КАЖИ МИ, МОЖЕБИ ЌЕ ЗАБОРАВАМ ПОКАЖИ МИ, ВЕРОЈАТНО ЌЕ ЗАПОМНАМ ВКЛУЧИ МЕ И ЌЕ РАЗБЕРАМ

Transcript

1

2

3 КАЖИ МИ, МОЖЕБИ ЌЕ ЗАБОРАВАМ ПОКАЖИ МИ, ВЕРОЈАТНО ЌЕ ЗАПОМНАМ ВКЛУЧИ МЕ И ЌЕ РАЗБЕРАМ Образовниот сет Ние сме визуелни! има намера пораката на оваа поговорка да ја стави во практиката на формалното и неформалното образование за човекови права во нашата земја. Ние сме визуелни! е наш мал поттик во обидот за искористување на моќта на аудио-визуелниот медиум како помошно образовно средство во стекнувањето, канализирањето и пренесувањето на релевантни и здрави информации, знаења, ставови и вредности кои ќе водат кон искуствено осознавање на комплексниот систем на човековите права. Дванаесетте внимателно избрани креативни документарни филмови се креaтивни фрагменти од реалноста за којашто сведочат. Нивното гледање несомнено создава емотивно-спознајна врска со прикажаната реалност, повикувајќи ги гледачите да излезат од позицијата на дистанцирани спектатори. Креативниот документарен филм едноставно поттикнува на промислување и дискусија, на коментар и спротивставување на мислењата, а неговата автентичност, пак, силно мами да се домечтае, доразјасни и како таква да се подреди во соодветните фиоки на сопственото знаење. Секако, критичкото конзумирање и модерираната евалуација се препорачани чинители во овој процес. Во пристапот кон документарниот филм, ова е дури и неопходен дел за често многуслојната и нестандардно изразена материја да може да се раслои, разигра и објасни, па така раслоена и искуствено да се запомни. Токму затоа, за секој филм предлагаме интерактивни активности кои ќе го катализираат овој процес на искуствено доживување и спознавање. Голема благодарност за инспиративната и несебична поддршка до: Кумјана Новакова, Андријана Папиќ и Неда Милевска- ЦРИС Студиорум, Скопје; Крис Бауман и Карен О Хара- Документ, Шкотска; Андреа Кун и Жанин Биноедер- Нинбершки филмски фестивал за човекови права, Германија; Маргрит Корнелиус и Мирјам Ван Капмен- Мувис дет метер, Холандија

4 НИЕ СМЕ ВИЗУЕЛНИ! образование и аудиовизуeлизација на човекови права Издавачи: МАКЕДОКС Здружение за промоција на документаристика Бул. Партизански Одреди 143/13 Скопје Центар за регионални истражувања и соработка СТУДИОРУМ Ул. Никола Парапунов бр. 41, Скопје За издавачите: Автори: Уредник: Превод и лектура на албански јазик: Лектура на македонски јазик: Избор на филмови: Превод и титлување на филмовите: ДВД авторизација: Графички дизајн: Печати: Тираж: Во соработка со: Киријана А. Николоска, МакеДокс Проф. Д-р Томе Груевски, претседател, ЦРИС Студиорум Сашо Н. Алушевски и Алина Тркуља Сашо Н. Алушевски Висар Зејнулаху Сузана В. Спасовска Петра Селишкар, Кумјана Новакова, Киријана А. Николоска Петрула Вељановска, Бесмире Адили, Катерина Тоциновски Доријан Миловановиќ Јана Ацевска Пропоинт 200 CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св. Климент Охридски, Скопје :373./ (035) АЛУШЕВСКИ, Сашо Н. Ние сме визуелни : образование и аудиовизелизација на човекови права / [автори Сашо Н. Алушевски и Алина Тркуља ; превод на албански Висар Зејнулаху]. - Скопје : Македокс : Студиорум, папка (296 стр.) : илустр.; 30 см Содржи и: Ne jemi vizuel!: arsimi dhe audiovizuelizimi i të drejtave të njeriut ISBN (македокс) ISBN (студиорум) 1. Тркуља, Алина [автор] а) Документарен филм - Основно образование - Наставни методи - Прирачници б) Документарен филм - Средно образование - Наставни методи - Прирачници COBISS.MK-ID Проектот е финансиски поддржан со средства од програмата Европа за граѓаните на Европска Унија. Проектот е финансиски поддржан од Европската комисија. Прирачникот ги одразува единствено мислењата на авторите. Европската комисија не сноси одговорност за употребата на податоците коишто се содржани во него.

5 БИКО ЖОЛТА ОЗНАКА Финска / 2004 / 5 Шведска / 2004 / 5 Режисер: Аки Каурисмаки Режија: Јан Троел //Aki Kaurismaki// //Jan Troell//

6 ЗА ФИЛМОВИТЕ: > БИКО Бико е кус документарен филм на познатиот фински режисер Аки Каурисмаки за животот на луѓето во мало изолирано село на северот од Португалија. > ЖОЛТА ОЗНАКА Приказот на заедничкиот живот на човекот и животните во селската идила е нарушен со грубата интервенција во вид на жолта ознака на увото на секое домашно животно. Бирократизацијата на севкупниот живот во Европската Унија под изговор дека се води контрола на квалитетот, пасиштата ги претвора во месарници, животните во сточни грла, а инвентарот доколку не е попишан мора да биде уништен. И тоа е Европа. КЛУЧНИ ПОИМИ: Глобализација, европеизација, европски идентитет, квалитет на живот, човекова околина, критичко промислување, евроскептицизам ФИЛМОВИТЕ МОЖАТ ДА СЕ КОРИСТАТ ВО: Граѓанско образование: Европска Унија, европски идентитет, проширување на Европската Унија Социологија: меѓународна економска интеграција Географија: Европа, стопанството во Европа, меѓународна трговија 2/3

7 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Европската Унија претставува економско но и политичко партнерство меѓу (во 2013 година) 28 европски земји. Зачетоците на унијата се по завршувањето на Втората светска војна, првенствено заради економска соработка и зајакнување на земјите од западниот политички блок, поради стравот од социјализмот и источниот европски блок. Економската унија е формирана од причина што се сметало дека земјите што се економски меѓузависни тешко дека повторно ќе влезат во конфликт. Европската економска заедница е формирана во 1958 година и е основа за идната европска унија. Првите нејзини членки се: Белгија, Франција, Германија, Италија, Луксембург и Холандија. Во 1993 година името се менува во Европска Унија и тоа го означува преминот од фазата на чисто економска заедница во фазата на политичка заедница на европските држави, заснована врз демократијата и човековите права како основни принципи. Денес (2013 година) е составена од 28 земји-членки со меѓусебно отворени граници и заеднички пазар. Жителите на ЕУ, околу 507 милиони 1, главно можат слободно да патуваат и да работат во нејзините граници. 1. Повеќе за Европската Унија Главните институции на ЕУ се Советот на Европската Унија, Европската комисија и Европскиот парламент. Овие институции меѓусебно тесно соработуваат и го прават таканаречениот институционален триаголник, кој е основа на дејствувањето на Европската Унија. ЕУ е заснована врз низа договори и секој од нив носи промени што сѐ повеќе ги поврзуваат земјите-членки во политичка смисла и ја продлабочуваат демократијата во неа. Најновиот, таканаречен Лисабонски договор од 2009 година дополнително разјаснува кои се ингеренциите на земјите-членки, а што е во надлежност на Унијата, како и кои надлежности им се заеднички. Овој договор му дава повеќе моќ на Европскиот парламент, го смени начинот на гласање во Советот на Европа и што е многу важно, воведе граѓански иницијативи, како легитимен начин граѓаните да влијаат врз Европската комисија. Тој донесе и нови законски предлози во парламентарната процедура што номинално ја зајакнува директната демократија внатре во ЕУ а за која многу критичари тврдат дека одлучува далеку повеќе за животите на обичните луѓе, дека целиот систем е многу бирократизиран, дека институциите на ЕУ не се доволно демократски и отворени за влијанието на граѓаните. Европската граѓанска иницијатива е повик до Европската комисија да поднесе законодавен предлог, кој треба да го поддржат најмалку еден милион граѓани на ЕУ од најмалку 7 од 28 држави-членки. Европската граѓанска иницијатива може да се предложи во сите подрачја во кои Комисијата е овластена да поднесе законодавен предлог, околина, земјоделство, превоз или јавно здравство и слично. 2 1 Според проценките на Еуростат од 2012 во ЕУ има жители. 2 Европска граѓанска иницијатива:

8 Една од најважните граѓански иницијативи во 2013 година е иницијативата на признавање на правата на вода и водоводни системи како човеково право и заедничко добро за кое државите-членки мора да обезбедат пристап. За таа цел се собрани повеќе од милион и осумстотини илјади потписи, речиси двојно повеќе од што е потребно Aquis communautaire/акуи комунитер/ е низа закони и насоки на ЕУ со кои законите на новите земји-членки или земји-кандидатки мора да се приспособат пред влезот во ЕУ. Секоја земја што поднесува барање за членство во ЕУ мора да е подготвена да го прифати acquis-от во целост и што е исто така важно, мора да е способна да го спроведе. Условите и начинот на прифаќање и спроведување на acquis-от се предмет на преговори за членство во ЕУ, кои земјата-кандидатка ги води со државите-членки и за таа цел се дели на поглавја на преговорите. Денес, многумина строгите правила и директиви на ЕУ ги гледаат во негативно светло, доживувајќи ги како бирократизација. за Европската комисија да започне Бирократија е термин со кој се означува владеење на уппроцедура на донесување одредба равата, односно на административниот персонал, службениците со која водата би станала човеково што работат во канцелариите (бироа) на државната управа, но право во ЕУ. 3 и секоја голема организација. Бирократизација е зголемување или концентрација на моќта на управителот и канцеларијата на управата на некоја организација, која главно се пројавува како мешање во некои подрачја на општествениот живот и нивна строга контрола. 4 Денес зборовите бирократија и бирократ сѐ почесто се употребуваат со негативно, па дури и погрдно значење, затоа што претераната бирократизација на општеството ги става правилата и процедурите над човекот и го обезличува, обесчовечува (дехуманизира), едноставно однесувајќи се спрема него како спрема објект и/или број. Како што ни покажува и филмот Жолта ознака, бирократизацијата денес ги опфаќа сите сфери на живот во ЕУ, како на луѓето така и на животните. 2. Визиите на Европа Филмовите Жолта ознака и Бико се два од 25 снимени за проектот Европски визии : 25 филмови, 25 режисери, во 2004 година. Тоа е годината на четвртото и најголемо проширување на ЕУ, кога се примени дури 10 нови земји- членки: Кипар, Чешка, Естонија, Литванија, Латвија, Унгарија, Малта, Полска, Словачка и Словенија. Со тоа ЕУ стана заедница од 25 држави. Во таа година 25 познати европски режисери, по еден од секоја држава, снимија петминутни филмови на одбрана тема поврзана со ЕУ, давајќи го своето мислење за минатото и иднината на оваа заедница. 5 Посакуваната цел била добивање силна манифестација на културната различност на Европа наспроти идејата на глобализација и воедначување. Оваа антологија, исто така, сведочи за силниот потенцијал на високоестетски документарни филмови за критичко преиспитување на сегашниот момент, но и за поврзување на малите и големите теми од минатото со визиите за иднината. 3 Иницијатива за право на вода: Faith Akin, Barbara Albert, Sharunas Bartas, Andy Bausch, Christoffer Boe, Francesca Comencini, Stijn Coninx, Tony Gatlif, Sasa Gedeon, Christos Georgiou, Constantine Giannaris, Peter Greenaway, Miguel Hermosa, Arvo Iho, Aki Kaurismaki, Damjan Kozole, Laila Pakalnina, Kenneth Scicluna, Martin Sulik, Malgosia Szumowska, Béla Tarr, Jan Troell, Theo Van Gogh, Teresa Villaverde, Aisling Walsh 4/5

9 Оваа антологија е од особено значење и поради тоа што наскоро се навршуваат десет години од големото проширување на ЕУ, која според Мастришкиот договор не би требало да има повеќе од 27 членки. Во таа смисла, таа го евоцира и провоцира преиспитувањето на визиите за Европа од пред десет години во однос на денес, кога таа има 28 земји-членки и уште осум земји што имаат статус на кандидатки или потенцијални кандидатки. Португалија, земјата на чиј север се наоѓа Бико, стана членка на ЕУ во 1984 година, заедно со Шпанија, точно 20 години пред големото проширување, додека Шведска е членка од 1995 година. Нашата земја од 2005 година има статус на земја-кандидатка за членство и заедно со Турција има најдолг стаж на чекање на бирократско-политичка одлука за почеток на преговори со ЕУ. 3. Ние и ЕУ Нашата земја од 2005 година има кандидатски статус за членство во ЕУ и во однос на другите држави со тој статус (а и некои членки на ЕУ, на пример, Бугарија) е далеку поподготвена за почеток на преговорите. Сепак, иако уште во 2009 година Европската комисија препорачува почеток на пристапните преговори за членство, Грција и Бугарија како членки на ЕУ го блокираат тој процес веќе неколку години. Другите држави, како на пример, Србија, на која ѝ е доделен почеток на пристапните преговори за почетокот на 2014 година, добиваат предност. Сето тоа во нашата земја е протолкувано како непринципиелност на ЕУ и кршење на нејзините темелни принципи на демократија и човекови права, а евроскептицизмот, кој во најмала рака е сѐ уште рудиментиран, е во пораст. 6 Спорот со Грција околу името на земјата е една од главните причини за овој застој. Во 2010 година 82,1% од етничките Македонци изјавуваат дека зачувувањето на уставното име за нив е поважно од членството во НАТО и ЕУ. Бавниот и контроверзен процес на пристапување на новите членки, економската криза што ја потресува ЕУ, заедно со порастот на национализмот, особено во периферните земји на ЕУ, односно оние што се во најголема криза, остава многу простор за евроскептицизам: спротивставување на приклучувањето или поголемата интеграција на земјите-членки на ЕУ. Од друга страна, на евроскептицизмот, од страна на политичките елити, во и вон ЕУ се гледа како на нешто крајно негативно, иако станува збор за еден легитимен облик на политичко уверување. 6 Ademi, Edmond. Opposing Europe: Euroscepticism in Macedonia, a real threat or a bluff? Alberta Institut Str.7.

10 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (45 ) >> ЦЕЛИ: Да се стекне увид во концептот на Европската Унија Да се развива критички однос спрема таканаречените европски вредности Да се развие свест и критички однос спрема општествените односи Да се развие свест за концептот на достоинство (на луѓето, животните...) >> МАТЕРИЈАЛИ: КОЛАЖ-ХАРТИЈА, жолта, црвена, сина, црна, однапред исечени квадрати со големина 2х2 см, онолку колку што има учесници. >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (15-20 ): Учесниците се делат на четири групи. Секоја група стои во засебен агол во просторијата. Секоја група добива по една боја од претходно подготвените колажи и секој учесник/учесничка треба да си залепи по еден квадрат на челото. Потоа им се дава инструкција дека не смеат да зборуваат сѐ додека не почне активноста, а откако ќе почне, можат да зборуваат само со она лице со кое оствариле контакт со очи и да ги користат само следниве фрази: Здраво; Како си?; Добро, а ти како си?; Сакаш да направиме една поголема група? ДА/НЕ. Се препорачува фразите да бидат напишани на табла, за да можат сите да се потсетуваат доколку им се потребни. Треба да им се нагласи дека можат да зборуваат само доколку се гледаат во очи. Потоа на сите групи освен на жолтата им се дава инструкција да избегнуваат комуникација и контакт со очи со припадниците на жолтата група. На жолтата група ѝ се дава инструкција да се обидуваат по секоја цена (без насилство) да искомуницираат со другите, според правилата на играта. Инструкциите на сите групи треба да се дадат на таков начин за другите да не можат да слушнат. На крај, на сите им се кажува дека аглите во кои стојат се нивните територии, но дека можат слободно да се шетаат низ просторот и да комуницираат со другите и одвреме навреме можат повремено да се враќаат во своите територии. Исто така, можат да се договорат и да се спојат две или повеќе групи/територии, и тоа ќе се цени повеќе на крајот. Се дава знак за почеток на активноста. Активноста трае некои 5-7 минути. Се очекува да се формира една група што е составена од сите учесници освен од жолтите. 6/7

11 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (45 ) >> РАЗГОВОР ЗА АКТИВНОСТА: Како ви беше за време на оваа активност? Дали ви беше проблем тоа што имавте само неколку фрази? Како ви одеше комуникацијата? Кому лесно, а кому му беше тешко? Како се чувствувавте за време на активноста? Како се чувствуваа жолтите? Зошто? Како се чувствуваа другите? Зошто? (Доколку тоа не стане јасно од претходните одговори, им се кажува какво било барањето од сите групи.) Како е да се биде исклучен од некоја поголема група? Какво искуство е тоа? Како е да се биде означен на челото? Дали би сакале дел од вашиот идентитет да биде она што го носите на челото засекогаш? Зошто? Како би се чувствувале доколку ви кажам дека сега ќе ви ставам некакви ознаки, кои мора засекогаш да ги носите на себе (на носот, на усните, на ушите, на челото...)? >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ЖОЛТА ОЗНАКА (5 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (5-7 ) Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Што мислите, зошто е снимен овој филм? Како се однесуваат луѓето спрема животните? Зошто е потребно да се означат/евидентираат сите животни? Ги прашал ли некој за тоа сопствениците на животните? А самите животни? Дали сметате дека е тоа исправно? На кои аргументи можете да се сетите, а кои се во прилог на тоа дека тоа е сепак исправно?

12 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (45 ) Кои се аргументите дека тоа не е исправно? Што би решиле вие доколку ја имате моќта да одлучите за тоа? Им се кажува дека сега ќе гледаат уште еден филм, а потоа ќе ги дискутираат двата филма заедно. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: БИКО (5 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10 ): Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Што мислите, зошто е снимен овој филм? Каков е животот на луѓето во тоа село? Дали се тие среќни? Како го знаете тоа? Со кои предизвици се соочуваат тие? Дали има разлика во животот на село во последно време? Како се разликува животот на луѓе од град и на луѓето од филмот? Кои се предностите да се живее во голем град и во село како на филмот? Кои се недостатоците? Кои се сличностите, а кои се разликите во двата филма? Кои влијанија ги има општеството врз животот на луѓето во филмовите? Зошто тоа се прави? Што е Европска Унија? Кои карактеристики ги има тој сојуз на држави? Што, според вас, би биле европски вредности? Сте слушнале ли за таков израз? Кои прашања ги имате во врска со Европската Унија? (Може да се запишат и да се понудат одговори на следниот час/средба.) Што би му порачале вие на Советот на Европа? (Тоа е една демократска институција, која има влијание врз политиката и одлуките на Европската Унија.) Дали овие филмови се различни од она што досега сте се навикнале да го гледате? Зошто? Во што е разликата? 8/9

13 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (90 ) >> ЦЕЛИ: Да се стекне увид во концептот на Европската Унија Да се развива критички однос спрема таканаречените европски вредности Да се развие свест и критички однос спрема општествените односи Да се развие свест за концептот на достоинство (на луѓето, животните...) >> МАТЕРИЈАЛИ: КОЛАЖ-ХАРТИЈА, жолта, црвена, сина, црна, однапред исечени квадрати со големина 2х2 см, за два помалку од бројот на учесници Прибор за пишување >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (20-30 ): Учесниците се делат на четири групи. Секоја група стои во засебен агол во просторијата. Секоја група добива по една боја од претходно подготвените колажи и секој учесник/учесничка треба да си залепи по еден квадрат на челото, освен двајца/две за кои нема никаква боја. Доколку бараат ознаки, им се кажува дека не останале доволно лепенки и дека ќе мора да се снаоѓаат. Потоа им се дава инструкција дека не смеат да зборуваат сѐ додека не почне активноста, а откако ќе почне, можат да зборуваат само со она лице со кое оствариле контакт со очи и да го користат само следниве фрази: Здраво; Како си?; Добро, а ти како си?; Сакаш да направиме една поголема група? ДА/НЕ. Се препорачува фразите да бидат напишани на табла, за да можат сите да се потсетуваат доколку им се потребни. Треба да им се нагласи дека можат да зборуваат само доколку се гледаат во очи. Потоа на сите групи освен на жолтата им се дава инструкција да избегнуваат комуникација и контакт со очи со припадниците на жолтата група и со оние што им изгледаат сомнително, односно што не знаат кои се. На жолтата група ѝ се дава инструкција да се обидуваат по секоја цена (без насилство) да искомуницираат со другите, според правилата на играта, но да избегнуваат комуникација со оние чијашто припадност не можат да ја одредат. Инструкциите на сите групи треба да се дадат на таков начин за другите да не можат да слушнат. На крај, на сите им се кажува дека аглите во кои стојат се нивните територии, но дека можат слободно да шетаат низ просторот и да комуницираат со другите и одвреме навреме можат повремено да се враќаат во своите територии. Исто така, можат да се договорат и да се спојат две или повеќе групи/територии, и тоа ќе се цени повеќе на крајот. Се дава знак за почеток на активноста. Активноста трае некои 5-7 минути. Се очекува да се формира една група што е составена од сите учесници освен од жолтите

14 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (90 ) >> РАЗГОВОР ЗА АКТИВНОСТА: Како ви беше за време на оваа активност? Дали ви беше проблем тоа што имавте само неколку фрази? Како ви одеше комуникацијата? Кому лесно, а кому му беше тешко? Како се чувствувавте за време на активноста? Како се чувствуваа жолтите? Зошто? Како се чувствуваа оние што немаа никаква боја на челото? Како се чувствуваа другите? Зошто? (Доколку тоа не стане јасно од претходните одговори, им се кажува какво било барањето од сите групи.) Како е да се биде исклучен од некоја поголема група? Какво искуство е тоа? Како е да се биде означен на челото? Дали би сакале дел од вашиот идентитет да биде она што го носите на челото засекогаш? Зошто? Како би се чувствувале доколку ви кажам дека сега ќе ви ставам некакви ознаки, кои мора засекогаш да ги носите на себе (на носот, на усните, на ушите, на челото...)? >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ЖОЛТА ОЗНАКА (5 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (5-7 ): Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Што мислите, зошто е снимен овој филм? Како се однесуваат луѓето спрема животните? Зошто е потребно да се означат/евидентираат сите животни? Ги прашал ли некој за тоа сопствениците на животните? А самите животни? 10/11

15 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (90 ) Дали сметате дека е тоа исправно? На кои аргументи можете да се сетите, а кои се во прилог на тоа дека тоа е сепак исправно? Кои се аргументите дека тоа не е исправно? Што би решиле вие доколку ја имате моќта да одлучите за тоа? >> АКТИВНОСТ: ПРИКАЗНИ (30 ) Се делат во четири групи. Групите добиваат лист хартија на која секоја група добива по една од следниве задачи и треба да го запише следново: да се сетат на една омилена народна приказна и да се обидат да опишат каков е животот на луѓето во таа приказна. Што е позитивно а што негативно во таквиот начин на живот? откако ќе разговараат за најубавите села што ги посетиле, да се договорат што било убаво и што им оставило впечаток; да се сетат на една позната народна приказна во која се опишува животот на луѓето во минатото и да издвојат некои аспекти од нивниот живот опишани во приказната, а кои веќе не постојат; каков бил животот на луѓето во минатото, според информациите што тие ги знаат. Што било убаво тогаш, а што е поубаво сега? Откако ќе завршат, ги претставуваат своите заклучоци. Накусо кажуваат за што се работи и ги изнесуваат заклучоците. Се препорачува, доколку не можат да се сетат за кои приказни да пишуваат, да им се дадат повеќе различни сугестии (на пример, Силјан Штркот, Приказни за Итар Пејо и слично. Воопшто не е пречка доколку во приказните и заклучоците даваат свои слободни интерпретации.) Да заклучиме, каков бил животот на луѓето во минатото, а каков е сега? (Треба да се обесхрабруваат клишеизирани одговори од типот: тежок живот, ропство и слично.) Дали често ги замислуваме луѓето од минатото како несреќни и измачени? Дали мислите дека секогаш биле такви? Што им недостасувало? А што е убаво во таквиот живот од денешна перспектива? Им се кажува дека сега ќе гледаат уште еден филм, а потоа ќе ги дискутираат двата филма заедно.

