ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΡΟΝΤΙΚΕΣ ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΟΥΠΑΣ ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΡΟΝΤΙΚΕΣ ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ πού ὑποβλήθηκε στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κατεύθυνση Λειτουργικῆς Σύμβουλος Καθηγητής: Ἀρχιμανδρίτης Νικόδημος Σκρέττας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΡΟΝΤΙΚΕΣ ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΟΥΠΑΣ ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΣΤΙΣ ΓΕΡΟΝΤΙΚΕΣ ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ πού ὑποβλήθηκε στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κατεύθυνση Λειτουργικῆς Σύμβουλος Καθηγητής: Ἀρχιμανδρίτης Νικόδημος Σκρέττας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

4 Στήν οἰκογένειά μου μέ εὐγνωμοσύνη καί ἀγάπη

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ὁλοκληρώνοντας καί καταθέτοντας τή μεταπτυχιακή μου ἐργασία πρός κρίσιν, ἐνώπιον τῶν σεβαστῶν καθηγητῶν καί πνευματικῶν διδασκάλων τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας, αἰσθάνομαι ὅτι ὁλοκληρώνεται μία περίοδος τῆς μαθητικῆς καί φοιτητικῆς μου ζωῆς, πλούσια σέ γνώσεις καί ἐμπειρίες. Μία περίοδος κατά τήν ὁποία ἡ ἀγάπη μου πρός τήν Ἐκκλησία καί πρός τόν ζωντανό καί πάντοτε ἐπίκαιρο λόγο τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος τρέφει τήν ψυχή μέ τήν διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου, ὁδήγησε τά βήματά μου στήν Θεολογική Σχολή τοῦ ΑΠΘ, ὡς προπτυχιακό ἀρχικά καί μεταπτυχιακό φοιτητή στήν συνέχεια. Ἀλλά ταυτόχρονα, μία περίοδος κατά τήν ὁποία προσωπικές δυσκολίες ἀποτέλεσαν προσωρινά ἀνασταλτικό παράγοντα σέ αὐτή τήν πορεία μου. Σήμερα, ἔχοντας κατορθώσει νά φθάσω στό τέρμα, αἰσθάνομαι ὅτι ἐκπλήρωσα ἕνα χρέος προσωπικό. Δέν ξέρω ἄν κατόρθωσα νά ἐπιτύχω τόν σκοπό μου καί νά παρουσιάσω στίς σελίδες πού ἀκολουθοῦν σέ ὅλη του τήν πληρότητα τό θέμα πού μοῦ ἀνατέθηκε. Εἶμαι ὅμως σέ θέση νά ὁμολογήσω μέ βεβαιότητα ὅτι, μέσα ἀπό τήν ἐνασχόλησή μου μέ τά γεροντικά κείμενα, τίς διηγήσεις καί τά ἀποφθέγματα τῶν μεγάλων πνευματικῶν ἀναστημάτων τῆς ἐρήμου, βγῆκα σοφώτερος. Μέ εὐγνωμοσύνη στρέφομαι πρός τόν Δωρεοδότη Κύριο, ὁ ὁποῖος μέ ἀξίωσε νά ὑπερπηδήσω τίς δυσκολίες καί μέ τήν πρόνοιά του, πού ἦταν αἰσθητή σέ ὅλη τήν πορεία μου, νά φθάσω μέ τίς μικρές μου δυνάμεις στήν ὁλοκλήρωση ἑνός μεγάλου τολμήματος. Μέ αἰσθήματα βαθυτάτου σεβασμοῦ καί πολλῆς ἀγάπης ἀπευθύνομαι πρός τόν σύμβουλο καθηγητή μου, Πανοσιολογιώτατο Ἀρχιμανδρίτη π. Νικόδημο Σκρέττα, θέλοντας νά τοῦ ἐκφράσω τήν ἄπειρη εὐγνωμοσύνη μου. Σέ ὅλη αὐτή τήν πορεία, ὁ π. Νικόδημος μέ περιέβαλε μέ πολλή ἀγάπη καί ἄοκνο ἐνδιαφέρον καί μοῦ προσέφερε κάθε δυνατή βοήθεια γιά τήν ἐπίτευξη τῆς προσπάθειάς μου. Τόν εὐχαριστῶ ἀπό τά βάθη τῆς καρδιᾶς. Εὐχαριστίες καί εὐγνωμοσύνη ὀφείλω ἀκόμη στήν οἰκογένειά μου, τούς γονεῖς καί τά ἀδέλφια μου, οἱ ὁποῖοι περιέβαλαν μέ ἀγάπη καί 4

6 κατανόηση ὅλη αὐτή τήν προσπάθεια. Ἀντίδωρο εὐγνωμοσύνης ἡ ἀφιέρωση τῆς ἐργασίας μου σέ αὐτούς. Θεωρῶ χρέος μου νά εὐχαριστήσω ἀκόμη καί ὅλους ἐκείνους τούς φανερούς καί ἀφανεῖς συνοδοιπόρους μου σέ αὐτή τήν πορεία γιά τή συμπαράσταση καί τή βοήθειά τους. Εὔχομαι δέ καί ἐλπίζω, ὅλοι ἐκεῖνοι πού θά διαβάσουν τήν ἐργασία μου, παραβλέποντες τίς ἐλλείψεις ἤ τίς ἀστοχίες τοῦ συγγραφέως, νά λάβουν τό ἔναυσμα καί νά ἀποκομίσουν καί ἐκεῖνοι τήν πνευματική ὠφέλεια, πού καί ἐγώ ἀποκόμισα. Δεκέμβριος 2014 Κωνσταντῖνος Στούπας 5

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΕΡΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΓΕΡΟΝΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1. Οἱ γέροντες καί ἡ ἐποχή τους Τά γεροντικά κείμενα καί οἱ ἀσκητικές διηγήσεις 21 α) Ἀποφθέγματα Πατέρων ἤ Γεροντικόν 22 β) Φιλόθεος Ἱστορία ἤ Ἀσκητική Πολιτεία 23 γ) Λειμών 24 δ) Ἡ πρός Λαῦσον Ἱστορία λεγομένη Λαυσαϊκή Ἱστορία 26 ε) Τό Γεροντικόν τοῦσινᾶ 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1. Γενικές λειτουργικές ἀναφορές καί μαρτυρίες Ἡ προσευχή ὡς ἀληθής λατρεία Θεοῦ Οἱ ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου Ἡ Θεία Λειτουργία καί ἡ εὐχαριστιακή μετοχή Τά μυστήρια (Βάπτισμα, χειροτονία, ἐξομολόγηση) Ἄλλες τυχόν μαρτυρίες (νηστεία, ἀγρυπνία, ψαλμωδία) 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΤΑ ΓΕΡΟΝΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 102 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 116 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 118 6

8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΠΕ ΕΕΘΣ Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Πατερικές ἐκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμᾶς», Θεσσαλονίκη 1978 κ. ἑξ. Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς Θεολογικῆς Σχολῆς, Νέα Σειρά, Τμῆμα Ποιμαντικῆς, Θεσσαλονίκη ΘΗΕ Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, Ἀθῆναι 1962 κ.ἑξ. PG J. P. Migne, Patrologiae cursus completus Series Graeca, Παρίσι Montrouge (τόμοι 161). 7

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ἡ ὁλοκάρδια ἐπιθυμία τῶν ἀνθρώπων νά ἐπιτύχουν τήν τελείωσή τους ἐν Χριστῷ καί τή σωτηρία τους ἦταν αὐτή πού ὁδήγησε, ἐδῶ καί δύο χιλιάδες καί πλέον χρόνια, ἀπό τότε πού τό λυτρωτικό μήνυμα τοῦ Θεανθρώπου ἀντήχησε στήν Ἁγία Γῆ καί διαδόθηκε μέσῳ τῶν μαθητῶν Του στά πέρατα τῆς Οἰκουμένης, μέχρι καί σήμερα, πλῆθος ἀνδρῶν καί γυναικῶν, ἄλλοτε ἐν τῷ κόσμῳ καί ἄλλοτε «ἐν ὄρεσι καί σπηλαίοις καί ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς» 1, κατά τόν θεῖο ἀπόστολο, νά ἐπιδοθοῦν σέ σκληρή καί συνάμα ἐπώδυνη πολλές φορές ἄσκηση, προκειμένου νά κατευνάσουν τά πάθη καί νά βρεθοῦν ἐγγύτερα πρός τόν Θεό. Ἄλλωστε ὁ ἴδιος ὁ Κύριος ἐξέφρασε μέ τή διδασκαλία Του τή σπουδαιότητα τῆς σωτηρίας τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς λέγοντας «τί γάρ ὠφελήσει ἄνθρωπον ἐάν κερδήσῃ τόν κόσμον ὅλον, καί ζημιωθῇ τήν ψυχήν αὐτοῦ ἤ τί δώσει ἄνθρωπος ἀντάλλαγμα τῆς ψυχῆς αὐτοῦ;» 2. Πιστός στή διδασκαλία τοῦ θείου Διδασκάλου ὁ ἀπόστολος Παῦλος θεωροῦσε τά πάντα «σκύβαλα» 3, προκειμένου νά κερδίσει τόν Χριστό, καί διακήρυττε πρός τούς ἀδελφούς τῆς ἐκκλησίας τῆς Ρώμης: «τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπό τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; θλῖψις ἤ στενοχωρία ἤ διωγμός ἤ λιμός ἤ γυμνότης ἤ κίνδυνος ἤ μάχαιρα;» 4. Στήν παροῦσα ἐργασία θά προσπαθήσουμε νά ἐντρυφήσουμε στίς διηγήσεις τῶν γερόντων, ὅπου ἀποκαλύπτεται ἡ σπουδαιότητα τοῦ ζῆν ἐν Χριστῷ καί κατά Χριστόν καί παρουσιάζεται τό μεγαλεῖο τοῦ μοναχικοῦ βίου, καί νά παρουσιάσουμε τά λειτουργικά στοιχεῖα τῶν γεροντικῶν ἀποφθεγμάτων καί διηγήσεων. Τόν ὁρισμό τοῦ μοναχοῦ μᾶς δίδει ὁ ἀββᾶς Μακάριος. Ἀπαντώντας στούς ἀδελφούς πού τόν ἐπισκέφθηκαν, ζητώντας νά πληροφορηθοῦν πῶς θά ἐπιτύχουν τή σωτηρία τους, εἶπε: «Διά τί μοναχός; Ὅτι μόνος πρός 1. Ἑβρ. 11, Μάρκ. 8, Φιλιπ. 3, 8 «ἀλλά μενοῦνγε καί ἡγοῦμαι πάντα ζημίαν εἶναι διά τό ὑπερέχον τῆς γνώσεως Χριστοῦ Ἰησοῦ τοῦ Κυρίου μου, δι ὅν τά πάντα ἐζημιώθην, καί ἡγοῦμαι σκύβαλα εἶναι ἵνα Χριστόν κερδήσω». 4. Ρωμ. 8, 35.

