontsaglike inwendige aardkorskragte beleef het, was die sandsteen van die Kaapse stelsel nog steeds onder die aarde se oppervlak begrawe. Die Kaapse sedimente sowel as die bedekking van die Karoo-sedimente is dus geforseer uit hulle horisontale posisie en verwring in yslike geplooide en verwronge sedimentêre strata (sien Figuur 1.24 hieronder). Mettertyd is die sagter Karoo-sediment deur erosie afgestroop en die meer weerstandbiedende sandsteen is as bergreekse blootgelê. Ongeveer 100 miljoen jaar gelede het die opbreek van Gondwanaland gelei tot die skeiding van Suid-Amerika van Afrika. Die skeuring van Gondwanaland het talle verskuiwings veroorsaak. n Voorbeeld van die invloed van so n verskuiwing word geïllustreer in Figuur 1.25(a) op die volgende bladsy. n Groot blok van Tafelbergsandsteen het in n noordwestelike rigting afbeweeg en die enigste natuurlike deurgang [Tulbaghpoort kyk Figuur 1.25 (b)] deur die Obiekwa- en Voëlvleiberge gevorm. Figuur 1.22: Die Hexrivierberge Figuur 1.23: Die kwartsitiese sandsteen van die Kaapse plooiberge is n sedimentêre rots Figuur 1.24: Geplooide strata 20 Geografiese vaardighede en tegnieke

27 Onderwerp 1 Figuur 1.25(a): Die Nuwekloofpas deur die Obiekwa- en Voëlvleiberge Figuur 1.25 (b): Kontoerpatrone van Tulbaghpoort Klaswerkaktiwiteit 3 In die kassie hieronder het ons die name van die grootste individuele reekse binne die Kaapse Plooigordel in alfabetiese volgorde gerangskik. Baviaanskloof, Cederberg, Drakenstein, Heksrivier, Hottentots-Holland, Langeberg, Olifantsrivier, Outeniekwa, Swartberge, Tsitsikamma Trek die tabel hieronder na. Gebruik jou atlas om die bergreekse in die drie groepe wat hieronder beskryf word, te plaas. Jy kan Tabel 1.1 gebruik om die name van die bergreekse wat met die drie groepe geassosieer word, in te vul. 1 die westelike gedeelte 2 die noordelike gedeelte van die oos-wes-strekkende reeks 3 die suidelike gedeelte van die oos-wes-strekkende reeks (6) Tabel 1.1 Reekse van die westelike gedeelte Die noordelike gedeelte van die oos-wes-strekking Die suidelike reekse van die oos-wes-rigting Geografiese vaardighede en tegnieke 21

28 Huiswerkaktiwiteit 5 Die doel van hierdie aktiwiteit is om vas te stel of jy die kennis van kontoere wat jy in laer grade geleer het nog steeds kan toepas. Maak n vergrote kopie van die kaart van De Doorns (Figuur 1.1 op bladsy 3). Bestudeer die kontoerpatrone op die kaart en identifiseer n tipiese voorbeeld van elke soort landskap wat in die kassie hieronder aangetoon word. Teken lyne (wysers) van elk van die geïdentifiseerde kontoerpatrone wat in die kassie onder genoem word na die wit spasie rondom die vergrote kaart. Voeg die naam en n kort beskrywing van elke landvorm in die kantlyn. (8) n nou rivierkloof uiters ongelyke reliëf n waterskeiding n konkawe helling n steil, gelyke helling n tafelkop n loodregte krans of rotswand n uitloper Dwarssnitte op 1: topografiese kaarte Van die kennis wat jy in vorige grade opgedoen het behoort jy te weet dat: n Kaart n planaansig van die landskap bied. Met n planaansig sien jy die landskap voor asof jy van bo af daarna kyk. Ons n lyn tussen enige twee punte op n kontoerkaart kan trek en n dwarssnit teken wat soos n sy-aansig of profiel van die landskap langs die lyn wat ons getrek het, lyk. n Dwarssnit basies n grafiek met twee asse [sien Figuur 1.26(a) onder] is. Die vertikale as stel hoogte (wat van die kontoere gelees word) voor. Die horisontale as verteenwoordig afstand van n oorsprong gemeet. Oral langs die lyn waarvoor ons n dwarssnit wil teken, merk ons die punte waar die lyn n kontoerlyn kruis. Al hierdie kruisings word as punte (koördinate) op die grafiek (die dwarssnit) aangedui. Deur die punte te verbind, kan ons n profiel skep van hoe die landskap sal lyk as ons dit van die kant aanskou [Figuur 1.27 (b) onder]. Figuur 1.26: Toon die profiel (dwarssnit) van n landskap in grafiekvorm aan 22 Geografiese vaardighede en tegnieke

29 Onderwerp 1 Bestudeer Figuur 1.27 hier langsaan. Item (a) van Figuur 1.27 is n kontoerkaart wat punte A en B aantoon. Item (b) stel die koördinate van punt A na punt B voor. Dit illustreer die afstand van punt A en die hoogte bo seespieël. In item (c) van Figuur 1.27 het ons lyne getrek tussen die pare koördinate die lyn is die dwarssnit (profiel) van die landskap langs lyn AB. Let op die annotasie van die twee asse van die dwarssnit sonder die annotasie sou niemand enige sin kon maak van die dwarssnit nie. Figuur 1.27: Stappe om 'n dwarssnit van 'n landskap te teken Klaswerkaktiwiteit 4 Hierdie aktiwiteit is gebaseer op die kaart van De Doorns (Figuur 1.1 op bladsy 3). Verdeel die klas in twee groepe (A en B). Teken n dwarssnit van die reliëf van die landskap tussen kolhoogte 610 (blok A3) en kolhoogte 686 (blok B5). Albei groepe moet n skaal van 1: vir die horisontale x-as gebruik. Groep A moet n skaal van 1 cm = 40 m vir die vertikale y-as gebruik, terwyl groep B n skaal van 1 cm = 80 m moet gebruik. Die vertikale as moet begin by 400 m. Maak seker jy benoem albei asse van die dwarssnit. Die horisontale as moet die Afstand van kolhoogte 610 aandui, terwyl die vertikale as die Hoogte bo seevlak moet aandui. (6) Tussensigbaarheid Dwarssnitte is ideaal om die tussensigbaarheid tussen twee of meer punte op die landskap aan te dui. Dink jy punt B op Figuur 1.27 (a) op bladsy 23 is sigbaar van punt A? Jy hoef nie die antwoord te raai nie. Jy kan eenvoudig n reguit lyn tussen punte A en B op die dwarssnit trek die lyn staan bekend as n tussensigbaarheidslyn. Sou die lyn in alle gevalle bo die dwarssnit wees, kan ons aanneem dat punt B sigbaar is van punt A. Sou die lyn wat die profiel van die landskap voorstel egter bo (soos dit inderdaad die geval is sien Figuur 1.27(c) op bladsy 23) die tussensigbaarheidslyn wees, beteken dit dat punt B nie sigbaar is van punt A nie. Hoekom? Daar is heuwels wat jou aansig van punt B blokkeer. Geografiese vaardighede en tegnieke 23

30 Manipulering van die dwarssnitaansig vertikale oordrywing Ons moet n effense dilemma uitwys wat ons in die gesig staar wanneer ons n dwarssnit van die landskap teken. Kyk mooi na die skaal wat ons gespesifiseer het vir die vertikale as van Figuur 1.27(b) en (c) op bladsy 23. Dit is nie dieselfde skaal as die skaal van die horisontale as nie. Die horisontale skaal is 1:50 000, terwyl die vertikale skaal 1: is (5 mm = 50 m verteenwoordig n skaal van 1:10 000). Alhoewel dit die ideaal is om die vertikale en horisontale vlakke op dieselfde skaal te toon, is dit selde moontlik of prakties. As die landskap baie gelyk is (toon min verskeidenheid in reliëf) en/of die skaal van die horisontale skaal baie klein is (dit toon n groot gebied) sal ons die probleem hê dat ons profiel baie min verskeidenheid in reliëf sal toon. In sulke gevalle beklemtoon ons die reliëf om dit duideliker te maak. Dit word gedoen deur die vertikale skaal te oordryf. Moenie die vertikale oordrywing oordoen nie dit kan n vals indruk skep en lei tot foute van interpretasie, soos om lae heuwels soos baie hoë berge te laat lyk. Die berekening van vertikale oordrywing Die vertikale oordrywing (VO) is die hoeveelheid waarmee die vertikale skaal van n dwarssnit groter as die horisontale skaal is. Hoe groter die vertikale skaal, relatief tot die horisontale skaal, hoe meer sal die hoogte en steilte van heuwels oordryf word. Volg die stappe hieronder om die mate van vertikale oordrywings te bereken. VO = vertikale skaal horisontale skaal 1. Bepaal die vertikale skaal Dit is reeds genoem dat 5 mm 50 m in die werklikheid verteenwoordig. Jy kan dit op Figuur 1.27(c) meet. Dit beteken dat 1 mm 50 5 = 10 m in die werklikheid verteenwoordig. Ons moet egter appels met appels vergelyk die 10 m in die werklikheid moet na millimeter omgeskakel word. Dit is mm. Die vertikale skaal is daarom 1: Bepaal die horisontale skaal Geen berekeninge word benodig nie, want die skaal van Figuur 1.27(a) is gegee as 1: Bereken die vertikale vergrotingsfaktor (VV) Die vraag is: Hoeveel groter is die vertikale skaal as die horisontale skaal? Die VO-faktor word bereken deur die noemer van die horisontale skaal deur die noemer van die vertikale skaal te deel. Dus, VV = Die antwoord is 5, wat beteken dat die vertikale skaal vyf keer groter as die horisontale skaal is. 24 Geografiese vaardighede en tegnieke

31 Onderwerp 1 Huiswerkaktiwiteit 6 Figuur 1.28: Jou beurt: Teken n dwarssnit (profiel) van die reliëf van die landskap tussen punt A en punt B Hierdie taak is op Figuur 1.27 gebaseer. Teken n tussensigbaarheidslyn op Figuur 1.27(c) op bladsy 23 om uit te vind of punt D van punt C sigbaar is (met die gebruik van verkykers). Wat is jou bevinding en hoekom het ons na verkykers verwys? (3) Teken n dwarssnit (profiel) van die reliëf van die landskap tussen punt A en punt B soos in Figuur 1.28 getoon. a) Die vertikale skaal moet 1: wees. b) n Skaal van 1: (nie 1: nie) moet gebruik word vir die horisontale x-as. c) Die vertikale as moet by 150 m begin en die horisontale as by 0 m. (8) Bereken die vergrote vertikale skaal van jou dwarssnit. (5) Steilte maak saak gradiënt Omdat jy bekend is met die term steilte, is ons seker dat jy dit baie maklik sal vind om die stel driehoeke wat hieronder aangetoon word (Figuur 1.29) in n volgorde van toenemende of afnemende steilte te rangskik. Ons vermoed egter ook dat jy dit moeilik sal vind om te verduidelik hoekom sekere driehoeke (of hellings in die landskap) steiler as ander geag word. Bewys ons verkeerd deur vraag 2 van Klaswerkaktiwiteit 5 op bladsy 27 te doen. (a) (b) (c) Figuur 1.29: Rangskik die driehoeke in die volgorde van afnemende steilte. Daar is baie voorbeelde in die alledaagse lewe waar dit nie goed genoeg is om bloot te sê dat dit steiler is van x na y as van y na z nie, of om moenie die trappe te steil bou nie te sê nie. Dit is te relatief. Ons moet baie dikwels steilte in kwantitiewe terme (as getalle wat ons kan vergelyk) uitdruk om probleme uit die werklike lewe aan te spreek. Dink aan: die trappe in winkelsentrums as hulle te steil is, kan kopers by die trappe afval en die winkeleienaars kan deur groot eise gekonfronteer word die waarskuwingseine langs steil afdraande wat vragmotorbestuurders dringend versoek om na n laer rat oor te skakel die erosie wat veroorsaak sou word deur steil berghellings te ontbos vir die verbouing van gewasse (jy sal in Onderwerp 3 meer oor erosie leer). Geografiese vaardighede en tegnieke 25