16 АКТИВНОСТ: НАШЕТО МЕСТО ВО СВЕТОТ (90 ) >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: БИКО (5 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10 ): Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Што мислите, зошто е снимен овој филм? Каков е животот на луѓето во тоа село? Дали се тие среќни? Како го знаете тоа? Со кои предизвици се соочуваат тие? Дали има разлика во животот на село во последно време? Како се разликува животот на луѓе од град и на луѓето од филмот? Кои се предностите да се живее во голем град и во село како на филмот? Кои се недостатоците? Кои се сличностите, а кои се разликите во двата филма? Кои влијанија ги има општеството врз животот на луѓето во филмовите и примерите од приказните? Како се случуваат промените во општествата? Во филмовите што ги погледнавме, кој ги носи промените? Што е Европска Унија? Кои карактеристики ги има тој сојуз на држави? Каков е односот на нашата земја со Европската Унија? Што, според вас, би биле европски вредности? Сте слушнале ли за таков израз? Кои прашања ги имате во врска со Европската Унија? (Може да се запишат и да се понудат одговори на следниот час/средба.) Што би му порачале вие на Советот на Европа? (Тоа е една демократска институција, која има влијание врз политиката и одлуките на Европската Унија.) Дали овие филмови се различни од она што досега сте се навикнале да го гледате? Зошто? Во што е разликата? 12/13

17 БУРМАНСКИТЕ ВИДЕО РЕПОРТЕРИ- ИЗВЕШТАЈ ОД ЗАТВОРЕНАТА ЗЕМЈА Велика Британија, Данска, Шведска, Норвешка / 2008 / 50 Режисер: Андерс Остергард //Anders Østergaard//

18 ЗА ФИЛМОТ: Демократскиот глас на Бурма (ДГБ) се состои од група од околу 30 бурмански репортери, кои тајно ги снимаат кршењата на човековите права во својата земја. Снимките потоа буквално се шверцуваат преку границите и се емитуваат сателитски од централата во Осло. Ова се сликите што беа прикажани во целиот свет кога револуцијата требаше да го достигне својот врв, во летото 2007 година. Предводени од будистички монаси, повеќе од луѓе излегоа на улиците за мирно да маршираат против воената диктатура, која ја држеше земјата во железен стисок цели 50 години. Бурма ВИ-ЏЕЈ е целосно составен од снимки направени од репортери на ДГБ. Еден од нив, Џошуа, и го синхронизира гласот. Од своето скривалиште во Тајланд, тој користи телефон или интернет за да остане во контакт со колегите што известуваат за востанието: снимки од рака на кои сликата се тресе, монаси и цивили што ги претепуваат. Со камерите скриени во нивните торби, под мишки и слично, репортерите на ДГБ ги ризикувале своите животи внесувајќи ги гледачите право во центарот на збиднувањата. КЛУЧНИ ПОИМИ: Демократија и недемократски режими, граѓански и политички права, право на учество, слобода на говор и изразување, дигитални медиуми и активизам ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Граѓанско образование: Граѓански и политички права: право на живот, право на слободно здружување, право на слободно изразување, право на правично судење, право на учество во политичкиот живот Демократија и граѓанско општество Власт Социологија: Политика, влада и држава: карактер на државата: политички апарат, територија, право и употреба на сила; модерната држава и граѓанските права; политички партии; демократија; партиски систем 2/3

19 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Воената диктатура во Бурма, чии брутални начини на одржување на власт се прикажани во документарниот филм Бурма ви-џеј, трае од 1962 година кога војската ја презема власта преку државен удар. Бурма, која до 1948 била британска колонија и меѓу најбогатите и најразвиени азиски земји, денес е една од најсиромашните земји во светот. Во 1987 година Бурма е оценета како најнеразвиена земја во светот од страна на ООН, а денес е седма најнеразвиена азиска земја. 1 Бурманската влада повеќе години била многу репресивна и се држела на власт со помош на тешко кршење на основните човекови права, право на живот, на собирање и здружување, на правично судење, слобода на говор и изразување на мислење, а ООН истакнуваат и силувања, принудна работа, трговија со луѓе, уништување на села и насилно иселување на илјадници припадници на етничките малцинства, како некои од најстрашните кршења на човековите права, кои жителите на Бурма ги трпеле со години. Првите изразувања на граѓанско незадоволство, во облик на масовни демонстрации, се случиле во 1988 година. Тогаш власта уби над три илјади демонстранти и ја задуши буната со крв и страв. Воената врхушка без каква и да е парламентарна расправа веќе во следната 1989 година ја преименува земјата во Мијанмар (Myanmar), што е и денешното официјално име запишано во новиот устав. Сепак, тие што сакаат оваа земја да биде демократска сѐ уште ја нарекуваат Бурма, со тоа покажувајќи отпор на воената диктатура. Оттаму е и името на филмот Бурма ви-џеј. Властите, под голем меѓународен притисок и економски санкции, поради тешки кршења на човековите права и недемократски начин на владеење, дозволуваат одржување на првите повеќепартиски избори, како еден од основните механизми на демократијата, во 1990 година. Аунг Сан Суу Куи (Aung San Suu Kyi), политичарката што се спротивстави на режимот и ја водеше Народната лига за демократија, победи на изборите. Сепак, властите ги поништија изборите, веднаш потоа ја уапсија и ја ставија во домашен притвор. Суу Куи, една година подоцна, поради борбата за демократија и против кршењата на човековите права во Бурма, ја доби Нобеловата награда за мир. Воената хунта продолжи да владее со земјата, а Суу Куи помина речиси 23 години во притвор. 1. Демократски и недемократски режими: Демократизација на Бурма Беа потребни речиси 20 години за почеток на новата буна, по одлуката на владата да ја поскапи нафтата во 2007 година, поради што цените на основните животни продукти значајно се зголемиле, а со тоа луѓето станале уште посиромашни. Најважните случувања на шафран револуцијата, наречена според боите на плаштовите на будистичките свештеници што ги предводеа демонстрациите, се прикажани во филмот Бурма виџеј. Властите одговараат со насилство, апсења и убиства. Особено големо внимание им посветуваат на медиумите. На странските новинари им се 1 UN Office of the High Representative for the Least Developed Countries ldc/25/

20 забранува влез во земјата, а локалните сниматели се апсени и казнети со доживотен затвор, затоа што намерата била да се скрие од остатокот на светот дека во Бурма владата измачува, ги затвора своите граѓани и не им овозможува уживање ни на основните човекови права. Сепак, вестите со помош на храбри видеорепортери ви-џеи (VJ) и Демократскиот глас на Бурма (DVB) излегуваат од земјата и го шокираат светот. Протестите во земјата и меѓународните притисоци за демократизација што следуваат потоа донекаде вродуваат со плод во 2010 година кога почнуваат реформите како преодна фаза кон формирање граѓанска влада. Тогаш и се одржани избори на кои победува партијата што го поддржува воениот режим. Според проценките на опозицијата и на меѓународните организации за следење на човековите права, изборите биле наместени. Суу Куи веднаш по изборите е пуштена од притвор, но по една година, во ноември 2011, со Народната лига за демократија, чие постоење повторно е дозволено, се приклучува кон најавените парламентарни избори. 2 Во април 2012 година Народната лига за демократија, на чело со Суу Куи, освојува 43 од 45 места во парламентот, а изборите се оценети како слободни. Во истата година во земјата за првпат со закон се дозволени мирни собири и протести. Пуштени се голем број политички затвореници, а владата најавува дека сите политички затвореници ќе бидат на слобода до крајот на 2013 година. 3 САД и Европската унија делумно ги прекинаа економските санкции. Што се однесува до медиумите, за првпат по 50 години е дозволено постоење на приватни медиумски куќи, а на странските новинари им е дозволен влез во земјата. 2. Граѓански и политички права: медиумите и активизмот Универзалната декларација за човекови права на ООН е првиот документ во кој на едно место се формулирани правата што ги има секое човечко суштество, без исклучоци. Сите држави-членки на ООН имаат обврска да овозможат потполно уживање на овие права на своите граѓани. Со овој документ, уште од дамнешната 1948 година е формулирано она што денес го нарекуваме право на демократија. Со тоа се сакало да се истакне дека демократијата е единствениот облик на практикување на власта, кој е нераскинливо поврзан со човековите права, затоа што демократијата, уште од античките корени па до денес, подразбира владеење на народот. Демократијата претпоставува активно учество на луѓето во процесите на донесување одлуки на сите нивоа на власта. Секој има право да учествува во власта во својата земја, непосредно или преку слободно избрани претставници... Волјата на народот е основа на државната власт; таа волја се изразува на повремени и вистински избори, кои се спроведуваат по пат на универзалното и еднакво право на глас... Член 21, Универзална декларација за човекови права 2 BBC News: timeline: reforms in Burma 2013 : 3 Democratic Voice of Burma 4/5

21 Слободата на мислење и изразување се граѓански права врз кои се базира слободата на медиумите. За да учествуваат во власта, луѓето мора да имаат слобода да мислат и да ги искажуваат своето мислење и уверување без страв дека поради тоа ќе бидат казнети. Од примерот на илјадниците политички затвореници во Бурма, гледаме дека владата ги затворала неистомислениците затоа што се плашела дека гласното изразување на мислењето против режимот би можело да го загрози нејзиното владеење. Репресивните влади, како што е кинеската, или како што гледаме во филмот, бурманската вршат цензура над интернетот и забрануваат пристап на одредени интернет страници под закана за затворска казна. Од истите причини толку години не биле дозволени слободни избори, слобода на медиумите ниту слобода на собирање, без која нема ни размена на мислење ни активистичко дејствување. Факт е дека свеста за кршењето на човековите права, разбирањето на проблемите и добивањето вистински и прецизни Секој има право на слобода на мислење и изразување; ова право ја воопшто. Слободните медиуми во тоа имаат незаменлива улога. информации за нив е предуслов за граѓанска акција и активизам вклучува и слободата да се застапува одредено мислење без ме- информации затоа што овозможува брза комуникација со голем Интернетот денес игра особено голема улога при размената на шање и да се бараат, да се примаат број луѓе ширум светот и не зависи од уредувачката политика и да се пренесуваат информации и на некоја медиумска куќа. Бурманските видеорепортери, шверцувајќи ги снимките од затворената земја, на меѓународната идеи преку медиумите и без оглед на границите. Член 19, Универзална декларација за човекови права 2007 година, придонесувајќи на тој начин за демократските про- јавност ѝ ги пренесоа информациите за страшните случувања во мени во земјата, кои потоа следуваа креирајќи ТВ револуција. Денес благодарение токму на интернетот, можно е да се следат револуциите, протестите и другите слични случувања ширум светот како што се Occupy движењето, револуциите во Египет и Арапската пролет. Иако овие права, кои ги познаваме како политички, граѓански, се нужен предуслов за демократија, економските и социјалните, како правото на работа, на социјално осигурување, на здравје, како и развојните права не се помалку важни за демократијата во суштинското поимање на нејзиното значење. Имено, сиромашните лица, кои немаат пристап до здравствени услуги, медиуми, храна и дом, тешко дека можат да се наречат рамноправни во демократското одлучување. Повеќе информации на: Разбирање на човековите права: Прирачник за едукација од областа на човековите права, ур. Бенедек, волфганг. Европски центар за обука и истражување на човековите права и демократијата (ЕТЦ), versionen/macedonian/razbiranje_na_covekovite_prava_-_priracnik_za_ edukacija_od_oblasta_na_covekovite_prava.pdf КОМПАС- Прирачник за образование на младите луѓе за човековите права, Vijeće Evrope, i coe.int/compass/en/contents.html

22 АКТИВНОСТ: ВИ-ЏЕЈ ШТО Е ТОА? >> ЗАБЕЛЕШКА: Филмот трае 50 минути. Со самото тоа не е едноставен за примена на еден школски час. Доколку е можно, организирајте филмот да се изгледа на прв или последен час, со минути пред или по часот. Првата активност е предвидена за таков случај, а вториот пристап, кој има временска рамка од 90 минути, се однесува на ситуација кога наставникот/наставничката е во можност да одржи споени два часа. Сето ова не би требало да е пречка во најголем број ситуации во неформалното образование. За овој филм, особено во активноста што трае 60 минути, наставникот/ наставничката треба добро да се подготви и да ги проучи дополнителните информации, за да може во разговорот со учениците да ги дополнува нивните одговори. Од една страна, поради кусото време, а од друга страна, затоа што се претпоставува дека многу нешта на учениците ќе им бидат или нејасни или барем далечни. >> ЦЕЛИ: Да се поттикне разбирање на суштинските концепти на демократијата и човековите права Да се поттикне свесност за екстремни ситуации на кршење на човековите права во светот во современата доба Да ги натера учесниците да го прошират сопственото поле на интерес Да ги наведе учесниците на промислување на општиот квалитет на живеење во сопствената заедница >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: БУРМА ВИ-ЏЕЈ 50 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (5-10 ) Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? За што ни зборува филмот? Дали некогаш сте гледале нешто слично? Дали некогаш сте слушнале за Бурма? Каков беше животот на луѓето во филмот? Зошто? Зошто се бунтуваа? Кои права им беа прекршени на тие луѓе? Дали државата смее да забрани слобода на собирање? Дали смее да забрани слобода на изразување на сопственото мислење? А на мирен протест? Право на избор? Зошто? Што научивме од филмов? 6/7

23 АКТИВНОСТ: ВИ-ЏЕЈ ШТО Е ТОА? 90 >> ЦЕЛИ: Да се поттикне разбирање на суштинските концепти на демократијата и човековите права Да се поттикне свесност за екстремни ситуации на кршење на човековите права во светот во современата доба Да ги натера учесниците да го прошират сопственото поле на интерес Да ги наведе учесниците на промислување на општиот квалитет на живеење во сопствената заедница >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВЕРЗАЛНА ДЕКЛАРАЦИЈА 1, 2, 3, 4, 5, 6 и 7 >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: БУРМА ВИ-ЏЕЈ 50 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10 ) Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? За што ни зборува филмот? Дали некогаш сте гледале нешто слично? Дали некогаш сте слушнале за Бурма? Каков беше животот на луѓето во филмот? Зошто? Зошто се бунтуваа? Кои права им беа прекршени на тие луѓе? Дали државата смее да забрани слобода на собирање? Дали смее да забрани слобода на изразување на сопственото мислење? А на мирен протест? Право на избор? Зошто? Што научивме од филмов?

24 АКТИВНОСТ: ВИ-ЏЕЈ ШТО Е ТОА? 90 >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ: ЧОВЕКОВИ ПРАВА (20-30 ) Учесниците се делат на седум групи. Секоја група добива по еден примерок од УНИВЕРЗАЛНАТА ДЕКЛАРАЦИЈА ЗА ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА предочен на ЛИСТОТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA 1,2,3,4,5,6 или 7. Треба внимателно да ја прочитаат содржината и во своите групи да издвојат и да означат со еден знак, по сопствен избор, кои права од наведените на листот за работа им беа прекршени на луѓето во филмот. Откако ќе завршат со тоа, треба да означат со различен знак, симбол или што и да е, кои права од наведените во листот за работа им се НИМ лично, на нивен близок или познат прекршени или им биле прекршени. Во домот, во заедницата, во училиште... Им се нагласува дека е многу важно слободно да зборуваат за тоа, затоа што единствена заштита од ситуации како во филмот е практикување на правото на слободно изразување, кое, ако никаде на друго место, го имаат на овој час/средба. Потоа групите го претставуваат сработеното. Прво секоја група ги посочува прекршените права во филмот, а потоа и случаите од своетоискуство. >> АКТИВНОСТ ЗА КРАЈ (5+ ) Се прави заедничка бура на идеи, без запишување, на кој сѐ начин е можно да се искористат технологиите што им се достапни за да снимат или на друг начин да забележат ситуација на кршење на некое право и со тоа да придонесат во спречувањето на понатамошно кршење на човековите права (на пример, во едно училиште, третоодделенци со мобилен телефон ја снимаа наставничката, која им се обраќаше со најнедостоинствени навреди и со многу силно викање, па така докажаа дека наставничката, кога има присутни возрасни, сосема љубезно и внимателно им се обраќа на сите... вистински случај). 8/9

25 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 1 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa ги издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции;... Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн 1 Ситe чoвeчки суштeствa сe рaѓaaт слoбoдни и eднaкви пo дoстoинствo и прaвa. Tиe сe oбдaрeни сo рaзум и сoвeст и трeбa дa сe oднeсувaaт eдeн кoн друг вo дуxoт нa oпштoчoвeчкaтa припaднoст. Члeн 2 Ситe прaвa и слoбoди нaвeдeни вo oвaa Дeклaрaциja им припaѓaaт нa ситe луѓe, бeз oглeд нa нивнитe рaзлики, кaкo штo сe: рaсa, бoja, пoл, jaзик, рeлигиja, пoлитичкo или другo убeдувaњe, нaциoнaлнo или oпштeствeнo пoтeклo, сoпствeнoст, рaѓaњe, или друг стaтус. Нaтaму, нeмa дa сe зeмa прeдвид пoлитичкиoт, прaвниoт или мeѓунaрoдниoт стaтус нa зeмjaтa или тeритoриjaтa нa кoja ѝ припaѓa лицeтo, бeз рaзликa дaли зeмjaтa e нeзaвиснa, пoд стaрaтeлствo, бeз сaмoупрaвнa влaст или пoд кaкoв и дa e друг oблик нa oгрaничувaњe нa нejзиниoт сувeрeнитeт. Члeн 3 Сeкoj имa прaвo нa живoт, слoбoдa и сигурнoст. Члeн 4 Никoj нeмa дa бидe рoб или пoтчинeт; рoпствoтo и тргoвиjaтa сo рoбoви ќe бидaт зaбрaнeти вo ситe нивни фoрми. Члeн 5 Никoj нeмa дa бидe пoдлoжeн нa тoртурa или нa сурoв, нexумaн или пoнижувaчки трeтмaн или кaзнa. Члeн 6 Сeкoj имa прaвo нaсeкaдe дa бидe признaeн кaкo личнoст прeд зaкoнoт.

26 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 2 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa гo издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции;... Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн 7 Ситe луѓe сe eднaкви прeд зaкoнoт и нa ситe им припaѓa, бeз никaквa дискриминaциja, eднaквa зaштитa сo зaкoн. Нa ситe им припaѓa eднaквa зaштитa oд кaквa и дa e дискриминaциja, штo e вo спрoтивнoст нa oвaa Дeклaрaциja и oд кaквo и дa e пoттикнувaњe нa тaквa дискриминациja. Члeн 8 Сeкoj имa прaвo нa eфикaсни прaвни лeкoви прeд нaдлeжнитe нaциoнaлни судoви зa дeлa штo ги кршaт oснoвнитe прaвa штo му припaѓaaт спoрeд устaвoт или зaкoнoт. Члeн 9 Никoj чoвeк нeмa дa бидe пoдлoжeн нa прoизвoлнo aпсeњe, притвoр или прoгoнувaњe. Члeн 10 Сeкoj имa пoтпoлнo eднaквo прaвo нa прaвeднo и jaвнo судeњe прeд нeзaвисeн и нeпристрaсeн суд, при oдрeдувaњeтo нa нeгoвитe прaвa и oбврски и вo услoви нa кaквo и дa e кривичнo oбвинeниe прoтив нeгo. Члeн Сeкoj oбвинeт зa кривичнo дeлo имa прaвo дa сe прeтпoстaвувa дeкa e нeвин сѐ дoдeкa нe сe дoкaжe нeгoвaтa винa вo сoглaснoст сo зaкoн и нa jaвнo судeњe, нa кoe тoj ги имa ситe гaрaнции нeoпxoдни зa нeгoвaтa oдбрaнa. 2. Никoj нeмa дa сe смeтa зa винoвeн зa кoe и дa e кривичнo дeлo пoрaди дejствo или прoпуст, штo нe прeтстaвувaлe кривичнo дeлo спoрeд нaциoнaлнoтo или мeѓунaрoднoтo прaвo вo врeмeтo кoгa тoa билo стoрeнo. Истo тaкa, нe смee дa сe изрeчe кaзнa пoгoлeмa oд oнaa штo сe примeнувaлa вo врeмeтo кoгa билo стoрeнo кривичнoтo дeлo. 10/11

27 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 3 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa гo издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции; Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд, штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн 12 Никoj нeмa дa бидe излoжeн нa прoизвoлнo вмeшувaњe вo нeгoвиoт привaтeн и сeмeeн живoт, дoмoт или прeпискaтa, ниту пaк нa нaпaди врз нeгoвaтa чeст и углeд. Сeкoj имa прaвo нa прaвнa зaштитa oд тaквoтo вмeшувaњe или нaпaди. Члeн Сeкoj имa прaвo нa слoбoдa нa движeњe и живeaлиштe вo рaмкитe нa грaницитe нa сeкoja држaвa. 2. Сeкoj имa прaвo дa ja нaпушти зeмjaтa, вклучувajќи ja и нeгoвaтa сoпствeнa зeмja, кaкo и дa сe врaти вo свojaтa зeмja. Члeн Сeкoj имa прaвo вo другa држaвa дa бaрa и дa уживa aзил пoрaди прoгoнувaњe. 2. Луѓeтo нe мoжaт дa сe пoвикaaт нa oвa прaвo вo случaj нa прoгoнувaњe штo прoизлeгувa oд нeпoлитички злoстoрствa или oд дejствиja штo сe спрoтивни нa цeлитe и нaчeлaтa нa Oбeдинeтитe нaции. Члeн Сeкoj имa прaвo нa држaвjaнствo. 2. Никoму нe смee прoизвoлнo дa му бидe oдзeмeнo нeгoвoтo држaвjaнствo, ниту пaк ќe му сe пoрeкнe прaвoтo дa гo прoмeни држaвjaнствoтo.