10 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα τόν Θεόν νύκτα καί ἡμέραν ὁμιλεῖ» 5, ἐνῶ σέ ἄλλο ἀπόφθεγμα ὁ ἀββᾶς Ἰωάννης ὁ Κολοβός χαρακτηρίζει κόπο τόν μοναχικό βίο 6, ὑποδηλώνοντας ἔτσι τόν ἀγωνιστικό χαρακτήρα του 7. Πόσο σπουδαία εἶναι ἡ τάξη τῶν μοναχῶν φανερώνεται μέσα ἀπό τή διήγηση ἑνός μοναχοῦ τῆς Θηβαΐδος, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε γιός ἱερέως τῶν εἰδωλολατρῶν. Αὐτός ἀκολουθώντας κάποια φορά κρυφά τόν πατέρα του, εἶδε τόν σατανᾶ καί γύρω του παραταγμένους τούς δαίμονες νά τοῦ δίνουν ἀναφορά γιά τά «κατορθώματά» τους. Οἱ τρεῖς πρῶτοι, ἀφοῦ τοῦ ἀνέφεραν πολέμους, ταραχές, ἀνεμοθύελλες, καταποντισμούς πλοίων, σκοτωμούς καί γενικά τόν χαμό πολλῶν ἀνθρώπων, τιμωρήθηκαν σκληρά καί μαστιγώθηκαν «διατί τοσαύταις ἡμέραις τοῦτο μόνο ἐποίησαν». Συνεχάρη ὅμως ἕνα τέταρτο δαίμονα πού παρουσιάστηκε μπροστά του λέγοντάς του «Μέγα πρᾶγμα ἐποίησας». Τί εἶχε ἐπιτύχει; «Ἐν τῇ ἐρήμῳ ἤμην καί ἰδού τεσσαράκοντα ἔτη ἔχω πολεμῶν πρός ἕνα μοναχόν καί τῇ νυκτί ταύτῃ κατέβαλον αὐτόν εἰς πορνείαν» Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 33, σ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Γ, κεφ. Ι, 54, σ. 68 «Ἠρώτησέ τις τῶν Πατέρων τόν ἀββᾶν Ἰωάννην τόν Κολοβόν Τί ἐστι μοναχός; Ὁ δέ εἶπε Κόπος ὁ γάρ μοναχός εἰς πᾶν ἔργον κοπιᾷ οὗτος μοναχός». Ἀνάλογη ἀπάντηση ἔδωσε γιά τό θέμα αὐτό ὁ ἀββᾶς Ζαχαρίας ἀπευθυνόμενος στόν ἀββᾶ Μακάριο λέγοντας: «Τό κατ ἐμέ, πάτερ, τό ἑαυτόν βιάζεσθαι εἰς πάντα, οὗτός ἐστιν ὁ μοναχός». Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 26, σ. 52. Ὅπως ἀναφέρει ὁ ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ, στό ἔργο του Πελεκάνοι ἐρημικοί, ἐκδ. Ἁρμός, Ἀ θήνα 1994, σ. 99 κ.ἑξ.: «Ἐφ ὅσον ἔργο τοῦ μοναχοῦ εἶναι νά σμιλεύῃ τόν ἑαυτόν ἀκατάπαυστα, ὁ κόπος ταυτίζεται μέ τήν ὕπαρξί του, γίνεται ὀντολογικό της χαρακτηριστικό.... Δηλαδή ὁ κόπος του δέν εἶναι μέσον ἀλλά, κυρίως, τέλος, ἐπειδή τέλος τῆς ἀσκητικῆς προσπαθείας του μένει πάντα ὁ ἴδιος. Γιά τήν ἀκρίβεια ὁ κόπος μέσον ἱεραρχικῶς ὑπάγεται στόν κόπο σκοπό». Περισσότερα στοιχεῖα γιά τό θέμα αὐτό βλέπε στό ὁμώνυμο κεφάλαιο, Αὐτόθι, σσ Βλ. ΣΤΕΛΙΟΥ ΡΑΜΦΟΥ, Πελεκάνοι ἐρημικοί, σ. 137 «Σωματικός κόπος καί πρᾶξις, βία καί μέτρο, ὑποδηλώνουν μία ἰδιαίτερη πτυχή τῆς μοναστικῆς βιοτῆς, τόν ἀθλητικό, τόν ἀγωνιστικό της χαρακτῆρα. Ὁ μοναχικός ἀγών εἶναι μέ τόν τρόπο του ἱπποτικός ἔ χει τούς ἥρωές του καί τά πνευματικά του κατορθώματα, ὅλα τά στοιχεῖα ἑνός ἔπους, χωρίς τήν λογοτεχνική του μορφή... Ἡ Ἐκκλησία ὁλόκληρη στηρίζεται στό αἷμα τῶν μαρτύρων, πορεύεται δέ σέ καιρούς εἰρηνικούς μέσ ἀπό τήν θυσιαστική προσφορά τῆς ζωῆς τοῦ πιστοῦ στόν Θεό.... Ὁ ἀσκητής ἀγωνίζεται ἀκατάπαυστα ν ἀναστηθῇ ἀπό τήν πτῶσι, προσπαθεῖ νά μήν λυγίσῃ στίς ἀπανωτές ἧττες καί νά μή χάσῃ τό θάρρος του στήν σκληρή καί πολλές φορές ἀπελπιστικήν ἀναμέτρησι μέ τό πνεῦμα τῆς ἀρνήσεως καί τῆς διαβολῆς. Προσπαθεῖ καί ἀγωνίζεται ὅμως μετά λόγου γιά τήν ἀλήθεια τῆς καινούργιας ζωῆς». 8. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Β, κεφ. Ε, 62, σ. 190 κ. ἑξ.. 9

11 Κωνσταντῖνος Στούπας Ὁ ἀββᾶς Ὑπερέχιος ἀνέφερε ὅτι ὁ βίος τῶν μοναχῶν πρέπει νά μιμεῖται τό βίο τῶν ἀγγέλων καί νά κατακαίει τήν ἁμαρτία 9. Κύριο χαρακτηριστικό τοῦ μοναχικοῦ βίου εἶναι ἡ ἐκκοπή τοῦ ἰδίου θελήματος, ἡ τελεία ἀπάρνηση καί ἀποταγή τοῦ κόσμου καί τῶν κοσμικῶν φροντίδων καί ἡ γνησία ὑποταγή στόν κοινοβιακό κανόνα 10. Οἱ γέροντες διδάσκουν πώς ὁ μοναχός ἀπό τή στιγμή πού θά φορέσει τό μοναχικό σχῆμα ὀφείλει, ἀφοῦ ἐγκαταλείψει τούς οἰκείους του καί τίς κοσμικές μέριμνες, νά εἶναι γιά τόν κόσμο σάν νεκρός καί νά ἀφοσιωθεῖ στήν ἡσυχία τοῦ κελλιοῦ του, στήν προσευχή, στή νηστεία καί στήν ἀγρυπνία. Διαφορετικά θά μοιάζει, καθώς λέγουν, μέ ἄταφο νεκρό, γεμάτο σκουλήκια, ἀπό τόν ὁποῖο ἀναδύεται δυσοσμία, ἡ ὁποία κάνει τούς πάντες νά ἀπομακρύνονται ἀπό κοντά του 11. Οἱ γέροντες ὅριζαν πάντα τήν ἄσκηση τοῦ μοναχικοῦ βίου ἀνάλογα μέ τή δεκτικότητα τῶν μοναχῶν 12. Στίς διηγήσεις καί στά ἀποφθέγματά τους ἀναφέρονται συχνά στή σπουδαιότητα τοῦ μοναχικοῦ σχήματος καί τήν τιμή πού περιβάλλει τόν μοναχό, ὑπογραμμίζοντας τόν ἰδιαίτερο συμβολισμό πού ἔχει καθένα ἀπό τά μέρη τῆς μοναχικῆς ἐνδυμασίας 13 καί προέτρεπαν τά πνευματικά τους παιδιά νά φανοῦν ἀντάξιοι τῆς τιμῆς πού ἀξιώθηκαν ἀπό τόν Θεό. Δέν παρέλειπαν ὅμως νά ἐπισημαίνουν καί τή μεγάλη εὐθύνη πού ἀπέρρεε ἀντίστοιχη τῆς τιμῆς, καθώς, σύμφωνα μέ τή μαρτυρία ἀνωνύμου γέροντος, πολλοί, παρά τά χρόνια πού διέτριβαν στό μοναχικό βίο, δέν εἶχαν κατορθώσει νά γίνουν ἀληθινοί μο 9. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Γ, κεφ. ΙΑ, 85, σ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Β, κεφ. ΣΤ, 20, σ. 252 «Εἶπεν ὁ ἀββᾶς Κασσιανός, ὅτι συγκλητικός τις ἀποταξάμενος καί τά ἑαυτοῦ ὑπάρχοντα πένησι διαδούς, παρακατέσχε τινά εἰς ἰδίαν ἀπόλαυσιν μή βουλόμενος τήν ἐκ τῆς τελείας ἀποταγῆς ἀναδέξασθαι ταπεινοφροσύνην καί τήν γνησίαν ὑπακοήν τοῦ κοινοβιακοῦ κανόνος. Πρός ὅν ὁ ἐν ἁγίοις Βασίλειος λόγον ἀπεφθέγξατο τοιοῦτον Καί τόν συγκλητικόν ἀπώλεσας καί μοναχόν οὐκ ἐποίησας». ΑΒΒΑ ΚΑΣΣΙΑΝΟΥ, Ἀποφθέγματα, ΕΠΕ Φιλοκαλία 1, 7, σ Ὁ συγκλητικός κατά τόν ΣΤ. ΡΑΜΦΟ, ὅπ.π., σ. 127 «ἀκολούθησε τήν μέση λύσι, ἀλλά γιά τόν Μέγα Βασίλειο αὐτό ἦταν τό χειρότερο πού θά μποροῦσε νά κάνῃ.... Ἤγουν ἡ μέση λύσις δέν εἶναι λύσις. Ἡ χλιαρή σου προαίρεσι σέ ὡδήγησε στό τίποτε. Εἶναι ἀδύνατον νά τά θέλῃ κανείς ὅλα σέ μία ἐπιλογή ζωῆς, νά πατᾷ σέ ὅλα τά σημεῖα. Κατά βάθος δέν θά βρίσκεται πουθενά. Ὁ μόνος χῶρος πού ἐπιτρέπει τήν ἁπανταχοῦ παρουσία εἶναι τό κενό, ὅμως αὐτό οὔτε ὁ συγκλητικός τό ἐπεδίωκε οὔτε ὁ μοναχός». 11. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Β, 66 67, σσ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Β, κεφ. Ζ, 19, σσ «Τότε τυπώσας αὐτόν πρός τήν δύναμιν τό ἀκόλουθον τοῦ μονήρους βίου, κατά μικρόν γέγονε μοναχός καλός». 13. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 90, σ. 116 «Τό κουκούλιον σημεῖόν ἐστι τῆς ἀκακίας, ὁ ἀνάλαβος τοῦ σταυροῦ, ἡ δέ ζώνη τῆς ἀνδρείας». 10

12 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα ναχοί 14, καθώς, ὅπως ἀναφέρουν οἱ διηγήσεις, ἀντί νά ζοῦν «ἐξαγοραζόμενοι τόν καιρόν» καί νά διαβλέπουν τήν παροῦσα ζωή ὡς χρόνο μετανοίας, ἔξωθεν μέν συμπεριφέρονται ὡς μοναχοί, ἔσωθεν δέ δέν παραλείπουν νά ἱκανοποιοῦν τίς προσωπικές τους ἐπιθυμίες καί νά αἰχμαλωτίζονται στά θελήματά τους 15. Ἕξι πράγματα συνιστοῦν, σύμφωνα πάντοτε μέ τά γεροντικά κείμενα, τή ζωή τοῦ μοναχοῦ: «ἔργον, ὑπακοή, μελέτη, μή κρίνειν, μή καταλαλεῖν, μή γογγύζειν». Ὁ βίος τοῦ μοναχοῦ εἶναι, σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς, νά μήν ἐπιχειρεῖ τήν ἀδικία, νά μή βλέπουν τά μάτια του ὁτιδήποτε εἶναι κακό, νά μή στήνει αὐτί σέ ξένες ὑποθέσεις, νά μήν εἶναι ὑπερήφανος στήν καρδιά, νά ἀπέχει ἀπό τούς πονηρούς λογισμούς, νά ἀποφεύγει τόν χορτασμό τῆς κοιλίας καί νά ἔχει κύρια γνωρίσματά του τήν πραότητα, τήν ἀνεξικακία, τή μακροθυμία καί τήν ἀγάπη, πράττοντας τά πάντα μέ διάκριση 16. Ἐργαλεῖα τοῦ μοναχικοῦ βίου εἶναι, σύμφωνα μέ τόν ἀββᾶ Ποιμένα, ἡ πτωχεία, ἡ θλίψη καί ἡ διάκριση, τίς ὁποῖες ἐκπροσωποῦσαν στούς χρόνους τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὁ Νῶε, ὁ Ἰώβ καί ὁ Δανιήλ. Ἐφ ὅσον λοιπόν, συνεχίζει ὁ γέρων, ὑπάρχουν οἱ τρεῖς αὐτές λειτουργίες στόν ἄνθρωπο, κατοικεῖ μέσα του ὁ Θεός. 14. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 101, σ. 124 «τά ἀρτίδια τῶν μοναζόντων ἠναλώσαμεν καί ἀκμήν οὐκ ἐγενόμεθα μοναχοί». Χαρακτηριστικό πρός ἐπιβεβαίωση τῶν ἀνωτέρω εἶναι τό περιστατικό μέ τόν ἀββᾶ Παχώμιο, τό ὁποῖο διασώζουν οἱ γεροντικές διηγήσεις. Σύμφωνα μ αὐτές, ὁ ἀββᾶς Παχώμιος θέλησε ὕστερα ἀπό πληροφορία τοῦ Θεοῦ νά ἐπεκτείνει τό μοναστήρι του καί ὁ πρεσβύτερος ἀδελφός του τόν ἐπέπληξε. Ὁ ἴδιος, βέβαιος γιά τήν ὠφέλεια τοῦ ἔργου, μολονότι ταράχθηκε δέν μίλησε. Ὅταν νύκτωσε, κατέβηκε στό κατώι του καί ἄρχισε νά προσεύχεται μέ δάκρυα. Τή συνέχεια παραθέτουμε ἀπό τό ἱερό κείμενο τῆς διήγησης: «Ὁ Θεός, ἔτι τό φρόνημα τῆς σαρκός ἐστιν ἐν ἐμοί ἔτι κατά σάρκα ζῶ οὐαί μοι, μέλλω γάρ ἀποθνῄσκειν ὡς γέγραπται τοσαύτην ἄσκησιν καί ἑτοιμασίαν καρδίας ἔχων, πάλιν θυμῷ ἁρπάζομαι, κἄν ἐπ ἀγαθῷ. Ἐλέησόν με, μή ἀπόλωμαι, Κύριε ἐάν γάρ εὕρῃ ἐν ἐμοί μέρος ὁ ἐχθρός ὅσον ὅσον, ἐάν μή στηρίξῃς με, ἔσομαι ὑποχείριος αὐτοῦ». Καί λέγοντας αὐτά παρέμεινε ὅλη νύχτα ἄ γρυπνος καί προσευχόμενος, κάνοντας τόν ἀββᾶ Ζωσιμᾶ, ὁ ὁποῖος παραθέτει τή διήγηση, νά θαυμάσει καί νά ἐκφράσει τή βεβαιότητα πώς ὁ Θεός βλέποντας τήν προαίρεσή του ἐκπλήρωσε τήν ἴδια στιγμή τά αἰτήματά του. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 151β, σσ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 116, σ. 132 κ.ἑξ., ἰδίως σσ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 148, σ. 160 καί 150, σ Πρβλ. ἀκόμη Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Β, κεφ. Η, 5, σ. 426 τή μαρτυρία τοῦ ἀββᾶ Δανιήλ, στήν ὁποία ἐμπερικλείονται ὅσα ἀναφέραμε: «Εἰ θέλετε σωθῆναι, διώξατε τήν ἀκτημοσύνην καί τήν σιωπήν εἰς γάρ τάς δύο ἀρετάς ταύτας ὅλος ὁ βίος τοῦ μοναχοῦ κρέμαται». 11

