βάπορ αναυέπεσαι ςσην άλιπη

Transcript

1 Η Ελζνη Δοφδα είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια ςτον τομζα τησ πεοπονητικήσ, ΣΕΦΑΑ Δημοκριτείου Πανεπιςτημίου Θράκησ, με ζμφαςη ςτη Ρυθμική Γυμναςτική. Διδάςκει ςτο προπτυχιακό και μεταπτυχιακό πρόγραμμα και είναι επιβλζπουςα ςε μια ςειρά από διδακτορικζσ και μεταπτυχιακζσ διατριβζσ. Ιδρυτικό μζλοσ τησ τησ Ελληνικήσ Εταιρείασ Βιοχημείασ και Φυςιολογίασ τησ Άςκηςησ ενώ είναι κριτήσ εθνικοφ επιπζου ςτη Ρυθμική Γυμναςτική. Ζχει πλοφςιο ερευνητικό και ςυγγραφικό ζργο, ενώ είναι κριτήσ ςε 7 επιςτημονικά περιοδικά. Ζχει επιτελζςει μζλοσ πολλών ερευνητικών ομάδων και προγραμμάτων H Κινανθπψπομεσπία είναι ο επιςσημονικϋρ σομέαρ σηρ αθλησικήρ επιςσήμηρ ποτ ςτνδέει ση υτςιολογία με σην ανασομία, τιοθεσεί εξειδικετμένερ μεσπήςειρ για να αξιολογήςει σο ανθπύπινο μέγεθορ, ση μοπυή, σιρ αναλογίερ, ση ςόνθεςη και ση βιολογική ψπίμανςη και ςφεσίζεσαι με σην ανάπστξη, σην άςκηςη, σην απϋδοςη και ση διασπουή. Οι πληπουοπίερ ποτ εκμαιεόονσαι απϋ σιρ μεσπήςειρ ατσέρ φπηςιμοποιοόνσαι για: ση διάγνψςη και έγκαιπη ππϋληχη σηρ παφτςαπκίαρ σην εκσίμηςη μεσαβολήρ σηρ ςόςσαςηρ σοτ ςύμασορ σον καθοπιςμϋ διασπουικύν εκσιμήςεψν σην παπακολοόθηςη σηρ υτςιολογικήρ ανάπστξηρσον τπολογιςμϋ σοτ «αγψνιςσικοό» ςψμασικοό βάποτρσον τπολογιςμϋ σοτ «επιθτμησοό» ςψμασικοό βάποτρσον τπολογιςμϋ σοτ «οπιακοό» ςψμασικοό βάποτρ σον καθοπιςμϋ σοτ ςψμασογπάμμασορ και σοτ ςψμασϋστποτ σην σαξινϋμηςη αθλησύν για σοτρ αγύνερ (π.φ. πάλη, άπςη βαπύν) Οι μέθοδοι και οι σεφνικέρ μέσπηςηρ ποτ φπηςιμοποιεί η Κινανθπψπομεσπία αυοποόν σην αξιολϋγηςη μοπυολογικύν δεικσύν, σψν δεπμασοπστφύν, σψν πεπιυεπειύν, σψν διαμέσπψν και σψν μηκύν σοτ κοπμοό και σψν άνψκάσψ άκπψν με ςσϋφο σον τπολογιςμϋ παπαμέσπψν ϋπψρ είναι για παπάδειγμα ο δείκσηρ κοπμοό, οι δείκσερ ανάπστξηρ, σο ςψμασϋγπαμμα και ο ςψμασϋστπορ καθύρ και σον πποςδιοπιςμϋ σηρ ςόςσαςηρ ςύμασορ (άλιπο ςψμασικϋ βάπορ, ποςοςσϋ ςψμασικοό λίποτρ, μάζα λίποτρ). Ο πποςδιοπιςμϋρ σηρ ςόςσαςηρ σοτ ςύμασορ είναι μια διαδεδομένη μέσπηςη και αποσελεί ένα απϋ σα βαςικά ςσοιφεία αξιολϋγηςηρ σηρ υτςικήρ κασάςσαςηρ. Η ςόςσαςη σοτ ςύμασορ αναυέπεσαι ςσο ςφεσικϋ ποςοςσϋ σψν μτύν, σψν οςσύν, σοτ λίποτρ και σψν άλλψν ιςσύν σοτ ςύμασορ. Είναι γνψςσϋ ϋσι σο ςψμασικϋ λίπορ, οι μόερ και σα οςσά αποσελοόν σοτρ ιςσοόρ ποτ κασά κόπιο λϋγο πποςδιοπίζοτν σο ςψμασικϋ βάπορ. Σο άλιπο ςψμασικϋ βάπορ αναυέπεσαι ςσην άλιπη