32 Een manier om steilte te beskryf, is deur te verwys na die verhouding (ratio) tussen n afstand in n horisontale rigting (vlak) en n afstand in n vertikale rigting (vlak). Ons verwys na die afstand in die vertikale vlak as hoogte. Die verhouding tussen die afstand in n horisontale vlak en die afstand in n vertikale vlak word uitgedruk as n ratio of verhouding wat die gradiënt genoem word. In wiskundige terminologie druk ons die gradiënt as HE VI uit waar VI vir vertikale interval staan en HE vir horisontale ekwivalent staan. Kyk weer na Figuur 1.17 op bladsy 17 Vir roete 1 (van punt A na punt C): die waarde van HE is 300, want jy moet 300 m in n horisontale rigting loop. die waarde van VI is 60, want die verskil in hoogte tussen punte A en B is gelyk aan Die gradiënt is dus , wat gelyk is aan 1 5. Dit beteken dat vir elke 1 eenheid van meting in die vertikale vlak die afstand in die horisontale vlak 5 keer so lank is. Ons kan dit grafies illustreer soos in Figuur 1.17(c) aangetoon. Let op dat die horisontale afstand van die driehoek wat roete 1 verteenwoordig 5 keer so lank is as die hoogte in die vertikale vlak. Voltooi vraag 3 van Klaswerkaktiwiteit 5 op die volgende bladsy. Wat kan ons van die berekende gradiënte leer? Aangesien ons saamstem dat dit steiler is van D na F as van A na C, moet ons aanvaar dat n verhouding of gradiënt van 1:15 (bv. die een van roete 2) steiler is as n gradiënt van 1:5. Hoe kleiner die noemer van die verhouding is, hoe steiler is die gradiënt. Ons kan ook sê dat hoe nader die verhouding aan 1:1 is, hoe steiler is die gradiënt. Ons kan ook steilte uitdruk as n hoek van n helling. Omdat die hoek FDE in Figuur 1.17 (d) groter is as die hoek CAB in Figuur 1.17(c) is, is die helling van roete 2 steiler as die helling van roete 1. Gradiënt Die gradiënt verwys na hoe steil of hoe sag die hellings is. Dit word met behulp van die volgende formule bereken: Gradiënt = VI (verskil in hoogte tussen twee punte) HE (afstand tussen twee punte) Voorbeeld: Bereken die gradiënt van punt A na punt C op Figuur 1.17 op bladsy 17. Gradiënt = HE VI = 160 m 100 m 300 m = m m = 1 (afgelei van die verdeling van 60 deur homself om 1 te kry) 5 ( afgelei van die verdeling van 300 deur 60 jy moet aan die onderkant doen wat jy aan die bokant doen) = 1:5 26 Geografiese vaardighede en tegnieke

33 Onderwerp 1 Klaswerkaktiwiteit Vergelyk die drie driehoeke getoon in Figuur 1.29 op bladsy 25 in volgorde van afnemende steilte. (3) Hoekom sou dit meer vermoeiend wees om 300 m te stap van punt D na punt F getoon in Figuur 1.17(a) op bladsy 17 as die 300 m van punt A na punt C?(3) Vervang al die vraagtekens getoon in Figuur 1.17(d) met die korrekte waardes. (3) Gebruik n gradeboog om die grootte van hoek FDE in Figuur 1.17(d) te meet. (2) Huiswerkaktiwiteit Bereken die gradiënt van driehoek (a) in Figuur (2) Gebruik die gradeboog om die hoeke van die helling van driehoek (a), (b) en (c) in Figuur 1.29 te bereken. (6) Noem ten minste vyf voorbeelde uit die daaglikse lewe om te bewys dat die gradiënt saak maak. (5) Ekstra oefenaktiwiteit Daar is sekere kenmerke wat nie akkuraat voorgestel kan word op n kontoerkaart nie. Skryf 'n kort verduideliking hoekom oorhangende kranse as n kartograaf se nagmerrie beskou word. (3) Benoem die landvorms wat voorgestel word deur nommers 1 tot 7 op Figuur 1.30 op bladsy 29. (7) Hierdie taak is gebaseer op Figuur 1.31 op bladsy 29. a) Teken n dwarssnit om die profiel van die landskap langs lyn AB te illustreer. Moenie die horisontale skaal verander nie. Gebruik n skaal van 1 cm = 100 m vir die vertikale as. Trek n tussensigbaarheidslyn op die dwarssnit om uit te vind waar punt B sigbaar verander na punt A. Wat is jou bevinding? (8) b) Dui die ligging van die volgende verskynsels op die kaart aan deur die nommer van die landvorm op die kaart neer te skryf. (4) Nommer Landvorm Nommer Landvorm 1 Krans 3 Vlakte 2 Nek (saal) 4 Area bo m Dui die rivierloop (gebruik n soliede blou lyn) en die waterskeiding (gebruik n blou stippellyn) aan op n kopie van Figuur 1.28 van bladsy 25. (4) Alternatiewelik kan jy die rivier en die waterskeiding op natrekpapier teken. Bereken die gradiënt van driehoek (b) in Figuur 1.29 op bladsy 25. (3) Meet die hoek van die helling van driehoek (b) in Figuur (2) Geografiese vaardighede en tegnieke 27

34 7 8 9 Teken twee driehoeke om onderskeidelik die gradiënte van 1:4 en 1:8 duidelik te illustreer. (4) Trek twee driehoeke om duidelik die verskillende gradiënte te illustreer tussen: a) Kolhoogte 1114 (blok A1) en kolhoogte 531 (blok B2) op die kaart van De Doorns (Figuur 1.1 op bladsy 3). (7) b) Kolhoogte 743 (blok B1) en kolhoogte 531 (blok B2) op die kaart van De Doorns (Figuur 1.1 op bladsy 3). (7) Ons het die stelling gemaak dat n dwarssnit in der waarheid n grafiek is wat die hoogte bo seevlak en die afstand van n oorsprong aantoon. Grafieke kan geteken word van data in n tabel. Bestudeer die dwarssnit wat in Figuur 1.32 op bladsy 29 aangetoon word. Kopieer en voltooi die tabel hieronder deur die korrekte waardes afgelei van die dwarssnit in te vul. Jou tabel moet 10 rye hê, nie net drie nie. (10) Koördinaatnommer Hoogte bo seevlak Afstand van oorsprong 10 In Klaswerkaktiwiteit 4 het ons doelbewus voorsiening gemaak vir die tekening van die dwarssnit by twee verskillende vertikale skale om die effek van vertikale vergroting te illustreer. d) Bereken die vertikale vergroting van elkeen van die twee dwarssnitte. (6) 11 Hierdie vraag is gebaseer op die collage van agt kontoerkaarte want aangetoon word in Figuur In Tabel 1.2 hieronder het ons die alfanumeriese verwysingsnommer van die kontoerkaarte sowel as een of meer vrae oor die kontoerkaarte gelys. Kopieer die eerste en laaste kolomme (die Antwoord -kolom) van die tabel. Skryf jou antwoord in die Antwoord - kolom. Tabel 1.2: Jou beurt beantwoord die vraag oor kontoerpatrone aangetoon in Figuur 1.33 op bladsy 30. Collage- Vraag Punte Antwoord element a) Watter landvorm assosieer jy met die ingekleurde gebied gemerk 1 in die 2 figuur? Noem ten minste een Suid-Afrikaanse voorbeeld van so n landvorm. b) Beskryf die landskap wat voorgestel word deur die kontoerkaart. Wat sou jy 2 die gebied noem wat voorgestel word deur die ingekleurde gebied gemerk 2 in die figuur? c) Beskryf die landskap wat voorgestel word deur die kontoerkaart. 2 d) Watter soort landvorm assosieer jy met die kontoerpatrone? 1 e) Watter soort landvorm assosieer jy met die kontoerpatrone? 1 f) Wat is uniek aan die landskap? 1 g) Beskryf die landskap wat voorgestel word deur die kontoerkaart. Noem ten 2 minste een Suid-Afrikaanse voorbeeld van so n landvorm. h) Watter landvorms assosieer jy met die gebiede gemerk 1 en 2 in die figuur? 2 28 Geografiese vaardighede en tegnieke

35 Onderwerp 1 Figuur 1.30: Noem die landvorme wat met nommers 1 tot 7 geassosieer word. Figuur 1.31: Toon die ligging van n vlakte, nek, pas en n krans aan. Figuur 1.32: n Dwarssnit wat die profiel van n landskap aantoon. Geografiese vaardighede en tegnieke 29

36 Figuur 1.33: Beantwoord die vrae oor hierdie kontoerpatrone wat in Tabel 1.2 gelys is. 30 Geografiese vaardighede en tegnieke

37 Onderwerp 1 Wat jy nog moet weet Lugfoto s en ortofotokaarte Woordbank nadir of voetpunt (laagste punt): planaansig: hoofpunt: grondfoto s: die punt op n lugfoto wat direk onder die vliegtuig was toe die foto geneem is n aansig van die landskap as dit direk van bo af beskou word. So n aansig toon verskynsels in hul korrekte verhouding tot mekaar en is ook getrou aan skaal Die sentrale punt van n vertikale lugfoto. As die kameralens absoluut loodreg (d.w.s. nie hellend nie) tot die grond was, sou die hoof- en voetpunte saam val om dieselfde punt te wees foto s geneem vanaf grondvlak Skuins en vertikale lugfoto s as hulpbronne om landvorms en landskapskenmerke te identifiseer In Graad 10 (en selfs in vorige grade) het jy geleer oor die gebruike, voordele en nadele van verskillende soorte foto s grondfoto s, skuins en vertikale lugfoto s, ortofoto s en ortofotokaarte. Al hierdie soorte foto s is ryk bronne van inligting wat jy behoort te kan gebruik en interpreteer. Die foto s in Figuur 1.34 wys baie duidelik dat ons met n ernstige omgewingsprobleem, naamlik waterbesoedeling, te doen het. Dié van julle wat slimfone het kan foto s van interessante geografiese voorbeelde neem terwyl julle veldwerk doen. Figuur 1.34: n Grondfoto wat ernstige waterbesoedeling illustreer Figuur 1.35 op die volgende bladsy illustreer baie duidelik dat (a) n berglandskap is wat gekenmerk word deur baie strome wat die landskap erodeer en vorm. In die geval van (b) word die landskap gekenmerk deur vlaktes en n geïsoleerde tafelberg. Skuins lugfoto s soos (c) en (d) kan ook baie effektief oordra hoe die grond gebruik word en wat mense vir n lewe doen. Foto (c) illustreer bestaansbeesboerdery, terwyl foto (d) intensiewe gewasboerdery wat baie afhanklik is van besproeiing, illustreer. Geografiese vaardighede en tegnieke 31

38 (a) (b) (c) (d) Figuur 1.35: Dié foto's spreek boekdele. Grondfoto s en skuins lugfoto s is baie maklik om te interpreteer, want hulle wys aansigte waaraan ons gewoond is. In die geval van skuins lugfoto s sien ons die landskap en sy kenmerke asof ons van n berg of n hoë gebou daarna kyk. n Nadeel van grond- en skuins lugfoto s is dat dit nie die planaansig van kaarte en vertikale lugfoto s wys nie. Ons kan dit dus nie gebruik om afstande te meet en oppervlaktes te bereken nie, want die voorgrond is op n baie groter skaal as die agtergrond. Dit bevat dikwels ook dooie grond aangesien die voorgrond die agtergrond verberg. Vertikale lugfoto s kom baie nader aan die planaansig wat deur kaarte gebied word en word in der waarheid op groot skaal gebruik as bronne van ruimtelike inligting om nuwe kaarte te teken of bestaande kaarte op te dateer. Voorbeelde van verskillende landskappe word verskaf as n reeks vertikale lugfoto s (Figuur 1.36). n Ander voorbeeld van n vertikale lugfoto is die foto van die Hexriviervallei in Figuur 1.37 op die volgende bladsy. Vergelyk hierdie foto met die 1: kaart van dieselfde gebied in Figuur 1.1 op bladsy 3. (a) (b) (a) 'n Informele nedersetting op die Kaapse Vlakte (b) Die Vaal-Harts-besproeiingskema in die Noord-Kaap Figuur 1.36 (a) (f): Verskillende landskappe soos op vertikale lugfoto s vasgelê 32 Geografiese vaardighede en tegnieke

39 Onderwerp 1 Figuur 1.37: n Vertikale lugfoto van die Hexriviervallei in die Wes-Kaap Geografiese vaardighede en tegnieke 33

40 (c) (d) (c) Tradisionele landelike nedersettings (d) Die dorp Moorresburg omring deur die koringlande van die Swartland (e) (f) (e) Intensiewe landbou Figuur 1.36 (a) (f): Verskillende landskappe soos op vertikale lugfoto s vasgelê (f) Jy sal een van die wêreld se top kimberlietmyne in Koffiefontein, 140 km suidwes van Bloemfontein aantref. 34 Klaswerkaktiwiteit 6 1 Figuur 1.38 toon n plattelandse gebied naby Tugela in KwaZulu- Natal. n Hut is gemerk om jou te wys hoe dit op die foto lyk. Skryf 'n kort paragraaf waarin jy die ruimtelike verspreiding van die hutte wat aangetoon word in die foto beskryf. Let op: hoe die hutte relatief tot mekaar versprei word die reliëf van die landskap. Watter bewys kan jy vind dat die ligging van die hutte omgewingsvriendelik is? (6) 2 Bestudeer Figuur 1.39 en dui aan watter van die foto s gemerk (a), (b) en (c) jy met radiale, dendritiese (boomvormige) en parallelle dreineringspatrone assosieer. (3) Geografiese vaardighede en tegnieke Figuur 1.38: n Vertikale lugfoto wat tradisionele plattelandse nedersettings aantoon