13 Κωνσταντῖνος Στούπας Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει ἡ τήρηση τῆς μοναχικῆς τάξεως, ἡ ὁποία συνεπάγεται τήν ἐφαρμογή ὅλων ἐκείνων τῶν στοιχείων, πού ἀποτελοῦν τόν κανόνα τοῦ μοναχοῦ, ὅπως γιά παράδειγμα ἡ τήρηση τῆς νηστείας, οἱ ἀκολουθίες, ἡ μελέτη, ἡ εὐχή, οἱ μετάνοιες, ἡ ἡσυχία κ.λπ., τήν ὁποία οἱ μοναχοί ὀφείλουν νά τηροῦν ἐντός καί ἐκτός τοῦ κελλίου τους 17. Στά κεφάλαια πού ἀκολουθοῦν, ἔχοντες πάντοτε ὡς ὁδηγό τίς φωτισμένες καί χαριτωμένες ἀπό τόν Θεό, μεγάλες μορφές τῶν ἀθλητῶν καί ταυτόχρονα πνευματικῶν πρωταθλητῶν τῆς ἐρήμου, τῶν μεγάλων ἀββάδων καί ἀμμάδων, πού διῆλθαν τόν βίο τους ἐν ἀσκήσει καί ἀθλήσει πνευματικῇ, θά προσπαθήσουμε ἐπικαλούμενοι τή βοήθεια καί τίς πρεσβεῖες τους νά ἐντρυφήσουμε μέ τίς μικρές μας δυνάμεις στά μεγάλα νοήματα τῶν ἀποφθεγμάτων καί τῶν διηγήσεών τους καί νά ἀνιχνεύσουμε μέσα σ αὐτές στοιχεῖα λειτουργικά, ὅπως ἀπαιτεῖ τό θέμα τῆς ἐργασίας μας. Ἡ μελέτη μας διαιρεῖται σέ τρία κεφάλαια. Στό πρῶτο κεφάλαιο, μέ τίτλο Γέροντες καί γεροντικά κείμενα, τό ὁποῖο διαιρεῖται σέ δύο ὑποενότητες, ἐν εἴδει εἰσαγωγῆς, θά ἀναφερθοῦμε ἀφ ἑνός στήν ἐποχή τῶν γερόντων καί ἀφ ἑτέρου στίς διάφορες κατά καιρούς ἐκδόσεις τῶν γεροντικῶν διηγήσεων. Στίς ἕξι ὑποενότητες τοῦ δευτέρου κεφαλαίου, τό ὁποῖο φέρεται ὑπό τόν γενικό τίτλο «Τά λειτουργικά στοιχεῖα τῶν γεροντικῶν κειμένων», θά προσπαθήσουμε νά ἀνιχνεύσουμε τίς γενικές λειτουργικές ἀναφορές καί μαρτυρίες πού παραδίδονται καί θά ἐξετάσουμε τήν προσευχή ὡς ἀληθῆ λατρεία Θεοῦ. Θά ἀναφερθοῦμε ἀκόμη στίς ἀκολουθίες τοῦ Νυχθημέρου καί θά προσπαθήσουμε νά προσεγγίσουμε τό ζωοπάροχο μυστήριο τῆς Θείας Λειτουργίας καί τῆς εὐχαριστιακῆς μετοχῆς. Παράλληλα θά ἀναφερθοῦμε στά Ἱερά Μυστήρια τοῦ Βαπτίσματος, τῆς Χειροτονίας καί τῆς Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως, ἐνῶ δέν θά παραλείψουμε νά σημειώσουμε ἄλλες τυχόν μαρτυρίες πού παραδίδονται σχετικά μέ τή νηστεία, τήν ἀγρυπνία, ἀλλά καί τήν ψαλμωδία. 17. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Β, κεφ. Δ, 78, σ. 68. Ἡ τήρηση τῆς μοναχικῆς τάξεως ἦταν πάρα πολύ σπουδαία γιά τούς μοναχούς. Οἱ γεροντικές διηγήσεις μαρτυροῦν ὅτι ὁ ἀββᾶς Ἰωάννης, ὅταν ἐπέστρεφε ἀπό τόν θερισμό, ἀφοσιωνόταν στήν προσευχή, τή μελέτη, τήν ψαλμωδία, σέ ὅσα δηλαδή ἐπιβάλλει ἡ μοναχική τάξη, γιά νά ἐπαναφέρει τόν λογισμό του πρίν ἐπισκεφθεῖ τούς γέροντες. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Γ, κεφ. ΙΑ, 38, σσ

14 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα Τέλος στό τρίτο κεφάλαιο, θά ἐπιχειρήσουμε, ὅπως ἀναφέρεται καί στόν ὁμώνυμο τίτλο, νά παρουσιάσουμε τή θεολογία τῆς θείας λατρείας, ἔχοντας πάντοτε ὡς ὁδηγό τά γεροντικά κείμενα, καί θά κατακλείσουμε τήν ἐργασία μας παραθέτοντας τά συμπεράσματα καί τή σχετική περί τοῦ θέματος βιβλιογραφία. 13

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΕΡΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΓΕΡΟΝΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ «Ὅτε δέ ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τόν υἱόν αὐτοῦ γενόμενον ἐκ γυναικός, γενόμενον ὑπό νόμον» 1. Στό διάβα τῆς ἱστορίας, στό πέρασμα τῶν αἰώνων, δυνατή ἀκούγεται μέχρι σήμερα ἡ φωνή τοῦ Ἀποστόλου τῶν Ἐθνῶν Παύλου νά διακηρύττει τό μήνυμα τῆς σωτηρίας. Λέγει, λοιπόν, πώς, ὅταν ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου, ὁ ὁρισμένος καιρός, ὁ Θεός ἔστειλε στή γῆ τόν μονογενῆ Του Υἱό, ὁ ὁποῖος ἐνανθρώπησε, ἔγινε ἄνθρωπος. Στόν ἀμέσως ἑπόμενο στίχο ὁ θεῖος Ἀπόστολος σπεύδει νά μᾶς ἐξηγήσει τόν σκοπό τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως. «Ἵνα τούς ὑπό νόμον ἐξαγοράσῃ, ἵνα τήν υἱοθεσίαν ἀπολάβωμεν» 2. Ἦρθε γιά νά ἐξαγοράσει ὅσους ἦταν αἰχμάλωτοι τοῦ νόμου καί νά τούς χαρίσει τήν υἱοθεσία πού τούς ὑποσχέθηκε ὁ Θεός. Ὕστερα ἀπό τήν παρακοή τῶν Πρωτοπλάστων, ὁ ἄνθρωπος, τό τελειότερο δημιούργημα τοῦ θείου Δημιουργοῦ, βρέθηκε ἔξω ἀπό τόν Παράδεισο τῆς τρυφῆς, ὅπου ὁ Θεός τόν εἶχε τοποθετήσει κατά τή δημιουργία τοῦ κόσμου. Τότε οἱ Πρωτόπλαστοι, παρασυρμένοι ἀπό τήν ἐπιθυμία τους νά γίνουν θεοί, «ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν καί ἐσκοτίσθη ἡ ἀσύνετος αὐτῶν καρδία» 3. Νομίζοντας ὅτι εἶναι συνετοί καί σοφοί πλανήθηκαν καί «μετήλλαξαν τήν ἀλήθειαν τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ψεύδει, καί ἐσεβάσθησαν καί ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει παρά τόν κτίσαντα» 4. Ἔτσι οἱ ἄνθρωποι ἔφθασαν νά λατρεύουν τόν ἥλιο, τή σελήνη, τά ἄ στρα, τά ἄψυχα καί παγερά εἴδωλα, ἕνα πλῆθος ἀνδρικῶν καί γυναικείων θεοτήτων, τούς ὁποίους οἱ ἴδιοι δημιούργησαν καί προσπαθοῦσαν μέσα ἀπό τίς θυσίες καί τίς τελετές τους νά ἐξευμενίσουν καί νά κερδίσουν τήν εὔνοιά τους. Τό ἀνθρώπινο πρόσωπο, ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ βρισκόταν ὑποταγμένο στήν ἁμαρτία, «τήν ἀντιμισθίαν ἥν ἔδει τῆς πλάνης αὐτῶν ἀπολαμβάνοντες» 5, ἔτσι ὅπως τόσο περιεκτικά, ἀλλά ταυτόχρονα 1. Γαλ. 4, Γαλ. 4, Ρωμ. 1, Ρωμ. 1, Ρωμ. 1, 27.