28 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 4 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa гo издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции;... Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд, штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции, и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн Пoлнoлeтнитe мaжи и жeни, бeз никaкви oгрaничувaњa врз oснoвa нa рaсaтa, нaциoнaлнoстa или рeлигиjaтa, имaaт прaвo дa стaпaт вo брaк и дa oснoвaaт сeмejствo. Ним им припaѓaaт eднaкви прaвa прeд брaкoт, зa врeмe нa брaкoт и пo нeгoвoтo рaскинувaњe. 2. Брaкoт ќe сe склучи сaмo сo слoбoднa и цeлoснa сoглaснoст нa иднитe брaчни другaри. 3. Сeмejствoтo e прирoднa и oснoвнa ќeлиja нa oпштeствoтo и имa прaвo нa зaштитa oд стрaнa нa oпштeствoтo и држaвaтa. Члeн Сeкoj чoвeк имa прaвo нa сoпствeнoст, кaкo сaмoстojнo, тaкa и зaeднo сo други. 2. Никoj нeмa дa бидe прoизвoлнo лишeн oд нeгoвaтa сoпствeнoст. Члeн 18 Сeкoj имa прaвo нa слoбoдa нa мислaтa, сoвeстa и рeлигиja. Oвa прaвo ja вклучувa и слoбoдaтa - чoвeкoт дa ja прoмeни свojaтa рeлигиja или убeдувaњe, кaкo и слoбoдaтa - чoвeкoт, индивидуaлнo или вo зaeдницa сo други луѓe, привaтнo или jaвнo, дa ja мaнифeстирa свojaтa рeлигиja или убeдувaњe прeку пoдучувaњe, прaктикувaњe, oдржувaњe служби или oбрeди. Члeн 19 Сeкoj имa прaвo нa слoбoдa нa мислeњe и изрaзувaњe. Oвa прaвo ja вклучувa и слoбoдaтa дa сe зaстaпувa oдрeдeнo мислeњe бeз никaквo вмeшувaњe и дa сe бaрaaт, дa сe примaaт и дa сe дaвaaт инфoрмaции и идeи прeку мeдиумитe и бeз oглeд нa грaницитe. Члeн Сeкoj имa прaвo нa слoбoдa нa мирни сoбири и здружувaњe. 2. Никoj нe мoжe дa бидe принудeн дa члeнувa вo нeкoe здружeниe. 12/13

29 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 5 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa гo издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции;... Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд, штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции, и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн Сeкoj имa прaвo дa учeствувa вo упрaвувaњeтo сo нeгoвaтa зeмja, нeпoсрeднo или прeку слoбoднo избрaни прeтстaвници. 2. Сeкoj имa прaвo нa eднaкoв пристaп кoн jaвнитe служби вo нeгoвaтa зeмja. 3. Вoлjaтa нa нaрoдoт ќe бидe oснoвaтa нa влaстa, вoлjaтa нa нaрoдoт ќe сe изрaзувa нa пoврeмeни и aвтeнтични избoри, штo ќe сe oдржувaaт, сo унивeрзaлнo и eднaквo прaвo нa глaс и сo тajнo глaсaњe или спoрeд сooдвeтнитe прoцeдури нa слoбoднo глaсaњe. Члeн 22 Сeкoj, кaкo члeн нa oпштeствoтo, имa прaвo нa сoциjaлнa сигурнoст и имa прaвo дa ги oствaрувa свoитe eкoнoмски, сoциjaлни и културни прaвa, нeдeливи oд нeгoвoтo дoстoинствo и слoбoдниoт рaзвoj нa нeгoвaтa личнoст, и тoa прeку нaциoнaлни нaпoри и мeѓунaрoднa сoрaбoткa и вo сoглaснoст сo пoрeдoкoт и пoтeнциjaлитe нa сeкoja држaвa. Члeн Сeкoj имa прaвo нa рaбoтa, слoбoдeн избoр нa рaбoтнo мeстo, прaвeдни и пoвoлни услoви зa рaбoтa и зaштитa oд нeврaбoтeнoст. 2. Сeкoj, бeз кaквa и дa e дискриминaциja, имa прaвo нa eднaквa плaтa зa истa рaбoтa. 3. Сeкoj кoj рaбoти имa прaвo нa прaвeдeн и сooдвeтeн нaдoмeстoк штo нeму и нa нeгoвoтo сeмejствo ќe им oбeзбeди дoстoинствeн живoт, a кoj нaдoмeстoк ќe бидe нaдoпoлнeт, дoкoлку e нeoпxoднo, сo други срeдствa нa сoциjaлнa зaштитa. 4. Сeкoj имa прaвo дa oснoвa и дa сe зaчлeнувa вo синдикaти зaрaди зaштитa нa нeгoвитe интeрeси. Члeн 24 Сeкoj имa прaвo нa oдмoр и слoбoднo врeмe, вклучувajќи ги тукa и рaзумнoтo oгрaничувaњe нa рaбoтнoтo врeмe и прaвoтo нa пoврeмeн плaтeн oдмoр.

30 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 6 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa гo издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции;... Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд, штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции, и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн Сeкoj имa прaвo нa живoтeн стaндaрд штo нeму и нa нeгoвoтo сeмejствo ќe им oбeзбeди здрaвje и дoбрoсостојба, вклучувajќи xрaнa, oблeкa, живeaлиштe и мeдицинскa грижa и нeoпxoдни сoциjaлни услуги, и прaвo нa oсигурувaњe вo случaj нa нeврaбoтeнoст, бoлeст, инвaлиднoст, вдoвствo, стaрoст или вo друг случaj нa нeдoстaтoчни срeдствa зa живoт пoрaди oкoлнoсти штo сe нaдвoр oд нeгoвaтa кoнтрoлa. 2. Нa мajкитe и нa дeцaтa им припaѓaaт пoсeбнa грижa и пoмoш. Ситe дeцa, бeз oглeд нa тoa дaли сe вoнбрaчни или нe, ќe ja уживaaт истaтa сoциjaлнa зaштитa. Члeн Сeкoj имa прaвo нa oбрaзoвaниe. Oбрaзoвaниeтo ќe бидe бeсплaтнo, бaрeм нa нивo нa oснoвнo oбрaзoвaниe. Oснoвнoтo oбрaзoвaниe ќe бидe зaдoлжитeлнo. Texничкoтo и стручнoтo oбрaзoвaниe ќe бидaт oпштo дoстaпни, a пристaпoт кoн висoкoтo oбрaзoвaниe ќe бидe дoстaпнo зa ситe врз oснoвa нa зaслужeнитe oцeнки. 2. Oбрaзoвaниeтo ќe бидe нaсoчeнo кoн цeлoсниoт рaзвoj нa чoвeкoвaтa личнoст и кoн зajaкнувaњe и пoчитувaњe нa чoвeкoвитe прaвa и oснoвни слoбoди. Сo нeгo ќe сe унaпрeдувa рaзбирaњeтo, тoлeрaнциjaтa и приjaтeлствoтo мeѓу ситe нaрoди, рaсни и рeлигиoзни групи и ќe сe унaпрeдувaaт aктивнoститe нa Oбeдинeтитe нaции зa oдржувaњe нa мирoт. 3. Рoдитeлитe имaaт првeнствeнo прaвo дa гo избeрaт видoт нa oбрaзoвaниeтo штo ќe им бидe дaдeнo нa нивнитe дeцa. 14/15

31 ЛИСТ ЗА РАБОТА: УНИВEРЗAЛНA ДEKЛAРAЦИJA ЗA ЧOВEKOВИTE ПРAВA - 7 Усвoeнa и oбjaвeнa вo Рeзoлуциjaтa 217 A(III), oд 10 дeкeмври 1948 гoдинa, нa Γeнeрaлнoтo сoбрaниe... ПРEAMБУЛA (извадок) Бидejќи признaвaњeтo нa врoдeнoтo дoстoинствo, и нa eднaквитe и нeoтуѓиви прaвa нa ситe члeнoви нa чoвeштвoтo сe тeмeлитe нa слoбoдaтa, прaвдaтa и мирoт вo свeтoт; Бидejќи нeпoчитувaњeтo и oмaлoвaжувaњeтo нa чoвeкoвитe прaвa рeзултирaa сo вaрвaрски пoстaпки штo прeтстaвувaaт нaврeдa нa чoвeкoвaтa сoвeст и бидejќи сoздaвaњeтo нa свeт вo кoj луѓeтo ќe ja уживaaт слoбoдaтa нa гoвoр и убeдувaњe и ќe бидaт oслoбoдeни oд стрaвoт oд вojнa и сирoмaштиja, сe прoглaсувa кaкo нajгoлeм идeaл нa ситe луѓe; Бидejќи e суштeствeнo чoвeкoвитe прaвa дa бидaт зaштитeни сo зaкoн, a чoвeкoт дa нe бидe принудeн пoслeдeн излeз дa бaрa вo пoбунaтa прoтив тирaниjaтa и угнeтувaњeтo; Бидejќи зeмjитe-члeнки сe oбврзaa дa гo издигнувaaт унивeрзaлнoтo пoчитувaњe и слeдeњe нa чoвeкoвитe прaвa и слoбoди, вo сoрaбoткa сo Oбeдинeтитe нaции;... Сeгa, зaтoa, Γeнeрaлнoтo сoбрaниe јa прoглaсувa oвaa Унивeрзaлнa дeклaрaциja нa чoвeкoвитe прaвa кaкo oпшт стaндaрд, штo трeбa дa гo дoстигнaт ситe луѓe и нaции, и зa тaa цeл сeкoj пoeдинeц и сeкoj oргaн нa oпштeствoтo сeкoгaш, имajќи ja нa ум oвaa Дeклaрaциja, ќe сe стрeмaт прeку пoдучувaњe и oбрaзoвaниe дa гo прoмoвирaaт пoчитувaњeтo нa oвиe прaвa и слoбoди и...ќe oбeзбeдувaaт нивнo oпштo и eфикaснo признaвaњe и пoчитувaњe и мeѓу нaрoдитe нa зeмjитe-члeнки и мeѓу нaрoдитe нa тeритoриитe пoд нивнa jурисдикциja. Члeн Сeкoj имa прaвo слoбoднo дa учeствувa вo културниoт живoт нa зaeдницaтa, дa уживa вo умeтнoстa и дa гo спoдeлувa нaучниoт нaпрeдoк и нeгoвитe блaгoдати. 2. Сeкoj имa прaвo нa зaштитa нa мoрaлнитe и мaтeриjaлните интeрeси штo прoизлeгувaaт oд кoe и дa e нaучнo, литeрaтурнo или умeтничкo дeлo, чиj aвтoр e тoj. Члeн 28 Сeкoj имa прaвo нa oпштeствeн и мeѓунaрoдeн пoрeдoк, вo кoј прaвaтa и слoбoдитe нaвeдeни вo oвaa Дeклaрaциja мoжaт дa бидaт цeлoснo рeaлизирaни. Члeн Сeкoj имa дoлжнoсти кoн зaeдницaтa вo кoja eдинствeнo e вoзмoжeн слoбoдниoт и цeлoсeн рaзвoj нa нeгoвaтa личнoст. 2. При кoристeњeтo нa свoитe прaвa и слoбoди, сeкoj чoвeк ќe пoдлeжи сaмo нa тaкви oгрaничувaњa, кaкви штo сe oпрeдeлeни сo зaкoн, сo eдинствeнa цeл дa сe oсигурa дoлжнoтo признaвaњe и пoчитувaњe нa прaвaтa и слoбoдитe нa другитe и сo цeл дa сe зaдoвoлaт прeдмeтнитe бaрaњa вo врскa сo мoрaлoт, jaвниoт рeд и oпштaтa блaгoсостojбa вo eднo дeмoкрaтскo oпштeствo. 3. Oвиe прaвa и слoбoди вo ниту eдeн случaj нe мoжaт дa бидaт кoристeни нa нaчин штo e спрoтивeн нa цeлитe и принципитe нa Oбeдинeтитe нaции. Члeн 30 Ниeднa oдрeдбa oд oвaa Дeклaрaциja нe мoжe дa сe тoлкувa, кaкo и дa дaвa кaквo и дa e прaвo нa нeкoja држaвa, групaциja или пoeдинeц дa дejствувaaт или дa стoрaт нeкoj aкт сo цeл рушeњe нa прaвaтa или слoбoдитe прeдвидeни сo oвaa Дeклaрaциja.

32 ДЕВОЈКА- МОДЕЛ САД / 2011 / 77 Режија: Дејвид Редмон и Ешли Сабин //David Redmon & Ashley Sabin//

33 ЗА ФИЛМОТ: Малкумина кај нас би се изјасниле позитивно дека индустријата што произведува модели (манекени/манекенки) може да се нарече чиста и брутална трговија со луѓе. Паралелен свет што продава среќа, флерт, заводливост, удобност, а кој луѓето ги третира како предмети или најмногу како парче месо што носи добра заработувачка. Филмот ги следи приказните на една модна агентка и една тринаесетгодишна девојка од Новосибирск, која оди да работи како модел во Јапонија. Филмот е обид да се пренесе другата, помалку позната страна на таа приказна и да ги поврзе паралелните светови. КЛУЧНИ ПОИМИ: Модна индустрија, трговија со луѓе и деца, детски труд и искористување на децата ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Етика: Праведност: поттикнување и залагање за праведност во однесувањето со другите луѓе во животот и работата Граѓанско образование: 1. Детски права (Конвенција за правата на децата, особено член 32) 2. Женски права Социологија: Диференцијација по возраст (возрасна самосвест, критериуми за класификација по возраст) Вештини за живеење изборен: Модни трендови и модна индустрија (дебата за модата, трендовите на облекување и придобивките и штетите од модната индустрија денес) 2/3

34 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Модната индустрија во последните дваесетина години значително ги намали границите на прифатлива телесна тежина и возраст на моделите што ги ангажира, и тоа не за да претставува креации за тинејџери туку најчесто облека што е експлицитно наменета за возрасни. Таа граница е под законската граница од 16 или 18 години, означена како минимална возраст за работа во најголем број земји. Трендот на преслаби манекенки се појавува во 90-тите години од минатиот век, кога манекенката Кејт Мос го започнува таканаречениот хероин шик (heroin chic) стил. Како последица на тој тренд, сè почести се: нарушувањето во исхраната, булимијата и анорексијата, како кај лицата што работат во модната индустрија така и кај оние што се огледуваат во нив. За да можат да останат на сцената, моделите мора да ја одржуваат таа нереална слика за човековото тело. Во последните неколку години, особено откако неколку манекенки умираат поради последици предизвикани од анорексија, дел од модната индустрија почнува да се бори против овој тренд. Оваа борба ги поттикнува и државите што се лидери во модната индустрија да се вмешаат во регулирањето на телесната тежина на моделите. Така, модното шоу во Мадрид забранува ангажирање на модели што имаат индекс на телесна маса (BMI-Body mass index) под 18. На Миланската модна недела границата на БМИ-то е 18,5, што би значело дека девојка што е висока 175 сантиметри не смее да е полесна од 54 килограми. Но до каде креаторите на модните трендови се подготвени да одат во искористувањето и креативното поместување на овие граници зборува и фактот дека модното списание Вог на својата насловна страница неодамна објави фотографија на 10-годишно девојче во гламурозна и сексуализирана облека и поза што предизвика бурни реакции. Филмот Девојка-модел ни овозможува да влеземе во јапонската модна индустрија, која посебно ги фаворизира младите и слаби модели и ја спушта границата до неверојатни стандарди. Освен ова, тој тематизира и други ограничувања што се наметнуваат од страна на модната индустрија. Тој ни дава една поинаква слика за тоа што се крие зад таинствените, заводливи и привлечни лица на младите убавици од насловните страници на модните списанија. Таа слика е значително поразлична од онаа што вообичаено ја претставуваат телевизиите, снимајќи го процесот на создавање на една ревија. 1. Tрговијата со луѓе и деца Трговијата со луѓе е високо организиран криминал, кој годишно произведува 32 билиони долари профит. Овој феномен е познат и под терминот модерно ропство затоа што жртвите се држат во услови слични на ропство и се третираат како сопственост од страна на луѓето што ги купиле. Кај нас, покрај надлежните министерства, со проблемот на трговија со луѓе се занимава Националната комисија за борба против трговија со луѓе и илегална миграција и неколку граѓански организации, меѓу кои една од најактивните е невладината организација Стампер.

35 Под жртва на трговија со луѓе се подразбира секое лице кое претрпело штета, вклучувајќи физичка или ментална повреда, емотивно страдање, материјална загуба или друга повреда или загрозување на неговите основни слободи и права како последица на сторено кривично дело (член 122 од КЗ на РМ) (2008) Нашиот кривичен законик го регулира кривичното дело трговија со луѓе со член 418-а и 418-г трговија со малолетно лице. Жртва на трговијата со луѓе може да биде секој, без разлика на полот, возраста и социјалниот статус. Според оценките на ОН, во светот секоја година се тргува со 2 до 4 милиони луѓе, од кои повеќето се жени и деца. Меѓународната организација на трудот проценува дека секоја година до луѓе се жртви на трговија. Оваа бројка не ги вклучува жртвите на внатрешна трговија со луѓе (трговија со луѓе во границите на една земја). Според податоци, пак, од Стејт Департментот, 80% од жртвите на трговија со луѓе преку меѓународни граници се жени, а 70% од овие жени и девојки се предмет на продажба поради сексуално искористување. Трговците со луѓе се лица коишто во кој било дел од процесот на трговија со луѓе остваруваат добивка (материјална и/или нематеријална), употребувајќи измама, принуда или друг облик на присила. Трговците не се секогаш непознати лица, тие можат да бидат и членови на потесното семејство. Иако причините за трговија можат да бидат најразлични, најчесто посочувани се: проституција и други форми на сексуална експлоатација, порнографија, принудна работа и слугување, ропство, присилни бракови, принудна фертилизација (оплодување), незаконско посвојување и нему сличен однос, нелегално трансплантирање на делови од човечкото тело трговија со човечки органи, принудно вршење на разни видови криминални дејства и др. 1 Според Дополнителниот протокол за спречување и казнување на трговијата со луѓе, особено на жените и децата (2000), трговијата со деца е дефинирана како: врбување, превезување, премин преку граница и обезбедување на преноќевалиште или прифатилиште за детето заради негово искористување. Според дефиницијата на Меѓународната конвенција за правата на детето, за дете се смета секое лице на возраст под 18 години. Иако нема точни податоци за бројот на жртви, Меѓународната организација на трудот проценува дека годишно се тргува со 1,2 милиони деца низ светот. 2. Детски труд и искористување на децата Поимот детски труд често се дефинира како труд којшто на детето му ги одзема детството, неговите потенцијали и достоинство, што погубно дејствува врз неговиот физички и ментален развој. Детскиот труд е работа што е опасна и штетна за психофизичкиот, социјалниот и моралниот развој на детето и го спречува неговото образование, со тоа што го оневозможува да следи настава, го обврзува трајно да го напушти училиштето или бара следењето на наставата да се комбинира со прекумерно долга и тешка 1 Преземено и приспособено од: Training Manual to Fight Trafficking in Children for Labour, Sexual and other Forms of Exploitation: Understanding child trafficking 4/5

36 работа. Во најекстремните облици на неговото постоење, детскиот труд вклучува и: поробување на децата, одделување од нивното семејство, изложување на опасности и болести и/или оставање на децата на многу рана возраст на улица да се грижат сами за себе. Ова е чест случај во големите градови и метрополи. Надја, протагонистката во овој филм, го прекинува своето школување пред крајот на основното образование и оди да работи како модел во Јапонија. Таа е раздвоена од своето семејство и е препуштена сама на себе во непозната држава, чиј јазик не го разбира и не го зборува. За да добива ангажмани, се бара од неа да одржува неприродна телесна тежина. Ситуацијата во која се наоѓа Надја е јасно кршење на нејзиното човеково право дефинирано во членот 32 од Меѓународната конвенција за правата на детето, ратификувана од страна на 193 земји (меѓу кои и нашата земја): Детето има право на заштита од економско искористување и извршување на која било работа која е погубна за него, го попречува неговото образование и/или е штетна за неговото здравје, телесен, душевен, духовен, морален и социјален развој Модната индустрија и искористувањето и трговијата со деца Ако ги анализираме постапките и ситуацијата во која се наоѓа Надја разголено од идеалите што ги негува таа или нејзината мајка, ќе увидиме дека постапките и околностите се речиси исти со оние опишани во дефиницијата за трговија со деца. Сите елементи се тука: подведување од страна на модната агенција, пренесување преку граница во друга земја, оставање без заштита, како и економско искористување на малолетната Надја. Таа е брутално искористена од страна на модната индустрија, која ги глорификува младоста и невиното женско тело и ја претвора во основа за финансиско профитирање. Во филмот е прикажан целиот синџир на трговија со девојките: од сопственикот на модната агенција Тигран, кој се претставува себеси како спасител, преку модната агентка Ешли, која и самата некогашен модел работи како посредник, сè до малолетната жртва Надја. Ветувањето подобар живот преку вработување е најчест начин на кој трговците со луѓе доаѓаат до своите жртви, а преку должничките обврски, кои набрзо им ги наметнуваат на жртвите, ги држат во долготрајно ропство. И двата субјекта во филмот, и агентката и Надја, на свој начин се жртви на бруталната индустрија, која најчесто не прави ништо за да ги заштити своите вработени од можноста да бидат фрлени назад во реалноста не само без заработка туку и најчесто во долгови. 2 Преземено и приспособено од: Training Manual to Fight Trafficking in Children for Labour, Sexual and other Forms of Exploitation: Understanding child trafficking

37 АКТИВНОСТ: МОДЕЛИ ЗА ШТО? 90 >> ЦЕЛИ: Да ги информира учесниците за правилата што важат во модната индустрија Да ги поттикне на критичко промислување за посакуваните модели за идентификација Да ги информира и евентуално заштити од можни закани од сличен тип во понатамошниот живот Да ги освести дека трговијата со луѓе е реалност На долг рок, да придонесе во борбата против злоупотреба на детскиот труд, трговијата со луѓе, злоупотребите и манипулациите на модната индустрија Забелешка: Филмот трае 70 минути. Со самото тоа не е едноставен за примена на еден школски час. Се препорачува, доколку е можно, да се организира таканаречен блок час, односно споени два часа за време на кои ќе се изгледа филмот и ќе се изведат активностите. Сето ова не би требало да биде пречка во најголем број ситуации во неформалното образование. За овој филм, наставникот/наставничката треба добро да се подготви и да ги проучи дополнителните информации, за да може во разговорот со учениците да ги дополнува нивните одговори. Тоа се прави од една страна поради кусото време, а од друга страна затоа што се претпоставува дека многу нешта на учениците ќе им бидат или нејасни или барем далечни. >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (5 ) Се прави бура на идеи за тоа каков е животот на познатите модели и со кои сѐ удобности и убавини е исполнет нивниот живот. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ДЕВОЈКА-МОДЕЛ (70 ) 6/7

38 АКТИВНОСТ: МОДЕЛИ ЗА ШТО? 90 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (15 ) Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Какво е вашето општо доживување на филмот? Дали некогаш сте гледале нешто слично? Дали нешто навистина ве изненади или предизвика силни емоции? Што? Дали имаше нешто за што никогаш и не сте ни помислиле дека е можно да се случува во денешно време? За што ни зборува филмот? Што ѝ се случува на Надја? Низ што сѐ мораше таа да помине во филмот? Што сѐ ѝ беше ускратено во нејзиниот живот поради тоа што ѝ се случуваше? Сте слушнале ли за трговија со луѓе? Што е тоа, може ли заедно да направиме една наша дефиниција? Трговијата со деца е дефинирана како: врбување, превезување, премин преку граница и обезбедување на преноќевалиште или прифатилиште за детето заради негово искористување. Кои елементи од ова што е набројано ги има во филмот? Што мислите, дали ова може да се случи кај нас? На некое момче или девојче што вие го познавате? Според дефиницијата на Меѓународната конвенција за правата на детето, за дете се смета секое лице на возраст под 18 години. Иако нема точни податоци за бројот на жртвите, Меѓународната организација на трудот проценува дека годишно се тргува со 1,2 милиони деца низ светот. Дали ова ви звучи веројатно? Тоа го зборуваат фактите... Како можете вие да се заштитите од вакви несакани последици? Дали знаете какви сѐ приказни може некој да понуди за да врбува деца-робови? Како треба да се постапува во такви ситуации? Дали филмот ви ја смени сликата за животот на моделите? Дали би сакале да станете познати модели? Што би ѝ порачале на Надја од филмот?