41 Onderwerp 1 Figuur 1.39: Verskillende dreineringspatrone soos deur vertikale lugfoto s vasgelê Leidrade vir die interpretasie van foto s Een van die grootste struikelblokke vir die identifikasie van verskynsels op n vertikale lugfoto is dat die foto van n buitengewone hoek geneem word n lyn van die kamera na die fokuspunt op die grond tref die aarde teen n hoek van ongeveer 90. Dit neem n bietjie verbeelding en oefening om die aansig (direk van bo) van n lugfoto met die aansig van die grondvlak in verband te bring. Daar is geen manier hoe ons of jou onderwyser jou in n week of twee kan leer hoe om n kundige te word wanneer dit kom by die lees of interpretasie van n vertikale lugfoto nie. Dit is nie so moeilik nie, maar dit verg gedurige oefening om foto-interpretasie te bemeester. Vra jou onderwyser om kaarte en vertikale lugfoto s van n gebied wat aan jou bekend is, te verkry. Bestudeer dan die foto s saam met die kaarte. Nog n beter strategie sou wees om die gefotografeerde gebied te besoek sodat jy kan sien hoe verskynsels in die landskap op vertikale foto s lyk. Leerders dink dikwels hulle kul as hulle staat maak op addisionele bronne soos kaarte of veldbesoeke wanneer hulle fotointerpretasie doen. Dit is nie kul nie dit is die intelligente gebruik van beskikbare hulpbronne. Wanneer lugfoto s geïnterpreteer word, kan jy ook die leidrade van grootte, grysskakering (of kleur), tekstuur en skaduwees gebruik om verskynsels te identifiseer of tussen verskynsels te onderskei. Grootte Net soos voorwerpe en verskynsels in die werklike landskap wissel in grootte, so wissel dit in grootte op lugfoto s (sien Figuur 1.40 onder). Die relatiewe groottes van onbekende verskynsels kan met die grootte van bekende voorwerpe soos n huis, n straat, n spoorlyn, n sokkerveld of n geparkeerde voertuig vergelyk word. Die snelweg (1) is breër as die paaie (2) na die residensiële gebied. Die meenthuiseenhede (3) is groter as die enkelhuise (4). Die fabriek (5) is baie groter as die troshuiseenhede (6). Let op die geriffelde dak van die fabriek. Figuur 1.40: Gebruik grootte as n interpreteringsleidraad van foto s Geografiese vaardighede en tegnieke 35

42 Om grootte akkuraat uit te werk, moet jy weet wat die skaal van die foto is. Bestudeer die stappe hieronder om te verstaan hoe die skaal van n vertikale lugfoto bereken word wanneer jy n kaart van dieselfde gebied het. 1. Kies twee punte wat duidelik sigbaar is op die lugfoto sowel as die kaart waarvan die skaal bekend is. 2. Meet die reguitlynafstand tussen die twee punte op die kaart. Noem hierdie waarde "kaartafstand". 3. Meet die reguitlynafstand tussen dieselfde twee punte op die foto. Noem hierdie waarde "foto-afstand". Let op dat die eenheid van meting op die kaart en die foto dieselfde moet wees, bv. millimeter. 4. Gebruik die twee waardes in die volgende formule: Skaal van foto = foto-afstand in mm kaartafstand in mm skaalfaktor van kaart Veronderstel jy het nie n kaart van die gebied nie. Jy moet dan die werklike afstand meet (bv. die lengte van n sokkerveld wat jy op die foto kan sien) en die kaartafstandmeting met die werklike afstandmeting vervang. Grysskakering of kleur Grysskakering op foto s (sien Figuur 1.41) word bepaal deur: die werklike kleur van voorwerpe ligkleurige voorwerpe soos n strand weerkaats meer lig en kom witter voor as n donkerkleurige voorwerp soos n teerpad. die weerkaatsingsvermoë van voorwerpe betonoppervlakke soos die mure van geboue en huise weerkaats meer lig (meer wit) as groen plantegroei die posisie van die son in verhouding met die kamera en die gefotografeerde verskynsel. die tyd van die jaar wat die foto geneem is, byvoorbeeld die blare aan bladwisselende bome is baie digter en die kleur van gras baie groener in die reënseisoen as in die droë seisoen. Tekstuur Jy kan tussen verskillende voorwerpe met dieselfde skakering onderskei deur na hulle verskillende teksture te kyk sien Figuur 1.42 op die volgende bladsy. Tekstuur is die mate van gladheid of grofheid van n verskynsel. (a) Die fyn en gladde tekstuur van rolbalbane Verskillende gewasse in verskillende groeistadia het verskillende kleure en skakerings. Dieselfde dam lyk verskillend op verskillende foto's. Die dam aan die linkerkant kom ligter voor omdat die strale van die son van die wateroppervlak na die kamera se lens weerkaats. Growwe oppervlakke soos struikveld of plantasies kom donkerder voor omdat die ligstrale verstrooi word. Figuur 1.41: Gebruik kleur en skakering as n interpreteringsleidraad van foto s wingerde koring (b) Die koringvelde het n medium tekstuur. Die wingerde kom gestreep voor. 36 Geografiese vaardighede en tegnieke

43 Onderwerp 1 grasveld yl woud (c) Woude kom gespikkeld of wollerig voor (as hulle dig is). Die grasveld kom gladder en ligter voor. (d) Sitrusboorde van verskillende ouderdomme. Die verskillende blokke het gestreepte of growwe geruite teksture. Let op die gladde tekstuur van die landerye aan die regterkant. dig (e) Struikland vertoon fyn en gespikkeld. Meer ruwe veld het n growwer gespikkelde tekstuur as minder digte lappe plantegroei. Figuur 1.42: Tekstuur is n belangrike leidraad om tussen verskillende soorte plantegroei en grondbedekking te onderskei. Skadu Alhoewel skadu s soms inligting verberg (wegsteek), verskaf dit wel inligting oor die elevasie (hoogte) en reliëf van die landskap. Skadu s wat na buite val, dui n hoogte aan, bv. n mynhoop. Skadu s wat na binne val, dui n depressie of gat aan, soos in Figuur 1.43(a) hieronder getoon. Interpreteer altyd n vertikale lugfoto met die skadu wat in jou rigting val. As jy nie hierdie reël volg nie, is die resultaat n pseudoskopiese (vals) beeld waar die reliëf omgekeerd of onderstebo is. Byvoorbeeld, deur jou boek 180 te draai, sal die oopgroefmyn in Figuur 1.43(a) n koppie word. As jy weet watter tyd van die dag die foto geneem is, kan jy die skadu s gebruik om die hoofkompasrigtings (hoofpunte op n kompas) rigtings uit te werk. Byvoorbeeld, die skadu s op foto s wat voor die middaguur geneem word, is na die suidweste. Skadu s is dikwels die enigste aanduiding van die teenwoordigheid van voorwerpe wat klein is in die planaansig, soos skoorstene, spreiligte, maste en kanale [sien Figuur 1.43(b)]. Die skadu s van die olie-opgaartenk in Figuur 1.43(c) toon aan dat die tenks nie in die grond ingesink is nie. Dit sê ook vir ons dat van die tenke nie vol is nie. die myn die mynhoop Die skadu van die spreilig vol Die tenk is nie vol nie (a) Myn en mynhoop (b) Skadu's van spreiligte Figuur 1.43: Gebruik skadu s as n interpreteringsleidraad van foto s (c) Olie-opgaartenke Geografiese vaardighede en tegnieke 37

44 Huiswerkaktiwiteit Bereken die benaderde skaal van die vertikale lugfoto van die Hexriviervallei in die Wes-Kaap wat in Figuur 1.37 op bladsy 33 aangetoon word. Baseer jou metings op die afstand tussen enige twee punte wat sigbaar is op die lugfoto en die 1: kaart (Figuur 1.1 op bladsy 3). (6) Figuur 1.44 regs is n vertikale lugfoto wat die volgende kategorieë van grondgebruik en grondbedekking aantoon: woud en bos wingerde en boorde landerye braakland residensieel water. a) Pas interpretasieleidrade van foto s toe om die kategorieë wat hierbo genoem word op die foto in Figuur 1.44 te identifiseer. b) Plaas natrekpapier oor die foto. Teken die raam van die foto en die buitelyne van die kategorieë wat in die lys hierbo genoem word op die natrekpapier. c) Maak n kaart van jou tekening deur dit van die volgende te voorsien: n beskrywende titel Figuur 1.44: Die lugfoto toon verskillende soorte grondbedekking aan. sê vir die leser wat die kaart aantoon n toepaslike verklaring jy kan kleure gebruik om te onderskei tussen die grondbedekkings- en die grondgebruikskategorieë (10) Ortofotokaarte skaalgetroue momentopnames van die werklikheid n Vertikale lugfoto het die nadeel dat dit slegs skaalgetrou is by die nadirpunt (voetpunt of laagste punt). Hoe verder n voorwerp op n foto van die nadirpunt is, hoe groter is die skaaldistorsie. Skaal verwringings kan verwyder word deur n fotogrammetriese proses te gebruik om n skaalgetroue produk wat n ortofoto genoem word te vorm (sien Figuur 1.45 op die volgende bladsy). Wanneer agtergrondinligting soos n koördinaatnet, kontoere, kolhoogtes, plekname en padnommers bygevoeg word om die ortofoto te verryk, word dit n ortofotokaart genoem. 38 Geografiese vaardighede en tegnieke

45 Onderwerp 1 Figuur 1.45: 'n Ortofotokaart van 'n gebied naby Centurion in Gauteng Huiswerkaktiwiteit 9 Hierdie foto is gebaseer op die vertikale lugfoto van die Hexriviervallei (Figuur 1.37 op bladsy 33). Jy moet ook die topografiese kaart van De Doorns gebruik (Figuur 1.1 op bladsy 3) om die vrae te beantwoord Die lugfoto van die Hexriviervallei is meer onlangs geneem as die 1: kaart van dieselfde gebied (sien Figuur 1.1). Vergelyk die twee figure deur te fokus op die veranderinge wat plaasgevind het sedert die kaart gepubliseer is. Beskryf ten minste drie veranderinge. (3) Verduidelik hoekom ons na die gebied wat op die foto aangetoon word, as n riviervallei verwys. (1) Watter tyd van die jaar is die foto geneem? Verduidelik jou antwoord deur te verwys na die skakering van die wingerde. (3) Kyk noukeurig na blokke G11 en H10 op Figuur Benoem en beskryf die interessante kenmerk wat verband hou met vervoer wat gesien kan word in hierdie twee blokke. (3) Die plase in hierdie gebied is nie groot nie. Verskaf bewyse vir hierdie stelling deur te verwys na die verspreidingspatroon van die plaasopstalle. (3) Verskeie reghoekige gebiede op die foto is amper wit. Verduidelik wat die reghoekige wit gebied in blok E4 is. (3) Identifiseer en verduidelik die funksie van die verskynsels wat hieronder genoem word. Let op dat jy dalk moet verwys na die topografiese kaart van De Doorns (Figuur 1.1 op bladsy 3) om van die funksies aan te toon. Die ligkleurige gebied in blok H12 gemerk a. Die klein gebied (gemerk b) in blok I11 wat skoongemaak is van plantegroei. Die lineêre verskynsel in blok D6 gemerk c. Die ligkleurige gebied in blok B13 gemerk d. (2 x 4 = 8) Geografiese vaardighede en tegnieke 39

46 Die oriëntering van lugfoto s en ortofotokaarte teenoor ander kaarte Om n foto in die veld te oriënteer, beteken dat die foto in so n posisie gehou moet word dat die rigtings op die foto ooreenstem met die rigtings in die werklikheid. Onthou dat die skadu s in die Suidelike Halfrond altyd in n suidelike rigting val. Deur op te let na die rigting van die skaduwees kan jy vermy om die foto onderstebo vas te hou. Jy het dan twee of meer verskynsels nodig wat jy op die landskap sowel as op die foto kan sien. Nou moet jy effense veranderings aanbring aan die manier waarop jy die foto vashou sodat die relatiewe posisies van die verskynsels wat jy geïdentifiseer het, ooreenstem met die relatiewe posisies van dieselfde verskynsels op die landskap. Jy kan presies dieselfde doen om n foto teenoor n kaart te oriënteer. Kyk eenvoudig vir verskynsels wat op die foto sowel as die kaart sigbaar is. Ekstra oefenaktiwiteit Lugfoto s wys meer besonderhede as kaarte. Verskaf bewyse om die stelling te staaf deur na die kaart (Figuur 1.1 op bladsy 3) en lugfoto (Figuur 1.37 op bladsy 33) van De Doorns (Hexriviervallei) te verwys. (3) Daar word van jou verwag om n bestaande kaart by te werk met behulp van n ortofoto. Figuur 1.46 is n gedeelte van die amptelike 1: kaart 2528CC Centurion. Al is daar n meer onlangse uitgawe beskikbaar, het ons doelbewus besluit om die ouer 1995-uitgawe te gebruik. Die kaart toon n gebied aan wat in n proses van verandering was. Die gebied het eens n plattelandse karakter gehad as gevolg van die baie kleinhoewes gemerk op die kaart as Lyttelton Agricultural Holdings. Soos die stad Centurion uitgebrei het, is nuwe grond benodig om te voorsien in die behoeftes van die groeiende stedelike bevolking. Die kleinhoewes moes plek maak vir hoër digtheid residensiële woonbuurte, besigheidsgebiede en dienste soos hospitale en skole. Figuur 1.47 op die volgende bladsy is n ortofoto wat die ontwikkeling wat sedert die publikasie van die 1: kaart plaasgevind het, illustreer. Ons wil hê jy moet die ortofotokaart gebruik om n tematiese kaart te maak wat die veranderinge wat plaasgevind het, aantoon. Jou kaart moet die volgende grondgebruikskategorieë aantoon: gebied wat reeds voor 1995 ontwikkel is gebied wat sedert 1995 ontwikkel is. Jou kaart moet die volgende hê: n geskikte titel n verklaring n noordpyl of geografiese verwysings byskrifte. (10) Figuur 1.48 regs toon duidelik n sokkerveld aan. Beraam die skaal van die foto. (6) Figuur 1.48: n Sokkerveld 40 Geografiese vaardighede en tegnieke