16 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα τόσο ἀναλυτικά περιγράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος στούς τελευταίους στίχους τοῦ πρώτου κεφαλαίου τῆς πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς 6. Σ αὐτή τήν ὀδυνηρή κατάσταση ἦρθε νά θέσει τέρμα ὁ ἐρχομός τοῦ Χριστοῦ. Ὁ ἐρχομός αὐτός, τόν ὁποῖο προανήγγειλαν οἱ προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί ἐξήγγειλε ὁ Πρόδρομος καί Βαπτιστής Ἰωάννης 7, πραγματοποιήθηκε «ἐν ἡμέραις Καίσαρος Αὐγούστου» 8, ὅταν ἡ Παρθένος Μαρία, ἡ ὁποία δέχθηκε μέ ταπείνωση τό μεγάλο μήνυμα 9 καί ὑπήκουσε στή θεία βουλή 10, «ἔτεκε τόν υἱόν αὐτῆς τόν πρωτότοκον» 11. Ὁ Χριστός ἦλθε γιά νά ἐλευθερώσει τόν κόσμο ἀπό τήν ἁμαρτία καί νά φέρει τήν καινή κτίση 12, στήν ὁποία δέν θά ὑπάρχουν διακρίσεις, ὅπου «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδέ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καί θῆλυ», ἀλλά «πάντες γάρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» 13. Τό κοσμοσωτήριο μήνυμα τοῦ Χριστοῦ, ἀνατρεπτικό γιά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἀκούγεται δυνατά καί κάνει τά πλήθη νά σπεύδουν μέ λαχτάρα κοντά Του «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καί πεφορτισμένοι κἀγώ ἀναπαύσω ὑμᾶς» 14. Ὁ Κύριος καλεῖ καί προσκαλεῖ ὅλους κοντά Του. Δέν ὑπόσχεται πρόσκαιρες ἀπολαύσεις καί ἡδονές, ἀλλά ἀντίθετα φανερώνει ἐξαρχῆς ὅτι ἡ πορεία ἐκείνων πού θά Τόν ἀκολουθήσουν δέν θά εἶναι εὔκολη 15. Τούς καλεῖ ὅμως νά μή νικηθοῦν ἀπό τίς δυσκολίες καί νά μή δειλιάσουν καί 6. Ρωμ. 1, «πεπληρωμένους πάσῃ ἀδικίᾳ, πορνείᾳ, πονηρίᾳ, πλεονεξίᾳ, κακίᾳ, μεστούς φθόνου, φόνου, ἔριδος, δόλου, κακοηθείας, ψιθυριστάς, καταλάλους, θεοστυγεῖς, ὑβριστάς, ὑπερηφάνους, ἀλαζόνας, ἐφευρετάς κακῶν, γονεῦσιν ἀπειθεῖς, ἀσυνέτους, ἀσυνθέτους, ἀστόργους, ἀσπόνδους, ἀνελεήμονας οἵτινες τό δικαίωμα τοῦ Θεοῦ ἐπιγνόντες, ὅτι οἱ τά τοιαῦτα πράσσοντες ἄξιοι θανάτου εἰσίν, οὐ μόνον αὐτά ποιοῦσιν, ἀλλά καί συνευδοκοῦσι τοῖς πράσσουσι». 7. Μάρκ. 1, 2 «ἰδού ἐγώ ἀποστέλλω τόν ἄγγελόν μου πρό προσώπου σου, ὅς κατασκευάσει τήν ὁδόν σου ἔμπροσθέν σου». 8. Λουκ. 2, Λουκ. 1, «Μή φοβοῦ, Μαριάμ εὗρες γάρ χάριν παρά τῷ Θεῷ. καί ἰδού συλλήψῃ ἐν γαστρί καί τέξῃ υἱόν, καί καλέσεις τό ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν». 10. Λουκ. 1, 38 «εἶπε δέ Μαριάμ ἰδού ἡ δούλη Κυρίου γένοιτό μοι κατά τό ῥῆμά σου». 11. Λουκ. 2, Β Κορ. 5, 17 «ὥστε εἴ τις ἐν Χριστῷ καινή κτίσις». Γαλ. 6, 15 «ἐν γάρ Χριστῷ Ἰησοῦ οὔτε περιτομή τι ἰσχύει οὔτε ἀκροβυστία, ἀλλά καινή κτίσις». 13. Γαλ. 3, Ματθ. 11, Ματθ. 10, 22 «καί ἔσεσθε μισούμενοι ὑπό πάντων διά τό ὄνομά μου ὁ δέ ὑπομείνας εἰς τέλος, οὗτος σωθήσεται». 15

17 Κωνσταντῖνος Στούπας τούς προτρέπει «Εἰσέλθετε διά τῆς στενῆς πύλης ὅτι πλατεῖα ἡ πύλη καί εὐρύχωρος ἡ ὁδός ἡ ἀπάγουσα εἰς τήν ἀπώλειαν, καί πολλοί εἰσιν οἱ εἰσερχόμενοι δι αὐτῆς», ἐνῶ, ἀντίθετα, «στενή ἡ πύλη καί τεθλιμμένη ἡ ὁδός ἡ ἀπάγουσα εἰς τήν ζωήν, καί ὀλίγοι εἰσίν οἱ εὑρίσκοντες αὐτήν» 16. Στό κάλεσμά Του αὐτό δέν παραβιάζει τό αὐτεξούσιο τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά σέβεται ἀπόλυτα τήν ἐλευθερία του. Γι αὐτό θέτει ὡς βασική προϋπόθεση νά Τόν ἀκολουθήσει ὅποιος θέλει καί ἀναγγέλλει ταυτόχρονα τά προαπαιτούμενα τῆς πορείας αὐτῆς 17. Μετά τήν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου, τή διάδοση τοῦ Εὐαγγελίου ἀναλαμβάνουν οἱ μαθητές, τούς ὁποίους ὁ Χριστός ἀποστέλλει νά κηρύξουν σ ὁ λόκληρο τόν κόσμο καί νά μεταδώσουν στούς ἀνθρώπους τά ἠθικά παραγγέλματα πού διδάχθηκαν ἀπό Ἐκεῖνον 18. Ἡ δίψα τῶν ἀνθρώπων νά ἀκολουθήσουν τό σωτηριῶδες μήνυμα τοῦ Χριστοῦ γέννησε στήν πορεία τῆς πρώτης Ἐκκλησίας τούς μάρτυρες, οἱ ὁποῖοι ἔχυσαν τό αἷμα τους κατά τούς σκληρούς καί ἀνελέητους διωγμούς πού πραγματοποίησαν κατά καιρούς οἱ ἡγεμόνες τῆς κοσμοκράτειρας καί εἰδωλολατρικῆς ταυτόχρονα Ρώμης, θέλοντας νά συντρίψουν τή θρησκεία τοῦ Ναζωραίου. Πλήθη μαρτύρων, ἀνδρῶν καί γυναικῶν, ἀλλά καί μικρῶν παιδιῶν ἀκόμη, οἰκογένειες ὁλόκληρες χριστιανῶν μαρτύρων κοσμοῦν τό συναξάρι τῆς Ἐκκλησίας μας, οἱ ὁποῖοι, ἀφοῦ γνώρισαν τήν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ, θυσίασαν τά πάντα, πλούτη, ἀξιώματα, τιμές, ἀκόμα καί αὐτή τή ζωή τους γιά χάρη τῆς ἀλήθειας. Καί πορεύονταν μέ χαρά στό μαρτύριο, θυσία καί ὁλοκαύτωμα, σπονδή στήν ἀγάπη τοῦ Ἰησοῦ καί ἔκαναν στό πέρασμά τους τά πλήθη νά θαυμάζουν μέσα στά στάδια, ὅπου ὁδηγοῦνταν σιδηροδέσμιοι, γιά νά ὑποβληθοῦν σέ μύρια βασανιστήρια καί νά ριχθοῦν τροφή στά ἄγρια θηρία, γιά νά τιμήσουν τούς ψευδεῖς θεούς καί νά παραδειγματίσουν τά πλήθη πού ἔβλεπαν τό θέαμα. 16. Ματθ. 7, Ματθ. 16, 24 «εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτόν καί ἀράτω τόν σταυρόν αὐτοῦ καί ἀκολουθείτω μοι». 18. Ματθ. 28, «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τά ἔθνη... διδάσκοντες αὐτούς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖν». 16

18 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα 1. Οἱ Γέροντες καί ἡ ἐποχή τους. Τό διάταγμα τῆς ἀνεξιθρησκείας, τό ὁποῖο ἐξέδωσε ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος ἔδωσε νέα διάσταση στά ἐκκλησιαστικά δρώμενα, καθώς οἱ χριστιανοί μποροῦσαν πλέον ἄφοβα καί ἐλεύθερα νά λατρεύουν τόν Κύριο. Τό «μαρτύριο τοῦ αἵματος» παραχώρησε τή θέση του στό ἐξίσου ἐπώδυνο «μαρτύριο τῆς συνειδήσεως», δηλαδή στόν ἰσόβιο ἀγώνα κάθε Χριστιανοῦ νά ἐπιτύχει στόν κόσμο αὐτό τήν ἐν Χριστῷ τελείωση καί τόν ἐξαγιασμό του 19. Ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῶν διωγμῶν πολλοί ἀπό τούς χριστιανούς τῆς Αἰγύπτου ἐγκατέλειψαν τά ἀστικά κέντρα καί κατέφυγαν στίς ἐρήμους. Τήν περίοδο αὐτή παρουσιάζεται ἡ ἄνθηση καί ἀνάπτυξη τοῦ μοναχισμοῦ «Ὁ ἀσκητισμός, πάνω στόν ὁποῖο οἰκοδομήθηκε ἀργότερα ὁ μοναχισμός, δέν ἐμφανίστηκε ὡς παρείσακτο στοιχεῖο, ἀλλά ὡς οὐσιώδης διάσταση τῆς χριστιανικῆς πίστεως καί ὡς βασική συνέπεια τῆς μορφώσεως τοῦ καινοῦ ἐν Χριστῷ ἀνθρώπου» 20. Ὁ καθηγητής Γ. Μαντζαρίδης στήν ἐμπεριστατωμένη μελέτη του ἀναφέρεται μεταξύ ἄλλων στούς λόγους καθυστέρησης τῆς ἀνάπτυξης τοῦ μοναχισμοῦ. Ἀφοῦ πρῶτα παρουσιάζει μέ τή μορφή ἐρωταποκρίσεων τέσσερις ὑποθέσεις, οἱ ὁποῖες, ἐνδεχομένως, ἐπέφεραν τήν ἄνθηση τοῦ μοναχισμοῦ, καταλήγει: «Συμπερασματικά, λοιπόν, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὁ χριστιανικός μοναχισμός, ὡς θεσμοποίηση τῆς ἀσκητικῆς ζωῆς τῶν πιστῶν, ἐμφανίζεται μέ τή συμβολή ὅλων αὐτῶν τῶν παραγόντων. Ὅλοι οἱ παράγοντες πού ἀναφέρθηκαν, καί ὄχι βέβαια κατά τόν ἴδιο βαθμό, δηλαδή στήν ἀρχή ἡ γενίκευση τῶν διωγμῶν, πού ὁδήγησε πολλούς Χριστιανούς σέ ἐρημικές περιοχές ἤ ἀκόμη καί ἡ γενικότερη κοινωνική καί οἰκονομική κρίση, καί στή συνέχεια ἡ ἐκκοσμίκευση τῆς ζωῆς 19. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, ἔκδ. Γυναικείου Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου «Τό Γενέσιον τῆς Θεοτόκου», Πανόραμα Θεσσαλονίκης , σ. 13. Στό μαρτύριο τῆς συνειδήσεως, στήν καλή αὐτή ὁμολογία ἀναφέρεται καί ὁ ἐπίσκοπος Ἀλεξανδρείας Μέγας Ἀθανάσιος σημειώνοντας: «Πολλάκις λέγει τις ὑμῶν Ποῦ ἐστι διωγμός εἰς τό μαρτυρῆσαι; Μαρτύρησον τῇ συνειδήσει, ἀπόθανε τῇ ἁμαρτίᾳ νέκρωσον τά μέλη τά ἐπί τῆς γῆς καί γέγονας μάρτυς τῇ προαιρέσει... Ἔνι καί σήμερον βωμός καί θυσιαστήριον καί ψεκτόν εἴδωλον νοητόν ἐν τῇ ψυχῇ» καί καταλήγει: «ὥστε τούτων εἰ ἐγκρατεύσῃ καί φυλάξῃ γέγονας μάρτυς ὁμολογήσας τήν καλήν ὁμολογίαν». ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ, Εἰς τὸν Βίον τοῦ Μ. Ἀντωνίου, PG 26, 837A 976B. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 5, σσ Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, «Ἡ γένεση τοῦ Μοναχισμοῦ», στό Κοινωνιολογία τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 101 κ.ἑξ. 17