39 ДРОНА И ЈАС Холандија / 2009 / 19 Режија: Кетрин Ван Кемпен //Catherine van Campen//

40 ЗА ФИЛМОТ: Дрона и јас е портрет на момчето Дрона, кој има аутизам. Ние го гледаме низ очите на Ајрун, неговиот постар брат, еден симпатичен двоен портрет, кој се формира пред нас од овие двајца браќа. Филмот е наградуван на многу врвни фестивали во светот и е дел од детската програма на фестивалот за креативен документарен филм: МакеДокс. Го погледнале илјадници деца од повеќе општини од Скопје. КЛУЧНИ ПОИМИ: Аутизам, инвалидитет, попреченост, дискриминација, стереотипи, предрасуди, инклузија, посебни потреби во образованието, развојни предизвици ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Граѓанско образование VII-VIII: повреда и заштита на човековите права, детски права, развојни права, дискриминација, стереотипи и предрасуди Етика: Универзални етички вредности, однесување спрема пријателите и другите луѓе, филозофски основи на етиката 2/3

41 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Терминот лице со инвалидитет означува лица со широк дијапазон на состојби и потешкотии, како интелектуални така и физички, осетни и психосоцијални, кои можат да бидат привремени или трајни. Можат да бидат предизвикани од болест, повреда или генетски отстапувања. Една од таквите состојби е и таканаречениот аутизам. 1. Општо за аутизмот Зборот аутизам доаѓа од латинското autos, што значи ЈАС или СУМ. Аутизмот претставува доживотна развојна состојба, која ги погаѓа комуникациите и односите со другите луѓе. Неодамна, широк ранг на асоцирани состојби беа поврзани со аутизмот, водејќи до термините аутистичен спектар и аутистичен континуум. Интересно е да се напомне дека аутизмот, како болест, најчесто го предизвикуваат проблеми во гастроинтестиналниот тракт, а се манифестира како психо-социјално нарушување. Како и да е, сите афектирани имаат тенденција да се прикажат со три заеднички карактеристики (познати како тријада на нарушувања): Потешкотии во говорот, јазикот и невербалната комуникација: Главен проблем не е дека детето не може да зборува (иако мал дел никогаш не го развиваат говорот), туку дека тие имаат потешкотии во комуницирањето. Потешкотии во социјалната интеракција: Луѓето, особено децата со аутизам често имаат потешкотии во започнувањето и одржувањето врски со врсници. Често се случува децата со аутизам добро да се поврзат со своите родители и оние што водат грижа за нив, но не и со другите деца. Ова е поради тоа што возрасните почесто можат да ги предвидат потребите на детето; Потешкотии со фантазијата и внатрешниот говор: Имагинарната игра (како што е преправањето дека куклата е бебе или играчката возило дека е вистинско возило) е многу важен дел од детскиот развој. Децата со аутизам ретко покажуваат имагинарна игра и како резултат на тоа нивниот развој е попречен. Луѓето со аутизам исто така имаат проблеми во разбирањето на чувствата на другите луѓе и во интерпретирањето на изразот на лицето. Воопшто, може да се каже дека лицата со аутизам во нашата средина се исклучени скоро до невидливост.

42 Дискриминација, стереотипи и предрасуди 2. Лицата со пречки ( инвалидитет ) во развојот чинат околу 10% од вкупното население во светот. Тие, иако во различна мера, во сите земји во светот се соочуваат со дискриминација и изолација. Многу луѓе се плашат од она што им изгледа необично или непознато и затоа често реагираат со резерва, сомнеж, а понекогаш дури и насилно спрема лицата чијшто изглед или однесување не спаѓа во рамките што е за нив очекувано и нормално, или посакувано, често веќе од најраното детство. Така, веќе меѓу децата чести се облиците на дискриминација, како што се: исклучување од групата (на пример: не му дозволуваат на детето со инвалидитет да се вклучи во играта) избегнување, вербално и физичко насилство, обраќање со погрдни имиња, исмејување и слично. Голем е бројот на закони и нормативи што се однесуваат на заштитата на правата на лицата со инвалидитет, а најважен документ е Конвенцијата за правата на лица со инвалидитет на ООН 1, чиј потписник е и нашата земја од 2011 година, по долгогодишна кампања на многу граѓански здруженија, како што е, на пример, ПОРАКА. 2 Според Конвенцијата, дискриминација на лица со инвалидитет е: секое разликување, исклучување или ограничување врз основа на инвалидност, чија цел или последица се намалување или поништување на признанија, укажување или користење на сите човекови права и основни слободи рамноправно со сите останати, на политичко, економско, социјално, културно, општествено и секое друго подрачје. Правото на слобода од дискриминација е едно од темелните човекови и детски права, затоа што дискриминацијата ги нарушува темелните принципи врз кои се засноваат човековите права: достоинство и еднаквост. Повеќето државни институции вклучуваат ставки за еднаквост на правата и забрана на дискриминација, па така и нашиот устав, како највисок правен и граѓански акт на нашата земја. Дискриминацијата најчесто е заснована врз незнаењето и немањето интерес да ги запознаеме другите, поинаквите од нас, врз упростени мислења и слики, односно врз негативни стереотипи и предрасуди. Предрасуди имаме кога мразиме, се плашиме или избегнуваме некого, нешто, од некакви особини или појави, без некоја рационална причина или претходно размислување. Тешко се надминуваат затоа што се базираат врз стереотипи. Стереотипите настануваат (оние што се однесуваат за луѓе) врз основа на однесувања и карактеристики на мал број претходни искуства со мал број претставници на конкретната група, за која неправедно се заклучува дека целата група (сите нејзини членови!) ги има истите (негативни) особини. Истовремено, стереотипите дејствуваат така што ги преценуваат разликите што постојат помеѓу групите, а ги потценуваат разликите што постојат во групите. Накусо, дејствуваат хомогенизирачки за сопствената група и ја третираат групата на другите исто така похомогено од она што 1 Документот на: 2 Републички центар за поддршка на лица со интелектуална попреченост ПОРАКА org.mk/poraka.aspx; види и Национален Совет на инвалидски организации на Македонија (НСИОМ) 4/5

43 таа навистина е. Тие ја изобличуваат реалноста затоа што имаат тенденција да ја прикажат поинаква од тоа што таа навистина е. На пример: многу луѓе веруваат дека лицата со инвалидитет не можат да придонесат во општеството со својата работа и дека тие заслужуваат сожалување затоа што се беспомошни и треба да се поправат, подобрат и слично. До неодамна, дефиницијата на инвалидитетот беше условена од таканаречениот медицински пристап, кој се заснова врз сфаќањето дека овие лица треба да бидат излечени, за да можат да се вклопат во општеството, или доколку тоа не е можно, да бидат изолирани од општеството со нивно згрижување во различни установи. Општеството, исто така, ги одржува механизмите за изолација на децата со инвалидитет, како што се таканаречените специјални училишта, кои порано беа сметани како најдобар начин да им се понудат најдобрите услови за учење и напредување, приспособени на децата со посебни потреби. Додека медицинскиот модел е базиран врз уверувањето дека лицето има хендикеп што треба да се отстрани, новиот, таканаречен социјален пристап вели дека хендикепот не е во лицето туку во средината и физичкото опкружување, кое е преполно со пречки поради кои овие лица не можат да ги развијат своите потенцијали до максимум. Затоа, наместо терминот лице со инвалидитет, се употребува терминот лице со пречки или со предизвици во развојот. Социјалниот модел истакнува дека општеството има обврска да се приспособи со отстранување на овие бариери насекаде каде што е тоа можно. Тоа подразбира воведување низа мерки што би ги зајакнале сите поединци да се развиваат и да живеат самостојно како полноправни членки на општеството, вклучувајќи ги можностите за образование и вработување.

44 Инклузија и инклузивно образование 3. Менувањето на стереотипите и подобрувањето на положбата на лицата со инвалидитет во општеството е долгорочен процес затоа што односите со лицата со инвалидитет се ограничени поради нивната изолација и исклучување. Поради тоа, инклузивното образование се смета за клучно за надминување на овие бариери и вклучување на лицата со посебни потреби во пошироката заедница. Од перспективата на општествениот пристап кон инвалидитетот, децата што припаѓаат на оваа општа категорија се сметаат за деца со посебни потреби, а општеството има обврска да одговори на овие потреби. Сѐ поголем број деца со посебни потреби се вклучуваат во редовната настава во јавните училишта, а наставата им е приспособена. Децата што пројавуваат некои од симптомите од аутистичниот спектар, исто така, се деца што имаат посебни потреби кога станува збор за воспитно-образовниот процес. Според некои проценки, процентот на деца со посебни потреби во воспитно-образовната димензија на нивниот развој во основните училишта изнесува околу 20%. Меѓу овие деца што сочинуваат една многу разнородна група, спаѓаат деца што се со интелектуални и/или емоционални предизвици, слепи и деца со оштетен вид, глуви и наглуви деца, деца со потешкотии во говорот, движењето, деца со нарушувања во однесувањето, со предизвици во учењето (како на пример, дислексија и дискалкулија), така и особено надарени деца. Нивниот идентитет во голема мера зависи од начинот на кој другите ги претставуваат и третираат и во согласност со тоа ги доживуваат и се однесуваат спрема нив. Доколку предвид се земат нивните индивидуални потреби, односно доколку процесот на учење и поучување се приспособи во однос на нивните потреби и способности, неретко овие деца постигнуваат многу добри резултати. Притоа, исто толку е важно да се работи и на предрасудите спрема овие лица, како во училиштата така и воопшто во општеството со вклучување на децата со посебни потреби во редовната настава. Тоа е едно од суштинските нивоа на инклузивното образование, за кое полека и нашето образование развива интерес. 6/7

45 АКТИВНОСТ: ЗА ШТО СОНУВАМЕ? 45 >> ЦЕЛИ: Да се долови секојдневјето на едно лице со аутизам Да се зголемат осетливоста и свесноста за лицата со пречки во развојот Да се освестат сопствените стремежи и евентуалните пречки во нивното остварување >> МАТЕРИЈАЛИ: > Прибор за пишување >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (7-10 ): Учесниците се делат во парови. Секој треба да размисли за себе и да сподели во парот за што сонува во животот, односно што би сакал-а да биде кога ќе порасне - која е неговата/нејзината најголема желба во животот? Потоа откако ќе споделат, треба да размислат заеднички за секој од парот и да споделат кои би биле евентуалните пречки во остварувањето на таа желба и како тие можат да се надминат. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ДРОНА И ЈАС (19 )

46 АКТИВНОСТ: ЗА ШТО СОНУВАМЕ? 45 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10-15 ) Како го доживеавте филмот? Кое е основното чувство во филмот? Како се чувствувавте ВИЕ додека го гледавте филмот? За што се зборува во филмот? Кој е Дрона? За што сонува тој? Од што боледува? (По ова прашање, може да се даде кусо објаснување за аутизмот.) Кои други прашања ги имате за аутизмот? Кој ни го раскажува филмот? (Од чија перспекива го гледаме Дрона?) Како му е на братот на Дрона? Дали има детство како најголем број деца? Зошто? Дали е тоа предност или недостаток за него? Што тој добива, а што губи со тоа што има брат-аутист? Што мислите, дали сонот на Дрона да биде шофер ќе се оствари? Зошто? Дали знаете некои други примери за луѓе од вашето опкружување што имаат некакви физички пречки во остварување на основните потреби? (Доколку се појават примери, замолете ги да не спомнуваат имиња, туку да дадат општ опис на ситуацијата и поставете прашања до сите врз основа на примерите.) Како нашето општество ги третира луѓето со одредени пречки во развојот? Дали таквите луѓе баш никако не можат да придонесат во општеството? Како можат да придонесат луѓе со различен хендикеп? Дали таквите деца можат да посетуваат редовна настава? Зошто? Кои се вашите соништа? Што ве спречува во нивното остварување? >> АКТИВНОСТ ЗА КРАЈ (3-5 ) Сите работат индивидуално: на лист хартија си ја запишуваат животната желба сонот што сакаат да го остварат. Го запишуваат и актуелниот датум. Си пишуваат писмо себеси за 10 години, за што мечтаеле и што треба да направат за да го исполнат својот животен сон. Им се советува да си ги сочуваат писмата и да ги отворат по подолг период. 8/9

47 АКТИВНОСТ: ЖЕЛБИТЕ ПУЛСИРААТ СО СОПСТВЕН РИТАМ 90 >> ЦЕЛИ: Да се долови секојдневјето на едно лице со аутизам Да се зголемат осетливоста и свесноста за лицата со пречки во развојот Да се стекне увид во социјалните и системските ограничувања со кои се сретнуваат лицата со различен хендикеп Да се освестат сопствените стремежи и евентуалните пречки во нивното остварување >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: РИТМИЧКИ ВЕЖБИ А, Б и В >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (10+ ): Учесниците се делат во парови. Секој треба да размисли за себе и да сподели во парот за што сонува во животот, односно што би сакал-а да биде кога ќе порасне - која е неговата-нејзината најголема желба во животот? Потоа, откако ќе споделат, треба да размислат заеднички за секој од парот и да споделат кои би биле евентуалните пречки во остварувањето на таа желба и како тие можат да се надминат. >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ (25-30 ): Учесниците се делат во четири групи. Двете групи добиваат верзија од листот за работа: Ритмички вежби А, третата група го добива листот за работа: Ритмички вежби Б и четвртата група листот за работа: Ритмички вежби В. Групите имаат 15 минути за да ја завршат добиената задача. Откако ќе завршат, се повикуваат да го изведат сработеното.

48 АКТИВНОСТ: ЖЕЛБИТЕ ПУЛСИРААТ СО СОПСТВЕН РИТАМ 90 >> ДИСКУСИЈА (10 ): Дали можеме да речеме дека некои групи беа поуспешни од некои други? Кои? Зошто? Како се чувствувавте додека требаше да ги извежбате задачите? Како се чувствувавте додека ги слушавте другите како го покажуваат сработеното? Зошто? Имаше ли нешто што ви ја попречуваше работата? Што? Дали тоа беше случај кај сите групи? Кои сѐ пречки ги имавте во вашата работа? (Особено за групите Б и В.) Сметате ли дека постојат деца/луѓе што во секојдневното живеење се соочуваат со вакви пречки? Можете ли да наведете примери? Сеедно ли е дали некој има добар слух или оштетен слух доколку треба да се вежба ритам од овој тип? Дали од лице со оштетен слух воопшто може да се бара вакво нешто? Дали може да го извежба ритамот? (СЕКАКО ДЕКА МОЖЕ). Дали ќе му е потребна поголема помош и поддршка? Доколку имаме такво дете, дали би го прифатиле во вашата група? Какви се можни пречки во развојот можеме да наброиме? Дали таквите лица треба да посетуваат редовна настава? Зошто? Во филмот што следи можеме да погледнеме какви се стремежи и пречки се соочуваат Дрона и неговиот брат. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ДРОНА И ЈАС (19 ) 10/11

49 АКТИВНОСТ: ЖЕЛБИТЕ ПУЛСИРААТ СО СОПСТВЕН РИТАМ 90 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10-15 ) Како го доживеавте филмот? Кое е основното чувство во филмот? Како се чувствувавте ВИЕ додека го гледавте филмот? За што се зборува во филмот? Кој е Дрона? За што сонува тој? Од што боледува? (По ова прашање, може да се даде кусо објаснување за аутизмот.) Кои други прашања ги имате за аутизмот? Кој ни го раскажува филмот? (Од чија перспектива го гледаме Дрона?) Како му е на братот на Дрона? Дали има детство како најголем број деца? Зошто? Дали е тоа предност или недостаток за него? Што тој добива, а што губи со тоа што има брат-аутист? Што мислите, дали сонот на Дрона да биде шофер ќе се оствари? Зошто? Дали ви недостасуваше боја во филмот? Што мислите, зошто е снимен црнобел? Дали знаете некои други примери за луѓе од вашето опкружување, кои имаат некакви физички пречки во остварувањето на основните потреби? (Доколку се појават примери, замолете ги да не спомнуваат имиња туку да дадат општ опис на ситуацијата и поставете прашања до сите врз основа на примерите.) Како нашето општество ги третира луѓето со одредени пречки во развојот? Дали таквите луѓе баш никако не можат да придонесат во општеството? Како можат да придонесуваат луѓе со различен хендикеп? Дали таквите деца можат да посетуваат редовна настава? Зошто? Кои се вашите соништа? Што ве спречува во нивното остварување? >> АКТИВНОСТ ЗА КРАЈ (5 ) Сите работат индивидуално: на лист хартија си ја запишуваат животната желбасонот што сакаат да го остварат. Го запишуваат и актуелниот датум. Си пишуваат писмо себеси за 10 години, за што мечтаеле и што треба да направат за да го исполнат својот животен сон. Им се советува да си ги сочуваат писмата и да ги отворат по подолг период.

50 ЛИСТ ЗА РАБОТА: РИТМИЧКИ ВЕЖБИ А Подолу имате една мелодија претставена со ноти. Ваша задача е да се договорите и сите да учествувате во подготовките за нејзината изведба и тоа секој од вас треба рамноправно да учествува во изведбата. Мелодијата треба да се изведе само со тропање, односно треба само да се запази нејзиниот ритам. Тоа може да биде плескање со рацете, тропање по клупа, по тетратки и слично. Внимавајте, добрата изведба се вреднува повеќе од просечната. Додека трае вежбањето, можете да побарате помош од наставникот/наставничката, да побарате објаснување за значењето на нотите и слично, но не смеете да комуницирате со другите групи. Пријатна работа. 12/13

51 ЛИСТ ЗА РАБОТА: РИТМИЧКИ ВЕЖБИ Б Подолу имате една мелодија претставена со ноти. Ваша задача е да се договорите и сите да учествувате во подготовките за нејзината изведба и тоа секој од вас треба рамноправно да учествува во изведбата. Мелодијата треба да се изведе само со тропање, односно треба само да се запази нејзиниот ритам. Онака како што вие го разбирате. Тоа може да биде плескање со рацете, тропање по клупа, по тетратки и слично. Внимавајте, добрата изведба се вреднува повеќе од просечната. Додека трае вежбањето, не смеете да комуницирате со другите групи. Имате право да побарате помош од наставникот/наставничката и тоа само на едно прашање во текот на целиот процес на вежбање. Притоа, тоа прашање можете да го напишете на лист, а меѓу себе можете да комуницирате САМО со пантомима. БЕЗ ЗБОРУВАЊЕ. Пријатна работа.

52 ЛИСТ ЗА РАБОТА: РИТМИЧКИ ВЕЖБИ В Подолу имате една мелодија претставена со ноти. Ваша задача е да се договорите и сите да учествувате во подготовките за нејзината изведба и тоа секој од вас треба рамноправно да учествува во изведбата. Мелодијата треба да се изведе само со тропање, односно треба само да се запази и извежба нејзиниот ритам. Онака како што вие го разбирате. Тоа може да биде плескање со рацете, тропање по клупа, по тетратки и слично. Внимавајте, добрата изведба се вреднува повеќе од просечната. Додека трае вежбањето, не смеете да комуницирате со другите групи. Имате право да побарате помош од наставникот/наставничката и тоа само на едно прашање во текот на целиот процес на вежбање. Додека работите, членови од вашата група треба исто така да: одредат кој ќе ја избрише таблата без разлика дали е чиста или не одредат кој ќе мора да мижи во рок од 3 минути одредат кој ќе треба да ги затне ушите во рок од 4 минути одредат кој ќе мора да седи смрзнат-а, да не зборува и мрда во рок од 2 минути одредат некој што ќе мрда нервозно со нозете цело време додека вежбате. Сите овие нешта мора во целост да се уважат за да може вашата задача да се смета за завршена и целата вежба да има смисла. Доколку нема доволен број членови во вашата група, некој може да добие и повеќе од една улога од горенаведените. Пријатна работа 14/15

53 ЗАКОНОТ НА РАЈТ САД / 2012 / 12 Режија: Зак Конкл //Zack Conkle//

54 ЗА ФИЛМОТ: Што е она што го разликува успешниот од помалку успешниот наставник? Што е разликата помеѓу добрите и лошите родители? Добрите и лошите луѓе? Господинот Рајт е едно луцидно суштество, кое умее да допре до суштината на нештата во својот микрокосмос. Филмот е едно емоционално патување низ неговото секојдневје и добар катализатор на внатрешните процеси и прашања што секој би си ги поставил по гледањето на овој филм. Филмот е инспиративен како за наставниците така и за сите други луѓе од најразлични професии и возрасти, затоа што го потенцира човечкото во луѓето. КЛУЧНИ ПОИМИ: Наставник, улогата на наставникот, учење и поучување, пристап, родителство, улогата на родител, основни човечки вредности, човечност, луцидност ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Граѓанско образование: човеково достоинство, детски права, право на образование Социологија: социјализација, агенси на социјализација, образование, современ живот и општествена организација Етика: морал, етика, етичко однесување, етичко расудување, основни вредности на заедничкото живеење, норми на однесување спрема себеси и спрема другите во заедницата. 2/3

55 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Зошто образование? Какво образование? 1. Можеме слободно да претпоставиме дека пренесувањето специфични знаења и вештини од еден на друг, од постари на помлади е во суштината на човековата култура и развој. Во последниве децении се направени бројни откритија во прилог на тоа дека такво пренесување вештини (и знаења?) е присутно не само кај луѓето туку и кај бројни животински видови. Во секој случај, пренесувањето клучни информации, сознанија, вештини и согледувања веројатно одиграло значајна улога во она што сега го знаеме како човечка култура, однесување и стадиум на развој на човечкиот род. Без можноста да учиме едни од други, веројатно степенот на цивилизациски развој на нашиот вид би бил многу понизок. На почетокот тоа биле основни нешта од кои зависел најелементарниот опстанок. Како што социјалниот аспект на животот станувал сѐ покомплексен, така растела и потребата за сѐ поширок спектар на вештини и знаења што биле потребни секоја единка да ги совлада, за да може успешно да се соочува со предизвиците во животот. Од најраната антика, кога животот на луѓето станал организиран на начин што е основа и на современиот живот, имаме сознанија дека, покрај неструктурираното пренесување на знаења и вештини од родителите и поширокото семејство, на младите овие знаења и вештини им ги пренесуваат и лица што професионално се занимаваат со тоа. Ги имаме првите облици на образовниот систем. Од кентаурот Хирон, кај кого учеле најпознатите херои од антиката, преку познатите и непознатите филозофи, до денешните образовни институции. Во различни периоди на човековиот развој, се претпоставувале различни очекувања од учителите, односно од образовниот систем. Од раната антика до викторијанско време, образованието било привилегија само на оние што можеле да си го дозволат, односно необразованите и неписмените биле огромно мнозинство. Во денешно време, во најголем дел од човековите заедници се согледува дека образованието е услов без кој не се може во комплексниот свет што нѐ опкружува. Сепак, од самиот почеток на спонтано пренесување на знаења и вештини до современите огромни системи на образование, на кои се посветуваат години и години од животот, суштината се сведува на исто - на оспособување на младите за подобро справување со предизвиците на животот во нивното опкружување. А тоа се правело на најразлични начини. Современите образовни текови теориски, претпоставуваат едно тотално или холистичко образование, односно третирање на најголемиот број подрачја на човековото живеење. Од основна писменост до најапстрактни задачи, од физичко воспитување до емоционална интелигенција. Наставникот се обидува да се постави што помалку во улога на авторитет, кој настапува од позиција на моќ, а сѐ повеќе како поттикнувач и развивач на детските потенцијали до нивните крајни граници. Сѐ уште во образовната практика, тоа не е секаде случај. И од најстаро време до денес, во огромна мера тоа зависело од наставникот, од неговиот пристап но и од неговата личност... Во филмот Законот на Рајт, гледаме како различни аспекти од личниот и професионалниот живот на еден човек се успешно усогласени со неговите лични потреби, сфаќања, темперамент и дух во една успешна приказна. На личен и професионален план.