47 Onderwerp 1 Figuur 1.46: n Gedeelte van die amptelike 1: kaart 2528CC Centurion Figuur 1.47: Ortofoto van Centurion. n Ortofoto word van n lugfoto waarvan die skaalverwringings verwyder is, geproduseer. (Vergelyk hierdie ortofoto met die ortofotokaart [Figuur 1.45] op bladsy 39 om die verskil tussen n ortofoto en n ortofotokaart te sien.) Geografiese vaardighede en tegnieke 41

48 Wat jy nog moet weet Die gebruik van atlasse Woordbank alfanumeriese verwysingstelsel: n stelsel wat in atlasse gebruik word om die posisie van plekke op n bladsy in die atlas aan te dui. Die bladsy word verdeel in rye en kolomme. n Verwysing soos B3 beteken dat die plek gevind kan word waar ry B en kolom 3 kruis sien Figuur 1.50 desimale grade: geografiese veranderlike: tematiese kaart: Bruto Binnelandse Produk (BBP): n kompakte wyse om die breedte- en lengteligging te beskryf. n Breedteligging soos S k an ook geskryf word as S n meetbare eienskap van n geografiese verskynsel. Reënval is n geografiese verskynsel. Dit wissel oor die aarde. Die hoeveelheid reënval is n geografiese veranderlike aangesien ons die hoeveelheid reënval wat op verskillende plekke aangeteken is, kan meet sien Figuur 1.52 op bladsy 48 vir drie voorbeelde van tematiese kaarte. Anders as n algemene gebruikskaart wat n groot verskeidenheid van verskillende verskynsel aantoon (bv. hoogte bo seespieël, paaie, spoorlyne, riviere, grondgebruik, ens.) op n enkele kaart, fokus n tematiese kaart op n enkele tema. Dink oor temas soos vlakke van ontwikkeling, bevolkingsdigtheid, vlakke van geletterdheid, geloof, soort regering, vlak van indiensneming en hoof ekonomiese aktiwiteite in n enkele streek of land. Van die inligting wat op algemene gebruikskaarte voorkom, word dikwels ook op tematiese kaarte aangetoon, maar dan word dit eenvoudig as agtergrond verskaf om die doel en hooftema van die tematiese kaart beter te verstaan. n aanwyser van die grootte van n land se ekonomie. Dit is die waarde van n land se totale uitset van alle goedere wat verskaf is en dienste wat gelewer is tydens n finansiële jaar. Dit sluit geld uit wat deur inwoners verdien word terwyl hulle oorsee is. Die Bruto Nasionale Produk (BNP) is basies dieselfde as die BBP met die verskil dat geld wat verdien word deur inwoners terwyl hulle oorsee is in ag geneem word. 42 Geografiese vaardighede en tegnieke

49 Onderwerp 1 Figuur 1.49: n Alfanumeriese verwysingstelsel. Die plek is in die sel geleë wat gedefinieer word deur die kruising van ry B en kolom 3. Gebruik n atlasindeks As n inwoner van die wêrelddorpie is dit noodsaaklik dat jy geografies geletterd moet wees. Jy moet weet wat daarbuite aangaan, waar dit gebeur en hoekom. Koerante en nuusbulletins op radio en televisie lig jou in oor wat gebeur. Atlasse help jou om uit te vind waar gebeure plaasvind. Om te bepaal of jy nog steeds die basiese aspekte van die gebruik van n atlasindeks onthou en seker te maak dat jy inderdaad jou atlas gebruik, moet jy vraag 2 en 3 van Klaswerkaktiwiteit 7 voltooi. Klaswerkaktiwiteit Maak die eerste bladsy van die indeks van jou atlas oop. Beskryf die struktuur van die indeks met verwysing na die plek of kenmerk waarna daar eerste verwys word in die alfabetiese indeks. Jy moet die betekenis van al die nommers, letters en afkortings wat geassosieer word met die plek of verskynsel in die alfabetiese indeks verduidelik. (5) Formuleer n voorstel oor hoe jou onderwyser te werk kan gaan om gedurig te toets of die klas hulle atlasse op n gereelde basis gebruik om uit te vind waar gebeure plaasvind. (4) Stel n vasvra van minstens vyf vrae op wat gebaseer is op jou voorstel om die kennis van jou klasmaats oor die ligging van gebeure waarvan jy in die nuus hoor, in die koerante, op die radio en op televisie te toets. (5) Hoe om plekke op verskillende kaarte te vind deur grade en minute te gebruik n Alfanumeriese verwysingstelsel sê vir ons in watter ry en kolom van n spesifieke atlasbladsy ons n sekere indeksinskrywing kan vind. Die verwysing is uniek aan die spesifieke atlas en kan nie gebruik word om vir iemand te verduidelik wat die presiese ligging van n plek van belang is nie. Om die presiese ligging te gee, moet ons die geografiese verwysingstelsel, gebaseer op die koördinate van breedte en lengte, gebruik. Omdat dit n meer kompakte wyse is om na ligging te verwys, verskaf indekse dikwels die koördinaat van n plek in desimale grade van breedte en lengte in plaas van grade, minute en sekondes. Om die plek op die relevante atlasbladsy te vind, mag dit makliker wees om die desimale grade om te skakel na grade, minute en sekondes. Onthou die volgende: Daar is 60 minute in een graad. Daar is 60 sekondes in een minuut. n Desimale graad van sê S moet gelees word as 30 grade plus.75 (driekwart) van n graad. Ons kan die gedeelte van.75 omskakel in minute deur 0.75 te vermenigvuldig met grade 60 = 45 minute. Die breedteligging van die plek is dus S. Geografiese vaardighede en tegnieke 43

50 Veronderstel ons het n atlasindeksinskrywing dat die ligging van n plek S; O is. Die desimale gedeelte van.28 kan in minute omgeskakel word deur 0.28 te vermenigvuldig met grade 60 = 16.8 minute. As jy desimale grade kan omskep in minute, behoort jy dit nie moeilik te vind om desimale minute in sekondes om te skakel nie. Die desimale gedeelte van 0.8 minute kan omgeskakel word in sekondes deur dit weer te vermenigvuldig met minute 60 = 48 sekondes n Breedteligging van S is dus dieselfde as S. Ons kan dieselfde rekenkunde toepas om desimale grade O te verander na O Figuur 1.50: Die plek is geleë by S; O. Huiswerkaktiwiteit Skakel die koördinaat S; O om na grade, minute en sekondes. Wat is spesiaal aan hierdie koördinaat? (5) Tydens die skryf van hierdie onderwerp, het die Amerikaanse Ruimtevaart en Ruimteadministrasieagentskap (NASA) aangekondig dat n uitgediende satelliet (in onbruik) die grootte van n bus skadeloos in n afgeleë gebied geval het. Die satelliet het die aarde se atmosfeer by ongeveer 14.1 suid in breedte en grade wes in lengte binne gekom. Die puin is verstrooi oor n gebied van tussen 480 km en km van die terugkeerpunt. Gebruik jou atlas om te verduidelik waar die satelliet geval het en hoekom dit nie n katastrofe was wat menslike lewens geëis het nie. (3) Gebruik n atlas om uit te vind watter plek n ligging van S; O het. Skryf die naam van die plek neer en beskryf ook die relatiewe ligging van die plek. (4) Die vergelyking van inligting op verskillende kaarte Die voordeel van n atlas is dat dit n rykdom van ruimtelike inligting oor verskillende streke en verskillende geografiese temas bevat. Ons kan verskillende streke (bv. die provinsies van Suid-Afrika) vergelyk in terme van n enkele geografiese veranderlike soos reënval. Deur slegs te kyk na reënval (Figuur 1.51 op die volgende bladsy sien die kaart aan die onderkant van die bladsy) kan ons maklik aflei dat die reënval in Suid-Afrika afneem van oos na wes. As n alternatief kan ons fokus op n enkele streek en die aard van die streek ontleed deur te kyk na verskillende geografiese veranderlikes (temas). Dit is moontlik omdat atlasse verskillende tematiese kaarte bevat. Deur julle atlasse te gebruik kan julle fokus op n land en meer leer oor wat die mense vir n lewe doen, watter tale hulle praat, watter gelowe hulle aanhang, ens. 44 Geografiese vaardighede en tegnieke

51 Onderwerp 1 Figuur 1.51: Kaarte uit die Macmillan Skoolatlas wat Suid-Afrika se klimaat toon, geneem Geografiese vaardighede en tegnieke 45

52 n Vereiste van die sillabus is dat jy konsepte van ontwikkeling moet bestudeer (sien Onderwerp 4). Jou atlas is n groot hulpbron van inligting oor ontwikkeling op n kontinentale en n wêreldskaal. In die verlede is ekonomiese faktore baie oorbeklemtoon in die kategorisering van lande in terme van ontwikkelingstatus. Daar is geredeneer dat lande met hoë per capita inkomste en hoë bruto binnelandse produkte (BBP) ontwikkeld was. Daar is ook geredeneer dat lande waar die tersiêre en kwaternêre sektore van die ekonomie dominant is ontwikkeld was. Vandag word die belangrikheid van sosiale faktore ook erken as baie belangrike aanwysers van ontwikkeling. Die Menslike Ontwikkelingsindeks (MOI) wat ontwikkel is deur die Verenigde Nasies se Ontwikkelingsprogram (VNOP) beskou ontwikkeling as n funksie van drie dimensies, naamlik: n lang en gesonde lewe: lewensverwagting by geboorte toegang tot kennis: gemiddelde jare van skoling en verwagte jare van skoling n goeie lewenstandaard: n aanduiding van die gemiddelde inkomste wat deur burgers verdien word. Om jou vermoë om kaarte te vergelyk en waarnemings neer te skryf, te beoordeel, moet jy Huiswerkaktiwiteit 11 voltooi. Die taak is gebaseer op n gedeelte (Figuur 1.52) van n bladsy in n atlas wat ons gebruik. Die drie kaarte in die gedeelte toon aan hoe drie aanwysers van ontwikkeling (lewensverwagting, voedselsekerheid en inkomste) verskil op n wêreldskaal. Huiswerkaktiwiteit 11 Bestudeer Figuur 1.52 op bladsy 48 en fokus op die vasteland van Afrika. Vergelyk die drie kaarte en maak n gevolgtrekking oor die verskille en ooreenkomste tussen die drie kaarte. Skryf al jou waarnemings neer. Gebruik die aantekeninge wat jy van die waarnemings gemaak het om n paragraaf te skryf wat jou interpretasie van die stand van ontwikkeling op die vasteland van Afrika opsom. (6) Ekstra oefenaktiwiteit Daar is geredeneer dat lande wat tropies en deur land omring is, belemmer is in terme van ontwikkeling. Gebruik jou atlas om n tabel op te stel wat alle Afrikalande in alfabetiese volgorde lys. Jou tabel moet duidelik aandui watter lande in die trope geleë is, watter kuslande is, en watter deur ander lande omring is. Vir die doeleindes van hierdie taak word lande waarvan meer as 50% van hulle oppervlakte tussen 23½ N en 23½ S geleë is, as tropiese lande beskou. (10) Teken n sirkeldiagram om grafies te illustreer hoeveel Afrikalande kuslande is en hoeveel deur ander lande omring word. (5) In Tabel 1.3 verskaf ons n geografiese koördinaat en n kort beskrywing van n plek/streek/verskynsel. Kopieer die tabel en gebruik jou atlas om die naam van die plek/streek/verskynsel in die laaste kolom neer te skryf. (14) 46 Geografiese vaardighede en tegnieke