19 Κωνσταντῖνος Στούπας τῶν Χριστιανῶν στόν κόσμο, πού μείωσε τή συνεκτική δύναμη τῶν ἐκκλησιαστικῶν κοινοτήτων, ὅπως καί ἡ ἰσχυροποίηση τῆς θεσμικῆς μορφῆς τῆς Ἐκκλησίας, πού προκάλεσε τήν ἀναζήτηση ἑνός νέου χώρου γιά τήν καλλιέργεια τῆς χαρισματικῆς ζωῆς, συνέβαλαν στή γένεση καί διαμόρφωση τοῦ χριστιανικοῦ μοναχισμοῦ» 21. Ἐνῶ τό ἰδεῶδες τῆς μοναχικῆς ζωῆς παρέμεινε σταθερό ὡς πρός τήν οὐσία του, ἡ μορφή τοῦ μοναχικοῦ βίου γνώρισε ἀπό τίς πρῶτες ἡμέρες της ὁρισμένες μεταβολές, οἱ ὁποῖες κατέληξαν στή διαμόρφωση μοναχικῶν τύπων καί συστημάτων. Τρεῖς εἶναι οἱ μορφές τοῦ μοναχισμοῦ: α) Ἡ ἀναχωρητική ἤ ἐρημιτική μορφή, β) Τό μοναχικό σύστημα τῆς λαύρας καί γ) Τό κοινοβιακό σύστημα 22. Θεμελιωτής τοῦ ἐρημιτικοῦ μοναχισμοῦ ὑπῆρξε ὁ Μέγας Ἀντώνιος, ὁ ὁποῖος ἔζησε σέ μία μεταβατική περίοδο, ἀνάμεσα στούς διωγμούς τῆς πρώτης Ἐκκλησίας καί στήν ἐπίσημη ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ. Γεννήθηκε τό 251 στά Κομά τῆς Ἄνω Αἰγύπτου. Σέ ἡλικία εἴκοσι περίπου ἐτῶν ἀκολουθώντας τήν ἐσωτερική του κλίση, ἄρχισε τή μοναστική του ζωή. Μετά τό θάνατο τῶν γονέων του, ἀφοῦ πρῶτα πούλησε, σύμφωνα μέ τήν εὐαγγελική ἐπιταγή, ὅλα του τά ὑπάρχοντα, ξεκίνησε τήν ἀσκητική του ζωή σέ μικρή ἀπόσταση ἀπό τό πατρικό του. Σέ ἡλικία 35 ἐτῶν ἀποσύρεται βαθύτερα στήν ἔρημο, ὅπου ἐπιδόθηκε σέ μεγαλύτερα ἀσκητικά παλαίσματα μέχρι τό θάνατό του (356 μ.χ.) σέ βαθύτατο γῆρας. Ἡ ἀσκητική του πολιτεία καί ἡ μεγάλη του φήμη ἔγιναν πόλος ἕλξης γιά πολλούς μοναχούς πού ἔρχονταν ἀρχικά κοντά του, γιά νά ζητήσουν τή συμβουλή του, καί στή συνέχεια ἔμεναν καί ἀγωνίζονταν μαζί του 23. Ἡ δεύτερη μορφή τοῦ μοναχισμοῦ εἶναι ὁ σκητιωτικός ἤ λαυρεωτικός μοναχισμός. Αἰτία γιά τήν ἀνάπτυξή του στάθηκε ἡ προσέλευση πολλῶν μοναχῶν στήν ἔρημο καί ἡ ἀνάγκη στοιχειώδους ὀργάνωσης τῆς οἰκονομικῆς καί πνευματικῆς ζωῆς τῶν μοναχῶν 24. Ὁ ἐρημιτικός βίος δέν ἦταν δυνατόν νά παραμείνει γιά πολύ, καθώς δέν βρισκόταν ὑπό πλήρη ἐκ 21. Αὐτόθι, σσ ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, «Μοναχισμός», ΘΗΕ 9, στ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, σσ. 13, 21. Ἀναφέρεται δέ ὅτι ἐπί τῶν ἡμερῶν τοῦ Μεγάλου Ἀντωνίου ἀναχωρητές βρέθηκαν στήν ἔρημο τῆς Νιτρίας καί τά πέριξ αὐτῆς, οἱ ὁποῖοι καταφρονώντας τή δριμύτητα τῆς ἐρήμου καί τῆς μετανοίας, ζώντας στήν πυρακτωμένη ἄμμο δι ὕδατος καί ἁπλοῦ ἄρτου, ἀπέβησαν οἱ διαιωνισταί τῆς πράξεως στήν Ἐκκλησία. ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΤΖΩΓΑ, Αὐτόθι. 24. Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, ὅπ.π., σ

20 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα κλησιαστικό ἔλεγχο. Ἡ ἀναχωρητική ζωή ὄχι μόνο δέν κάλυπτε ὅλες τίς ἀπαιτήσεις τοῦ χριστιανικοῦ κηρύγματος, ἀλλά ὑπῆρξε ταυτόχρονα σκληρή, καθώς ἀπαιτοῦσε ἐξ ἀρχῆς νά κατορθώσει ὁ μοναχός τό ἰδεῶδες τῆς μοναχικῆς ζωῆς, χωρίς προηγούμενη παιδαγωγία 25. Ἡ ὀργάνωση αὐτή, γνωστή μέ τόν ὅρο «λαυρεωτισμός», ἀποτελεῖ μία μεταβατική μορφή μοναχισμοῦ ἀπό τόν ἐρημιτισμό στόν κοινοβιακό βίο. Ἀναπτύχθηκε ἀρχικά στή Νιτρία καί τή Σκήτη τῆς Αἰγύπτου (βορειοδυτικά τοῦ Καΐρου) καί στή συνέχεια στίς ἐρήμους τῆς Παλαιστίνης 26. Ἱδρυτές του ὑπῆρξαν ὁ ὅσιος Ἀμμοῦν στή Νιτρία καί ὁ ὅσιος Μακάριος στή Σκήτη. Ὁ ὅσιος Ἀμμοῦν γεννήθηκε γύρω στά 290 στό Δέλτα τοῦ Νείλου καί κατά τό 330 ἐγκαταστάθηκε στή Νιτρία τῆς Αἰγύπτου, ὅπου ἔζησε 22 χρόνια μέ μεγάλη ἄσκηση προσελκύοντας κοντά του πολλούς μαθητές, δημιουργώντας τό μεγάλο μοναστικό κέντρο τῆς Νιτρίας. Τήν ἴδια περίοδο ζεῖ καί ὁ ὅσιος Μακάριος, ὁ ὁποῖος γεννήθηκε τό 300 περίπου στήν Αἴγυπτο καί τό 329 ἐγκαταστάθηκε στή Σκήτη τῆς Αἰγύπτου ἀκολουθώντας τόν μοναχικό βίο. Κοντά του συνέρρευσε πλῆθος ἀ σκητῶν ζητώντας τήν πνευματική του καθοδήγηση. Ἡ ζωή τῶν μοναχῶν αὐτῶν δέν διέφερε ἀπό τόν τρόπο ζωῆς τῶν ἐρημιτῶν. Οἱ μοναχοί ζοῦσαν σέ ἀπομακρυσμένα μεταξύ τους οἰκήματα (καλύβες) καί συγκεντρώνονταν Σάββατο καί Κυριακή στόν κεντρικό ναό τῆς περιοχῆς (τό Καθολικό ἤ Κυριακό) γιά κοινή λατρεία, πνευματική κοινωνία καί διεκπεραίωση τῶν βιοτικῶν τους ἀναγκῶν. Ἀξίζει ἐδῶ νά ἀναφέρουμε καί ἄλλα ἀξιόλογα μοναστικά κέντρα τῆς περιοχῆς, μέ πρώτη τή λαύρα τοῦ ἁγίου Χαρίτωνα, ἀλλά καί τίς λαύρες καί μονές τοῦ Ἁγίου Εὐθυμίου, τοῦ Ἁγίου Σάββα, τοῦ Ἁγίου Γερασίμου, τοῦ Καλαμῶνος, Χοζεβᾶ, Φιρμίνου, Φαράν, Παλαιστίνης, Θεοδοσίου, Θεογνίου, Σουκᾶ κ.ἄ 27. Ὁ ὅσιος Παχώμιος εἶναι ὁ ἱδρυτής τοῦ κοινοβιακοῦ βίου, τῆς τρίτης μορφῆς τοῦ μοναχισμοῦ. Γεννήθηκε στήν Ἄνω Θηβαΐδα τῆς Αἰγύπτου γύρω στό 290. Βαπτίσθηκε χριστιανός περί τό 315 καί ἔγινε μοναχός καί ἀσκήθηκε ἀρχικά κοντά στόν ἀναχωρητή Παλαίμωνα. Τό 320 ἵδρυσε τό πρῶτο μοναστήρι στήν Ταβεννησία τῆς Ἄνω Θηβαΐδας. Ἐκεῖ ἔφτιαξε μία 25. Χ. ΤΖΩΓΑ, ὅπ.π., σ Σχετικά μέ τήν ἀνάπτυξη τοῦ μοναχικοῦ βίου σέ Αἴγυπτο καί Παλαιστίνη, βλ. Διακόνου ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΔΑΝΙΗΛΙΔΗ, «Ἡ μοναχική ζωή ἐν Παλαιστίνῃ μέχρι τῆς ἐπιδρομῆς τῶν Περσῶν», Νέα Σιών 2 (1905), Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, Εἰσαγωγή, σσ

21 Κωνσταντῖνος Στούπας μονή «μέ περίβολο» (ὅπως χαρακτηριστικῶς ἀναφέρεται). Παρά τήν προσέλευση ὅμως κάποιων ἀσκητῶν ἡ πρώτη αὐτή προσπάθεια ὀργανώσεως κοινοβίου ἀπέτυχε. Ἀργότερα πολλοί ἀσκητές ἦλθαν κοντά του καί ὁ Μέγας Παχώμιος ἵδρυσε ἕνα καινούργιο μοναστήρι βορείως τοῦ Ταβεννησίου. Ἀπό ἐκεῖ ξεκίνησε ἡ ἐξάπλωση καί ἵδρυση ἄλλων μοναστηριῶν καί μέσα σέ 25 χρόνια κατόρθωσε νά δημιουργήσει ἐννέα ἀνδρικά καί δύο γυναικεῖα μοναστήρια ὑπό τήν ἑποπτεία του 28. Ὁ κοινοβιακός μοναχισμός, τίς βάσεις τοῦ ὁποίου ἔθεσε ὁ Παχώμιος, στηριζόταν σέ ἕνα κοινό τρόπο ζωῆς. Κύρια χαρακτηριστικά του ἦταν ὁ κοινός τόπος διαμονῆς, ἡ ὀργάνωση κοινῆς οἰκονομικῆς καί πνευματικῆς ζωῆς καί ἡ ὕπαρξη κεντρικῆς ἐξουσίας 29. Ἀξίζει ἐδῶ νά σημειώσουμε ὅτι τά πρῶτα μοναστικά κέντρα δέν περιορίζονται μόνο στήν Αἴγυπτο καί τήν Παλαιστίνη. Ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῶν διωγμῶν ζοῦν στήν χερσόνησο τοῦ Σινᾶ ἀρκετοί ἀναχωρητές. Ἐκτός ἀπό τήν περίφημη μονή τοῦ Σινᾶ, τήν ὁποία ἔκτισε τόν 6ο αἰ. ὁ αὐτοκράτορας Ἰουστινιανός, στήν περιοχή αὐτή ἀναπτύχθηκαν ἀξιόλογα μοναστικά κέντρα, ὅπως ἡ Ραϊθοῦ, ἡ Φαράν, ἡ λαύρα τοῦ Ἀρσελάου, τά Ρινοκόρουρα κ.ἄ Αὐτόθι, σ. 23. Βλ. καί Γ. ΦΙΛΙΑ, «Ἡ λειτουργική ζωή τῶν πρώτων μοναστικῶν κοινοβίων», Σύναξη 35 (1990), Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, ὅπ.π., σ Τό Μέγα Γεροντικόν, ὅπ.π., σ