ςψμασική μάζα ποτ αποσελείσαι απϋ σα οςσά, σοτρ μτρ, σα διάυοπα ϋπγανα και σο ςτνδεσικϋ ιςσϋ. Τπάπφει, βέβαια, και ο νετπικϋρ ιςσϋρ, σο αίμα, η λέμυορ και άλλοι ιςσοί σψν οποίψν, ϋμψρ, η ςτμβολή ςσο ςψμασικϋ βάπορ θεψπείσαι εποτςιύδηρ. Σο ςψμασικϋ λίπορ βπίςκεσαι ςε μεγάλη ποςϋσησα αποθηκετμένο ςσον τποδϋπιο ιςσϋ κάσψ απϋ σο δέπμα. Επίςηρ, ψρ λεισοτπγικϋ λίπορ, πεπιβάλλει και τποςσηπίζει διάυοπα ϋπγανα ϋπψρ σα νευπά. ε ςόγκπιςη με σοτρ διάυοποτρ ιςσοόρ σοτ ςύμασορ, ο λιπύδηρ ιςσϋρ παποτςιάζει ση μεγαλόσεπη μεσαβλησϋσησα.

2 σην ππαγμασικϋσησα, ο έλεγφορ ςψμασικοό υτςιολογικϋ άσομο, ο ςτνολικϋρ απιθμϋρ βάποτρ ενϋρ ενήλικα γίνεσαι ςφεδϋν σψν λιποκτσσάπψν κτμαίνεσαι απϋ 20 έψρ ολοκληπψσικά απϋ σιρ ατξομειύςειρ σοτ ςψμασικοό λίποτρ. Σα οςσά μεσαβάλλονσαι ελάφιςσα και οι ατξομειύςειρ μτωκοό ιςσοό, 30 διςεκασομμόπια κόσσαπα ποτ σο κάθε ένα αποθηκεόει μικπογπαμμάπια λίποτρ (Μπογδάνηρ & Σςεσςύνη, 1999). Για ποτ απαισοόν φπϋνο, δεν παποτςιάζοτν σον άνδπα ο μέςορ ϋπορ ποςοςσοό ένσονερ διακτμάνςειρ. Η απύλεια τγπύν, ποτ γίνεσαι ςε μικπϋ φπονικϋ διάςσημα, ςψμασικοό λίποτρ αναυέπεσαι ςσο 15% ενύ για ση γτναίκα ςσο 23% (Lohman, 1992). Ο ςτμβάλλει ςημανσικά ςσην απύλεια κίνδτνορ για σην εμυάνιςη σηρ βάποτρ, θεψπείσαι, ϋμψρ, ππϋςκαιπη και εγκτμονεί ςοβαποόρ κινδόνοτρ για σην παφτςαπκίαρ οπιοθεσείσαι πάνψ απϋ 25% για σον άνδπα και πάνψ απϋ 32% για σην τγεία αν δεν αναπληπψθεί άμεςα γτναίκα (Πίνακαρ1). Για σοτρ αθλησέρ και (Σοκμακίδηρ, 1996). Tο λίπορ αποθηκεόεσαι σιρ αθλήσπιερ ατσά σα ποςοςσά ςσο ςύμα ςσιρ λιπαποθήκερ ποτ διαυοποποιοόνσαι ανάλογα με σο άθλημα βπίςκονσαι ςε διαυοπεσικά ςημεία ςσον ποτ αςφολοόνσαι (Πίνακαρ 2). Για άνδπα (κτπίψρ ςσην κοιλιά) και ςση γτναίκα παπάδειγμα, ςε αθλησέρ ανσοφήρ τχηλοό (κτπίψρ ςση λεκάνη και ςσοτρ μηποόρ). Oι επιπέδοτ οι σιμέρ ςψμασικοό λίποτρ λιπαποθήκερ αποσελοόνσαι απϋ κτμαίνονσαι απϋ 6-8% (Coast et al., 1995) λιποκόσσαπα, σψν οποίψν ο απιθμϋρ ποτ για σο μέςο άνθπψπο φαπακσηπίζονσαι παπαμένει ςφεδϋν ςσαθεπϋρ μεσά σην ακπαίερ. ενηλικίψςη. ένα Πίνακαρ 1. Σαξινϋμηςη πληθτςμοό ανάλογα με σο ποςοςσϋ ςψμασικοό λίποτρ (Lohman, 1992). Σαξινϋμηςη Άνδπερ Γτναίκερ Τποςισιςμϋρ <5% <8% Κάσψ απϋ σο μέςο ϋπο 6-14% 9-22% Μέςορ ϋπορ 15% 23% Πάνψ μέςο ϋπο απϋ 16-24% 24-31% Παφτςαπκία >25% >32% 2