53 Onderwerp 1 Tabel 1.3: Jou beurt: Benoem die plek/streek/verskynsel wat in die tabel beskryf word. Itemnommer Lengteligging/ Breedteligging Beskrywing 1 44º 45' N; 49º 3' O Grootste meer in die wêreld N; O_ Grootste meer in Afrika 'S; 47 31'O. Die hoofstad van die vierde grootste eiland in die wêreld N; 31 7 O Die koördinaat word geassosieer met die delta van die wêreld se langste rivier (± 6,690 kilometer) 'N; 62 30'W Die wêreld se langste waterval het n val van 979 meter S; Die koördinaat word geassosieer W met die oorsprong van die rivier wat die grootste dreineringsbekken (6,144,727 km 2 ) in die wêreld het. 7 Die meeste vulkane in die wêreld word geassosieer met die Ring van Vuur. Jy moet die relatiewe ligging van die Ring van Vuur in die volgende kolom verduidelik. 8 Die wye, boomlose, grasbedekte vlaktes van die La Platarivierstelsel in Suid-Amerika ' S; 70 14'W Meer as 200 bergklimmers het al "Sewe Kruine" die hoogste piek op elk van die sewe vastelande uitgeklim. Die kruin waaraan ons dink, is die tweede hoogste van die sewe kruine ,40 N; 139, 45 O Een van die grootste stede in die wêreld (bevolking van meer as 33 miljoen) 'N; 12 27'O Die wêreld se kleinste staat. 12 Hierdie woestyn strek so ver noord as 36 grade noord en so ver suid as 14 grade noord en van 16 grade, 44 minute wes na 33 grade, 10 minute oos. Grootste subtropiese woestyn in die wêreld. Naam van plek/streek/ kenmerk Nota: Item 7 tel 3 punte. Alle ander items tel 1 punt elk. Geografiese vaardighede en tegnieke 47

54 Figuur 1.52: Atlaskaarte vanuit die Macmillan Skoolatlas wat ruimtelike variasie in lewensverwagting, voedselsekerheid en inkomste op n wêreldskaal aantoon. 48 Geografiese vaardighede en tegnieke

55 Onderwerp 1 Wat jy nog moet weet Geografiese Inligtingstelsels (GIS) Woordbank Google Earth: Gratis sagteware wat jou toegang gee tot n virtuele aardbol, kaart en geografiese inligtingstelsel. As jy inzoem in n gebied word n satellietbeeld wat die gebied in matige resolusie dek, vertoon. Beeldverwerkingstelsel: In die konteks van satellietafstandswaarneming is dit die rekenaarsagteware wat die voorbereiding (bv. verwydering van skaalverwringings), en verryking (bv. vir visuele ontleding) van satellietdata gevolg deur die onttrekking van die gewenste inligting hanteer. μm: die simbool vir mikron of mikrometer. n Mikrometer is een miljoenste van n meter of een duisendste van n millimeter. Ruimtelik verwysde data In Graad 10 is jy bekend gestel aan die fassinerende ruimtelike tegnologieë van afstandswaarneming en GIS. Jy het geleer: oor die redes vir die ontwikkeling van GIS e van GIS-konsepte soos ruimtelike voorwerpe, lyne, punte en nodusse hoe afstandswaarneming werk. In hierdie eenheid gaan ons voort met ons reis wat in Graad 12 die hoogtepunt sal bereik wanneer jy in staat sal wees om n papier-gis te produseer wat gebaseer is op data wat saamgestel is uit bestaande kaarte, lugfoto s en ander bronne van ruimtelike inligting. n GIS is n rekenaarstelsel wat pasgemaak is om ruimtelike en attribuutdata op n geïntegreerde wyse te gebruik om vinnige antwoorde te gee op vrae soos Waar? Wat? Hoeveel/Hoe baie? en Hoekom? wat geograwe deur die eeue gevra het. Die vraag: Waar? verwys na die ligging van ruimtelike voorwerpe met ander woorde, die GIS weet presies waar die stede, monumente, riviere, verskillende rotssoorte, gebiede met hoë misdaadsyfers, of lande van Afrika geleë is. Om dit te weet, moet alle ruimtelike data in n GIS ruimtelik verwys word. n Beter frase sou wees : ruimtelik geo-verwys. Aangesien die voorvoegsel geo n Griekse woord is wat Aarde beteken, beteken ruimtelik geo-verwys letterlik dat die ligging van n plek of ruimtelike verskynsel beskryf word in terme van die ligging daarvan op aarde. Dit is baie makliker om dit te doen as wat jy sou dink. Jy weet reeds die geografiese verwysingstelsel is n stelsel van denkbeeldige breedte- en lengtelyne wat gebruik kan word om die ligging van plekke in presiese (absolute) terme te beskryf. Geografiese vaardighede en tegnieke 49

56 As ons n geografiese verskynsel soos die verspreiding van die hoofstede van Suid- Afrika in n GIS wil vasvang, moet ons n lêer in die databasis van die GIS skep wat die breedte- en lengtegrade van elke stad saam met n unieke nommer vir elke hoofstad lys. So n lêer word geïllustreer in Tabel 1.4 hieronder. Let op dat, aangesien die lêer veronderstel is om slegs inligting oor ligging te bevat, die name van die hoofstede wat in kolom 4 aangetoon word, nie regtig vereis word nie ons het die name deurgetrek om jou te herinner dat die name slegs vir verklarende doeleindes daar is. Tabel 1.4: In n GIS word ons geselekteerde drie hoofstede ruimtelik verwys in terme van hulle Geografiese koördinate. Unieke Breedteligging (grade, Lengteligging (grade, Naam van hoofstad nommer minute) Suid minute) Oos ' Kaapstad ' 28 10' Pretoria Bloemfontein Vanuit Tabel 1.8 sou n GIS in staat wees om die koördinate van ons hoofstede in hulle korrekte posisies op enige kaart te plaas. Figuur 1.53: Deur die inligting in Tabel 1.4 te gebruik, kan n GIS die koördinate van ons hoofstede in hulle korrekte posisie op n kaart van Suid-Afrika wat slegs die kuslyn en internasionale grense aantoon, aandui. Klaswerkaktiwiteit Hoe sal jy jou skool geo-verwys in n GIS wat op nasionale vlak gebruik word? (2) Spekuleer hoe jy die paaie wat na jou skool lei sou geo-verwys in n GIS. Ons weet ons het dit nie vir jou verduidelik nie, maar die kans is goed dat jy self kan uitwerk hoe koördinate gebruik kan word om n lyn te definieer. (3) 50 Geografiese vaardighede en tegnieke

57 Onderwerp 1 Verskillende soorte data In n GIS breek ons ons dinamiese wêreld op in kleiner dele en ontleed die verwantskappe of skakels tussen die dele om die prosesse wat vorm en karakter aan ons wêreld gee beter te verstaan. Met dele bedoel ons twee dinge: n GIS bevat verskillende lae van inligting. n GIS wat gebruik word om weerpatrone te bestudeer, sal lae in verband met temperatuur, reënval, atmosferiese druk, windspoed, ure van sonskyn, wolkbedekking en beslis die liggings waar data versamel is, bevat. Soos met kaarte kan ons nie die regte wêreld op n kaart plaas nie. Die regte wêreld word vereenvoudig en vasgelê as punte, lyne en gebiede in n GIS. Ruimtelike grense Sosio-ekonomies Sensus-distrik administratiewe eenhede Fasiliteite telefoon water elektrisiteit Grondadministrasie stukke grond Natuurlike hulpbronne plantegroei water landbou Topografie kontoere riviere paaie Terreinmodel Alle lae is verwys in terme van n gemeenskaplike ruimtelike verwysingstelsel. Attribute bevolking in totaal inkomstevlak geletterdheidsvlak grootte/lengte materiaal gebruik laaste inspeksiedatum gebruiksvlak naam van eienaar van eiendom grondgebruikkategorieë soort plantegroei soort grondbedekking hoogtes name van plekke en kenmerke hoogte bo seevlak helling aspek gradiënt Figuur 1.54: Die databasis van n GIS bevat geo-verwysde lae van inligting oor verskillende temas Die databasis van n GIS bestaan uit lae van verskillende inligting Die wêreld daarbuite is kompleks en ons sal heeltemal oorweldig word as ons met al die inligting op een slag gekonfronteer word. Om n geografiese probleem in n gebied te ondersoek, het ons ook nie noodwendig al die beskikbare inligting oor die gebied nodig nie ons benodig net die inligting wat verband hou met die probleem. Om n probleem soos lugbesoedeling in Witbank te ondersoek, hoef ons nie te weet watter tale die inwoners van Witbank praat, watter politieke party hulle ondersteun of waar die paaie, riviere en beste landbougrond geleë is nie. Om die probleem van lugbesoedeling te ondersoek, het ons inligting nodig soos: waar die bronne (die steenkoolaangedrewe kragstasies) van die lugbesoedeling geleë is en hoeveel besoedelstowwe vrygestel word deur elke bron van besoedeling die klimaat van die streek, veral die heersende windrigtings gedurende die jaar die topografie van die streek waar die mense van Witbank leef en werk. Geografiese vaardighede en tegnieke 51

58 In n GIS is die regte wêreld dus gestruktureer as verskillende lae van inligting (sien Figuur 1.54 op bladsy 51) wat almal byeengebring is vir n enkele plek of gebied. Hierdie lae kan breë temas soos topografie, natuurlike hulpbronne en fasiliteite wees, en ons kan hierdie lae aktiveer (wys) of deaktiveer (versteek) soos bepaal deur die aard van die probleem wat ons ondersoek. In n GIS word die regte wêreld as punte, lyne, gebiede en kenmerkinligting vasgelê Soos voorheen genoem, kan ons nie n regte boom, huis, rivier, stad, weerstasie, mielieland of natuurreservaat in die GIS plaas nie. Soos op kaarte, kan ons verskynsels uit die regte wêreld tot ruimtelike voorwerpe soos punte, lyne en oppervlaktes vereenvoudig sien Figuur 1.55 regs. n Enkele boom (of huis) is n goeie voorbeeld van n voorwerp wat homself leen om as n punt verteenwoordig te word. n Rivier (of n pad) lyk na n lyn, terwyl n mielieland (of 'n stad) soos Bloemfontein na n oppervlakte lyk. Stem jy saam dat dit sin maak? Moet ons nie ons stelling kwalifiseer nie? Jy moet n antwoord gee as deel van Klaswerkaktiwiteit 9. Vroeër het ons verduidelik dat n GIS n lêer (sien Tabel 1.4 op bladsy 50) vereis wat vir die GIS verduidelik waar kenmerke geleë is. (a) Die werlikheid (b) Die GIS-wêreld Figuur 1.55: Verskynsels uit die regte wêreld word in die GIS as punte, lyne en gebiede verteenwoordig. In n GIS word die eienskappe van die punte, lyne en gebiede as kenmerkinligting vasgelê Op bladsy 50 het ons geskryf dat die lêer wat die geografiese koördinate (die Waar is? - inligting) van die hoofstede bevat, nie regtig die name van die stede nodig het nie. Dit is beslis nie die geval dat die name van hoofstede nie belangrik is nie, maar eerder dat daar in n ander lêer voorsiening gemaak word vir sulke nie-ruimtelike inligting in die GIS-databasis. Inligting soos die naam van die stad, die provinsie waarin dit geleë is, die bevolkingsgrootte, en die aantal buitelandse besoekers per jaar staan bekend as attribuutinligting. Die attribuutinligting sê vir ons meer oor die eienskappe (inligting oor hoe dinge is) van die punte, lyne en gebiede wat ons uitgekies het vir insluiting in die GIS. n Voorbeeld van n attribuutlêer word geïllustreer in Tabel 1.5 hieronder. Vergelyk die unieke nommers in die tabel met die unieke nommers in Tabel 1.4 op bladsy 50. Jy sal opmerk dat die drie stede elkeen dieselfde unieke nommer het in die twee lêers. Die unieke nommers verskaf dus n skakel tussen die ruimtelike data en die attribuutdata. Tabel 1.5 In n GIS word inligting oor die aard van verskynsels in die databasis as attribuutlêers gestoor. Unieke ID Naam van stad Provinsie Bevolking (2007) Oppervlakte van munisipaliteit (km 2 ) 1 Kaapstad Wes-Kaap Bloemfontein Vrystaat Pretoria Gauteng Deur te klik op die punt op die kaart (Figuur 1.53 op bladsy 50 of op die GIS-skerm) wat met Kaapstad geassosieer word, spring die attribuutdata op (sien Tabel 1.6 onder) wat vir ons sê dat voorwerp 1 van die attribuut hoofstede van Suid-Afrika: bekend staan as Kaapstad n bevolking van het n oppervlakte van km 2 het. 52 Geografiese vaardighede en tegnieke