22 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα 2. Τά γεροντικά κείμενα καί οἱ ἀσκητικές διηγήσεις. Οἱ γέροντες τῆς ἐρήμου, πού ἀκτινοβολοῦσαν μέ τό παράδειγμά τους 31 καί μέ τόν λόγο τους 32, νουθετοῦσαν, παρηγοροῦσαν καί ἐνίσχυαν ὅλους ὅσοι τούς πλησίαζαν καί ἔγιναν κατ αὐτό τόν τρόπο πολύ σύντομα πόλος ἕλξης πολλῶν μοναχῶν. Ὅμως, ἐκτός ἀπό ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις, οἱ πατέρες τῆς ἐρήμου δέ συνήθιζαν νά γράφουν. Γιά τόν λόγο αὐτό διαμορφώθηκε γρήγορα ἡ ἀ νάγκη καταγραφῆς τῶν λόγων αὐτῶν πού χαράσσονταν στίς καρδιές τῶν ἀκροατῶν καί περνοῦσαν προφορικά ἀπό γενιά σέ γενιά, «πρός ζῆλον καί παιδείαν καί μίμησιν τῶν τήν οὐράνιον πολιτείαν ἐθελόντων κατορθῶσαι καί τήν εἰς βασιλείαν οὐρανῶν ἄγουσαν βουλομένων ὁδεύειν ὁδόν» 33. Τό ἀπόφθεγμα, σύμφωνα μέ ὅσα σημειώνει ὁ μακαριστός καθηγητής Δημήτριος Τσάμης, ἀποτελεῖ στήν πρωταρχική του σημασία μία λιτή καί περιεκτική φράση, στήν ὁποία ἐπιγραμματικά καταλήγει ἕνας ἰδιαίτερα σύντομος διάλογος ἀνάμεσα στόν χαρισματοῦχο ἐρημίτη καί τόν μαθητή του πού τόν προκάλεσε 34. Τά ἀποφθέγματα προέρχονται ἀπό ἀναχωρητές καί παρουσιάζουν τά ἰδεώδη τοῦ ἀναχωρητικοῦ βίου. Τά πρῶτα ἀποφθέγματα παρουσιάζονται στίς ἀρχές τοῦ 4ου αἰώνα στήν προφορική 31. Εἶναι χαρακτηριστική στό σημεῖο αὐτό ἡ διήγηση, ὅπου ἀναφέρεται ὅτι τρεῖς πατέρες συνήθιζαν νά ἐπισκέπτονται κάθε χρόνο τόν Μέγα Ἀντώνιο στήν ἔρημο. Καί ἐνῶ οἱ δύο συζητοῦσαν θέματα πού ἀφοροῦσαν τή σωτηρία τῆς ψυχῆς τους, ὁ τρίτος παρέμενε πάντοτε σιωπηλός. Καί ὅταν ἔπειτα ἀπό πολύ χρόνο ὁ ἀββᾶς Ἀντώνιος τόν ρώτησε τήν αἰτία τῆς σιωπῆς του, αὐτός ἀποκρίθηκε: «Ἀρκεῖ μοι μόνον τό βλέπειν σε, πάτερ». Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Δ, κεφ. ΙΕ, 6, σ. 14. ΑΒΒΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Ἀποφθέγματα, ΕΠΕ Φιλοκαλία 1, 27, σ Συνήθης εἶναι ἡ ἔκφραση Εἰπέ μοι ῥῆμα, μέ τήν ὁποία νεώτεροι μοναχοί ζητοῦσαν τή συμβουλή τῶν γερόντων, τήν ὁποία συναντοῦμε σποράδην μέ διάφορες παραλλαγές στά γεροντικά ἀποφθέγματα. Ἔτσι διαβάζουμε (ἀναφέρουμε κάποια σημεῖα ἐνδεικτικά): «Εἰπέ μοι ῥῆμα» (Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Δ, κεφ. ΙΕ, 155, σ. 122 Αὐτόθι, κεφ. Κ, 3, σ. 464 ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟΣΧΟΥ, Πνευματικός Λειμών ΝΒ, ΕΠΕ Φιλοκαλία 2, σ. 106), «Εἰπέ μοι λόγον» (Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Δ, κεφ. ΙΕ, 169, σ. 128 Αὐτόθι, κεφ. ΙΣΤ, 1, σ. 193), «Εἰπέ μοι λόγον, πῶς σωθῶ;» (ΑΒΒΑ ΙΕΡΑΚΟΣ, Ἀποφθέγματα, ΕΠΕ Φιλοκαλία 1, σ. 348) ἤ «Εἰπέ μοι τί ποιήσω ἵνα σωθῶ» (ΑΒΒΑ ΑΡΗ, Ἀποφθέγματα, σ. 150) ἤ ἐν συντομίᾳ «Τί ποιήσω;» (ΑΒΒΑ ΠΟΙΜΕΝΟΣ, Ἀποφθέγματα, σσ. 590, 594). 33. Πρόλογος στή βίβλο περί ἀσκήσεως τῶν μακαρίων Πατέρων, ΕΠΕ Φιλοκαλία 1, σ ΔΗΜ. ΤΣΑΜΗ, Τό Γεροντικόν τοῦ Σινᾶ, ἐκδ. Ὀρθόδοξη Χριστιανική Ἀδελφότητα «ΛΥΔΙΑ», Θεσσαλονίκη , σ

23 Κωνσταντῖνος Στούπας αἰγυπτιακή παράδοση καί ἀναφέρονται κυρίως στους ἀναχωρητές τῆς Νιτρίας, τῆς Σκήτης καί τῶν Κελλίων τῆς Αἰγύπτου. Μέ τό πέρασμα τῶν χρόνων ἐμφανίζονταν συλλογές ἀποφθεγμάτων πού περιελάμβαναν τή διδαχή ἐπωνύμων ἀλλά καί ἀνωνύμων Πατέρων. Οἱ ἀνθολογίες αὐτές, στίς ὁποῖες περιλαμβάνονται καί ἀποφθέγματα σιναϊτῶν Πατέρων, ἀναφέρονται μέ διάφορους τίτλους: Ἀποφθέγματα γερόντων, Βίβλος ἁγίων γερόντων ὁ λεγόμενος Παράδεισος, Βίβλος περιέχουσα ἀποφθέγματα, διηγήσεις τε καί πράξεις ἁγίων καί μεγάλων γερόντων, Λειμωνάριον μέγα. Θά πρέπει δέ νά σημειώσουμε ὅτι δέν εἶναι ὑπερβολή νά ὑποστηρίξουμε ὅτι τό βιβλίο πού περιέχει τά Ἀποφθέγματα εἶναι τό πιό πολυδιαβασμένο βιβλίο μετά ἀπό τήν Ἁγία Γραφή, τό ὁποῖο ἀ γαπήθηκε καί διαβάζεται ἀπό τούς χριστιανούς ὅλων τῶν αἰώνων 35, καθώς οἱ πατέρες τῆς ἐρήμου μιλοῦσαν ἀπό καρδιᾶς καί μακριά ἀπό πομπώδεις λόγους ἐξέφραζαν τήν προσωπική τους ἐμπειρία καί μετέδιδαν μέ τρόπο ἁπλό καί εὔληπτο στόν καθένα νουθεσίες καί προτροπές πού ἀποσκοποῦσαν στήν πνευματική ὁλοκλήρωση καί τήν κατά Θεόν τελείωση τοῦ ἀνθρώπου. α) Ἀποφθέγματα Πατέρων ἤ Γεροντικόν. Ἡ ἀνώνυμη αὐτή ἀνθολογία περιλαμβάνει λόγια, θαύματα, ἀνέκδοτα καί περιστατικά τῶν περίφημων πατέρων τῆς αἰγυπτιακῆς ἐρήμου καί τοῦ Σινᾶ, πού ἔζησαν τόν δ καί ε αἰώνα. Κυκλοφόρησε στά ἑλληνικά πιθανόν στίς ἀρχές τοῦ στ αἰώνα καί φαίνεται ὅτι προϋπῆρχε στήν προφορική αἰγυπτιακή παράδοση. Ὑπάρχουν δύο βασικές παραλλαγές τῶν Ἀποφθεγμάτων ἡ ἀλφαβητική καί ἡ συστηματική. Στήν πρώτη κατανέμονται σέ ἀλφαβητική σειρά τά ὀνόματα τῶν πατέρων μέ τά ἀποφθέγματά τους ἀπό τόν Μέγα Ἀντώνιο μέχρι τόν ἀββᾶ Ὤρ. Στή συνέχεια παρατίθενται ἀποφθέγματα ἀνωνύμων ἀναχωρητῶν 36. Στή συστηματική παραλλαγή τό ὑλικό κατατάσσεται κατά θέματα καί διαιρεῖται σέ 21 κεφάλαια 37, τά ὁποῖα ἅπτονται ζητημάτων τῆς ἐν Χρι 35. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, σ ΔΗΜ. ΤΣΑΜΗ, Τό Γεροντικόν τοῦ Σινᾶ, σ Τά κεφάλαια αὐτά εἶναι τά ἑξῆς: 1. Παραίνεσις ἁγίων Πατέρων εἰς προκοπήν τελειότητος. 2. Ὅτι δεῖ τήν ἡσυχίαν πάσῃ σπουδῇ μετέχειν. 3. Περί κατανύξεως. 4. Περί ἐγκρατείας καί ὅτι οὐ μόνον ἐπί βρωμάτων ταύτην παραληπτέον, ἀλλά καί τῶν λοιπῶν 22

24 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα στῷ ζωῆς, ὅπως π.χ. ἡ ἡσυχία, ἡ κατάνυξη, ἠ ἐγκράτεια, ἡ ἀκτημοσύνη, ἡ ὑπομονή καί ἡ διάκριση, ἡ προσευχή, ἡ ὑπακοή καί ἡ ταπεινοφροσύνη, ἡ ἀγάπη καί ἡ νήψη κ.ἄ. Τά ἀποφθέγματα ἐκδόθηκαν τό 1677 ἀπό τό J. B. Cotelier στό ἔργο του Ecclesiae Graecae monumenta, τόμ. 1, σσ Πρόκειται, καθώς σημειώνεται, γιά μία ἔκδοση ἀνεπαρκή, ἡ ὁποία στηρίζεται σέ ἕνα μόνο χειρόγραφο, τόν παλαιό κώδικα Regius 2466, μέ περιστασιακές παραλλαγές στό περιθώριο μέ βάση τόν κώδικα Regius 2615, ὅπου περιέχεται μόνο τό ἀλφαβητικό κείμενο σέ 950 περίπου ἀποφθέγματα. Μερικά ἀκόμη ἀποφθέγματα ἀπαντῶνται στούς κώδικες Coislin 126 καί Berol. Phil 1624, ὥστε νά ἀνέρχονται σέ 1000 περίπου στό σύνολό τους 38. Ἀνατυπώθηκαν στήν PG 65, 71Α 440D. Μεταφράστηκαν ἐπίσης στά λατινικά, συριακά, κοπτικά, ἀρμενικά, σλαβικά καί σέ διάφορες ἄλλες εὐρωπαϊκές γλῶσσες 39. Τό Ἱερό Ἡσυχαστήριο τό Γενέσιον τῆς Θεοτόκου στό Πανόραμα Θεσσαλονίκης, ἐξέδωσε πρόσφατα τή θεματική Συλλογή σέ ἕνα ὀγκῶδες τετράτομο ἔργο, μέ τίτλο Τό Μέγα Γεροντικόν, στό ὁποῖο παρατίθεται τό κείμενο καί ἡ ἀντίστοιχη μετάφραση, ἐνῶ τό ἔργο ἐμπλουτίζεται μέ χρήσιμα πληροφοριακά ἤ διευκρινιστικά σχόλια πού ἀφοροῦν τό περιεχόμενο, χάρτες καί φωτογραφίες. β) Φιλόθεος Ἱστορία ἤ Ἀσκητική Πολιτεία Τό βιβλίο Φιλόθεος Ἱστορία ἤ Ἀσκητική Πολιτεία, συγγραφέας τοῦ ὁ ποίου εἶναι ὁ ἐπίσκοπος Κύρου Θεοδώρητος, ἀποτελεῖ μία συλλογή βιογραφιῶν 28 διασήμων ἀσκητῶν καί 3 ἀσκητριῶν. Συνέταξε τό ἔργο αὐτό, καθώς, ὅπως ἀναφέρει ὁ ἴδιος στόν Πρόλογο, «φέρει ὄνησιν οὐ μετρίαν τῆς ψυχῆς κινημάτων. 5. Διηγήματα διάφορα πρός ὠφέλειαν τῶν ἐκ τῆς πορνείας ἡμῖν ἐπανισταμένων πολέμων. 6. Περί ἀκτημοσύνης, ἐν ᾧ δεῖ καί τήν πλεονεξίαν φυλάττεσθαι. 7. Διηγήματα διάφορα πρός ὑπομονήν καί ἀνδρείαν ἡμᾶς ἀλείφοντα. 8. Περί τοῦ μηδέν ποιεῖν πρός ἐπίδειξιν. 9. Ὅτι φυλάττεσθαι χρή τοῦ μηδένα κρίνειν. 10. Περί διακρίσεως. 11. Περί τοῦ δεῖ πάντοτε νήφειν. 12. Περί τοῦ ἀδιαλείπτως καί νηφόντως προσεύχεσθαι. 13. Ὅτι φιλοξενεῖν χρή καί ἐλεεῖν ἐν ἱλαρότητι. 14. Περί ὑπακοῆς. 15. Περί ταπεινοφροσύνης. 16. Περί ἀνεξικακίας. 17. Περί ἀγάπης. 18. Περί διορατικῶν καί περί σημειοφόρων. 19. Περί πολιτείας ἐναρέτου. 20. Διάλεξις ἁγίων Γερόντων κατά πεῦσιν καί ἀπόκρισιν. 21. Περί τῶν ιβ ἀναχωρητῶν. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, Εἰσαγωγή, σσ Ἀποφθέγματα Γερόντων, Εἰσαγωγή, ΕΠΕ Φιλοκαλία 1, σ ΔΗΜ. ΤΣΑΜΗ, Τό Γεροντικόν τοῦ Σινᾶ, σ