56 Како да се достигнат наведените цели на образованието, во секоја училница и за секое дете? Според законот за основно образование, целите на основното воспитание и образование се 1 : стекнување општи и применливи знаења што се потребни во секојдневниот живот или за натамошно образование, хармоничен, интелектуален, емоционален и социјален развој на учениците соодветно со нивните способности, развивање на писменоста и способностите на учениците за разбирање, информирање и изразување на македонски јазик и неговото кирилско писмо, развивање на писменоста и способностите на учениците за разбирање, информирање и изразување, покрај на македонски јазик и неговото кирилско писмо, и на јазик и писмо на припадниците на заедниците кои зборуваат јазик различен од македонскиот јазик, развивање самодоверба и свест кај ученикот за сопствената индивидуалност и одговорност за своите постапки, воспитување за меѓусебна толеранција, соработка, почитување на различноста, основните човекови слободи и права, развивање свест кај учениците за припадност на Република Македонија и негување на сопствениот национален и културен идентитет, воспитување за општи културни и цивилизациски вредности, кои произлегуваат од светските традиции, усвојување општи и применливи знаења, кои овозможуваат самостојно креативно дејствување во општествената и природната околина и развивање способности за расудување и за изразување во уметноста и културните традиции, развивање на способности за истражување, експериментирање и решавање на проблеми, вклучување и водење грижа за развојот на учениците со посебни образовни потреби, развивање на надареноста на учениците во различни области и унапредување на здравиот начин на живеење и воспитување за преземање одговорност за сопственото здравје и за заштита на животната средина. Прашањето што посветените наставници секојдневно си го поставуваат парафразирано би гласело: како образовниот процес да тече адекватно и комотно за сите, како да произведува деца на кои им е поттикнат процесот на развој на нивните потенцијали до крајните индивидуални граници? 1 Закон за основно образование: 4/5

57 АКТИВНОСТ: ШТО Е ТОА ШТО ВРЕДИ (45 ) >> ЦЕЛИ: Да поттикне промислување за основните човечки вредности Да поттикне развивање на хумани ставови Да поттикне промислување на сопствените облици на однесување спрема блиските >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ: НИКОЈ НЕ Е СОВРШЕН (15 ) Учесниците се делат во 4 групи и секоја треба да работи на различна задача. Секоја група треба да се договори и да претстави пред другите кои се: карактеристиките на идеален наставник/чка карактеристиките на идеален родител карактеристиките на идеален пријател/ка карактеристиките на идеален партнер/ка (дечко/девојка; сопруг/сопруга). Откако ќе завршат со договарање, групите го претставуваат сработеното пред другите. Потоа им се поставуваат следниве прашања на сите: Дали е реално да се очекува дека постојат луѓе со такви особини? Колку секој од вас се обидува да биде таков пријател или партнер... таква личност? >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ ЗАКОНОТ НА РАЈТ (12 )

58 АКТИВНОСТ: ШТО Е ТОА ШТО ВРЕДИ (45 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10-15 ): Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? За што ни зборува филмот? Каков впечаток ви остави главниот лик? Што е различно кај него од мнозинството луѓе што ги познавате? Каков е тој човек? Кој е клучниот момент кога тој го надградува својот однос спрема сопственото дете? Дали, за да се биде таква личност, треба да се родиш како таква или можеш да се развиваш? Дали секој може да стане таква личност? Што научивме од филмот? 6/7

59 АКТИВНОСТ: ШТО Е ТОА ШТО ВРЕДИ (90 ) >> ЦЕЛИ: Да поттикне промислување за основните човечки вредности Да поттикне развивање на хумани ставови Да поттикне промислување на сопствените облици на однесување спрема блиските >> МАТЕРИЈАЛИ: Прибор за пишување Големи листови хартија (А3, хартија од блок, хамер, 4 парчиња) Боички, фломастери и слично >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ: НИКОЈ НЕ Е СОВРШЕН (30-40 ) Учесниците се делат во 4 групи и секоја треба да работи на различна задача. Секоја група треба да се договори да ги запише на хартија основните карактеристики на: идеален наставник/чка идеален родител идеален пријател/ка идеален партнер/ка (дечко/девојка; сопруг/сопруга). Откако ќе завршат со договарање, групите треба да се договорат како тоа накусо би го изглумиле пред другите и да поделат улоги. Важно е секој член од групата да учествува во глумењето. Откако ќе извежбаат, го претставуваат сработеното пред другите. Потоа им се поставуваат следниве прашања на сите: Дали е реално да се очекува дека постојат луѓе со такви особини? Колку секој од вас се обидува да биде таков пријател или партнер... таква личност? >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ ЗАКОНОТ НА РАЈТ (12 )

60 АКТИВНОСТ: ШТО Е ТОА ШТО ВРЕДИ (90 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10-15 ) Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? За што ни зборува филмот? Каков впечаток ви остави главниот лик? Што е различно кај него од мнозинството луѓе што ги познавате? Каков е тој човек? Кој е клучниот момент кога тој го менува (подобрува) својот однос спрема сопственото дете? Како се случило тоа? Што увидел и како? Дали, за да се биде таква личност, треба да се родиш како таква или можеш да се развиваш? Дали секој може да стане таква личност? Што научивме од филмот? >> РАБОТА ВО МАЛИ ГРУПИ (20-30 ): Учесниците се делат во 4 групи. Во групите треба заеднички да размислат и секој да даде повеќе идеи за да се одговорат следниве прашања (секоја група добива по едно прашање): Што јас лично можам да направам за да ги подобрам односите со пријателите? Што јас лично можам да направам за да ги подобрам односите со моите родители/старатели? Што јас лично можам да направам за да ги подобрам односите со наставниците? Што јас лично можам да направам за да созревам како личност? Откако ќе завршат со набројувањето на различни идеи, на големи листови хартија, со молив, пенкало, фломастер или боичка, секој треба да напише на својот дел од хартијата едно од нештата што ги слушнал/а и што му/ѝ изгледаат важни. (Се препорачува да се поттикнуваат да пишуваат во сите правци а не во редови, им се кажува дека прават своевиден постер.) Потоа секоја група го претставува сработеното. 8/9

61 ЗАТВОРЕНО ЗАРАДИ ОДРЖУВАЊЕ Шкотска / 2009 / 10 Режија: Адам Стафорд //Adam Stafford//

62 ЗА ФИЛМОТ: Алан Бисе, авторот на автобиографскиот текст според кој е снимен кусиот документарен филм Затворено заради оддржување е еден од најдобрите шкотски писатели од поновата генерација. Тој е воедно и наратор во филмот во кој се сеќава на искуствата од растењето во загадената индустриска зона во малиот шкотски град Фалкирк, на трауматичните случувања поврзани со неговиот татко и на искуството од работата во петрохемискиот погон. КЛУЧНИ ПОИМИ: Индустријализација, загадување на животната средина, работа и работнички права ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Социологија: 1. Економија, поделба на трудот; раст на специјализацијата; примарен, секундарен и терцијален сектор; автоматизација; синдикат; синдикат и индустриски конфликт; невработеност. 2. Екологија. 3. Производството на храна и екологијата. Граѓанско образование во VII-IX: 1. Социјални и економски права: право на работа, право на заштита при работа, право на напредување во работата, право на одмор и слободно време. 2. Еколошки права. Етика: Етика на здравјето, работните односи, екологијата. 2/3

63 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Фалкирк се наоѓа во централните низини на Шкотска, речиси на средина помеѓу двата најнаселени градови во земјата, Глазгов и Единбург. Градот се наоѓа на место на кое се спојуваат неколку канали, наречени Форт, Клајд и Унион, што било клучно за развојот на Фалкирк, како центар на тешката индустрија за железо и челик во периодот на индустриската револуција. Во XVIII и XIX век ова било центарот на индустријата на железо и челик. Источно се наоѓа гратчето Гранчмаут, чија економија денес целосно се базира врз огромната петрохемиска индустрија и е една од најголемите рафинерии за масла во Европа. Модерната петрохемиска индустрија во ова место ги има своите почетоци во далечната 1906 година, а првата рафинерија е отворена во 1924 година. Индустријализацијата, која почнала со индустриската револуција во Велика Британија во текот на XVIII и XIX век, на нашите простори поинтензивно почнала да се развива дури по Втората светска војна, а денес е во опаѓање. Воопштено, можеме да речеме дека тоа е медот на стопанскиот развој во кој доаѓа до промена на производствената структура под налетот на забрзаниот развој на индустријата. Во современите дефиниции за индустријализација, акцентот е ставен на нејзината водечка улога во остварувањето на економскиот и општествениот напредок. Сепак, индустријализацијата на западните земји во минатото и на неразвиените земји денес е водена од капиталистичката логика и нејзиниот учинок се мери со заработката, односно профитот, а не со општествениот напредок и развој, во смисла на зголемување на квалитетот на животот на сите луѓе и социјалната правда. Така, екологијата правото на здравје и здрава животна средина, но и работниците, нивната сигурност и нивните права, според овој вредносен систем, доаѓаат последни. Во филмот The shutdown е прикажано како таа логика на профитот влијае врз луѓето, работата и животната средина. Затворањето на петрохемискиот погон заради одржување и сигурност во целост е условено од предвидувањата за загуби во профитот. За да се намалат трошоците, се инсистира тоа да трае што пократко, што ги зголемува шансите за грешки, несреќи и загадување на околината. 1. Индустрија и загадување Со индустријализацијата почна и еден процес во кој човекот престана себеси да се гледа како составен дел од природата, еден дел од меѓузависниот систем и се самопостави себеси како нејзин апсолутен господар. Тоа доведе до ситуација во која планетата Земја се наоѓа на граница на еколошка катастрофа. Индустријализацијата е главен виновник за загадувањето на околината и нејзините ефекти се застрашувачки. Незамисливо огромни количини на отпадни материи во сите агрегатни состојби се испуштаат во природата, што дополнително го усложнува односот на човекот и природата. Нафтата и нафтените деривати, фосилните горива воопшто, се најголемите загадувачи. Петрохемикалиите се органски хемикалии кои се добиваат од нафтата и природниот гас и се од голема важност за индустријата воопшто. Петрохемијата е гранка на хемиската индустрија во која се одвива обработка на суровата нафта, природниот гас и алтернативните суровински ресурси (етан, пропан, метан, односно синтетички гас врз база

64 на јаглен) во хемиски деривати, кои во крајниот производен циклус стануваат компоненти на финалните индустриски производи. Некои од нив се пластични маси, ПВЦ, синтетички влакна, детергенти, гуми, бои и лакови, материјали за изолација, фармакохемикалии, вештачки ѓубрива, агрохемикалии и многу други секојдневни производи. Кога се зборува за рафинериското и петрохемиското производство, се зборува за огромни капацитети за обработка на суровата нафта што неретко опфаќаат илјадници квадратни метри земја. Често таквите постројки се сместени во близина на населени подрачја, каде што претставуваат зголемен ризик за здравјето на луѓето и живиот свет во околината, затоа што самиот процес подразбира испуштање на голем број различни хемикалии во околината, како во воздухот така и во водата и земјата. Големата бучава е секогаш присутна, а опасност претставуваат и можните пожари и експлозии. Доколку дојде до вакви попречувања во нивната работа, огромни количини загадувачи доаѓаат во контакт со околината и тоа не само со блиската околина туку најчесто загрозени се цели региони. Внимателност, почитување на законите, строга контрола на производството, редовно одржување на погоните, контрола и намалување на отпадните материјали што се испуштаат се од клучна важност за здравјето на луѓето и животната околина. Обврските на компаниите што потенцијално можат да ја загадуваат околината и на владите на земјите во кои таквите индустриски постројки се наоѓаат мора да ги гледаме и низ призмата на здравствените права и здравствената заштита и правата на здрава животна средина, која според Меѓународната повелба за економски и културни права од ги има секое човечко суштество, а обврска на државата е да им овозможи на граѓаните највисок можен стандард на здравје. Исто така, предвидува и подобрување на сите видови хигиена на средината и индустриска хигиена. Кога е во прашање зачувувањето на животната околина во нашата земја, повеќето релевантни информации за животната средина и нејзината заштита, закони, одредби, стратегии и слично, можете да ги добиете преку Македонскиот информативен центар за животна средина МИЦЖС, кој е сектор во рамките на Министерството за животна средина и просторно планирање. ( 2. Индустрија, работа и работнички права Индустријализацијата со себе донесе и огромни промени во начинот на живот но и во начинот на работа. Луѓето во потрага по работно место бидуваат истиснати од селата во градските индустриски центри, што доведе до голема урбанизација, описменување, раст на важноста на образованието и генерално до пораст на животниот стандард. Истовремено, индустријализацијата луѓето ги раздели од земјата и производството на храна за сопствени потреби и така ги направи потполно зависни од побарувачката на работна сила и способноста да ги продаваат својата работна сила и способност. За да се ублажат можните последици од ваквото уредување/ 1 4/5

65 устројство за луѓето кои од различни причини (деца, болни, стари) не се во состојба да работат, поставени се темелите на бесплатното образование и здравствена заштита, пензиско осигурување и социјална заштита воопшто. Денес, со оглед на тоа дека дел од луѓето живеат во држави во кои не можат да го уживаат правото на социјална заштита на начин кој овозможува достоинствен живот, додека системот на социјална заштита во Европа бидува сè повеќе и повеќе на удар на капиталистичките барања на либералната пазарна економија, луѓето во потполност зависат од својата способност да најдат и да ја задржат работата. Технолошкиот напредок кон крајот на ХХ век доведе до сè поголема автоматизација на производството, како и до компјутеризација на активностите што порано ги извршувале луѓето. Тоа во целост ја смени улогата на луѓето во процесот на производство и ја намали потребата за човечка работна сила. Од друга страна, меѓународните корпорации кои ја поседуваат производната индустрија ги селат своите погони во неразвиените земји во кои индустријализацијата штотуку започнала затоа што таму човечката работна сила е многу евтина, а државите немаат интерес или се преслаби да ги штитат работничките права. Па така, корпорациите не се обврзани на работниците да им ги исплаќаат социјалните давачки, здравствено и пензиско осигурување и да обезбедат пристојни и достоинствени услови за работа. Така, невработеноста и во индустриски развиените западни земји сè повеќе расте, а работниците живеат во страв за сопствената работа и егзистенција, па неретко се согласуваат на услови за работа што не се во согласност со меѓународно признатите работнички права. Работничките права се дефинирани со низа меѓународни конвенции и договори, а најважна е, секако, гореспоменатата Меѓународна повелба за економски и културни права од 1966, чија потписничка е и Република Македонија. Секоја држава, според овие одредби, има обврска да постигне целосна вработеност, за на секое работоспособно лице да му овозможи услови за вработување, кои подразбираат: праведни плати и еднаков надоместок за иста работа и вредности, достоинствен живот за работниците и нивните семејства, сигурни и здрави работни услови, минимум и максимум работни саати, загарантиран одмор и годишен одмор, слободно време, разумно намалување на работните саати, повремени неплатени работни денови. Дали овие права се почитуваат во услови на работа во кои човек работи 12 часа, спие, работи, спие... како што Алан Бисе впечатливо ги опишува работните услови на својот татко во филмот... во услови во кои профитот е поважен и поценет од здравјето и животите на работниците и луѓето што живеат околу постројките? Во 2008 година, 1200 работници во рафинерија за нафта во Гранчмаут стапија во дводневен штрајк борејќи се против намалениот износ што компанијата им го уплаќала на име на пензиското осигурување. Тоа било првпат по седумдесет години да биде прекинато производството на нафта поради незадоволство на работниците. Важно е да се нагласи дека во минатиот систем улогата на работничките синдикати беше неспоредливо поголема од онаа што тие ја имаат од 90-тите години на минатиот век па наваму. Една од првите мерки што либералниот капитализам, кој дојде на местото на социјализмот, суптилно ги презеде е потполно раскринкување на улогата и единството на синдикалните организации.

66 АКТИВНОСТ: ЧОВЕЧКА ФАБРИКА 45 >> ЦЕЛИ: Да стекне увид во работните односи во либерално-капиталистичкото општествено уредување Да се долови слика за основните интереси на големите корпорации Да се промисли концептот на работничките права Да се увиди дел од последиците на индустријата врз животната средина и здравјето на луѓето >> МАТЕРИЈАЛИ: > Хартија и прибор за пишување >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (5-10 ): Со учесниците се прави листа на идеи, кои се индустриски капацитети во нивното место, околина или во регионот на кои можат да се сетат, а кои вработуваат релативно голем број луѓе и се можна закана за здравјето на луѓето и животната средина. Откако ќе се исцрпат идеите, се дискутираат сите нешта што се запишани на листата. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ЗАТВОРЕНО ЗАРАДИ ОДРЖУВАЊЕ (10 ) Пред самата проекција се препорачува да им се каже на учесниците дека нараторот на филмот е познат шкотски писател, Алан Бисе, кој е и автор на автобиографскиот текст врз база на кој е сниман филмот. >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (2-3 ) Како го доживеавте филмот? Како ја доживеавте атмосферата на филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? 6/7

67 АКТИВНОСТ: ЧОВЕЧКА ФАБРИКА 45 >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ (10-15 ): Учесниците се делат во четири групи. Имаат десетина минути, секоја група работи на една од зададениве задачи: Каква е положбата на работниците во фабриката? Какви се последиците на фабриката врз околината? Какви се последиците на фабриката врз животот и здравјето на луѓето? Кои права се прекршуваат со таквото работење на фабриката? Откако ќе завршат со работа, групите ја претставуваат својата работа пред другите учесници. >> ДИСКУСИЈА (10-15 ): Кои се основните пораки во филмот? Кои се основните проблеми што ни ги пренесува филмот? Кои постапки во филмот според вас беа неправедни? Зошто? Кој беше главниот интерес на сопствениците на фабриката? Во колкава мера се грижеа за работниците и за животната околина? Каква беше положбата на работниците? Што би направиле вие доколку би биле во позицијата на еден од тие работници? Какви животни можности имаат децата на таквите работници? Кое е нивното најверојатно идно занимање? Зошто? Кои можности на избор би ги имале во таква ситуација? Кој би можел да ви помогне во таква ситуација? Кои беа последиците од индустријата врз животната околина и врз здравјето на луѓето? Можеме ли да најдеме соодветни слични примери во нашето опкружување за некои од проблемите што се нагласени во филмот? Кои? Во кои аспекти се слични тие? Како се одразува ограничувањето на некои права врз сиромаштијата на подолг рок? Зошто? Што може обичен човек да направи за да ја подобри таквата ситуација? Што би кажале за крај околу вашите доживувања за филмот и целокупната работа денес?

68 АКТИВНОСТ: ЧОВЕЧКА ФАБРИКА 90 >> ЦЕЛИ: Да стекне увид во работните односи во либерално-капиталистичкото општествено уредување Да се долови слика за основните интереси на големите корпорации Да се промисли концептот на работничките права Да се увиди дел од последиците на индустријата врз животната средина и здравјето на луѓето Да се увидат комплексноста на односите во современото општество и малата можност за избор, како и подредената позиција на обичниот работник во современото општество >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: РАБОТОДАВЦИ > ЛИСТ ЗА РАБОТА: КОНКУРС ЗА ВРАБОТУВАЊЕ >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ (35+ ): Се бараат тројца доброволци од учесниците. Потоа другите учесници се делат на мали групи од по три-четворица. Им се објаснува дека доброволците имаат одредена улога, која ќе ја прочитаат од листот за работа: работодавци, а другите треба да постапат според она што ќе им го кажат тие. Потоа на доброволците им се дава листот за работа. Еден од нив им го чита на другите. Во одреден момент, на малите групи треба да им се даде листот за работа: конкурс за вработување. Откако групите ќе завршат со првиот круг, работодавците им доделуваат по три поени за секое право од кое ќе се откажат. Потоа се оди на нов круг, сè додека има групи што се подготвени да се откажуваат од некое право. На крајот, работодавците избираат победничка група врз основа на тоа кој има најголем број поени. На победниците им се дава аплауз. 8/9

69 АКТИВНОСТ: ЧОВЕЧКА ФАБРИКА 90 >> ДИСКУСИЈА (10 ) Како ви беше за време на оваа активност? Дали ви беше лесно да се откажете од некои права? Од кои? Зошто? Дали ви беше тешко да се откажете од некои права? Од кои? Зошто? Дали победниците навистина се победници доколку ова би се случувало во реалниот живот? Зошто? Какви последици би имале работниците доколку работат под такви услови под кои вие прифативте? >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: ЗАТВОРЕНО ЗАРАДИ ОДРЖУВАЊЕ (10 ) Пред самата проекција се препорачува да им се каже на учесниците дека нараторот на филмот е познат шкотски писател, Алан Бисе, кој е и автор на автобиографскиот текст врз база на кој е сниман филмот. >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ (10-15 ): Учесниците се делат во четири групи. Имаат десетина минути, секоја група работи на една од зададениве задачи: Каква е положбата на работниците во фабриката? Какви се последиците на фабриката врз околината? Какви се последиците на фабриката врз животот и здравјето на луѓето? Кои права се прекршуваат со таквото работење на фабриката? Откако ќе завршат со работа, групите ја претставуваат својата работа пред другите учесници.