3 Πίνακαρ 2 Ποςοςσϋ ςψμασικοό λίποτρ ςε αθλησέρ και αθλήσπιερ διαυϋπψν αθλημάσψν (McArdle et al., 2001) ψμασικϋ λίπορ (%) Άθλημα Αθλησέρ Αθλήσπιερ Άπςη βαπύν Body building Ενϋπγανη Γτμναςσική Ρτθμική Γτμναςσική Ιππαςία Καλαθοςυαίπιςη Κολόμβηςη τγφπονική Κολόμβηςη Κανϋ-Καγιάκ Κψπηλαςία Κλαςικϋ Μπαλέσο Οπειβαςία Ράγκμπι Σένιρ Πάλη Πεσοςυαίπιςη σίβορ Διςκοβολία Άλμασα Δπϋμοι αποςσάςεψν Δπϋμοι σαφόσησαρ Ρίχειρ Δέκαθλο Σπίαθλο

4 Μέθοδοι μέσπηςηρ ςόςσαςηρ ςύμασορ Τπάπφοτν διάυοπερ μέθοδοι ποτ τπολογίζοτν σο ποςοςσϋ σοτ αποθηκετμένοτ ςψμασικοό λίποτρ (%) ψςσϋςο λίγερ είναι ατσέρ ποτ μποποόν να φπηςιμοποιηθοόν, για παπάδειγμα ςε ςτνθήκερ γτμναςσηπίοτ ή για έλεγφο αθλησύν, λϋγψ σοτ τχηλοό κϋςσοτρ και σηρ εξειδικετμένηρ σεφνογνψςίαρ ποτ απαισοόν. Οι μέθοδοι ποτ έφοτν αναπστφθεί είναι σο τδποςσασικϋ ζόγιςμα, η βιοηλεκσπική επαγψγή, η τπέπτθπη ηλεκσπομαγνησική ακσινοβολία, η αποππουηςιομεσπία (SPA, DPA, DRA, DEXA, pqct), η πληθτςμογπαυία (BOD POD), η απεικϋνιςη με μαγνησικϋ ςτνσονιςμϋ, η μέσπηςη σοτ ολικοό νεποό σοτ ςύμασορ ή σοτ ολικοό καλίοτ (40Κ-40), η πτπηνική μαγνησική ανσήφηςη, η τπολογιςσική σομογπαυία και ανθπψπομεσπικέρ μεσπήςειρ (όχορ, ςψμασική μάζα, πεπιυέπειερ, δεπμασοπστφέρ). σιρ ανθπψπομεσπικέρ μεσπήςειρ φπηςιμοποιοόνσαι ειδικέρ εξιςύςειρ και ςση ςτνέφεια τπολογίζονσαι ο Δείκσηρ ψμασικήρ Μάζαρ (BMI), ο λϋγορ πεπιυέπεια μέςηρ-ιςφίοτ (WHR), σο ποςοςσϋ ςψμασικοό λίποτρ, η άλιπη μάζα και η μάζα λίποτρ. Οι εξιςύςειρ ατσέρ ψςσϋςο, για σον πποςδιοπιςμϋ σηρ ςόςσαςηρ ςύμασορ φπηςιμοποιοόνσαι για ςτγκεκπιμένο πληθτςμϋ ασϋμψν με καθοπιςμένα φαπακσηπιςσικά (υόλο, ηλικία, αθλησέρ, μη αθλησέρ, παφόςαπκοι κσλ) διϋσι, ςσην ανσίθεση πεπίπσψςη, σο ςυάλμα τπολογιςμοό είναι σϋςο μεγάλο ποτ καθιςσά ση μέθοδο αναποσελεςμασική και οδηγεί ςε λάθορ αποσελέςμασα. Τδποςσασικϋ ζόγιςμα Με σο τδποςσασικϋ ζόγιςμα γίνεσαι μέσπηςη σηρ πτκνϋσησαρ σοτ ςύμασορ. Ο δοκιμαζϋμενορ βτθίζεσαι ςε μια πιςίνα ειδικήρ κασαςκετήρ, ϋποτ η θεπμοκπαςία σοτ νεποό κτμαίνεσαι απϋ 28ºC έψρ 32ºC. Ζησείσαι απϋ σο δοκιμαζϋμενο να εκπνεόςει ϋςο σο δτνασϋν πεπιςςϋσεπο αέπα μποπεί. Απϋ ση διαδικαςία ατσή, ποτ επαναλαμβάνεσαι επσά έψρ και δέκα υοπέρ μέφπι ο δοκιμαζϋμενορ να εξοικειψθεί με ση μέσπηςη, τπολογίζεσαι σο ποςοςσϋ (%) σοτ ςψμασικοό λίποτρ, ςόμυψνα με σοτρ παπακάσψ σόποτρ: Όγκορ ςύμασορ= (Βάπορ ςύμασορ ςσον αέπα - Βάπορ ςύμασορ ςσο νεπϋ) - Τπϋλοιπορ ϋγκορ αέπα Διοπθψσικϋρ παπάγονσαρ πτκνϋσησαρ νεποό Πτκνϋσησα ςύμασορ (gm/cc)= ( Βάπορ ςύμασορ ) Φ 1000 Όγκορ ςύμασορ % ψμασικϋ λίπορ = ( ) Φ 100 (Siri, 1956) Πτκνϋσησα ςύμασορ Μάζα λίποτρ = % ψμασικϋ Λίπορ Φ ψμασικϋ 100 βάπορ Άλιπη μάζα = ψμασικϋ βάπορ - Μάζα λίποτρ Μειονεκσήμασα σηρ μεθϋδοτ: - Τποθέσει ϋσι οι πτκνϋσησερ σοτ λιπύδοτρ ιςσοό ( gm/cc) και σοτ μτωκοό ιςσοό (1.10 gm/cc) είναι ίδιερ για ϋλα σα άσομα. - τνιςσύνσαι 7-10 δοκιμέρ ύςσε να εξοικειψθεί ο δοκιμαζϋμενορ με ση μέσπηςη. 4