25 Κωνσταντῖνος Στούπας τῶν τοιούτων κατορθωμάτων καί τά διηγήματα, παρά τῶν εἰδότων ταῖς τῶν οὐκ εἰδότων ἀκοαῖς προσφερόμενα» 40. Στά πρῶτα εἴκοσι κεφάλαια, ὅπως μαρτυρεῖται στήν ἀρχή τοῦ 21ου κεφαλαίου, περιγράφει τόν βίο ἀσκητῶν πού εἶχαν τελειώσει τή ζωή τους 41, ἐνῶ στή συνέχεια μαρτυρεῖ τόν βίο ἀσκητῶν πού βρίσκονταν ἐν ζωῇ. Δέν παραλείπει νά μνημονεύσει στό ἔργο του τόν βίο γυναικῶν ἀ σκητριῶν, ἀμμάδων τῆς ἐρήμου, οἱ ὁποῖες, ὅπως ὁ ἴδιος ὑποστηρίζει, «εὐφημίας μείζονός εἰσιν ἀξιώτεραι, φύσιν μέν ἀσθενεστέραν λαχοῦσαι, τήν αὐτήν δέ τοῖς ἀνδράσι προθυμίαν ἐπιδεικνύμεναι καί τῆς προγονικῆς αἰσχύνης τό γένος ἐλευθεροῦσαι» 42. Στό τέλος τῆς ὅλης συλλογῆς παρατίθεται ὡς ἐπίλογος ἕνας λόγος περί θείας ἀγάπης, μέ τόν ὁποῖο δίνεται ἀ πάντηση στήν αἰτία ἐξαιτίας τῆς ὁποίας τά ἱερά αὐτά πρόσωπα ἐπέλεξαν ἕνα τέτοιο τρόπο ζωῆς 43. Ἡ συλλογή αὐτή ἀνατυπώθηκε στήν PG 82, 1284A 1496D ἀπό προηγούμενες ἐκδόσεις τοῦ I. Sirmond καί τοῦ I. Schulze. Κριτική ἔκδοση τοῦ ἔργου παρουσίασαν ὁ P. Canivet καί ἡ A. Leroy Molinghen 44. γ) Λειμών Τό βιβλίο τοῦ Λειμῶνος, ὅπως μαρτυρεῖται στό προοίμιο τοῦ ἔργου, περιλαμβάνει «ἀρετάς ἁγίων ἀνδρῶν ἐν τοῖς χρόνοις ἡμῶν λαμψάντων,... πάντων μέν χάριτι Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν θεοφιλῶν ὁμοίως, ἄλλου δέ ἄλλως ἐν ἄλλαις ἀρεταῖς ὡραϊζομένου κάλλει τε καί εὐπρεπείᾳ» 45. Συγγραφέας τοῦ ἔργου φέρεται ὁ Ἰωάννης Μόσχος, ὁ ὁποῖος ἀνῆκε στήν κατηγορία τῶν λογίων μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι, ἀπό ὑπερβάλλοντα ζῆλο νά γνωρίσουν ἐξέχουσες ἀσκητικές μορφές, περιόδευαν τά μοναστήρια τῆς Ἀνατολῆς. Γεννήθηκε τό 545 στή Δαμασκό τῆς Συρίας καί μόνασε ἀρ 40. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, Φιλόθεος Ἱστορία, Πρόλογος, ΕΠΕ Φιλοκαλία 4, 1, σ ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, Φιλόθεος Ἱστορία, ΚΑ Ἰάκωβος, ΕΠΕ Φιλοκαλία 4, 1, σ «Ἐπειδή τῶν ἀναῤῥηθέντων τῆς ἀρετῆς ἀθλητῶν τούς ἀγῶνας διεξήλθομεν, ἐν κεφαλαίῳ διηγησάμενοι καί τούς ἐν τῇ μελέτῃ πόνους καί τούς ἐν τοῖς ἀγῶσιν ἱδρῶτας καί τάς λαμπροτάτας καί περιφανεστάτας νίκας, φέρε καί τῶν ἔτι περιόντων καί μεγαλοπρεπῶς ἀγωνιζομένων καί φιλονεικούντων νικῆσαι τοῖς ἱδρῶσι τούς προλαβόντας τήν πολιτείαν συγγράψωμεν καί τοῖς ἐσομένοις καταλείψομεν ὀνησιφόρον μνήμην». 42. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, ὅπ.π., ΚΘ Μαράνα καί Κύρα, ΕΠΕ Φιλοκαλία 4, 1, σ ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, ὅπ.π., σ ΔΗΜ. ΤΣΑΜΗ, ὅπ.π., σ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟΣΧΟΥ, Πνευματικός Λειμών, Προοίμιον, ΕΠΕ Φιλοκαλία 2, σ

26 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα χικά στή Μονή τοῦ Ἁγίου Θεοδοσίου στήν κοιλάδα τῶν Κέδρων καί στή συνέχεια στή Μονή τοῦ Ἁγίου Σάββα. Τό 578 συνοδευόμενος ἀπό τόν φίλο του Σωφρόνιο τόν Σοφιστή ἐπισκέφθηκε τά μοναστήρια τῆς Θηβαΐδος καί τῆς Μεγάλης Ὄασης, ἔζησε γιά 10 χρόνια στό ὄρος Σινᾶ ἀλλά καί στήν Παλαιστίνη, ἐπισκεπτόμενος τά κοινόβια καί τίς σκῆτες. Ἀπό τόν φόβο τῶν Περσῶν βρέθηκε στήν Ἀντιόχεια καί ἀπό ἐκεῖ στήν Αἴγυπτο, ἀπό ὅπου ἔφυγε γιά τόν ἴδιο λόγο πρός τή Ρώμη, ὅπου ἐκοιμήθη τό Σεπτέμβριο τοῦ 619. Τήν περίοδο πού βρισκόταν στή Ρώμη συνέγραψε τό ἔργο του, πού παρέδωσε στόν μαθητή του Σωφρόνιο καί τό ὁποῖο ἡ παράδοση διασώζει μέ τούς τίτλους Λειμωνάριον, Νέος Παράδεισος ἤ Νέον Παραδείσιον, Λειμών Πνευματικός καί στά λατινικά Πνευματικός Πατέρας. Σ αὐτό παρουσιάζει μέ ἀκρίβεια καί καθαρότητα τά μέρη πού ἐπισκέφθηκε παραθέτοντας χρήσιμες πληροφορίες. Τό ἔργο του παρουσιάζεται ὡς συλλογή ἀνεκδότων παραδειγμάτων, διδακτικῶν διαλόγων, σύντομων βιογραφιῶν μοναχῶν καί λαϊκῶν, τούς ὁποίους γνώρισε προσωπικά ἤ ἄκουσε τά κατορθώματά τους ἀπό ἄλλους Πατέρες. Αὐτό μαρτυρεῖ ὁ ἴδιος ὁ συγγραφέας στό προοίμιο του ἔργου του πρός τόν παραλήπτη, μαθητή του, Σωφρόνιο, ἀναφέροντας τά ἑξῆς: «τά καλά δρεψάμενος ἄνθη, πλεκτόν στέφανον ἀκηράτου λειμῶνος λαβών, προσφέρω σοι, τέκνον πιστότατον, καί διά σοῦ τοῖς πᾶσι. Διό καί τό παρόν πόνημα Λειμῶνα ἀπεκαλέσαμεν, διά τήν ἐν αὐτῷ τέρψιν τε καί εὐωδίαν καί ὠφέλειαν τοῖς ἐντυγχάνουσι... Διό πρός τό παρόν ἐλήλακα σύνταγμα, πληροφορῶν τήν ὑμετέραν, τέκνον, ἀγάπην, ὡς πολλήν καί ἀληθῆ συλλογήν ἐποιησάμην, ὡς ἐπί τῆς σοφωτάτης μελίττης τά ψυχωφελῆ τῶν πατέρων ἀρυσάμενος κατορθώματα» 46. Τό ἔργο αὐτό, γιά τό ὁποῖο ἡ χειρόγραφη παράδοση εἶναι ἀσαφής ἀναφορικά μέ τόν ἀριθμό τῶν κεφαλαίων του, μεταφράστηκε σέ σλαβικές καί ἀνατολικές γλῶσσες καί στά λατινικά. Ὁ Λειμών ἐκδόθηκε ἐλλιπῶς στήν PG 87, 2852A 3112B, ἀπό τίς ἐκδόσεις τοῦ Frοnto Ducaeus, Bibliothecae veterum patrum seu scriptorum ecclesiasticorum, τόμ. 2, Paris 1624, σσ καί τοῦ I. Cotelerius, Ecclesiae Graecae monumenta, τόμ. 2, Paris 1686, σσ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟΣΧΟΥ, Πνευματικός Λειμών, ΕΠΕ Φιλοκαλία 2, σσ Τά εἰσαγωγικά στοιχεῖα εἶναι παρμένα ἀπό τήν Εἰσαγωγή τοῦ ἔργου στήν ἔκδοση τῆς ΕΠΕ, ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟΣΧΟΥ, Πνευματικός Λειμών, ΕΠΕ Φιλοκαλία 2, σσ σποράδην. 25

27 Κωνσταντῖνος Στούπας δ) Ἡ πρός Λαῦσον Ἱστορία λεγομένη Λαυσαϊκή Ἱστορία. Πρόκειται γιά ἕνα ἔργο, τό ὁποῖο, ὅπως μαρτυρεῖται, ἀναφέρεται στούς ἥρωες τῆς ἐρήμου, πού ἤκμασαν κατά τούς πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Συγγραφέας τοῦ ἔργου εἶναι ὁ ἐπίσκοπος Ἑλενοπόλεως Παλλάδιος. Γαλάτης στήν καταγωγή, γεννήθηκε, καθώς εἰκάζουμε μέ βάση τά στοιχεῖα πού ἀναφέρονται στό ἔργο του, τό 365. Διετέλεσε μοναχός καί στή συνέχεια ἐπίσκοπος ἀρχικά Ἑλενοπόλεως, ὅπως εἶναι καί εὐρύτερα γνωστός, καί κατά τό τέλος τοῦ βίου του ἐπίσκοπος Ἀσπούνων. Τό ἔργο του, τό ὁποῖο ἔλαβε τό ὄνομά του ἀπό τόν πραιπόσιτο Λαῦσο, θαλαμηπόλο τοῦ Θεοδοσίου Β στόν ὁποῖο καί ἀφιερώνεται, δημοσιεύθηκε τό 420 καί φέρεται μέ τά ὀνόματα Πρός Λαῦσον Ἱστορία, ἤ Λαυσαϊκή Ἱστορία, Παράδεισος, Βίος ἁγίων Πατέρων. Στό βιβλίο αὐτό «ἀναγέγραπται», καθώς μαρτυρεῖ ὁ ἴδιος ὁ συγγραφέας στό Προοίμιο τοῦ ἔργου του, «ἐνάρετος ἄσκησις καί θαυμαστή βίου διαγωγή, τῶν μακαρίων καί ἁγίων πατέρων μοναχῶν καί ἀναχωρητῶν τῶν ἐν τῇ ἐρήμῳ, πρός ζῆλον καί μίμησιν τῶν τήν οὐράνιον πολιτείαν ἐθελόντων κατορθοῦν, καί τήν εἰς βασιλείαν οὐρανῶν ἄγουσαν βουλομένων ὁδεύειν ὁδόν, καί γυναικῶν πρεσβυτίδων καί ἀοιδίμων θεοπνεύστων μητέρων μνῆμαι, τῶν ἀνδρείῳ καί τελείῳ φρονήματι τούς τῆς ἐναρέτου ἀσκήσεως ἄθλους ἐξανυσασῶν, πρός ὑπογραμμόν καί ἔρωτα θεῖον τῶν ἐθελουσῶν τόν τῆς ἐγκρατείας καί ἁγνείας ἀναδήσασθαι στέφανον» 48. Τόσο στό ἑλληνικό πρωτότυπο, ὅσο καί στή λατινική μετάφραση, τό κείμενο τοῦ ἔργου διατηρεῖται σέ δύο παραλλαγές, τή βραχεία καί τήν ἐ κτενή, οἱ ὁποῖες διαφέρουν ἰδιαίτερα ὡς πρός τόν ἀριθμό τῶν κεφαλαίων (71 ἡ πρώτη, πολύ περισσότερα ἡ δεύτερη), ὥστε συνολικά νά εἶναι 151. Τό ἔργο του εἶχε εὐρύτατη διάδοση καί χρήση κατά τούς μέσους χρόνους καί διαβαζόταν μέ μεγάλο ζῆλο ἀπό μοναχούς ἀλλά καί λαϊκούς, τόσο στά μοναστήρια, ὅσο καί στόν κόσμο, καί ἀπετέλεσε τή βάση γιά μεταγενέστερα γεροντικά. Παρόμοια διάδοση εἶχε καί στόν μή ἑλληνόφωνο χριστιανικό κόσμο. Ὑπάρχουν τρεῖς λατινικές μεταφράσεις καί δύο συριακές. Ὑπάρχουν ἀκόμη σέ εὐρύτερες συλλογές μεταφράσεις στήν 48. ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Λαυσαϊκή Ἱστορία, Προοίμιον, ΕΠΕ Φιλοκαλία 6, σ