70 АКТИВНОСТ: ЧОВЕЧКА ФАБРИКА 90 >> ДИСКУСИЈА (10-15 ): Кои се основните пораки во филмот? Кои се основните проблеми што ни ги пренесува филмот? Кои постапки во филмот според вас беа неправедни? Зошто? Кој беше главниот интерес на сопствениците на фабриката? Во колкава мера се грижеа за работниците и за животната околина? Каква беше положбата на работниците? Што би направиле вие доколку би биле во позицијата на еден од тие работници? Наоѓате ли сличности во филмот и во она што го работевме на почетокот? Кои? Какви животни можности имаат децата на таквите работници? Кое е нивното најверојатно идно занимање? Зошто? Кои можности на избор би ги имале во таква ситуација? Кој би можел да ви помогне во таква ситуација? Кои беа последиците од индустријата по животната околина и по здравјето на луѓето? Можеме ли да најдеме соодветни слични примери во нашето опкружување за некои од проблемите што се нагласени во филмот? Кои? Во кои аспекти се слични тие? Што може обичен човек да направи за да ја подобри таквата ситуација? Што би кажале за крај околу вашите доживувања за филмот и целокупната работа денес? 10/11

71 ЛИСТ ЗА РАБОТА: РАБОТОДАВЦИ > Прочитајте им го следниов текст на другите учесници: Здраво, Ние сме познатата меѓународна компанија која се занимава со производство на пијалаци, грисини и додатоци во исхраната Мек Кола. Имаме потреба од изградба на нова фабрика во некоја од неразвиените или земјите во развој. Затоа што, како што и самите знаете, во светот владее економска криза, луѓето сè помалку трошат на нешта што се надвор од нивните основни потреби, така што нашата компанија мора да работи со минимум трошоци, за да може да остане профитабилна и да опстане на пазарот. Така, стотици илјади луѓе од целиот свет ќе продолжат да ги хранат своите семејства со платата што ја заработуваат кај нас. Затоа ние сме пред голема дилема, каде да ја изградиме новата фабрика. Од сè најважно ни е да имаме што помалку трошоци и да имаме посветени работници. Вие сте претставници на различни земји од светот. Сами изберете си име на својата земја што ќе ја претставувате. Сега ќе добиете еден лист на кој се напишани работничките права. Ние ќе ја избереме онаа земја, која е спремна на разбирање за кризата во која сите се наоѓаме и во неа ќе ја изградиме нашата фабрика, во која ќе најдат работа барем три илјади луѓе. Погледнете го листот што ќе го добиете и договорете се од кои права вие како работници и претставници на својата земја би се откажале, за да можеме да ги намалиме нашите трошоци и да ве избереме токму вас. Нека победат најдобрите!!! > Текстот понатаму не им се чита на сите туку е за ВАС. > (одговорното лице дава по еден лист за работа: конкурс за вработување на секоја група). На лист хартија или на табла направите онолку колони колку што има групи. Под нив нека има барем седум редови што ќе ги пополнувате. Ќе ги означите земјите што групите ги претставуваат. За секое право од кое ќе се откажат, дадете три поени. Во следната рунда направете го истото тоа за нови права од кои групите ќе се откажат, во нов ред, додадете нови поени. Откако ќе заврши еден круг, прашајте дали некои групи се подготвени да се откажат од уште некое право, за да можат да се вработат и дајте им можност за нова рунда. На крајот, откако рундите ќе завршат, соберете ги поените на сите, прогласете ги победниците и дајте им аплауз.

72 ЛИСТ ЗА РАБОТА: КОНКУРС ЗА ВРАБОТУВАЊЕ > ПАУЗА ЗА РУЧЕК > БЕЗБЕДНОСНИ СТАНДАРДИ > ПАУЗА ЗА ТОАЛЕТ > ЗДРАВСТВЕНО ОСИГУРУВАЊЕ > ПЛАТЕНА ПРЕКУВРЕМЕНА РАБОТА > МОЖНОСТ ДА СЕ ОДИ НА БОЛЕДУВАЊЕ > ЗАГАРАНТИРАН ГОДИШЕН ОДМОР > ПОРОДИЛНО ОТСУСТВО ЗА МАЈКАТА > ПОРОДИЛНО ОТСУСТВО ЗА ТАТКОТО > МОЖНОСТ ЗА ОРГАНИЗИРАЊЕ ВО СИНДИКАТИ > ЖИВОТНО ОСИГУРУВАЊЕ > ПЕНЗИСКО ОСИГУРУВАЊЕ > ОСНОВНА ХИГИЕНА НА РАБОТНОТО МЕСТО > ПЛАТЕН ПРЕВОЗ ДО РАБОТНОТО МЕСТО > ОБЕЗБЕДЕН ТОПОЛ ОБРОК > МОЖНОСТ ДА СЕ ЗЕМЕ СЛОБОДЕН ДЕН > НЕРАБОТЕЊЕ ЗА ВИКЕНД > НЕРАБОТЕЊЕ ВО ТРИ СМЕНИ > ЗАГАРАНТИРАН МИНИМУМ ЛИЧЕН ДОХОД > ЗАГАРАНТИРАН РОК ЗА ИСПЛАТА НА ЛИЧЕН ДОХОД 12/13

73 КУСА ИСТОРИЈА НА ЏОН БАЛДЕСАРИ ТУЛИБУ ДИБУ ДАУЧУ САД / 2012 / 6 Бугарија / 2008 / 4 Режија: Хенри Џуст и Ариел Шулман Режија: Борис Десподов //Henry Joost & Ariel Schulman// //Boris Despodov//

74 ЗА ФИЛМОВИТЕ: > КУСА ИСТОРИЈА НА ЏОН БАЛДЕСАРИ No more boring art! или Долу здодевната уметност! е мантрата на Џон Балдесари, на (не)познатиот американски уметник од 1971 година. Овој концептуален уметник, дури и да не е највлијателниот од сите за кои никогаш не сте слушнале, сигурно е највисок во раст. Кусиот експериментален документарен филм ни прикажува низа од такви детали од неговиот живот и дела, вклучувајќи и тривијални детали како што е неговата лозинка за безжичен интернет, која бестрашно ја дели со јавноста. Том Вејтс, музичар со единствен глас и изведби, кој и без многу видеоспотови, присуства на топ-листите, постојано е на турнеи и има огромен број обожаватели, бил првиот избор на Балдесари за наратор во филмот. Има сјаен глас, рекол стариот Балдесари, а другото е Куса историја на Џон Балдесари... > ТУЛИБУ ДИБУ ДАУЧУ Кој би помислил дека настапот на Валентина Хасан на аудиција за бугарската верзија на американскиот Идол со песната Без тебе ( Without you ), која оригинално ја изведува денес починатата ѕвезда Витни Хјустон, ќе стане хит број еден во земјата? Снимката на која младата Валентина покажува неверојатен недостаток на музички талент и познавање на англиски јазик на You Tube за неколку месеци ја виделе повеќе од 17 милиони луѓе. Интересниот фонетски превод на текстот на песната го привлекол вниманието на младите луѓе ширум светот, резултирајќи со лавина препеви што се исто така објавени на You Tube. Кусиот експериментален документарец, направен од делови од снимки од You Tube, кои настанале по нејзиниот настап, ни ги покажува сјајот и бедата на достапноста, влијанието и реакцијата на поп културата и кичот. КЛУЧНИ ПОИМИ: Уметност, популарна култура, масовни медиуми, критичко мислење, медиумска писменост, образование за медиуми ФИЛМОВИТЕ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТАТ ВО: На часовите по социологија, за објаснување на поимот на културата, во наставата по македонски јазик, за воведен разговор за медиумска писменост или по ликовна култура (уметност, кич, историја на уметност), музичко образование, странски јазици. 2/3

75 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Веројатноста дека младите денес ќе се заинтересираат за навистина вредни естетски уметнички остварувања наспроти евтината забава може да се илустрира со бројот на кликови што ги добил експерименталниот филм за Балдесари, наспроти видео снимката на настапот на Валентина Хасан на бугарскиот Идол. Настапот на младата и крајно неталентирана Валентина го виделе околу 17 милиони луѓе, додека естетски извонредниот и навистина оригинален кус експериментален документарен филм за Балдесари, уметникот што целиот живот го посветил на концептуалната уметност и на борбата против здодевноста и неоригиналноста, на истиот интернет канал го виделе околу 432 илјади луѓе. Тоа секако не значи дека вон доменот на масовните медиуми Балдесари е помалку познат од Валентина Хасан. Неговите изложби ширум светот ги виделе сигурно многу повеќе луѓе, а неговата работа инспирирала голем број врвни светски уметници како Синди Шерман и Барбара Кругер, уште во седумдесеттите години на дваесеттиот век. Но, тоа и е еден од симптомите на консумација на популарната култура по пат на масовните медиуми. 1. Популарната култура и масовните медиуми Културата, како феномен што постојано се менува, е тешко да се дефинира, а популарната култура уште потешко. Уредниците на една збирка текстови за односот на популарната култура и медиумите и нивните врски со образованието и образовните процеси: Промислување на популарната култура и медиумите, не наведуваат дека терминот популарна култура може да се употреби и да ги опише и културните производи како што е албумот Трилер, на Мајкл Џексон, кој е или бил омилен на огромен број луѓе. Исто така, популарната култура често се употребува за нешта што се многу популарни, познати, но се сметаат за помалку софистицирани и припаѓаат на она што е познато како ниска култура, што нема никаква естетска вредност, заглупува или служи за проста забава. На крајот, терминот популарна култура се користи и како синоним за потрошувачката култура, она што е произведено за масовна потрошувачка, како што се цртаните филмови на Дизни и играчките што ги следат, или дури и производите на Мекдоналдс. 1 Масовните медиуми играат најважна улога во креирањето на популарната култура, но исто така тие масовни медиуми се и дел од популарната култура. Додека медиумите порано подразбираа весници, книги и списанија, денес кога зборуваме за медиуми мислиме на масовни медиуми, кои претставуваат неразделен дел од секојдневјето на децата и младите: телевизија и интернет, а особено социјалните мрежи и сличните феномени.. Медиумите денес имаат клучна улога во ширењето информации, особено новите медиуми, кои овозможуваат брзо споделување и ширење на информациите практично за сѐ што нѐ интересира и не нѐ интересира, шират 1 Marshall, Elizabeth and Özlem Sensoy. Introduction, in Rethinking Popular Culture and Media, rethinking schools,

76 знаење но и незнаење, дезинформации поради елементарна неписменост или манипулирање. 2 Медиумите во служба на корпорациите и профитите, низ рекламирање на разни реални содржини, манипулираат со младите (и не само со младите) и наметнуваат еден стил на живеење како единствено исправен, а тоа е ставот според кој добар живот е исто што и поседување на што повеќе пари и материјални добра, луѓе што се вредни да им се обрне внимание се само оние што се вклопуваат во естетските стереотипи на козметичката, модната и фармаколошката индустрија. Вредностите што најчесто ги промовираат се вредностите на консумеризмот и натпреварувањето, забава а не образование, кич а не уметност. Во периодот во кој се подготвува прирачникот (јули 2013 година), медиумите излегуват со следнава информација: Просечното време што едно лице од нашата земја го поминува пред телевизор е 4 часа и 34 минути дневно. Според комитетот на Интернешенал маркетинг, од 38 држави во светот, нашата земја е на високото трето место по гледање телевизија. На врвот се Србите, со најдолго време поминато пред ТВ екраните дневно, а пред нас се и Американците, кои гледаат само две минути повеќе телевизија од нас. Кај нас најмалку сме гледале телевизија во 2008 година 260 минути. Потоа речиси секоја година минутажата растела. 2. Медиумите и образованието Медиумите во современите општества го покриваат речиси целиот проток на информации. Живееме во време во кое пристапот до информации има неизмерно значење, а информациите посредувани од медиумите неретко ни го одредуваат начинот на размислување, па и на живеење, позитивно но и негативно, доколку ги примаме тие информации некритички. Студијата што во 2010 година ја објави институтот Кајзер Фемили (Kaiser Family) наведува дека младите помеѓу 8 и 18 години поминуваат околу 7.5 часа дневно, секој ден во неделата, во консумирање на медиумски содржини, видео игри, интернет, телевизија и (електронски) книги. 3 Во земјите на Југоисточна Европа се спроведува првото големо истражување за младите и медиумите, чии носители се фондацијата Метаморфозис и Младинскиот образовен форум, а кое ќе покаже колку и како младите ги користат медиумите. 4 Се утврдило дека емитирањето и застапеноста на естетското и етичкото доживување кај младите консументи на програмите се две нај- 2 Повеќе кај: Miliša, Zlatko, Tolić Mirela i Nenad Vertovšek. Mediji i mladi: Prevencija ovisnosti o medijskoj manipulaciji, Sveučilišna knjižara, Zagreb, Generation M2: media in the lives of 8 to 18 year olds com/2013/01/8010.pdf 4 За истражувањето погледнете на: 4/5

77 загрижувачки појави, кои го следат пасивното примање на медиумските содржини. 5 Затоа е нужно кај младите да се развива и негува критичкото промислување на медиумските содржини. Популарната култура ја консумираат огромен број луѓе и во неа наоѓаат различни задоволства и вредности. Не може да се карактеризира исклучиво како добра или како лоша, како што ни влијанието на масовните медиуми врз младите не може да се окарактеризира исклучиво како добро или лошо. Треба да се биде свесен дека информациите и пораките посредувани преку масовните медиуми се исконструирани според пакетот на вредности и уверувања на оние што ги креираат и дека често се диктирани од желбите на оние што ги поседуваат медиумите заради остварување профит или заради промовирање на одредена идеологија. Затоа е важно да се употребуваат за анализа, да се разоткриваат и да се преиспитуваат нивните врски со секојдневниот живот. Да се разоткриваат значењата зад пораките и сликите што ги примаме преку медиумите и популарната култура, да се види на кој начин влијаат врз децата и младите, зошто се произведени, какви пораки им праќаат. Масовните медиуми така можат да станат и средство на отпор кон лошите страни на медиумите и популарната култура. Токму тука училиштето, наставниците и едукаторите можат и треба да имаат клучна улога. Училиштето и наставните планови и програми, процесите на учење и поучување не смеат да останат игнорантни во поглед на медиумите, кои децата и младите денес ги користат, не смеат да ги отфрлаат како безвредни, затоа што тие имаат и тоа какво влијание врз нив и претставуваат главен извор на информации и сознанија. Прашање е како наставниците да ги користат содржините од популарната култура посредувани преку медиумите, кои на учениците им се познати и можеби ги поседуваат/сакаат, а истовремено да развиваат аргументиран критички став на сметка на тие содржини, заедно со учениците? Одговорот се наоѓа во концептите на медиумско образование и медиумска писменост, кои се клучни за разоткривање на врските помеѓу медиумите и популарната култура и нивните врски со политиката и пазарот. Медиумското образование ги опфаќа сите теориски и практични образовни активности поврзани со медиумите. Советот на Европа (2000 год.) медиумското образование го дефинира како наставна практика, чија цел е развивање медиумска компетенција, сфатена како критички и разборит став спрема медиумите заради поттикнување на граѓаните, кои се способни сами да расудуваат врз основа на достапните информации. Тоа им овозможува вештина како да пристапат, односно пристап до потребните информации, нивна анализа и способност за идентификација на економските, политичките, социјалните и културните интереси што се наоѓаат зад нив. Медиумското образование може да биде воведено во наставните планови и програми како посебен школски предмет, но и како дел од многу други предмети како: јазици, околина, историја на уметност и ликовна култура, социологија и граѓанско образование. 5 Košir, Manca; Zgrabljić Rotar, Nada; Ranfl, Rajko. Život s medijima: priručnik o medijskom odgoju za roditelje, nastavnike i učitelje. Domn. Zagreb

78 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 45 >> ЦЕЛИ: Да се провоцира свесноста за квалитетот на медиумските производи Да се поттикне развој на критичко мислење и критички став спрема медиумските содржини Да се преиспитаат сопствените навики на консумирање медиумски содржини Да се промисли разликата меѓу уметноста и кичот Да се промисли сопствениот светоглед >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ... Забелешка: Како најуспешен пристап за доловување на клучните моменти од понудените филмови и активности, се предлага да се направат подготовки за половина од групата на почеток да го изгледа едниот филм, а другата половина од групата да го изгледа другиот филм. Ова е релативно лесно да се изведе во неформалното образование, а релативно потешко да се изведе во училиштата. Но, со оглед дека филмовите имаат навистина мала минутажа, ова е сепак можно да се изведе. Уште е подобро доколку се проектираат двата филма истовремено. Во училиште тоа може да се направи така што две одделенија на ист или различен наставен јазик ќе се поделат во две групи и во една училница/просторија ќе се проектира едниот, а во друга, другиот филм и слично. Важно е само лицето што ја води активноста тоа да го има предвид пред почетокот на активностите, за да може да обезбеди соодветна подготовка и/или поддршка од колегите. ДОКОЛКУ НАВИСТИНА НЕ СТЕ ВО МОЖНОСТ ТОА ДА ГО НАПРАВИТЕ, И ПОКРАЈ СИТЕ НАПОРИ, ТОГАШ ОДРЕДЕТЕ ЕДНА ГРУПА ШТО ЌЕ ГО ЗАСТАПУВА ЕДНИОТ, А ДРУГА ДРУГИОТ ФИЛМ, но во тој случај динамиката и квалитетот на увидите кај учесниците ќе бидат на пониско ниво. Ако е така, тогаш продлабочете ја дискусијата и прескокнете го делот за повторно, заедничко гледање на двата филма. 6/7

79 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 45 >> ПОДГОТОВКА (2 ): Групата се дели на две подгрупи, со приближно ист број членови. Се даваат соодветни насоки, во однос на тоа дали едната група ќе треба да почека вон просторијата за проекција или ќе гледа паралелно на друго место. Важно е само да се нагласи дека, за да успее активноста, треба докрај да се внимава на дисциплината и да се следат упатствата. Дека ќе гледаат нешто и за тоа не смеат да коментираат со другите сѐ додека не се каже поинаку. Потоа се прикажуваат филмовите. >> На едната група ѝ се прикажува филмот: ТУЛИБУ ДИБУ ДАУЧУ (4 ). >> На другата група ѝ се прикажува филмот: КУСА ИСТОРИЈА НА ЏОН БАЛДЕСАРИ (6 ).

80 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 45 >> АКТИВНОСТ: СЕ СОГЛАСУВАМ, НЕ СЕ СОГЛАСУВАМ 10 Откако двете групи ќе го изгледаат филмот, сите се собираат во просторијата, на која, на едниот крај, стои лист со големи букви на кој пишува: СЕ СОГЛАСУВАМ, а на спротивниот крај од просторијата стои лист на кој пишува: НЕ СЕ СОГЛАСУВАМ. Им се нагласува дека за време на изведување на оваа активност не е дозволено зборување. Дека ќе им бидат прочитани одредени тврдења, а дека треба тие, според нив, да се позиционираат во одреден крај на просторијата во зависност од тоа дали се согласуваат или не. >> Им се читаат тврдењата од листот за работа: ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ... >> ДИСКУСИЈА (3 ): Како се чувствувавте додека ја изведувавме оваа активност? Дали имаше моменти кога не можевте да се воздржите од зборување? Во кои? Зошто? Дали имаше некои ситуации кога мислевте дека не е возможно некој да го застапува спротивното гледиште од вашето? Во кои моменти? Зошто? Што мислите, дали гледавте исти или барем слични филмови? >> СЕ ПРИКАЖУВААТ ФИЛМОВИТЕ (на сите учесници): КУСА ИСТОРИЈА НА ЏОН БАЛДЕСАРИ (6 ) ТУЛИБУ ДИБУ ДАУЧУ (4 ) 8/9

81 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 45 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОВИТЕ (10 ) Во што се разликуваат овие два филма? Од кој филм може повеќе да се научи? Што? Дали некој од филмовите ве поттикна на размислување? Какви се понудените содржини на двата филма според квалитетот? Со какви содржини почесто се сретнувате во секојдневниот живот, со такви што нудат едноставна забава или содржини што ве поттикнуваат на размислување? Како тие содржини доаѓаат до вас? Кои се последиците од тоа? Што е тоа кич? Дали сте задоволни доколку само такви нешта консумирате како гледачи? Дали сакате да смените нешто? Зошто? Како можете да се одбраните од таквите содржини? Кој има да понуди некоја квалитетна книга, филм, стрип или нешто што навистина го исполнило во последно време? (Можете и вие однапред да подготвите некои предлози.

82 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 90 >> ЦЕЛИ: Да се провоцира свесноста за квалитетот на медиумските производи Да се поттикне развој на критичко мислење и критички став спрема медиумските содржини Да се преиспитаат сопствените навики на консумирање медиумски содржини Да се промисли разликата меѓу уметноста и кичот Да се промисли сопствениот светоглед >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ... > КАРТОНСКА КУТИЈА на која ѝ е исечено дното Забелешка: Како најуспешен пристап за доловување на клучните моменти од понудените филмови и активности, се предлага да се направат подготовки за половина од групата на почеток да го изгледа едниот филм, а другата половина од групата да го изгледа другиот филм. Ова е релативно лесно да се изведе во неформалното образование, а релативно потешко да се изведе во училиштата. Но, со оглед дека филмовите имаат навистина мала минутажа, ова е сепак можно да се изведе. Уште е подобро доколку се проектираат двата филма истовремено. Во училиште тоа може да се направи така што две одделенија на ист или различен наставен јазик ќе се поделат во две групи и во една училница/просторија ќе се проектира едниот, а во друга, другиот филм и слично. Важно е само лицето што ја води активноста тоа да го има предвид пред почетокот на активностите, за да може да обезбеди соодветна подготовка и/или поддршка од колегите. ДОКОЛКУ НАВИСТИНА НЕ СТЕ ВО МОЖНОСТ ТОА ДА ГО НАПРАВИТЕ, И ПОКРАЈ СИТЕ НАПОРИ, ТОГАШ ОДРЕДЕТЕ ЕДНА ГРУПА ШТО ЌЕ ГО ЗАСТАПУВА ЕДНИОТ, А ДРУГА ДРУГИОТ ФИЛМ, но во тој случај динамиката и квалитетот на увидите кај учесниците ќе бидат на пониско ниво. Ако е така, тогаш продлабочете ја дискусијата и прескокнете го делот за повторно, заедничко гледање на двата филма. 10/11

83 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 90 >> ПОДГОТОВКА (2 ): Групата се дели на две подгрупи, со приближно ист број членови. Се даваат соодветни насоки во однос на тоа дали едната група ќе треба да почека вон просторијата за проекција или ќе гледа паралелно на друго место. Важно е само да се нагласи дека, за да успее активноста, треба докрај да се внимава на дисциплината и да се следат упатствата. Дека ќе гледаат нешто и дека за тоа не смеат да коментираат со другите сѐ додека не се каже поинаку. Потоа се прикажуваат филмовите. >> На едната група ѝ се прикажува филмот: ТУЛИБУ ДИБУ ДАУЧУ (4 ). >> На другата група ѝ се прикажува филмот: КУСА ИСТОРИЈА НА ЏОН БАЛДЕСАРИ (6 ).