59 Onderwerp 1 Tabel 1.6: Deur op die punt wat met Kaapstad geassosieer word te klik, sal die kenmerkdata van Kaapstad word op die skerm vertoon. Unieke nr. 1 Naam Kaapstad Bevolking Oppervlakte (km 2 ) 2460 Provinsie Wes-Kaap Ons het verduidelik dat mens deur op die ruimtelike voorwerpe te klik toegang kan verkry tot die attribuutinligting wat met die voorwerp verband hou. Die omgekeerde is ook moontlik. As ons klik op die unieke nommer 1 in die attribuutlêer, sal die punt wat geassosieer word met Kaapstad op die kaart uitgelig word sodat ons dit maklik van die ander punte wat ander hoofstede voorstel, kan onderskei. Ons het doelbewus die name van die provinsiale hoofstede op die kaart (Figuur 1.33) deurgetrek. Kom ons verduidelik hoekom. Die werklikheidsverskynsel wat ons vasgelê het, is hoofstede van Suid-Afrika. Vir die doeleindes van bogenoemde verduideliking het ons die drie hoofstede as drie punte vasgelê. Die ligging van elke punt is beskryf in terme van n geografiese koördinaat niks meer nie. Ons stem egter saam dat dit sou sin maak om ook die name van die hoofstede in te sluit op n kaart wat op die rekenaar vertoon word of deur die GIS uitgedruk word. Dit is maklik om te doen, maar die GIS sal n opdrag nodig hê om die data in die attribuutlêer te vind en dit langs die punt waarmee dit geassosieer word deur die unieke verwysingsnommer te skryf. Deur die unieke nommers te gebruik, kan ons selfs besluit om die grootte van die punte wat ons hoofstede voorstel te laat wissel deur die bevolkingsgetalle wat in die attribuutlêer gestoor word in ag te neem. Klaswerkaktiwiteit 9 Moontlike formele assesseringstaak: Data-hantering Hoekom het ons gesê dat inligting oor topografie vereis word wanneer ruimtelike variasie in lugbesoedeling bestudeer word? (2) Op bladsy 52 het ons gevra of ons nie ons stelling moet kwalifiseer dat n pad soos n lyn lyk, en n stad soos Bloemfontein soos n gebied lyk nie. Wat dink jy? (3) Verdeel die klas in drie groepe. Elke groep moet bespreek watter lae van inligting nodig sal wees vir een van die onderwerpe wat hieronder genoem word. Jy moet ook aandui of jy die lae as punte, lyne of gebiede in n GIS sal vaslê. Onderwerp A: Die Departement van Opvoeding wil n GIS opstel om die ruimtelike variasie in die Graad 12 Geografie-slaagsyfer per skool in jou provinsie te ontleed. Watter faktore, dink jy, het n invloed op Geografie-slaagsyfers? Onderwerp B: n Gemeenskap het besluit om n GIS te implementeer om misdaad in hulle woonbuurt te monitor en te voorkom. Watter lae van inligting moet hulle oorweeg om in die GIS vas te lê? Onderwerp C: Dink aan n entrepreneur wat n kitskos-konsessie wil oopmaak in n redelike groot dorp in jou provinsie. Watter ruimtelike inligting word benodig om te besluit watter een van die sewe beskikbare liggings die beste opsie is? (4) Geografiese vaardighede en tegnieke 53

60 Hoe om data in ruimtelike modelle in raster(ruit)formaat te stoor Jy weet reeds dat die regte wêreld as punte, lyne en gebiede in n GIS voorgestel word. Die vraag bly staan: Hoe lê mens die punte, lyne en gebiede vas in n rekenaar? Figuur 1.56 illustreer die twee mees algemene metodes, naamlik raster- en vektormodelle van die werklikheid. Figuur 1.56: Die definiëring van punte, lyne en oppervlaktes in rasteren vektorformaat Al is die woord raster dalk nuut vir jou, behoort jy bekend te wees met die basiese konsep. Die foto s wat jy met n digitale kamera neem en die beelde wat jy op n televisie of rekenaar sien, is almal rasterbeelde. Nog n goeie voorbeeld is satellietbeelde. n Rasterbeeld bestaan uit miljoene klein selletjies. Saam vorm die selle n ruitnet wat n raster genoem word. Individuele selle binne die ruitnet staan bekend as beeldelemente of pixels. Dit is presies die formaat van n satellietbeeld of n digitale foto. Wat jy as n foto beskou, is eintlik duisende selle wat vertoon word in skakerings van grys of in verskillende kleure. Die skakering van grys of kleur van die sel word bepaal deur die numeriese waarde wat met die sel geassosieer word. Stel jou voor die aarde se oppervlak word bedek deur so n reghoekige ruitnet van selle. Met ander woorde ons oorlê die landskap van riviere, woude, natuurreservate, strate, variërende bevolkingsdigthede en variërende vlakke van energiegebruik met n ruitnet van selle. 54 Geografiese vaardighede en tegnieke

61 Onderwerp 1 Soos geïllustreer in Figuur 1.56 (a) en (d) op die vorige bladsy kan ons die kenmerke van die regte wêreld wat ons in die selle vind in n rastermodel omskep. Ons skryf 1 e in al die vierkante wat huise verteenwoordig, 2 s in al die vierkante wat woude verteenwoordig, en 3 s in al die selle wat riviere verteenwoordig. Figuur 1.56 (d) illustreer hoe ons die numeriese data in n kaart kan omskep wat ons kan sien ons het verskillende kleure toegeken aan die verskillende kodes. Let op die volgende in verband met Figuur 1.56 (d). 1. Die huis is n puntverskynsel word voorgestel as n enkelsel. 2. Die rivier is n lynverskynsel en word voorgestel as n ry selle. 3. Saam vorm die selle wat die teenwoordigheid van bome aandui n oppervlakte wat ons n woud of bos kan noem. Voor ons na die volgende afdeling vorder, moet ons eers drie vrae beantwoord. Hoe geo-verwys n mens n satellietbeeld wat bestaan uit rye en kolomme? Hoe en waar stoor n mens die verskynselinligting in n rasterlêer? Wat is die ideale toepassings van raster-ruimtelike modelle? 1. Geo-verwysing 'n rasterbeeld Ons kan die posisie van die huis in Figuur 1.56 (b) verduidelik deur te sê dit is die sel wat gevind kan word by die kruising van ry 6 en kolom 9. Stem jy saam dat dit maklik is? Ons glo jy het gesê Ja, maar.... Die probleem met die verwysing is dat dit slegs op die spesifieke beeld van toepassing is. Ons weet nog steeds nie waar in die wêreld die huis is nie. Gelukkig kan ons hierdie probleem maklik oplos met behulp van n GIS. Ons moet soek na ongeveer vier prominente punte (bekend as kontrolepunte) wat duidelik sigbaar is op die beeld. Dit is belangrik dat ons ook moet weet wat die breedte- en lengteligging van hierdie kontrolepunte is of dat ons dit van n kaart kan bereken. Deur die breedte- en lengteligging, sowel as die ry- en kolomposisie van die kontrolepunte te spesifiseer en n wiskundige funksie toe te pas, kan die hele rasterbeeld geo-verwys word in terme van sy regte posisie in die wêreld. Met ander woorde die GIS-stelsel weet wat die breedte- en lengteligging van elke sel is. 2. Die hantering van attribuutdata Rastermodelle het n baie gemaklike manier om kenmerkdata te hanteer. Die kenmerkdata word in die selle van die matriks ingevoer. Veronderstel ons hanteer n verskynsel soos die gemiddelde temperatuur in Januarie. Deur Suid-Afrika met n ruitnet te bedek en die temperatuurwaardes in die selle van die ruitnet in te voer, het ons n lêer wat beskryf hoe die gemiddelde temperatuur in Januarie oor die land heen wissel. Hoe sou ons te werk gaan om n kaart te maak van die gemiddelde jaarlikse temperatuurwaardes vir Januarie wat in die selle van die ruitnet gestoor is? Dit is maklik. Ons gee vir die rekenaar n opdrag soortgelyk aan die opsomming wat hieronder beskryf word: maak alle selle met n waarde van minder as 20 donkerblou maak alle selle met n waarde van tussen 20 en 22.9 ligblou maak alle selle met n waarde van tussen 23 en 25.9 geel maak alle selle met n waarde van tussen 26 en 28.9 oranje maak alle selle met n waarde van 30 en meer rooi. Geografiese vaardighede en tegnieke 55

62 3. Ideale toepassings Rasterlêers is uitstekend vir die modellering van verskynsels met n kontinue verspreiding. Met deurlopend bedoel ons oral teenwoordig. Kan jy dink aan voorbeelde van deurlopende verskynsels? Het hawes en huise n kontinue verspreiding? Nee, dit is nie daar is nie hawes in die binneland nie en daar is nie huise in die see nie. Deurlopende verskynsels het nie definitiewe grense wat ons op die landskap kan sien nie. Dink aan verskynsels soos hoogte bo seespieël, temperatuur en gemiddelde jaarlikse reënval. Ons kan gaan waarheen ons wil op die aarde en ons kan daardie veranderlikes meet hulle is oral teenwoordig. Dit beteken ons kan n waarde in elke sel van die rasterlêer invoer. Sekere voor- en nadele Rekenaars kan getalle baie vinnig vergelyk. Die eenvoudige ruitnetstruktuur van n raster-gis is n formaat wat baie maklik ontleed kan word deur n rekenaar. Satellietbeelde word ook tipies verkry in rasterformaat. As gevolg van die identiese formate kan sulke beelde maklik geïntegreer word met n raster-gis. Die nadeel van rastermodelle is dat hulle baie geheueruimte opneem. As jy n laag in jou raster-gis wil skep om die ligging van vuurtorings by die see in Suid-Afrika aan te toon, sal die rasterlêer n klein aantal 1 e hê wat die teenwoordigheid van n vuurtoring aandui. Daar is egter baie selle wat die kenmerkwaarde 0 sal hê wat aantoon jy sal nie op hierdie plek n vuurtoring vind nie. Rastermodelle beskryf ook nie die vorm van die verskynsels akkuraat nie. Ons kan die voorkoms van vorms en buitelyne verbeter deur kleiner selle te gebruik, maar dit sal n groot impak op die hoeveelheid data hê. Huiswerkaktiwiteit Figuur 1.57 (a) op die volgende bladsy toon die loop van n rivier aan. In Figuur 1.57 (b) word die landskap bedek met die selle van n raster. Skep n raster-databasis deur Figuur 1.57 (c) te voltooi. Jou databasis moet die ligging van die rivier aantoon. Volg hierdie stappe: a) Teken Figuur 1.57 (c) oor in jou werkboek. b) Voer n 0 of n 1 in die selle van Figuur 1.57 (c) in. Die 1 e dui die teenwoordigheid van die rivier aan. Die 0 e toon aan dat die rivier nie teenwoordig is in die gebiede wat deur die selle voorgestel word nie. c) Toon die rivier aan deur al die rivierselle te kleurkodeer. Gebruik n ander kleurkode vir al die selle wat n 0-waarde het. (6) Tel die aantal rivierselle en druk dit uit as n persentasie van die totale aantal selle in die ruitnet. (3) Figuur 1.58 (a) op die volgende bladsy toon grasveld en woud aan. Jy moet n rasterlêer skep wat sal aandui waar mens grasveld (kode 1) en woud (kode 2) onderskeidelik sal vind. Om dinge vir jou te vergemaklik, het ons reeds die gebied met n ruitnet bedek. Jy sal vind dat ons in sommige selle beide grasveld en woud sal kry. Dink na oor hoe jy hierdie probleem sal oplos en voer die kodes in die selle van Figuur 1.58 (b) in. (5) Skryf opmerkings neer oor hoe akkuraat die rastermetode die grasveld en woud voorstel. Kan jy dink aan n manier om die akkuraatheid te verbeter? (2) 56 Geografiese vaardighede en tegnieke

63 Onderwerp 1 'n Rivier (a) Rasterformaat (b) Vir jou om te voltooi (c) Figuur 1.57: Jou beurt: Lê die rivier vas in rasterformaat. (a) (b) Figuur 1:58: Jou beurt: Lê die bos en grasveld vas in rasterformaat. Hoe om data in ruimtelike modelle in vektorformaat te stoor Jy weet nou dat die boublokke van die rasterwêreld selle (of beeldelemente of pixels) is. In die geval van die vektorwêreld is dit punte. Nou is jy op baie bekende terrein, want jy het reeds tot n sekere mate met vektor-ruimtemodelle gewerk toe ons beskryf het hoe om die ligging van ons hoofstede (punte) in n GIS te geo-verwys. Nou moet ons verder daarop uitbrei, want ons moet nog steeds verduidelik hoe lyne (bv. riviere) en oppervlaktes (bv. n woud) in n vektormodel vasgelê word. Soos jy weet, kan die ligging van enige plek op die aarde se oppervlak verduidelik word in terme van hulle ligging in ruimte. Ons het voorheen die geografiese verwysingstelsel wat gebaseer is op breedte- en lengteligging gebruik om ons drie hoofstede te geo-verwys. Ter verduideliking gebruik ons nou n Cartesiese verwysingstelsel. Jy is reeds bekend met so n stelsel die twee asse wat ons gebruik het om die koördinate uit te stip om dwarssnitte van n landskap te teken, is n voorbeeld van n Cartesiese koördinaatstelsel. Bekyk Figuur 1.56 (c) van naderby. Dit illustreer dat ons die ligging van die huis, die vorm van die rivier en die grense van die woud in terme van punte kan uitdruk. Die ligging van die punte kan numeries beskryf word in terme van hulle breedte- en lengteligging of afstand van n oorsprong in n vertikale (y) en n horisontale (x) rigting. Geografiese vaardighede en tegnieke 57

64 Wat ons in Figuur 1.56 (c) sien, kan soos volg beskryf word: 1. Punte: Verskynsels soos huise lyk soos punte en kan as enkelkoördinate (punte) gedefinieer word. 2. Lyne: Die vorm van verskynsels wat soos lyne lyk, kan gedefinieer word as n ry of ketting van koördinate. Deur lyne te trek tussen die punte wat gebruik word om die vorm van die verskynsels te definieer, word n lyn geskep. Hoe meer punte ons gebruik om die vorm te definieer, hoe meer akkuraat kan ons die lyn in n GIS voorstel. Soos in Figuur 1.59 geïllustreer word verskillende terminologie gebruik vir punte en lyne wat verskillende funksies in n vektor-gis dien. Die koördinaat wat ons gebruik om n punt-kenmerk soos n enkele boom aan te dui, word n punt genoem in n GIS. Wanner ons te doen het met lyne en oppervlaktes (poligone), verwys ons nie meer na die koördinate as punte nie. Die begin- en eindkoördinate van lyne staan bekend as nodusse. Dink aan die vier nodusse wat in Figuur 1.59 as vier stelle verkeersligte aangetoon word. Die stukke pad tussen die verkeersligte word vasgelê as unieke verskynsels in die GIS. Elke stuk pad dra n verskillende aantal voertuie in die loop van die dag en elke stuk kan n ander naam en moontlik n ander soort oppervlak hê. Daar word na die lyn tussen twee nodusse verwys as 'n ketting of 'n boog in n vektor-gis. Hoekpunte is nie werklike verskynsels nie die enigste doel van hierdie soort koördinate is om aan te dui waar n lyn of ketting (pad in hierdie geval) van rigting verander. Oppervlaktes In GIS verwys ons na gebiede soos die bos in Figuur 1.57(c) as poligone. In sy eenvoudigste vorm kan ons n poligoon beskou as n geslote string punte. Geslote impliseer die begin- (eerste) en eind- (laaste) punt moet identies wees om die gebied te kan sluit. n Ander manier om aan n poligoon te dink, is om dit te beskou as n enkele ketting (m.a.w. n lyn wat uit punte bestaan) met identiese begin- en eindnodusse. Figuur 1.59: In n GIS begin en eindig lyne by nodusse. Die doel van n hoekpunt is om aan te dui waar n lyn van rigting verander. Voor ons na die volgende afdeling vorder, moet ons eers aan drie aspekte aandag gee. Hoe en waar stoor n mens die attribuutinligting in n vektormodel? Wat is die ideale toepassings van vektor-ruimtemodelle? Ons vermoed jy mag dalk vra of dit al is wat mens moet weet om vektordata in n GIS vas te lê. Die antwoord is Ja en Nee. Die sillabus vereis nie meer breedvoerige kennis nie. Dit is egter ons ervaring dat leerders dikwels gefassineer word deur GIS en meer wil weet. Die besonderhede wat ons gedeel het oor vektor-gis is baie basies. Dié van julle wat graag meer wil weet, kan julle onderwyser vra om te verduidelik hoe die punte, lyne en oppervlaktes topologies gestruktureer word in n vektor-gis. 58 Geografiese vaardighede en tegnieke

65 Onderwerp 1 Die hantering van attribuutdata Raster-GIS e hanteer attribuutdata op n baie eenvoudige wyse. Attribuutdata soos temperatuur word eenvoudig in die selle van die matriks ingevoer. In vektor-gis word die data ingevoer in attribuuttabelle soortgelyk aan Tabel 1.5 op bladsy 52. So n tabel kan egter nie op sy eie funksioneer nie. Die tabel moet verbind word aan die tabel wat die ruimtelike inligting van die verskynsel beskryf. So n band word voorsien deur die unieke nommer van die verskynsel. Jy sal oplet dat die twee rye wat inligting bevat oor Kaapstad in Tabelle 1.4 en 1.5 op bladsye 50 en 52 albei n unieke nommer 1 het. Ideale toepassings Vektormodelle is goed met die beskrywing van diskrete verskynsels verskynsels wat nie n kontinue verspreiding het nie. Om die verskynsels vas te lê, moet ons slegs die geografiese koördinate wat die ligging en vorm van die verskynsels definieer, spesifiseer. Vektor-GIS-lêers neem daarom minder geheueruimte in die rekenaar op. Voor- en nadele: Vektor-GIS e is soortgelyk aan n kaart van verskynsels. Lyne word nie in selle of fragmente verdeel nie. Die vorm van verskynsels word beter behou en die ruimtelike akkuraatheid (bv. die ligging van punte, lyne en oppervlaktes) is ook beter as by rastermodelle. Vektormodelle het die voordeel dat dit topologies gestruktureer kan word. Sonder om in te veel tegniese besonderhede in te gaan, moet daar onthou word dat topologie te doen het met hoe die nodusse, lyne en poligone aan mekaar verwant is. Wanneer topologie in plek is, kan ons die vloei van dinamiese kenmerke soos verkeer, water en elektrisiteit ontleed. n Nadeel van vektormodelle is dat dit nie kontinue data doeltreffend kan hanteer nie. Wanneer daar dus gevra word wat die beste model, vektor of raster is, moet jy onthou dat dit afhang van die soort verskynsel waarmee jy te doen het en die soort ontleding wat jy wil doen. Gesofistikeerde GIS e maak voorsiening vir albei en laat jou selfs toe om rasterdata te verander in vektordata en omgekeerd. Huiswerkaktiwiteit Figuur 1.60 op die volgende bladsy toon die loop van n rivier aan. Teken die figuur in jou werkboek oor. Verduidelik en illustreer hoe jy die rivier in n vektor-gis sou vaslê deur 12 koördinate te gebruik. Vergelyk die vorm van die rivier met die rastervorm wat jy geskep het as deel van taak 1 van Huiswerkaktiwiteit 11. Vergelyk ook die lêergrootte van die vektor- en rastermodelle. (5) Figuur 1.61 op die volgende bladsy toon twee soorte grondbedekking weiveld en mielies. Teken die figuur in jou werkboek oor. Verduidelik en illustreer hoe jy die mielieland in n vektor-gis sal vaslê. Moenie vergeet om jou attribuuttabel te toon nie. (10) Geografiese vaardighede en tegnieke 59

66 Figuur 1.60: Die rivier wat jy moet vaslê in n vektor-gis Figuur 1.61: Die mielieland wat jy moet vaslê in n vektor-gis Ruimtelike, temporeleen spektrale resolusie Wanneer daar met ruimtelike data soos satellietbeelde in n GIS gewerk word, moet mens baie bewus wees van die resolusie van die data. Ons kan onderskei tussen ruimtelike, tyden spektrale resolusie. Ruimtelike resolusie Die ruimtelike resolusie van n satellietbeeld verwys na die grootte van die kleinste verskynsel wat ons op die beeld kan onderskei. Hoe hoër die ruimtelike resolusie, hoe kleiner is die individuele verskynsel wat ons op die beeld of foto kan onderskei. Met ander woorde, hoe hoër die ruimtelike resolusie, hoe meer detail. Blaai na bladsy 115 in Onderwerp 2 om na Figuur 2.18 (b) te kyk. Dit toon n satellietbeeld wat deur die Eumetsat-satelliet vasgelê is. Vergelyk die beeld met die QuickBird-beeld van die Groenpunt Stadion in Figuur 1.62 in terme van die detail wat jy van die twee beelde kan onttrek. Figuur 1.62: n Baie hoë-resolusie beeld van die Groenpunt Stadion in Kaapstad deur QuickBird vasgelê. 60 Geografiese vaardighede en tegnieke

67 Onderwerp 1 Die grootte van die pixels (beeldelemente) dui die ruimtelike resolusie en dus die vlak van detail aan. In die geval van sommige ouer meteorologiese satelliete is die pixelgroottes die ekwivalent van verskeie kilometer op die grond. Sulke beelde het n lae ruimtelike resolusie en ons kan byvoorbeeld nie klein verskynsel soos paaie of huise op sulke beelde sien nie. n Baie hoë ruimtelike resolusie is egter nie nodig nie, want weerstoestande verskil nie baie oor kort afstande nie. Anders as weerstoestande, verskil ander verskynsels dramaties oor kort afstande. Aan die een kant van n heining kan ons ongerepte natuurlike plantegroei hê, terwyl die grond aan die ander kant uiters gedegradeer kan wees weens oorbeweiding, swak boerderypraktyke en gevolglike erosie. Om hierdie verskille te monitor, het ons data met n hoë ruimtelike resolusie nodig. Sulke data word vasgelê deur aardhulpbronsatelliete soos SPOT (Systemè Pour l Observation de la Terre), LANDSAT, QuickBird en Ikonos. Die pixelgrootte of ruimtelike resolusie van aardhulpbronsatelliete wissel van 30 m (Landsat) tot 2.5 m (SPOT sien Figuur 1.63 onder) en n ongelooflike 60 cm in die geval van QuickBird sien Figuur 1.62 op die vorige bladsy). Hierdie satelliete dek baie kleiner gebiede as meteorologiese satelliete, maar hulle ruimtelike resolusie is baie hoër. Figuur 1.63: Uittreksel uit n SPOT valskleurbeeld van die Komatipoortgebied in Mpumalanga Geografiese vaardighede en tegnieke 61

68 Temporele resolusie Om funksioneel te wees, moet meteorologiese satelliete n hoë temporele resolusie hê n beeld van dieselfde gebied moet verskeie kere in die loop van n dag vasgelê word. Dit is nodig aangesien weerstoestande baie vinnig kan verander. Die voordeel van hoë temporele resolusie word in Figuur 1.64 geïllustreer. Die figuur toon n reeks beelde wat deur Meteosat op 29 November 2011 vasgelê is dit toon duidelik hoe die weer in die loop van n dag verander. (a): 29/11/11 (06h00) (b): 29/11/11 (11h00) (c): 29/11/11 (15h00) Figuur 1.64: Hierdie stel rasterbeelde is vasgelê deur Meteosat. Dit illustreer hoe wolkbedekking (en dus ons weer) in die loop van n dag verander. Die temporele resolusie van aardhulpbronsatelliete is laer as dié van meteorologiese satelliete. Dieselfde gebied word slegs elke sestien dae vasgelê in die geval van LANDSAT en elke agtien dae in die geval van een SPOTsatelliet. Hierdie redelike lang tydperk kan verkort word deur meer as een satelliet van dieselfde soort te lanseer. Deur twee of meer satelliete wat dieselfde soort sensor dra in die ruimte te plaas en hulle wentelbane sorgvuldig te beplan, kan mens n situasie bewerkstellig waar beelde van dieselfde gebied elke twee of drie dae vasgelê word. Spektrale resolusie In Graad 10 het jy geleer hoe n afstandswaarnemingstelsel werk. Jy het geleer satellietsensors word ontwerp om weerkaatsing in verskillende bande van die elektromagnetiese spektrum te meet. Om jou geheue te verfris, kan ons kortliks noem dat: Die elektromagnetiese spektrum (EMS) geïllustreer in Figuur 1.65 regs beskryf kan word as n kontinuum van elektromagnetiese golwe van verskillende lengtes. Die sigbare spektrum n klein deeltjie van die EMS is en ook die enigste deel is wat ons met die blote oog kan waarneem. In die sigbare spektrum van golflengtes ons nou bande van golflengtes kan onderskei, naamlik die kleure van die reënboog. Figuur 1.65: Die elektromagnetiese spektrum (EMS) 62 Geografiese vaardighede en tegnieke