28 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα ἀρμενική καί κοπτική, καί βρέθηκαν ἐπίσης ἴχνη μεταφράσεως στήν αἰθιοπική καί τήν ἀραβική 49. ε) Τό Γεροντικόν τοῦ Σινᾶ Πρόκειται γιά μία σύγχρονη ἔκδοση. Ὁ ἐπιμελητής καί ἐκδότης τοῦ ἔργου, μακαριστός σήμερα καθηγητής Δημήτριος Τσάμης, σέ ἕνα ὀγκῶδες ὑλικό ἑπτακοσίων περίπου σελίδων ἐπικεντρώνει τό ἐνδιαφέρον του στόν βίο τῶν Πατέρων ἐκείνων πού ἔζησαν τή ζωή τους στό Σινᾶ, ἀλλά καί ἄλλων οἱ ὁποῖοι ἀποδεδειγμένα, ὅπως ὁ ἴδιος σημειώνει, ἐπισκέφθηκαν ἤ καί ἐγκαταβίωσαν ἐκεῖ γιά ὁρισμένο χρονικό διάστημα. Τό ἔργο, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ συλλογική προσπάθεια, παρατίθεται τόσο στό ἀρχαῖο κείμενο, ὅσο καί σέ νεοελληνική μετάφραση. Τά κείμενα παρατίθενται μέ ἀλφαβητική σειρά τῶν ὀνομάτων, ἐνῶ τά ἐπιμέρους κεφάλαια πού ἀναφέρονται σέ ἀνωνύμους σιναΐτες ἀσκητές εἶναι ταξινομημένα μέ βάση τό πρῶτο γράμμα τοῦ κειμένου. Ταυτόχρονα ὁ συγγραφέας παραθέτει σύντομη εἰσαγωγή, ὥστε νά εἰσαγάγει τόν ἀναγνώστη στήν περίοδο πού ἀναφέρεται, καί διανθίζει τά κείμενα μέ χρήσιμα σχόλια, εὑρετήρια καί χάρτες, γιά τήν ἐνημέρωση τῶν ἀναγνωστῶν Τά εἰσαγωγικά στοιχεῖα εἶναι παρμένα ἀπό τήν Εἰσαγωγή τοῦ ἔργου, ΠΑΛΛΑ ΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Λαυσαϊκή Ἱστορία, ΕΠΕ Φιλοκαλία 6, σσ σποράδην. 50. Τά εἰσαγωγικά στοιχεῖα παρελήφθησαν ἀπό τήν Εἰσαγωγή τοῦ ἔργου στίς σσ σποράδην. 27

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1. Γενικές λειτουργικές ἀναφορές καί μαρτυρίες. Ἡ λειτουργική ζωή ἀποτελεῖ κύριο στοιχεῖο ὅλων τῶν πιστῶν, ἰδιαιτέρως δέ τῶν μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι, ὅπως ἀναφέραμε στό πρῶτο κεφάλαιο, στήν ἀρχή τῆς διαμόρφωσης τοῦ μοναχικοῦ βίου ἐγκατέλειπαν τόν κόσμο, ἔτσι ὥστε στήν ἡσυχία τῆς ἐρήμου, μέσα ἀπό ἐπίπονη ἄσκηση, νά βρεθοῦν πιό κοντά στόν Θεό. Στόν πλοῦτο τῶν γεροντικῶν διηγήσεων καί ἀποφθεγμάτων συναντοῦμε μαρτυρίες ἄλλοτε ἐπιγραμματικές καί ἄλλοτε ἐκτενέστερες σχετικά μέ τή λειτουργική ζωή. Ἀναφορές σχετικά μέ τήν προσευχή, πού ἀποτελεῖ τό κύριο ἔργο τῆς μοναχικῆς πολιτείας, τήν Θεία Λειτουργία καί τήν εὐχαριστιακή μετοχή, τή νηστεία, τήν ὑμνωδία τοῦ Θεοῦ καί τήν ψαλμωδία, τήν ἀγρυπνία καί τίς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου, θέματα στά ὁποῖα θά ἀναφερθοῦμε διεξοδικά στίς ἑνότητες πού ἀκολουθοῦν. Πέραν ὅμως αὐτῶν, συναντοῦμε καί ἄλλες μαρτυρίες, στίς ὁποῖες θά ἀναφερθοῦμε στή συνέχεια. Ἰδιαίτερα σημαντική, ὅπως παραδίδεται, εἶναι ἡ μελέτη ἀφ ἑνός τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ἀφ ἑτέρου τῶν πνευματικῶν βιβλίων, ἡ ὁποία ἀποβλέπει στήν πνευματική ὁλοκλήρωση τοῦ ἀνθρώπου. Αὐτή ἀποτελεῖ τήν ἀ σφαλή δικλείδα γιά τήν ἀποφυγή τῆς ἁμαρτίας καί ὁδοδείκτη γιά τήν καλύτερη γνώση τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ 1. Αὐτό ἄλλωστε ζητᾶ, σύμφωνα μέ τίς μαρτυρίες, ὁ Κύριος ἀπό τούς χριστιανούς, «ἵνα τις ὑποταγῇ ταῖς ἁγίαις Γραφαῖς καί τά λεκτέα πρακτέα» 2. Ὁ ἱερός Χρυσόστομος ἀναφέρει ὅτι, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ξεκινᾶ νά μελετήσει τόν θεῖο λόγο, θά πρέπει ἀρχικά νά παρακαλεῖ τό Θεό καί νά ζητᾶ νά ἀνοίξει τούς πνευματικούς ὀφθαλμούς του, ὥστε νά μή μένει μόνο στήν ἀνάγνωση, ἀλλά νά προχωρεῖ στήν κατανόηση καί τήν τήρηση τῶν θείων ἐντολῶν 3. Στό ἴδιο πνεῦμα κινεῖται καί ὁ σύγχρονός του ἀββᾶς Σι 1. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 13 15, σσ Πρβλ. ΑΓΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΥΠΡΟΥ, Ἀποφθέγματα, ΕΠΕ Φιλοκαλία 1, 8 10, σ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 106, σ Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 43, σ. 78.

30 Οἱ λειτουργικές μαρτυρίες στίς γεροντικές διηγήσεις καί ἀποφθέγματα σώης, ὁ ὁποῖος μνημονεύει ἐκείνους πού ἐπιδιώκουν μόνο μέ τά λόγια τή σωτηρία τους, καθώς, μολονότι, ὅπως ἀναφέρει, διαβάζουν τούς βίους τῶν ἁγίων, ὡστόσο δέν προσπαθοῦν νά τούς ἐφαρμόσουν 4. Ἔτσι μέσα ἀπό τίς γεροντικές διηγήσεις πληροφορούμαστε γιά τούς Εὐσέβιο καί Ἀμμιανό, οἱ ὁποῖοι μελετοῦσαν ἀπό κοινοῦ τό Ἱερό Εὐαγγέλιο, ὅπου ὁ ἕνας διάβαζε καί ὁ ἄλλος ἀποσαφήνιζε τά ἀσαφή σημεῖα τῆς Γραφῆς 5. Διαβάζουμε ἀκόμη καί γιά τόν Παφνούτιο, ὁ ὁποῖος ἦταν προικισμένος μέ τό χάρισμα τῆς γνώσεως τῶν θείων Γραφῶν 6, ἀλλά καί γιά τόν Μᾶρκο, πού γνώριζε, παρά τό νεαρό τῆς ἡλικίας του, τόσο τήν Παλαιά, ὅσο καί τήν Καινή Διαθήκη 7. Ἀνάλογη μαρτυρία παραθέτει ὁ Θεοδώρητος Κύρου γιά τόν ἀββᾶ Θαλέλαιο «Πρός τοῦτον ἀφικόμενος ηὗρον μέν αὐτόν τῶν θείων Εὐαγγελίων τήν ὠφέλειαν καρπούμενον καί λίαν ἐπιμελῶς τήν ἐκεῖθεν ὠφέλειαν συλλέγοντα» 8, ἐνῶ «φιλεργός μέλισσα» χαρακτηρίζεται στίς διηγήσεις ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Σιναΐτης, ὁ ὁποῖος μελετοῦσε ἀκούραστα τά κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς 9. Οἱ Πατέρες, μολονότι μελετοῦσαν μέ ἐπιμέλεια τίς θεῖες Γραφές, ἐντούτοις δύσκολα προχωροῦσαν στήν ἑρμηνεία τους. Ὁ ἀββᾶς Ποιμήν συμβούλευε τόν ἀββᾶ Ἀμμοῦν, γιά τό πόσο προσεκτικός θά πρέπει νά εἶναι, καί ἔλεγε ὅτι εἶναι προτιμότερο, ὅταν παραστεῖ ἀνάγκη νά μιλήσει, 4. Τό Μέγα Γεροντικόν, τόμ. Α, κεφ. Α, 87, σσ «λόγῳ μέν καί λογισμῷ ζητοῦσι σωθῆναι, ἔργῳ δέ οὐκ ἐπιτηδεύουσιν ἀλλά τούς μέν βίους τῶν πατέρων ἀναγινώσκουσι... ἀλλά ψευδοποιοῦσι τούς τῶν πατέρων βίους τῇ αὐτῶν οἰήσει, ἀδύνατον λέγοντές τινα τοιαῦτα ὑπομεῖναι». Αὐτό ἄλλωστε ἐπιβεβαιώθηκε νωρίτερα μέσα ἀπό τήν Ἁ γία Γραφή καί τούς λόγους τοῦ θείου Διδασκάλου ὁ Ὁποῖος ἀνέφερε ὅτι «ἐγγίζει μοι ὁ λαός οὗτος τῷ στόματι αὐτῶν καί τοῖς χείλεσί με τιμᾷ, ἡ δέ καρδία αὐτῶν πόρρω ἀπέχει ἀπ ἐμοῦ» (Ματθ. 15, 8) καί σέ ἄλλο σημεῖο: «οὐ πᾶς ὁ λέγων μοι, Κύριε Κύριε, εἰσελεύσεται εἰς τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, ἀλλ ὁ ποιῶν τό θέλημα τοῦ Πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς» (Ματθ. 7, 21), γιά νά προσθέσει στή συνέχεια ὁ Ἀπόστολος τοῦ Χριστοῦ Παῦλος ὅτι «οὐ γάρ οἱ ἀκροαταί τοῦ νόμου δίκαιοι παρά τῷ Θεῷ, ἀλλ οἱ ποιηταί τοῦ νόμου δικαιωθήσονται» (Ρωμ. 2, 13). 5. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, Φιλόθεος Ἱστορία, Εὐσέβιος, ΕΠΕ Φιλοκαλία 4, 6, σ ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Λαυσαϊκή Ἱστορία, Ϟα. Περί Παφνουτίου, ΕΠΕ Φιλοκαλία 6, σ ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, ὅπ.π., σ. 146 «Μᾶρκος δέ οὗτος νεώτερος ὤν Παλαιάν καί Καινήν Γραφήν ἀπεστήθισεν». 8. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, Φιλόθεος Ἱστορία, ΕΠΕ Φιλοκαλία 4, 4, σ ΔΗΜ. ΤΣΑΜΗ, Τό Γεροντικόν τοῦ Σινᾶ, Γρηγόριος Σιναΐτης, 3, σ. 182 «τῇ ἀναγνώσει προσετετήκει μάλιστα καί νύκτωρ καί μεθ ἡμέραν... τά τῆς θείας Γραφῆς ἄνθη φιλοπόνως ἀναλεγόμενος... καί τῇ διανοίᾳ παραδιδούς». 29