84 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 90 >> АКТИВНОСТ: СЕ СОГЛАСУВАМ, НЕ СЕ СОГЛАСУВАМ 10+ Откако двете групи ќе го изгледаат филмот, сите се собираат во просторијата на која, на едниот крај, има лист со големи букви на кој пишува: СЕ СОГЛАСУВАМ, а на спротивниот крај од просторијата стои лист на кој пишува: НЕ СЕ СОГЛАСУВАМ. Им се нагласува дека за време на изведување на оваа активност не е дозволено зборување. Дека ќе им бидат прочитани одредени тврдења, а тие треба да се позиционираат според нив во одреден крај на просторијата, во зависност од тоа дали се согласуваат или не. >> Им се читаат тврдењата од листот за работа: ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ... >> ДИСКУСИЈА (5-10 ): Како се чувствувавте додека ја изведувавме оваа активност? Дали имаше моменти кога не можевте да се воздржите од зборување? Во кои? Зошто? Дали имаше некои ситуации кога мислевте дека не е возможно некој да го застапува спротивното гледиште од вашето? Во кои моменти? Зошто? Што мислите, дали гледавте исти или барем слични филмови? Дали мислите дека гледавте различни филмови според содржина и порака? Дали некој може да претпостави каков филм (за што) гледаше другата група според информациите и претпоставките што досега ги имате? >> СЕ ПРИКАЖУВААТ ФИЛМОВИТЕ на сите учесници: КУСА ИСТОРИЈА НА ЏОН БАЛДЕСАРИ (6 ) ТУЛИБУ ДИБУ ДАУЧУ (4 ) 12/13

85 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 90 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОВИТЕ (15 ) Во што се разликуваат овие два филма? Од кој филм може повеќе да се научи? Што? Дали некој од филмовите ве поттикна на размислување? Какви се понудените содржини на двата филма според квалитетот? Со какви содржини почесто се сретнувате во секојдневниот живот, со такви што нудат едноставна забава или содржини што ве поттикнуваат на размислување? Како доаѓаат тие содржини до вас? Што е тоа кич? Дали сте задоволни доколку само такви нешта консумирате како гледачи? Дали сакате да смените нешто? Зошто? Кои се последиците од гледањето/консумирањето само на лесни содржини што не бараат ваш личен ангажман? Како можете да се одбраните од таквите содржини? Кој има да понуди некоја квалитетна книга, филм, стрип или нешто што навистина го исполнило во последно време? (Можете и вие однапред да подготвите некои предлози.)

86 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 90 >> АКТИВНОСТ: МОЕ ГЛЕДАЊЕ НА МЕДИУМСКИТЕ СОДРЖИНИ 25 Учесниците се делат во шест групи. Секоја група треба да добие едно од долунаведените тврдења (секоја група различно) и да подготви есеј/кус текст што го застапува тврдењето. Доколку сметате дека групата или дел од неа е подготвен истото тоа да го направи наместо да пишува текст, тоа да го прикаже со пантомима, глума или на некој друг начин, слободно можете да го смените барањето во нешто такво, за сите или за некои групи. Исто така, можете и да ги поделите во повеќе, на пример, осум, десет, дванаесет групи и на дел од нив да им дадете да пишуваат, а на дел да прават нешто друго. Имајте предвид дека во таков случај времето за оваа активност ќе треба значајно да се продолжи. Важно е само да обезбедите клучните нешта да се видливи во нивните изведби. Ставовите се следни: Сапунските серии само го затапуваат гледачот. Тоа што го читаш/гледаш на екранот треба навистина да те исполнува и да те поттикнува на размислување Сапунските серии се, всушност, единственото вредно нешто во медиумскиот простор, медиумите постојат заради забава Подобро е да се дружиш на социјални мрежи отколку во живо, таму имаш поголем избор на друштво, игри, информации Социјалните мрежи се одлично место за затапување, има мал милион измислици што ти го одвлекуваат вниманието, на крај се чувствуваш исцрпено, а ниту си се мрднал/а од столче ниту си видел/а некого навистински Вестите се единственото нешто што е вистинско на телевизија. Таму не може да се лаже Дури и вестите на телевизиите и другите медиуми се извртуваат во корист на сопствениците на медиумите. Човек мора да внимава и да го прима со резерва тоа што му се нуди преку медиумите. Потоа секоја група ја претставува својата работа. Другите групи треба да постават барем уште едно прашање за дообјаснување на изнесеното. Потоа се поведува разговор за квалитетот на најзастапените/актуелните медиумски содржини на разните медиуми, а особено оние што се популарни кај конкретните учесници. 14/15

87 АКТИВНОСТ: УМЕТНОСТ И КИЧ 90 >> АКТИВНОСТ ЗА КРАЈ (20+ ) На една маса се поставува една картонска кутија на која ѝ е исечено дното. Може да се користи и хартија во форма на рамка, важно е да потсетува на екран/телевизор. Однапред се подготвени ливчиња со имиња на сите учесници, кои потоа се превиткани. Секој треба да извлече едно ливче со име. Доколку се случи некој да го извлече сопственото име, се повикуваат неколкумина да ги вратат ливчињата, да ги измешаат и повторно тие учесници извлекуваат. Потоа треба да замислат дека картонската кутија е телевизор, а секој од нив ќе има можност да биде водител на куса репортажа за многу познатото лице... името што им го пишува на ливчето. Бидејќи имаат малку време, треба да се обидат да смислат еден ТВ прилог со траење најмногу од една минута, да го претстават тоа лице, и тоа со неговите вистински позитивни особини. Треба да размислат кои се тие, да се сетат на ситуации во кои тоа лице се покажало во најдобро светло и да го претстават пред публиката. Се охрабруваат водителите на активноста, особено наставниците во формалното образование, исто така да учествуваат во оваа активност и нивните имиња да се ставени за извлекување, а некој од учесниците и нив да ги претставува, како и тие да претстават некого. Потоа секој го претставува пред публиката лицето за кое има ТВ прилог. Важно е сите да учествуваат.

88 ЛИСТ ЗА РАБОТА: ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ... Читајте ги овие тврдења на учесниците, а притоа внимавајте вашиот тон, гестикулација и израз да бидат соголени од емоции, кои би биле протолкувани како вреднување на одредено тврдење. Секако, можете да се смеете заедно со учесниците. На тој начин создавате опуштена атмосфера, но и ги поттикнувате очекувањата од активноста. ЧИТАЈТЕ ГИ ТВРДЕЊАТА БАВНО И ОСТАВЕТЕ ВРЕМЕ УЧЕСНИЦИТЕ ДА СЕ ПОЗИЦИОНИРААТ И ДА ВИДАТ КАДЕ ЗАСТАНАЛЕ ДРУГИТЕ. ДОКОЛКУ Е ПОТРЕБНО, ПОТСЕТУВАЈТЕ ГИ ДА НЕ ЗБОРУВААТ. >> ТВРДЕЊА: > > > > > > > > > > > > > ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ НАВИСТИНА МИ СЕ ДОПАДНА ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ БЕШЕ МНОГУ ЗАБАВЕН ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ Е ЗА УМЕТНОСТА И КИЧОТ ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ ЗБОРУВА ЗА ЕДНА НАВИСТИНА НЕСЕКОЈДНЕВНА ЛИЧНОСТ ЗА НЕКОЈ ДА СЕ ОДНЕСУВА ОНАКА КАКО ШТО СЕ ОДНЕСУВАШЕ ГЛАВНИОТ ЛИК ВО ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ, ПОТРЕБНА Е ОГРОМНА ХРАБРОСТ НАВИСТИНА ИМА ШТО ДА СЕ НАУЧИ ОД ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ ВО ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ СЕ ЗБОРУВА ЗА ЕДНО ЛИЦЕ ШТО ПОСЕДУВА НЕВЕРОЈАТНА СПОСОБНОСТ ВО ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ СЕ ЗБОРУВА ЗА ЕДНО ЛИЦЕ ШТО СО СВОЈОТ ТРУД НАВИСТИНА ПРИДОНЕСЛО МНОГУ ЗА СОВРЕМЕНАТА УМЕТНОСТ ВО ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ СЕ РАБОТИ ЗА ВИСОКА, ПРЕФИНЕТА УМЕТНОСТ ПОКРАЈ ДРУГОТО, ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ ЗБОРУВА И ЗА ЧОВЕЧКОТО ДОСТОИНСТВО БИ САКАЛ(А) И ЈАС ЕДЕН ДЕН ЗА МЕНЕ ДА СЕ ЗБОРУВА ИЛИ СНИМИ ФИЛМ КАКО ЗА ГЛАВНИОТ ЛИК ОД ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ ДОКОЛКУ ЈАС СЕ ПОЈАВАМ ВО СЛИЧЕН ФИЛМ, СИТЕ ШТО МЕ ПОЗНАВААТ, А ОСОБЕНО МОИТЕ РОДИТЕЛИ И БЛИСКИ, ЌЕ СЕ ГОРДЕАТ СО МЕНЕ СЕКОЈ ТРЕБА ДА СЕ СТРЕМИ ДА ПОСТИГНЕ НЕШТО КАКО И ГЛАВНИОТ ЛИК ОД ФИЛМОТ ШТО ГО ГЛЕДАВМЕ 16/17

89 МИРИСОТ НА ЗАПАЛЕНИТЕ МРАВКИ САД / 1994 / 21 Режија: Џеј Розенблат //Jay Rosenblatt//

90 ЗА ФИЛМОТ: Мирисот на запалените мравки е впечатлив документарец за предизвиците на машкото растење. Ги преиспитува внатрешните и надворешните сурови пречки со кои се сретнуваат момчињата во својот развој. Филмот ги провоцира гледачите да се навратат на своите искуства и на тоа како општеството ги вкалапува и ограничува момчињата во бројни искуства, доживувања и однесувања, во слободата за избор на својот индивидуален пат. Преку развојните предизвици на животот на момчињата, гледачите се соочуваат и стекнуваат увид во начините на кои мажите, како последица на таквите трауми и ограничувања, можат да станат емоционално исклучени, да блокираат огромен аспект од својот емоционален потенцијал, да се отуѓат одсвоите женски аспекти на својата личност. Филмот полека нѐ води до сознание дека познатата изрека, момчињата секогаш ќе бидат момчиња, прераснува во морничав увид дека момчињата често стануваат гневни, деструктивни и емоционално попречени мажи. Филмот ни покажува како момчињата се социјализираат со страв, моќ и срам. На него може да се гледа како на катализатор за дискусија и можност да се започне процесот на лечење на раните од детството или да се превенира дел од нив, во текот на детскиот развој. КЛУЧНИ ПОИМИ: Пол и род, родови улоги, патријархално воспитување, меѓуврсничко насилство, семејно насилство ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Социологија: Социјализација, агенси на социјализацијата, животен циклус, општествена интеракција, семејство, улогата на семејството во воспитувањето, родови улоги и стереотипи во семејството Граѓанско образование: детски права Етика: основи на етиката, добро однесување во семејството и меѓу пријателите 2/3

91 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Терминот патријархат буквално значи владеење на таткото и се користи за опис на односите на моќ меѓу мажите и жените, опис на структурата на семејството и доминацијата на таткото во неа. Моќта на таткото во семејството ја симболизира машката доминација и во сите други сфери и институции на општеството поради што момчињата неретко биле воспитувани, а и во денешно време тоа е чест случај, различно од девојчињата, затоа што тие мора да бидат силни а девојчињата убави... Патријархатот создава притисок и врз девојчињата и врз момчињата и врз мажите и врз жените од кои се очекува да ги исполнат зададените улоги што им ги припишува општеството, без разлика дали тоа го сакаат или не, дали го можат или не, дали воопшто се во состојба да го исполнат или не. Таквото воспитување е специфично по тоа што таткото е олицетворение на цврста рака, дисциплината и контролата се од особена важност, што многу влијае врз детскиот внатрешен свет, неговата психа и емоции. Мажите трпат постојан притисок да бидат силни и цврсти, во секој момент да имаат контрола, да ги потиснуваат чувствата затоа што момчињата не плачат..., без оглед што плачот е природна реакција на специфични чувства што ги доживува поголемиот дел човечки суштества. Природната био-психолошка функција, која служи за ослободување од стрес, со општественото конструирање на родовите улоги станува единствено оправдана за жените. Една сцена од филмот нѐ тера да се замислиме колку е тоа фрустрирачки за дете од седум години. Како што истакнува нараторот во филмот, момчињата често немаат модели на однесување, не ги учат какви треба да бидат, туку единствено какви не треба да бидат, а тоа најчесто значи дека не треба да бидат како девојчињата. Сите оние што не се вклопуваат во таа слика најчесто бидуваат први на нишан за малтретирање и други форми на насилство. Насилството како облик на негативно агресивно однесување е еден од најголемите проблеми во училиштата и воопшто во најголем дел на човечките заедници на глобално ниво, од самите почетоци на познатата цивилизација до ден-денес. Студиите покажуваат дека постои голема корелација помеѓу врсничкото насилство и семејното насилство, без разлика дали е физичко или психичко. Насилството, практично, е нераздвоен дел од патријархалното сфаќање на воспитувањето и дисциплинирањето на децата. Децата ги учат моделите на однесување од родителите и најчесто децата што ги малтретираат врсниците и самите се изложени на малтретирање дома. Возрасните мажи во улога на татковци понекогаш во семејството покажуваат потреба за апсолутна доминација, затоа што од најмали нозе ги учат дека мора да ги контролираат своите емоции, однесување и околина, што надвор од домот можеби и успева, но затоа во семејството посегнуваат кон насилство спрема децата и/или партнерката, за да можат пред себе да ја одржат сликата за силна личност, прикривајќи ја сопствената слабост. Тоа остава длабоки последици врз односите во семејството и врз децата. Таквите татковци неретко само го пренесуваат врз сопствените деца моделот со кој биле одгледани. Потоа нивните деца насилството го рефлектираат надвор од семејството, прелевајќи ги фрустрациите врз своите врсници и кога ќе формираат семејство, врз своите деца и така кругот на насилство се шири и продолжува.

92 НАСИЛСТВО е секоја намерна употреба на физичка или психолошка сила или моќ. Може да биде во форма на закана или, пак, да вклучува употреба на сила, насочена кон себеси, кон друго лице или кон некоја група или заедница. Завршува (или може да заврши) со физичка повреда, со смрт, со психичка штета, со нарушувања во развојот, или со загуба. (Светска здравствена организација) ВРСНИЧКОТО НАСИЛСТВО (таканаречен булинг) е посебен вид насилство и е траен проблем во училиштата ширум светот. Се одликува со повторувано потчинување на помалку моќните со психолошки или физички методи од страна на помоќен врсник/врсничка/соученик/ соученичка или група врсници/ученици. Стотици деца во РМ секој ден одат на училиште, стравувајќи дека ќе се соочат со најразлични повреди на своето достоинство и интегритет, со најразлични облици на понижувања од страна на врсниците што ги малтретираат. Закани, принуди, навреди и удари. Најзначајна особина на булингот е тоа што тој трае во подолг временски период. Една меѓународна студија за однесувањето на младите во врска со здравјето во 2002 година утврдила дека 24% од девојчињата на 11 години и 31% од момчињата на таа возраст биле жртви на булинг. На 13-годишна возраст, процентот на жртви на малтретирање пораснал: 29% од девојчињата и 36% од момчињата признале дека биле малтретирани во последните месеци пред истражувањето. Ефектите од насилството врз младите/учениците неретко може да бидат трајни. Може да се видливи и невидливи. Дел од физичките последици се видливи веднаш и ако така може да се каже, побезопасни. Особено се тешки психолошките повреди. Тие често се невидливи, траат подолго и во некои случаи и доживотно го нарушуваат доброто функционирање на лицето што било жртва. Некои од најчестите последици на психолошки план се: намален училиштен успех нарушување на самодовербата емоционална нестабилност проблеми со исхраната и сонот губење концентрација постојан страв депресивност и анксиозност посегнување по алкохол, дрога и тутун самодеструктивни мисли и/или обиди за самоповредување и самоубиство. 4/5

93 Тоа што често се занемарува е дека не само жртвите туку и насилниците не остануваат без последици доколку не научат (од одговорните возрасни) како да ги насочат своите импулси што ги прават агресивни. Кај таквите лица се чести последиците што се блиски до наведените: стануваат агресивни родители немаат успешни пријателски и љубовни врски често доаѓаат во судир со законот. Секогаш кога во училиштен контекст ќе се појави случај на малтретирање или злоставување, сите деца, вклучувајќи ги и пасивните набљудувачи, се изложени на одредени негативни последици. Како што гледаме во филмот, во кругот на насилството постојат три категории на улоги: насилник, жртва и набљудувач. Иако е често занемарена улогата на пасивниот набљудувач, или лицето што не презема ништо, а е сведок на чинот на насилство, во многу случаи таа може да е клучна. Доколку не реагира, тоа може да се толкува како поддршка на насилникот, а доколку реагира во одбрана на жртвата, може да поттикне и други слични реакции, односно насилникот да се повлече затоа што наишол на отпор. Запалената мравка од насловот на филмот, според зборовите на режисерот, е само метафора за влијанието на насилството и заразните ефекти што тоа ги има врз заедницата воопшто. Според дефиницијата на Советот на Европа, РОДОТ е социјално конструирана дефиниција на мажите и жените. Тоа е обликување на биолошкиот пол од страна на пошироката заедница/општеството, одредено со сфаќањата за задачите, дејствувањата и улогите што им се припишуваат на мажите и жените во заедницата, во јавниот и приватниот живот. Родот е културолошки специфична дефиниција на женскоста и машкоста и според тоа е подложна на промени во времето, просторот и контекстот. Доколку ваквите сфаќања се променливи со текот на времето, а се, тоа на што треба да се работи е надминување на патријархалното сфаќање на воспитувањето и родовите стереотипи, улоги и очекувања, односно репресивните мерки на воспитување во зацртаните родови калапи. Тоа во голема мера би придонесло за намалување на фрустрациите, кои резултираат со насилство како во семејството така и меѓу врсниците во училиштата. Филмот Мирисот на запалените мравки ни ги покажува негативните последици од патријархалното воспитување и притисок врз децата, односно негативните последици на таквото воспитување и социјализација на момчињата во и вон семејството, а кои секој би требало да ги промисли.

94 АКТИВНОСТ: МОМЧИЊАТА ПЛАЧАТ, ДЕВОЈЧИЊАТА НЕ СМЕАТ (45 ) >> ЦЕЛИ: Да се стекне свест за аспектите од насилното однесување Да се стекне свест за родовите притисоци врз социјализацијата Да се поттикне размислување за креативно разрешување на предизвиците на социјализацијата и развојот >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (15 ): Се бараат три до пет доброволци, кои треба, без многу подготовка, да се обидат да изглумат пред другите една типична ситуација од училиште во која има елементи на насилство на ниво ученик-ученик. Им се дава сугестија дека не мора сите да се активно вклучени во конфликтот. Ситуацијата што ќе ја глумат не треба да трае повеќе од 1-2 минути. Совет: Одберете ги најекстровертните учесници, иако некои од нив имаат можеби пониски постигнувања. Така ќе ги афирмирате и поттикнете на повисоко ниво на соработка, ќе влијаете врз нивната самодоверба и ќе обезбедите пореалистично играње на улогите. За очекување е дека некои од учесниците ќе бидат резервирани во глумењето. Доколку тоа се случува, на сред сцена провоцирајте ги со фрази од типот Навистина ли сте толку благи во конфликти?, Дали е ова реален приказ на...?, Не ограничувајте се, бидете слободни и прикажете ја ситуацијата најреалистично што може...? и слично... На крај наградете ги со аплауз... >> РАЗГОВОР ЗА АКТИВНОСТА: Дали оваа ситуација ви изгледаше реално? Кои елементи беа реални, а кои не? Што би додале вие во ситуацијата? Дали ваквите ситуации во училиште се чести? Покрај улогата на насилник/насилници и жртва/жртви, може ли да препознаеме и друга улога (на сведоци, пасивни набљудувачи)? Имаат ли тие некаква моќ во ситуацијата? Каква? Што можат да направат тие (да се вмешаат, да информираат некој возрасен и слично)? 6/7

95 АКТИВНОСТ: МОМЧИЊАТА ПЛАЧАТ, ДЕВОЈЧИЊАТА НЕ СМЕАТ (45 ) >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: МИРИСОТ НА ЗАПАЛЕНИТЕ МРАВКИ (21 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10 ) Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Кои се основните пораки во филмот? Што се основните проблеми во филмот? Дали вакви и слични пораки добиваат момчињата и во денешно време? А што е со девојчињата? Како ги воспитуваат нив? Доколку имате време и можност, проширете ја дискусијата со прашања што се понудени во активноста од 90 минути, во делот РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ...

96 АКТИВНОСТ: МОМЧИЊАТА ПЛАЧАТ, ДЕВОЈЧИЊАТА НЕ СМЕАТ (90 ) >> ЦЕЛИ: Да се стекне свест за аспектите од насилното однесување Да се стекне свест за родовите притисоци врз социјализацијата Да се поттикне размислување за креативно разрешување на предизвиците на социјализацијата и развојот >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (30-40 ): Се формираат групи од по 4-5 учесници, кои треба да се договорат и да се обидат да изглумат пред другите една типична ситуација од училиште, во која има елементи на насилство на ниво ученик-ученик. Им се дава сугестија дека не мора сите да се активно вклучени во конфликтот. Ситуацијата што ќе ја глумат не треба да трае повеќе од 1-2 минути. Потоа секоја група ја глуми договорената сцена пред другите. СОВЕТ: За очекување е некои учесници да бидат резервирани во глумењето. Доколку тоа се случува, на сред сцена провоцирајте ги со фрази од типот Навистина ли сте толку благи во конфликти?, Дали е ова реален приказ на...?, Не ограничувајте се, бидете слободни и прикажете ја ситуацијата најреалистично што може...? и слично... На крај наградете ги со аплауз... Слободно продолжете ја дискусијата и подолго од предложеното време и поттикнувајте и други прашања и теми од страна на учесниците. >> РАЗГОВОР ЗА АКТИВНОСТА: Дали овие ситуации ви изгледаа реално? Кои елементи беа реални, а кои не? Што би додале вие откако ги видовме сите изведби, за тие да изгледаат пореално? Дали ваквите ситуации во училиште се чести? Освен улогата на насилник/насилници и жртва/жртви, можеме ли да препознаеме и друга улога (на сведоци, пасивни набљудувачи)? Имаат ли тие некаква моќ во ситуацијата? Каква? 8/9

97 АКТИВНОСТ: МОМЧИЊАТА ПЛАЧАТ, ДЕВОЈЧИЊАТА НЕ СМЕАТ (90 ) Што можат да направат тие (да се вмешаат, да информираат некој возрасен и слично)? Кој е почесто вмешан во ваквите ситуации, момчињата или девојчињата? Во каква улога? А дали има поголема вмешаност на момчиња или девојчиња во улогата на набљудувачи? Дали тие можат да направат нешто? >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: МИРИСОТ НА ЗАПАЛЕНИТЕ МРАВКИ (21 ) >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (15-20 ): Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? Кои се основните пораки во филмот? Што се основните проблеми во филмот? Како се воспитуваат момчињата според прикажаното во филмот? Што е разликата меѓу тоа воспитување со она воспитување што е вообичаено кај нас? Кои се очекувањата од момчињата во нашата/вашата заедница, семејство, одделение, улица? А што е со девојчињата? Како ги воспитуваат нив? Според она што досега го видовме и работевме, кои се последиците ако момчињата не смеат да плачат, да покажуваат чувства, да бидат силни во секоја ситуација, а девојчињата се воспитувани да бидат мирни, фини, чисти и педантни? Дали е реално да се очекува сите момчиња да мора да бидат силни и цврсти, а девојчињата милни, педантни...? Зошто? Чиј е изборот? А како би реагирале вие доколку некое момче од вашето одделение се осмели да биде храбро и да заплаче во некој момент?