69 Onderwerp 1 Satellietsensors word ontwerp om die refleksiekoëffisiënt in die sigbare sowel as die nie-sigbare streke van die elektromagnetiese spektrum (EMS) te meet. Spektrale resolusie verwys na die sensitiwiteit van die sensor vir refleksie in verskillende bande van die EMS. n Sensor soos LANDSAT TM wat refleksie in sewe verskillende spektrale bande kan meet, het n hoër spektrale resolusie as n sensor wat refleksie in slegs een band kan waarneem. Dit is baie belangrik in afstandswaarneming. In sommige bande kan twee verskillende verskynsels baie soortgelyke refleksieseienskappe hê. Dit sal dus nie maklik wees om te onderskei tussen die twee verskynsels op grond van hulle refleksie slegs in daardie spesifieke band nie. Om die dilemma op te los, moet ons meer spektrale bande gebruik met ander woorde, n satellietsensor wat n hoër spektrale resolusie het. Jy moet ook verstaan dat verskillende spektrale bande verskillende stories vertel as jy na n goed versorgde sokkerveld kyk, sal die refleksie van sigbare groen golwe jou vertel dat jy na gras kyk. In Tabel 1.7 het ons die verskillende gebruike van data wat vasgelê is in verskillende bande van die elektromagnetiese spektrum opgesom. Tabel 1.7: Toepassingsgebiede wat geassosieer word met waarneming in verskillende spektrale bande Kleur/Spektrale band Toepassingsgebied (Golflengte) Sigbare blou (0.4 tot 0.5 μm) Kartering van vlak water en om te onderskei tussen grond en plantegroei. Sigbare groen (0.5 tot 0.6 μm) Waarneming van die gesondheid van plantegroei. Sigbare rooi (0.6 tot 0.7 μm) Om te onderskei tussen verskillende plantspesies. Naby-infrarooi (0.7 tot 1.2 μm) Om plantegroeispanning (of gesondheid) waar te neem en verskillende soorte plantegroei te klassifiseer. Middel-infrarooi (3.0 tot 5.0 μm) Om te onderskei tussen land- en watergrense en om grondvogtigheid waar te neem. Termiese infrarooi (5.0 tot 14.0 μm) Neem hittebronne waar. Mikrogolf (radar) Kan snags en in bewolkte weerstoestande gebruik word. Geografiese vaardighede en tegnieke 63

70 Klaswerkaktiwiteit 10 Verdeel die klas in drie groepe. Elke groep moet die ideale resolusie-eienskappe (ruimtelik, spektraal en temporeel) van beelde wat benodig sal word om een van die scenario s wat onder beskryf word, te hanteer aandui. Jy moet die toepaslike sel in die tabel hieronder merk om die gewenste vlak van resolusie waarop die groep besluit het, aan te dui. Let op dat jy meer as een sel mag merk as jy voel dat die resolusievereiste van laag tot byvoorbeeld medium wissel. Groep A: n Olietenkskip is ernstig beskadig tydens n storm 65 km van die ooskus van Suid-Afrika. Dit is van uiterste belang om die gevolglike oliestorting te monitor en te beplan vir die beskerming van die kuslyn teen moontlike oliebesoedeling. Groep B: Wegholbrande het die totale vernietiging van gewasse en weiding in n boerderystreek in die Vrystaat veroorsaak. Al die boere is verseker teen sulke verliese. Die versekeringsmaatskappy wil gebruik maak van satellietbeelde om vas te stel hoe groot die gebiede is wat deur vure vernietig is. Groep C: n Munisipaliteit het besluit om te belê in satellietbeelde om strukture soos swembaddens en uitbreidings van huise waarvoor daar nie bouplanne vir goedkeuring ingedien is nie te identifiseer. (6) Ruimtelike resolusie Baie laag Laag Medium Hoog Baie hoog Spektrale resolusie Temporele resolusie Toepassings van GIS geïntegreer met satellietafstandswaarneming Die sillabus vereis dat jy n idee moet hê hoe GIS in die regte wêreld toegepas word. As mens in ag neem dat tussen 75% en 90% van die inligting wat die meeste organisasies elke dag gebruik ruimtelik of geografies gegrond is, is dit geen verrassing dat georuimtelike tegnologie en veral GIS uiters belangrik geword het en so wyd toegepas word nie. Om jou n idee te gee waarvoor GIS gebruik word, het ons besluit om n internetsoektog te doen. Ons het die frase GIS applications in n Internetsoekenjin ingetik en ook gespesifiseer dat ons net in Suid-Afrikaanse toepassings belangstel. Ongelukkig kan ons nie al verwysings met jou deel nie. Die volgende items behoort jou egter te oortuig van die wye verskeidenheid toepassings grondhervorming; monitering van dienslewering; volhoubare grondgebruik; presisieboerdery plaasbeplanning en oesopbrengsbestuur; rampvoorkoming en -bestuur; omgewings- en waterbestuur; misdaadontleding en -voorkoming; hulp aan die Trust vir Bedreigde Natuurlewe om biodiversiteit te verseker; gesondheid en epidemiologie; roetebeplanning, liggingsgebaseerde besigheidsintelligensie beste liggings vir dienssentrums, winkels, pakhuise, of maatskappykantore, gegrond op nabyheid aan klante, vervoerinfrastruktuur, demografie, die ligging van mededingers, omgewingsrisikofaktore, ens. 64 Geografiese vaardighede en tegnieke

71 Onderwerp 1 Een van die belangrikste toepassings van GIS en satellietafstandswaarneming is in die atmosferiese wetenskappe. Ons gaan fokus op twee subdissiplines van die atmosferiese wetenskappe naamlik meteorologie en klimatologie sowel as n baie belangrike verwante dissipline, naamlik oseanologie. Toepassings in meteorologie Meteoroloë bestudeer die atmosfeer en meteorologiese verskynsels wat ons ervaar as die weer. Die weer word beïnvloed deur veranderlikes soos temperatuur, lugdruk, waterdamp, en die gradiënte en interaksies van elke veranderlike, en hoe dit oor tyd verander. As ons die weer wil voorspel, moet ons al hierdie veranderlikes 24 uur per dag (dus n hoë temporele resolusie) en oor die hele wêreld heen meet en dit dan deur die Globale Waarnemingstelsel (GWS) met ander lande deel sodat hulle hul weervoorspellings en waarskuwings kan voorberei. So n groot taak kan nie verrig word sonder om die data van satellietbeelde en die verwerkingsvermoëns van rekenaars te gebruik nie. Verskeie voorbeelde van satellietbeelde verwant aan meteorologie sal met jou gedeel word in Onderwerp 2. Wanneer jy na daardie beelde kyk, moet jy onthou dat satellietbeelde eintlik groot lêers is wat getalle bevat. Hierdie getalle stel die metings voor wat gemaak is deur die sensors aan boord satelliete. n Voorbeeld van sulke metings wat van n beeld onttrek is, word in Figuur 1.66 (a) getoon. Rekenaars word gebruik om die individuele selle van n rasterlaag (in hierdie geval spektrale band 3) te vertoon as n grys skakering gebaseer op die numeriese waarde wat in die selle bevat word. Die miljoene waardes kan dan gesien word as n beeld sien Figuur 1.66 (b). Figuur 1.66: n Satellietbeeld bestaan uit numeriese waardes wat refleksie in verskillende bande van die elektromagnetiese spektrum voorstel. Om die getalle te sien, vertoon ons dit in skakerings van grys. Geografiese vaardighede en tegnieke 65

72 Jy sal verwysings na die woorde ware kleur- en valskleur-satellietbeelde in hierdie en in ander onderwerpe vind. n Ware kleurbeeld word gemaak van metings in die sigbare spektrum alleen of die beeld is gemanipuleer om ware kleure na te boots. Soos met ware kleurbeelde is n valskleurbeeld n samestelling van drie spektrale bande. In die illustrasie hieronder stel Band 3 metings buite die sigbare spektrum voor. Die kleur op die beeld is vals, want die verskynsel verskyn nie in kleure waaraan ons gewoond is nie. Hoekom kom sterk-groeiende plantegroei helderrooi op valskleurbeelde voor? Sterk plantegroei weerkaats baie sterker in die naby-infrarooiband as in ander (insluitend die groen band). Die kleur waarin die naby-infrarooibeeld getoon word, sal dus die dominante kleur wees. Aangesien naby-infrarooirefleksie rooi vertoon op n valskleurbeeld, kom welige plantegroei rooi voor. Figuur 1.67: n Valskleurbeeld is n samestelling van drie spektrale bande waarvan ten minste een band buite die sigbare spektrum is. Op 27 Julie 2011 het Suid-Afrika hewige sneeuval beleef. Ons wou n satellietbeeld wat die verspreiding van sneeu toon met jou deel. Dit was nie so maklik nie, want die mees skouspelagtige beelde het ook wolkbedekking getoon. Dit sou nie regverdig wees om van jou te verwag om visueel te onderskei tussen die sneeu en die wolkbedekking nie en ons gebruik dus n beeld van 30 Julie waarop daar baie min wolke is. Ons het opgelet dat die beeld ook in KML-formaat beskikbaar was. Ons was opgewonde. Waarom? Ruimtelike data in KML-formaat is versoenbaar met Google Earth. Omdat ons Google Earth-sagteware op ons rekenaar geïnstalleer het, kon ons eenvoudig op die naam van die beeld klik. Hierdie aksie het Google Earth oopgemaak en die beeld in sy korrekte posisie (dus behoorlik geo-verwys) agter die lae in Google Earth geplaas. Om jou met Vraag 2 van Ekstra oefenaktiwiteit 5 te help, het ons besluit om die beeld met n Google-laag te oorlê wat die grense van ons provinsies toon. Figuur 1.68 wys die resultaat. 66 Geografiese vaardighede en tegnieke

73 Onderwerp 1 Figuur 1.68: 'n Google Earth-beeld wat sneeubedekking toon (Die Engle plekname verskyn op die Google Earth-kaarte. Hierdie kaart is aangepas) Toepassings in klimatologie Klimaatsverandering word nou wyd erken as die grootste omgewingsprobleem wat die wêreld in die gesig staar. n Wêreldwye reaksie is nodig om die natuurlike hulpbron, klimaat, wat lewensnoodsaaklik vir ons welstand, gesondheid en welvaart is, te verstaan. Die probleem is dat klimaat n baie komplekse verskynsel is. As dit reeds moeilik is om te voorspel wat die weer oor die volgende vier dae gaan wees, stel jou voor hoe moeilik dit moet wees om klimaatstoestande van verskillende streke 50 of 100 jaar in die toekoms te voorspel. Om klimaat te voorspel, moet ons wiskundige modelle ontwikkel wat die wisselwerking van al die faktore wat n impak maak op klimaat, simuleer. Dit is die verskynsel wat ons as die klimaat van die plek waarin ons leef ken. Dink aan die interaksie in en tussen die atmosfeer, oseane, landoppervlakke en ysdekke. Geografiese vaardighede en tegnieke 67

74 Die basiese wette van chemie, fisika, en die beweging van vloeistowwe moet by die voorspellingsmodelle ingebou word. Aannames kan ook ingebou word. Die modelle moet voorsiening maak vir verskillende scenario s wat betrekking het op die toekomstige wêreld bevolking, die hoeveelheid energie wat daar verwag word ons in die toekoms sal gebruik, en die soorte energie wat ons sal gebruik (bv. fossielbrandstowwe vs. herwinbare bronne soos wind en sonenergie). Begin jy om die groter prentjie te sien? Om alle data in verband met klimaat te integreer, vereis n globale reaksie en poging van wetenskaplikes. Klimaatmodelle het normaalweg n rasterbasis. n Raster-GIS wat gebruik word om al die data te integreer en die modelleringstegnieke op die data toe te pas, bestaan uit veelvoudige lae van ruitnette (elke laag stel n veranderlike verwant aan klimaat voor). Elke sel in n ruitnet bevat n numeriese waarde wat die waarde van die veranderlike wat gemeet of beraam is op daardie spesifieke posisie op die aarde voorstel. Wiskundige funksies word dan toegepas op die lae en die resultate word weer wiskundig geïntegreer met ander lae. As die proses van die modellering en integrasie van data aanhou, word die lae minder en minder tot ons uiteindelik n eindresultaat kry. Dit is inderdaad waar wanneer ons sê dat superrekenaars n hele paar maande mag benodig om een so n simulasie van toekomstige klimaat te voltooi en die eindresultaat te produseer. Figuur 1.69 hieronder illustreer n voorbeeld van hoe GIS-sagteware gebruik is om verskillende beelde te oorlê en te integreer en duplikaat-inligting (oorvleuelende beelde) te verwyder. Hierdie beeld word beskou as die mees gedetailleerde warekleurbeeld van die hele aarde wat ooit geskep is. Dit bied n oorsig van die grondoppervlak (bv. wêreldwye stadsligte), die oseane, see-ys, en wolke. Maande se waarnemings (hoofsaaklik van die MODIS-sensor, maar ook van die Gevorderde hoëresolusie radiometer (Advanced Very High Resolution Radiometer) en beelde van die Meteorologiese Verdedigingsatellietprogram (Defence Meteorological Satellite Program) is gekombineer om n enkele mosaïek van beelde teen n een km vierkant ruimtelike resolusie te skep. Dit is jammer dat ons nie vir julle die beeld op die groot skaal wat dit moet wees, kan toon nie. Figuur 1.69: Die oorspronklike beeld het n een km een km ruimtelike resolusie en word beskou as die mees gedetailleerde ware kleurbeeld van die hele aarde wat ooit geskep is. 68 Geografiese vaardighede en tegnieke