98 АКТИВНОСТ: МОМЧИЊАТА ПЛАЧАТ, ДЕВОЈЧИЊАТА НЕ СМЕАТ (90 ) Како би реагирале доколку некое девојче побара да игра фудбал со момчињата? Доколку покаже сила и цврстина? Од причина што сите ние сме воспитани според тие калапи, за очекување е дека доколку не сме свесни за овие нешта, би изреагирале со смеење и исмејување, но дали може да се обидеме да ги поддржиме најхрабрите меѓу нас и да не ги исмеваме? >> АКТИВНОСТ ЗА КРАЈ (5-7 ): Доколку остане време, поделете ги учесниците во истополови парови, доколку има таква можност, за да споделат меѓу себе кои аспекти од родовите улоги односно ограничувања најмногу им пречат и како се борат или би можеле да се борат против нив. 10/11

99 СЕ ВИКАМ ФЕКЕР Етиопија / 2011 / 13 Режија: Орландо вон Ајнзидел //Orlando von Einsiedel//

100 ЗА ФИЛМОТ: Фекер Ашеме имала живот полн со предизвици. На седум години избегала од семејството каде што не била посакувана. Завршила на улиците на блискиот град Бахир Дар. На осум години веќе работела во бордел. Денес на деветнаесет години, таа нашла начин како да избега од маѓепсаниот круг на сексуалното ропство и се обидува одново да го изгради својот живот. Се викам Фекер ја прераскажува приказната следејќи го животот на три девојки што го живеат нејзиниот некогашен живот. Мрачен, прекрасен и на крај поттикнувачки, филмот не е само потсетник на жилавоста на човечкиот дух, туку исто така и сведок за тоа колку случајните средби можат да имаат последици што го менуваат животот од корен. КЛУЧНИ ПОИМИ: Милениумски развојни цели, сиромаштија, родна димензија на работата и сиромаштвото, деца-сексуални работници, образование, зајакнување, зајакнување на жените и девојчињата ФИЛМОТ МОЖЕ ДА СЕ КОРИСТИ ВО: Социологија: интернационална економска интеграција (да ја објасни улогата на транснационалните корпорации во одржувањето на разликите меѓу богатите и сиромашните земји; образование (образованието и општеството, образованието и животните шанси) Граѓанско образование: социјални и економски права, развојни права 2/3

101 ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ: Етиопија, нашата земја и сиромаштијата 1. На амхарски јазик, официјалниот јазик во Етиопија што се користи во филмот Се викам Фекер, фекер е збор што означува љубов. Етиопија е дом на над 80 етнички заедници, 83 јазици и 200 наречја. Оваа земја има над 80 милиони жители, а 85% работоспособни луѓе работат земјоделски работи. Според човечкиот развоен индекс (HDI - human development index) кој е утврден на почетокот од деведесеттите години на ХХ век, од страна на Обединетите Народи, со кој на секоја држава ѝ се доделуваат бодови од до 1.0, а кои се темелат на очекуваниот животен век, образованието и приходите, Етиопија е на 173 место од 187 во 2012 година. Значи, една од најнеразвиените земји во светот. Очекуваниот животен век во Етиопија во 2012 година беше 59,7 години 1. Проблемот на сиромаштијата во неразвиените земји како Етиопија е крајно комплексен и не може да се објасни со едноставни причинско-последични врски. Меѓународниот систем на неолибералната економија, транснационалните компании и должничкото ропство се само дел од приказната. Државата поради отплата на долгот што расте и неговите камати не е во состојба да ги исполни своите меѓународни обврски, како земја- потписничка на Повелбата за економски, социјални и културни права на ООН и да осигура право на работа, право на образование и низа други економски и социјални права на своите граѓани, дефинирани со овој меѓународен акт. Надворешниот долг на Етиопија е вонредно висок. Во 2012 изнесуваше дури милијарди американски долари. За споредба, надворешниот долг на нашата земја во 2012 година изнесуваше 6.74 милијарди американски долари. 2 Нашата земја во 2013 година се наоѓа на 78 место според HDI очекуваниот животен век, кој изнесува 78 години, а е за дури дваесет години подолг од индексот на Етиопија. 3 Сперед проценка направена во 2005 година во Етиопија дури 77,63% од населението живеат под меѓународната граница на апсолутна сиромаштија, со примања под 2 американски долари на ден. Кај нас тој процент во 2009 година изнесувал 5,6%. Сепак, споредбите можат да доведат до погрешен заклучок, за што ни зборува податокот од Републичкиот завод за статистика од 2011 година: процентот на луѓе што живеат под границата на релативна сиромаштија кај нас изнесува 30,4% 4 и тој број од 1997 година се зголемил дури за 11%. Во Етиопија тој број во 2012 година изнесувал 39%. 1 Податоците се преземени од УНДП за човечките развојни индекси за Македонија, со извештајот од 2012 година. 2 INDEXMUNDI статистики 3 Развоен фонд на ООН: развоен индекс, профили на земјите 4 Државен завод за статистика

102 Родова димензија на сиромаштијата: 2. девојчињата од неразвиените земји и сексуалното искористување Ширум светот жените се соочуваат со бројни препреки во развојот на способностите што ги имаат за да придонесат на заедницата и поширокото општество. Филмот Се викам Фекер суштински ја тематизира сиромаштијата, но особено една посебна димензија на сиромаштијата: ранливост на девојчињата и девојките во адолесценција и нивната социјална и економска исклученост во неразвиените земји и земјите во развој, како и последиците од ваквата положба. Ним традиционално многу долго време им биле ускратени некои од клучните социо-економски активности важни за развојот, за разлика од мажите што имале подобри почетни и развојни шанси. Според статистиките на ООН за жените во светот во 2010 година, две третини од возрасните неписмени лица во светот се жени, што е податок кој останува ист во последните 20 години во најголем дел од регионите во светот. Живеат во сиромаштија, а со оглед на тоа дека образованието како основа за развој често им било и сè уште им е недостапно, можностите за економско осамостојување низ работа изостануваат и магичниот круг на сиромаштијата продолжува. За тоа придонесуваат и раните бракови, најчесто договорени и склучени под притисок на Во Етиопија 19% од девојките се во брак пред 15-тата година, а околу обичаите и традицијата и неретко, економското искористување, 50% до 19-тата година. Во Ахмарскиот регион, дури 50% од девојки- насилството врз жените, но и сексуалното искористување и трговијата со жени. 5 те се во брак пред 15-тата година, а 80% до 18-тата година. 5 Детската проституција, еден од најстрашните облици на економска експлоатација на децата, е неверојатно распространета во Етиопија, како во урбаните така и во руралните подрачја на земјата. Огромен број деца мигрираат од руралните подрачја за да побегнат од сиромаштијата, предвремените бракови, семејното насилство и неможноста да се образуваат. Бараат подобра иднина, само за да станат жртви на сексуално искористување во урбаните центри. 6 Улиците на главниот град Адис Абеба се преплавени од девојчиња, млади девојки и жени, кои за да се прехранат себеси а често и своите семејства немаат друг избор освен да се занимаваат со проституција. Изгледа дека во ваква ситуација нема алтернатива. Најчесто и така е. Но филмот Се викам Фекер ја истражува и другата димензија на приказната, а тоа е зајакнувањето на жените и девојчињата. 5 ECPAT Global Monitoring Report on the status of action against commercial exploitation of children ETHIO- PIA ECPAT Global Monitoring Report on the status of action against commercial exploitation of children ETHIO- PIA [accessed 4/13/ 2013] 4/5

103 Милениумски развојни цели на ООН, 3. цел 3: Економско зајакнување на жените и девојчињата и родова рамноправност. Лицата што не се во состојба самите себеси да се издржуваат поради необразованост, маргинализација и шанси што никогаш не им биле дадени, ја губат самодовербата затоа што немаат можност да се развиваат, да придонесуваат и да живеат достоинствен живот. Во потрага по околности и шанси за подобар живот, често стануваат жртви на насилство, трговија со луѓе и синџири на сексуално искористување. Зајакнувањето претставува процес низ кој маргинализираните лица, жените, припадниците на малцинствата, сиромашните, занемарените, самостојно или со помош на лица на кои овие базични можности не им недостасуваат, добиваат можност да се развиваат, да се осамостојат, да си помогнат себеси и да придонесуваат во заедницата и општеството со способностите што ги имаат или можат да ги развијат. Зајакнувањето е и охрабрување на маргинализираните лица да ги стекнат и развијат оние способности со кои можат да се совладаат животните препреки, за да Во нашата земја 30.9% пратенички места ги држат жени, а 72% живеат подостоинствен, поквалитетен живот. Зајакнувањето возрасни жени имаат средно или може да претставува и вклучување на маргинализираните групи високо образование во однос на во политичкото одлучување. Така да речеме, индексот на ООН за 85.3% мажи. На пазарот на трудот родова нееднаквост ги мери нееднаквостите засновани врз родовата припадност низ репродуктивното здравје, зајакнувањето учествуваат 42.9% жени и 65,8% мажи. и економската активност, а зајакнувањето го мери според бројот на жени и мажи што завршуваат средно и високо образование во една земја. Филмот го покажува и тоа дека само една образовна програма во која се вклучила Фекер била доволна таа да стане економски самостојна, зајакната млада жена, некој што повторно е дел од општеството и покрај тоа што со години, поради недостатокот на основно образование и услови за достоинствен живот, била присилена да се занимава со проституција. Со економско и социјално зајакнување на девојките, проблемите како неписменост, рани бракови, смртност на децата и мајките при породување се смалуваат, како и проституцијата со која тие се занимаваат најчесто поради недостаток на други можности и поради сиромаштијата во која се наоѓаат. Со зајакнувањето на жените значително се намалува и трговијата со жени, кои се жртви на трговија, модерна форма на ропството, стапица во која паѓаат барајќи работа најчесто надвор од својата земја. Тоа што е можеби најважно е тоа што на тој начин може да се прекине бескрајниот синџир на сиромаштијата и трговијата со жени и девојчиња. Сепак, не треба да го заборавиме фактот дека животната приказна на младата Фекер Ашем во филмот ја раскажуваат три млади девојки кои сѐ уште се занимаваат со проституција. Тоа што се исчитува од ваквото сиже на филмот е дека за секоја девојка што успеала да се извлече од социјалните маргини, остануваат уште три во сиромаштија и во магичниот круг на сексуално искористување, што уште повеќе го нагласува значењето на економското и социјалното зајакнување, особено за ранливите групи жени.

104 АКТИВНОСТ: СИРОМАШТИЈА 45 >> ЦЕЛИ: Да се осознае важноста на образованието Да се стекне увид во родовата нееднаквост и дискриминацијата на жените Да се стекнат сознанија за состојбата во другите делови од светот >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: ТВРДЕЊА Забелешка: Се препорачува внимателно читање на информациите за филмот и контекстот на кој тој се однесува, за време на подготовката за следните активности. Во делот Основни информации има многу значајни објаснувања и одговори на прашања што ќе ви помогнат полесно да се снајдете со темата, но и да дадете одговори на некои прашања од учесниците. >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (5-10 ): Учесниците се делат во парови или во тројки каде што треба да размислат и секој да сподели што би правел-а доколку не би оделе на училиште, како би им изгледал животот. По неколку минути, откако ќе завршат, им се задава второ прашање за кое треба да го направат истото, односно да споделат меѓу себе кои можности би им биле ускратени во животот доколку би останале без образование, како би им изгледал животниот тек. Откако ќе завршат, доколку некој сака, може да го сподели тоа пред целата група. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: СЕ ВИКАМ ФЕКЕР (13 ) 6/7

105 АКТИВНОСТ: СИРОМАШТИЈА 45 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (10 ) Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? За што се зборува во филмот? Што значи името Фекер на амхарски јазик на кој зборува главната хероина во филмот? (значи Љубов) Дали добивала доволно вистинска љубов? Како се одвивал нејзиниот живот? Како успеала да се ослободи од животот на проститутка? Во филмот, за да се опишат минатите години од нејзиниот живот, снимени се други три девојчиња, кои исто така (за време на снимањето на филмот) се проститутки. Што мислите, зошто? (На некој начин да се укаже на тоа дека на една жена што успева да излезе од магичниот круг на проституцијата и сиромаштијата, да избега од маргините на општеството, барем три други остануваат засекогаш внатре.) >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ (5-10 ): Учесниците стојат слободно во просторијата. Им се најавува дека ќе им прочитате одредени тврдења (од ЛИСТОТ ЗА РАБОТА: ТВРДЕЊА) и дека тие, секој за себе, треба да размислат и доколку сметаат дека прочитаното тврдење е точно, да останат да стојат, а доколку сметаат дека не е точно, да клекнат. Откако ќе одлучат и ќе заземат став, прашувате по неколкумина од нив зошто сметаат дека даденото тврдење е точно или неточно. Пред да поминете на следното тврдење, прочитајте им го образложението, а потоа замолете ги сите да клекнат. Така ќе ја сменат почетната позиција, а процесот ќе добие на динамика. Пред следното тврдење, замолете ги сите да станат...

106 АКТИВНОСТ: СИРОМАШТИЈА 90 >> ЦЕЛИ: Да се осознае важноста на образованието Да се стекне увид во родовата нееднаквост и дискриминацијата на жените Да се стекнат сознанија за состојбата во другите делови од светот >> МАТЕРИЈАЛИ: > ЛИСТ ЗА РАБОТА: ТВРДЕЊА Забелешка: Се препорачува внимателно читање на информациите за филмот и контекстот на кој тој се однесува, за време на подготовката за следните активности. Во делот Основни информации има многу значајни објаснувања и одговори на прашања што ќе ви помогнат полесно да се снајдете со темата, но и да дадете одговори на некои прашања од учесниците. >> ВОВЕДНА АКТИВНОСТ (10-12 ): Учесниците се делат во парови или во тројки каде што треба да размислат и секој да сподели што би правел-а доколку не би оделе на училиште, како би им изгледал животот. По неколку минути, откако ќе завршат, им се задава второ прашање за кое треба да го направат истото, односно да споделат меѓу себе кои можности би им биле ускратени во животот доколку би останале без образование, како би им изгледал животниот тек. Откако ќе завршат, доколку некој сака, може да го сподели тоа пред целата група. >> ПРОЕКЦИЈА НА ФИЛМОТ: СЕ ВИКАМ ФЕКЕР (13 ) Откако ќе го погледнете филмот, прашајте ги за нивните чувства и накусо поминете низ содржината на филмот (првите три прашања од подолу), па замолете ги учесниците да размислат и доколку сакаат да посочат некои за нив клучни моменти од филмот. Обидете се заедно да ги најдете, погледнете ги тие сцени повторно и прашајте ја цела група што ни зборуваат тие сцени, зошто некој ги посочил како клучни? Доколку не очекувате од групата да има голема иницијативност за ова, изберете вие пред проекцијата некои за вас клучни моменти, запишете си во која минута се случуваат и пуштете ги, па дискутирајте за нив. 8/9

107 АКТИВНОСТ: СИРОМАШТИЈА 90 >> РАЗГОВОР ЗА ФИЛМОТ (15-35 ) Како го доживеавте филмот? Како се чувствувавте додека го гледавте филмот? За што се зборува во филмот? Според вас, кои моменти би ги издвоиле во филмот како клучни, или некои што ви оставија впечаток (визуелен, наративен, емоционален). Зошто? Што ве натера да го издвоите тој дел? Како се чувствувате? Што сѐ ви паѓа на памет како можност кога би го анализирале овој дел од филмот? Зошто е токму така направен? Како би го направиле тоа вие? Што значи името Фекер на амхарски јазик на кој зборува главната хероина во филмот? (значи Љубов). Што мислите, како дополнително му дава на значење на филмот фактот што Фекер значи Љубов? Како се одвивал нејзиниот живот? Како успеала да се ослободи од животот на проститутка? Во филмот, за да се опишат минатите години од нејзиниот живот, снимени се други три девојчиња, кои исто така (за време на снимањето на филмот) се проститутки. Што мислите, зошто? (На некој начин, да се укаже на тоа дека на една жена што успева да излезе од магичниот круг на проституцијата и сиромаштијата, да избега од маргините на општеството, барем три други остануваат засекогаш внатре.) >> ГЛАВНА АКТИВНОСТ (10-15 ): Учесниците стојат слободно во просторијата. Им се најавува дека ќе им прочитате одредени тврдења (од ЛИСТОТ ЗА РАБОТА: ТВРДЕЊА) и дека тие, секој за себе, треба да размислат и доколку сметаат дека прочитаното тврдење е точно, да останат да стојат, а доколку сметаат дека не е точно, да клекнат. Откако ќе одлучат и ќе заземат став, прашувате по неколкумина од нив зошто сметаат дека даденото тврдење е точно или неточно и барате контрааргументи од оние што се изјасниле спротивно. Прашајте ги дали тоа им ја менува перспективата на нештата? Дали и такво гледање на нештата е можно? (Многу е важно лицето што ја води активноста со никаков знак, интонација, да не покаже вербална или

108 АКТИВНОСТ: СИРОМАШТИЈА 90 невербална наклонетост ниту кон едните ниту кон другите аргументи.) Пред да поминете на следното тврдење, прочитајте им го образложението, а потоа замолете ги сите да клекнат. Така ќе ја сменат почетната позиција, а процесот ќе добие на динамика. Пред следното тврдење, замолете ги сите да станат... >> Активност во групи (15-25 ): Учесниците се делат во четири групи. Секоја група треба да напише или на некој друг начин да претстави одговор на една од следниве четири задачи: КОИ СЕ КЛУЧНИТЕ НЕШТА ШТО СИСТЕМОТ (државата, општеството, институциите, организациите) МОЖЕ ДА ГИ НАПРАВИ, ЗА ДА СЕ НАМАЛИ СИРОМАШТИЈАТА, ОСОБЕНО КАЈ ДЕВОЈЧИЊАТА И ЖЕНИТЕ, КАКО И ДЕТ- СКАТА ПРОСТИТУЦИЈА? СПОРЕД ВАШИТЕ СОЗНАНИЈА И ГЛЕДАЊА НА НЕШТАТА, КАКВА Е СИ- ТУАЦИЈАТА КАЈ НАС СО СИРОМАШТИЈАТА, СО ДЕТСКАТА РАБОТА И СО ДЕТСКАТА ПРОСТИТУЦИЈА? ЗОШТО ГО НАГЛАСУВАМЕ ЗАЈАКНУВАЊЕТО НА СИРОМАШНИТЕ ДЕВОЈ- ЧИЊА И ЖЕНИ, А НЕ НА СИРОМАШНИТЕ ЛУЃЕ ВООПШТО? (наведете примери според оние сознанија што ги имате) ДОКОЛКУ ВИЕ БИ СНИМАЛЕ ФИЛМ НА ОВАА ТЕМА, КАКО БИ ГО СНИМИЛЕ? (Обидете се да бидете што поконкретни во опишувањето на сите чекори. Зошто би го снимиле баш така?) Откако сите ќе завршат, секоја група ја претставува својата работа, а другите имаат право и се поттикнуваат да го користат, за да постават прашања и барања за (до)објаснување на некои делови од претставената работа на секоја група. 10/11

109 ЛИСТ ЗА РАБОТА: ТВРДЕЊА > > > > > > > > ВО СВЕТОТ ДЕНЕС ИМА 12.3 МИЛИОНИ РОБОВИ НЕТОЧНО. Се проценува дека има најмалку 12.3 милиони луѓе што се третирани како робови, но вистинските бројки не се познати, затоа што ропството е незаконско и прикриено. СЕ ПРОЦЕНУВА ДЕКА ИМА 8.4 МИЛИОНИ ДЕЦА ШТО ЖИВЕАТ ВО РОПСТВО ВО ДЕНЕШНО ВРЕМЕ ТОЧНО. Се проценува дека има 8.4 милиони деца што работат во екстремно лоши услови, вклучително и деца робови (според Меѓународната организација на трудот - МОТ). РОПСТВО Е КОГА НЕКОЕ ЛИЦЕ Е ПРИСИЛЕНО ДА ИЗВРШУВА РАБОТИ ВО УСЛОВИ НА КОИ НЕ СЕ СОГЛАСИЛО И НЕ СЕ СОГЛАСУВА ТОЧНО. Според МОТ, под присилна работа или ропство се подразбира ситуација кога лицето е присилено да извршува работи за кои не се пријавило доброволно и не може по своја волја да престане со таквата работа. ЧОВЕКОВИТЕ ПРАВА СЕ ОДНЕСУВААТ НА СИТЕ ЛУЃЕ И ВАЖАТ ЗА СИТЕ ЛУЃЕ, ДУРИ И ЗА ОНИЕ ЧИИШТО ВЛАДИ НЕ ГИ ПОТПИШАЛЕ СИТЕ СПОГОДБИ ЗА ЧОВЕКОВИ ПРАВА СО ООН ТОЧНО. Човековите права се универзални и се однесуваат на сите луѓе. Во секоја ситуација и под секакви услови тие ги имаат сите права. НЕ ПОСТОИ РОПСТВО ВО БРИТАНИЈА ИЛИ АМЕРИКА, ТУКУ САМО ВО СИРОМАШНИТЕ ЗЕМЈИ НЕТОЧНО. Ропството може да се појави во секоја земја на светот, богата или сиромашна. ДВЕ ТРЕТИНИ ОД НЕПИСМЕНИТЕ ВОЗРАСНИ ЛИЦА ВО СВЕТОТ СЕ ЖЕНИ ТОЧНО. Тој тренд останува непроменет во последните 20 години. ОБРАЗОВАНИЕТО ВО ГОЛЕМА МЕРА ПОМАГА ВО ЗАЈАКНУВАЊЕТО НА СИРОМАШНИТЕ ТОЧНО. Голем дел од луѓето што живеат во апсолутна или релативна сиромаштија се неписмени или со ниско образование. Со можноста да се образуваат, тие стекнуваат вештини и знаења со кои можат да се извлечат од магичниот круг на сиромаштијата. ПРАШАЊЕ ЗА КРАЈ: КОЈА ПОЗИЦИЈА ВИ БЕШЕ ПОКОМОТНА? ЗОШТО? ДАЛИ ПОЧЕТНАТА ПОЗИЦИЈА, ВО СВЕТОТ ВО ДЕНЕШНО ВРЕМЕ, Е ИСТА ЗА МАЖИТЕ И ЗА ЖЕНИТЕ? Може да се каже дека сѐ уште, во целиот свет и кај нас, за голем број жени, почетната позиција во животот е понеповолна отколку за мажите. РАЗМИСЛЕТЕ ШТО СЕКОЈ-А ОД ВАС ЛИЧНО МОЖЕ ДА СТОРИ, ЗА ТАКВАТА СИТУАЦИЈА МАКАР И МАЛКУ ДА СЕ ИЗМЕНИ/ПОДОБРИ? (оставете секој за себе да си одговори)

110 СООЧУВАЊЕ СО ЖИВОТНИТЕ Холандија / 2012 / 30 Режија: Јан Ван Ијкен //Jan van Ijken//