5 - Απαισεί ειδικϋ επγαςσηπιακϋ εξοπλιςμϋ. Βιοηλεκσπική επαγψγή Η βιοηλεκσπική επαγψγή μεσπιέσαι τπολογίζονσαρ σο φπϋνο ποτ φπειάζεσαι ένα εναλλαςςϋμενο πεόμα για να διαπεπάςει σο ςύμα σοτ δοκιμαζϋμενοτ απϋ σα ηλεκσπϋδια, δέκσηρ και πομπϋρ, ποτ είναι σοποθεσημένα ςσον καππϋ και ςσον αςσπάγαλο. Για σην ππϋβλεχη σηρ άλιπηρ μάζαρ και σοτ ςψμασικοό λίποτρ με σην σεφνική σηρ βιοηλεκσπικήρ επαγψγήρ, σο βάπορ και σο όχορ αποσελοόν σιρ δόο ςημανσικϋσεπερ παπαμέσποτρ ππϋβλεχηρ. ημανσικϋ πϋλο επίςηρ, κασέφει και η εντδάσψςη σοτ οπγανιςμοό. Για σο λϋγο ατσϋ, ςόμυψνα με σιρ οδηγίερ σοτ ACSM (1995) ο δοκιμαζϋμενορ ππέπει ππιν ση μέσπηςη: - να μην έφει ςισιςσεί ή να έφει πιει τγπά για σοτλάφιςσον 4 ύπερ - να μην έφει αςκηθεί ένσονα 12 ύπερ ππιν ση δοκιμαςία - να έφει πποηγηθεί εκκένψςη σοτ ενσέποτ - να μην έφει πιει αλκοϋλ 48 ύπερ ππιν ση δοκιμαςία - να μην έφει φπηςιμοποιήςει διοτπησικά φάπια εκσϋρ εάν κάσι σέσοιο επιβάλλεσαι απϋ σο γιασπϋ Σομογπαυία και πτπηνική μαγνησική ανσήφηςη Η σομογπαυία και πτπηνική μαγνησική ανσήφηςη αναπσόφθηκαν φάπη ςσην τχηλή σεφνολογία, ϋποτ διαθέσονσαι εικϋνερ σοτ οπγανιςμοό, ςσιρ οποίερ οι λιπύδειρ ιςσοί ξεφψπίζοτν απϋ σοτρ άλιποτρ ιςσοόρ διϋσι καθέναρ ανσιδπά διαυοπεσικά ςε πεδίο ακσίνψν Φ (σομογπαυία) ή ςε μαγνησικϋ πεδίο (RMN Πτπηνική Μαγνησική Ανσήφηςη). Ατσέρ οι σεφνικέρ είναι ϋμψρ πολό ακπιβέρ και απαισοόν ένα ειδικετμένο πποςψπικϋ. Επιπλέον ατσϋ ποτ πεπιοπίζει ση φπήςη σηρ σομογπαυίαρ είναι η επικινδτνϋσησά σηρ (έκθεςη ςσιρ ακσίνερ Φ) και κασά ςτνέπεια πεπιοπιςμένερ μεσπήςειρ οδηγοόν ςε πεπιοπιςμένερ απεικονίςειρ. Και οι δόο σεφνικέρ ϋμψρ είναι έγκτπερ και αξιϋπιςσερ ευϋςον επισπέποτν σον ξεφψπιςσϋ τπολογιςμϋ σοτ ολικοό, ςπλαφνικοό και τποδεπμικοό λίποτρ σϋςο ςε ολϋκληπο σο ςύμα ϋςο και ςε ένα σμήμα σοτ. Τπέπτθπη ηλεκσπομαγνησική ακσινοβολία Η τπέπτθπη ηλεκσπομαγνησική ακσινοβολία πποςδιοπίζει έμμεςα σο ςψμασικϋ λίπορ τπολογίζονσαρ σο φπϋνο ποτ φπειάζεσαι ο τπέπηφορ για να διαςφίςει σην επιυάνεια σοτ δέπμασορ, να γίνει η ανσανάκλαςη απϋ σην επιυάνεια σψν μτύν και να επιςσπέχει ςσην επιυάνεια σοτ δέπμασορ. Ππϋκεισαι δηλαδή για ση μέσπηςη σοτ τποδεπμικοό λίποτρ ςε ςτγκεκπιμένο ςημείο, ϋπψρ ακπιβύρ ςτμβαίνει με σην μέσπηςη σψν δεπμασοπστφύν. Εάν κάνοτμε μεσπήςειρ ςε διάυοπα ςημεία σοτ ςύμασορ, θα έφοτμε μία γενική εικϋνα σοτ εόποτρ σοτ τποδϋπιοτ ιςσοό ϋπψρ επίςηρ και μία εκσίμηςη σοτ ςτνολικοό ποςοςσοό λίποτρ. Η σεφνική σηρ τπέπτθπηρ ηλεκσπομαγνησικήρ ακσινοβολίαρ είναι λιγϋσεπο έγκτπη μέθοδορ απϋ ατσήν σψν δεπμασοπστφύν, διϋσι πποβλέπεσαι σο ποςοςσϋ σοτ ςψμασικοό λίποτρ απϋ ένα ςημείο σοτ ςύμασορ και αςκείσαι μια σεφνική πίεςη απϋ σο ϋπγανο ση ςσιγμή σηρ μέσπηςηρ, γεγονϋρ ποτ μποπεί να οδηγήςει ςε εςυαλμένη εκσίμηςη σοτ ποςοςσοό σοτ ςψμασικοό λίποτρ. Για σοτρ παφόςαπκοτρ, 5

6 ψςσϋςο, ςσοτρ οποίοτρ η μέσπηςη σψν δεπμασοπστφύν δεν είναι αποσελεςμασική (πολλέρ υοπέρ είναι αδόνασο να ςφημασιςσεί δεπμασοπστφή), η μέθοδορ σηρ τπέπτθπηρ ηλεκσπομαγνησικήρ ακσινοβολίαρ είναι πεπιςςϋσεπο ευικσή ϋπψρ επίςηρ και η μέθοδορ πποςδιοπιςμοό ςόςσαςηρ ςύμασορ με ση μέσπηςη επιλεγμένψν πεπιυεπειύν με ση φπήςη υτςικά ειδικύν εξιςύςεψν. Μέσπηςη δεπμασοπστφύν Η μέσπηςη σψν δεπμασοπστφύν αποσελεί έναν απϋ σοτρ πλέον διαδεδομένοτρ σπϋποτρ τπολογιςμοό σηρ ςόςσαςηρ σοτ ςψμασικοό βάποτρ. Τπάπφοτν μεπικέρ κοινέρ για ϋλερ σιρ δεπμασοπστφέρ οδηγίερ ποτ ππέπει να σηπηθοόν ύςσε να ππαγμασοποιηθοόν ςψςσέρ, έγκτπερ και αξιϋπιςσερ μεσπήςειρ. Οι οδηγίερ ποτ δίνονσαι είναι ανεξάπσησερ απϋ σον σόπο σοτ δεπμασοπστφϋμεσποτ ποτ φπηςιμοποιείσαι και πποϊποθέσοτν σο δεπμασοπστφϋμεσπο να κπασείσαι απϋ σον εξεσαςσή με σο δεξί φέπι. Η μέσπηςη σψν δεπμασοπστφύν ππέπει να γίνεσαι ςε επιλεγμένερ ανασομικέρ πεπιοφέρ σοτ ανθπύπινοτ ςύμασορ. Οι ανασομικέρ ατσέρ πεπιοφέρ είναι καθοπιςμένα ςκελεσικά ςημεία, σα οποία οπίζοτν ακπιβύρ σην πεπιοφή μέσπηςηρ και ανιφνεόονσαι με χηλάυηςη. Σα ανασομικά ατσά ςημεία ππέπει να επιλεγοόν με ιδιαίσεπη πποςοφή και σα ςημεία μέσπηςηρ ππέπει να είναι οπιςμένα με σον ίδιο σπϋπο για κάθε δοκιμαζϋμενο ύςσε να απουετφθοόν σα ςυάλμασα. Μικπέρ αποκλίςειρ απϋ σιρ επιλεγμένερ πεπιοφέρ πποκαλοόν ςημανσικέρ διαυοπέρ ςσιρ μεσπήςειρ. Βαςική πποϊπϋθεςη λοιπϋν αποσελεί οι μεσπήςειρ να γίνονσαι απϋ σον ίδιο εξεσαςσή. Η χηλάυηςη σηρ δεπμασοπστφήρ ππιν απϋ ση μέσπηςη βοηθά για σην καλόσεπη εξοικείψςη με σην μεσπηθείςα πεπιοφή. Η πστφή πιάνεσαι ςσαθεπά απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό, ποτ φπηςιμοποιοόνσαι για να ξεφψπίςοτν ση δεπμασοπστφή απϋ σο μτωκϋ ιςσϋ, ςε απϋςσαςη πεπίποτ 1 cm κονσά ςσο ςημείο ποτ ππέπει να γίνει η μέσπηςη. Ατσή η απϋςσαςη ανάμεςα ςσα δάκστλα και ςσο ςημείο μέσπηςηρ είναι απαπαίσηση έσςι ύςσε η πίεςη ποτ αςκείσαι απϋ σα δάκστλα να μην επηπεάζει σο αποσέλεςμα. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι ςσα δόο ππύσα δετσεπϋλεπσα (2 sec) μεσά σην ευαπμογή σοτ δεπμασοπστφϋμεσποτ ςσην πστφή έσςι ύςσε να απουετφθοόν σα λάθη ποτ ουείλονσαι ςση μεσακίνηςη σοτ τποδϋπιοτ λίποτρ (Ross & Marfell-Jones, 1982; Legér, 1991). ειπά μελεσύν τποςσηπίζοτν επίςηρ ϋσι ςημανσικϋ πϋλο ςση μέσπηςη σψν δεπμασοπστφύν παίζει ακϋμη και η επιλογή σηρ πλετπάρ μέσπηςηρ (δεξιά ή απιςσεπά) ϋποτ παποτςιάζονσαι ςσασιςσικά ςημανσικέρ διαυοπέρ (Laubach & McConville, 1967; Schell et al., 1985). Έφει επικπασήςει ψςσϋςο οι μεσπήςειρ να ππαγμασοποιοόνσαι ςση δεξιά μεπιά σοτ ςύμασορ. Σεφνική μέσπηςηρ δεπμασοπστφύν - Δεπμασοπστφή τποπλάσιοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ τποπλάσιοτ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σα φέπια φαλαπά ςσο πλάι. Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό, ποτ πιάνοτν 6

7 σην πστφή ςσαθεπά, ςε ςημείο ποτ βπίςκεσαι λοξά, φαμηλά και κάσψ απϋ σο σϋξο ποτ ςφημασίζει η ψμοπλάση, με διαγύνια κασεόθτνςη πεπίποτ 45 απϋ σο οπιζϋνσιο επίπεδο (διαγύνια δεπμασοπστφή). Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. - Δεπμασοπστφή σπικέυαλοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ σπικέυαλοτ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σα φέπια φαλαπά ςσο πλάι. Για σον πποςδιοπιςμϋ ϋμψρ σοτ ακπιβοόρ ςημείοτ μέσπηςηρ ο δοκιμαζϋμενορ λτγίζει σον αγκύνα ςε γψνία 90. Φπηςιμοποιείσαι μια μεσποσαινία ποτ σοποθεσείσαι με σην ένδειξη μηδέν ςσο ακπύμιο και σενσύνεσαι παπάλληλα ππορ σον επιμήκη άξονα σοτ βπαφίονα για να κασαλήξει ςσο ψλέκπανο, κάσψ απϋ σο λτγιςμένο αγκύνα. ημειύνεσαι σο μέςο ατσήρ σηρ απϋςσαςηρ ποτ αποσελεί και σο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ. Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι κάθεσα, ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό, ςσο ςημείο ποτ πποςδιοπίςσηκε παπαπάνψ δηλαδή ςσο μέςο σηρ απϋςσαςηρ σοτ ακπύμιοτ με σο ψλέκπανο σηρ ψλένηρ (κάθεση δεπμασοπστφή). Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. - Δεπμασοπστφή δικέυαλοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ δικέυαλοτ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σα φέπια φαλαπά ςσο πλάι. Σο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ οπίζεσαι 1 cm επάνψ απϋ σο ςημείο μέσπηςηρ σοτ σπικέυαλοτ βπαφιϋνιοτ. Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι κάθεσα, ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό, ςσο ςημείο ποτ πποςδιοπίςσηκε παπαπάνψ (κάθεση δεπμασοπστφή). Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. - Δεπμασοπστφή λαγϋνιοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ λαγϋνιοτ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σα φέπια φαλαπά ςσο πλάι ή λίγο ανοικσά για να μην εμποδίζοτν σον εξεσαςσή. Η πστφή σοτ λαγϋνιοτ μεσπείσαι ςσο ςημείο εκείνο ποτ η μεςομαςφαλιαία γπαμμή ςτνανσά ση ππϋςθια λαγϋνια ακπολουία. Η πστφή πιάνεσαι ςσαθεπά ςσο ςημείο ατσϋ ακολοτθύνσαρ σην ανασομική γπαμμή σοτ τποδϋπιοτ ιςσοό ποτ έφει μια κλίςη 45 ππορ σα κάσψ και μπποςσά ςε ςφέςη με σο οπιζϋνσιο επίπεδο (διαγύνια δεπμασοπστφή). Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι ςσο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σα δάκστλα σοτ φεπιοό ποτ κπασοόν ση δεπμασοπστφή. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. - Δεπμασοπστφή κοιλιακοό : Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ κοιλιακοό, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σα φέπια φαλαπά ςσο πλάι. Σο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ οπίζεσαι 2 cm δεξιά απϋ σον ομυαλϋ. Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι κάθεσα, ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό, ςσο ςημείο ποτ πποςδιοπίςσηκε παπαπάνψ (κάθεση δεπμασοπστφή). Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. - Δεπμασοπστφή μηπιαίοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ μηπιαίοτ ςσο δεξί πϋδι, ο δοκιμαζϋμενορ ακοτμπά ςε ςσαθεπϋ έδπανο έφονσαρ σο βάπορ σοτ ςύμασορ ςσο απιςσεπϋ πϋδι. Σο δεξί πϋδι ςσηπίζεσαι 7

8 φαλαπά ςσο έδαυορ με σο γϋνασο ελαυπά λτγιςμένο. Η πστφή σοτ μηπιαίοτ μεσπιέσαι ςσο ςημείο εκείνο ποτ πποςδιοπίζεσαι απϋ σο μέςο σηρ απϋςσαςηρ ποτ ενύνει σο βοτβψνικϋ ςόνδεςμο με σο άνψ μέπορ σηρ επιγονασίδαρ και είναι παπάλληλη ππορ σον επιμήκη άξονα σοτ μηποό (κάθεση δεπμασοπστφή). Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι ςσο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σα δάκστλα σοτ φεπιοό ποτ κπασοόν ση δεπμασοπστφή ςσαθεπά. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. - Δεπμασοπστφή γαςσποκνημίοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ γαςσποκνημίοτ ςσο δεξί πϋδι, ο δοκιμαζϋμενορ ςσηπίζει ςε ςσαθεπϋ έδπανο σο δεξί πϋδι λτγιςμένο ςε γψνία 90 º έφονσαρ σο βάπορ σοτ ςύμασορ ςσο απιςσεπϋ πϋδι. Η πστφή μεσπείσαι ςσο ςημείο εκείνο ποτ πποςδιοπίζεσαι απϋ ση μέγιςση πεπιυέπεια σοτ γαςσποκνημίοτ (κάθεση δεπμασοπστφή). Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι κάθεσα ςσο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σα δάκστλα σοτ φεπιοό ποτ κπασοόν ση δεπμασοπστφή ςσαθεπά. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. -Δεπμασοπστφή θψπακικοό: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ θψπακικοό, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σα φέπια φαλαπά ςσο πλάι. Σο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ οπίζεσαι για σοτρ άνδπερ ςσο 1/2 σηρ απϋςσαςηρ απϋ ση μαςφαλιαία ενσομή και ση θηλή σοτ ςσήθοτρ ενύ για σιρ γτναίκερ ςσο 1/3 ανσίςσοιφα. Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι κάθεσα, ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό, ςσα ςημεία ποτ πποςδιοπίςσηκαν παπαπάνψ (διαγύνια δεπμασοπστφή). Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. -Δεπμασοπστφή μεςομαςφαλιαίοτ: Για ση μέσπηςη σηρ δεπμασοπστφήρ σοτ μεςομαςφαλιαίοτ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη, με σο δεξί φέπι λτγιςμένο πάνψ ςσο ςσήθορ. Σο ενδεδειγμένο ςημείο μέσπηςηρ οπίζεσαι ςση μεςομαςφαλιαία γπαμμή ςσο όχορ σηρ ξιυοειδοόρ απϋυτςηρ. Σο δεπμασοπστφϋμεσπο σοποθεσείσαι κάθεσα, ςε απϋςσαςη 1 cm απϋ σον ανσίφειπα και σο δείκση σοτ απιςσεποό φεπιοό και η κασεόθτνςή σηρ μποπεί να είναι οπιζϋνσια ή κάθεση. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.2 mm. Ευαπμογή εξιςύςεψν για σον πποςδιοπιςμϋ σηρ ςόςσαςηρ ςύμασορ Για σον πποςδιοπιςμϋ σηρ ςόςσαςηρ ςύμασορ οι σιμέρ σψν δεπμασοπστφύν ποτ μεσπήθηκαν ευαπμϋζονσαι, ϋπψρ πποαναυέπθηκε, ςε ειδικέρ εξιςύςειρ οι οποίερ ψςσϋςο παποτςιάζοτν μικπέρ αποκλίςειρ μεσαξό σοτρ και επιλέγονσαι ανάλογα με σο υόλο, σην ηλικία και σον πληθτςμϋ ποτ αξιολογείσαι. Παπακάσψ παπασίθενσαι επιλεκσικά διάυοπερ εξιςύςειρ ποτ μποποόν να ευαπμοςσοόν ςε διαυοπεσικοόρ πληθτςμοόρ (άνδπερ, γτναίκερ, αθλησέρ, παιδιά κσλ.). 8

9 - Τπολογιςμϋρ πτκνϋσησαρ ςύμασορ Για άνδπερ εσύν (Jackson & Pollock, 1978) DB (g/cc)= * (Φ1) * (Φ1) * (Φ2) ϋποτ, Φ1= σο άθποιςμα σψν δεπμασοπστφύν σοτ ςσήθοτρ, σηρ κοιλιάρ και σοτ μηποό Φ2= η ηλικία ςε φπϋνια Για γτναίκερ εσύν (Jackson & Pollock, 1978) DB (g/cc)= * (Φ1) * (Φ1) * (Φ2) ϋποτ, Φ1= σο άθποιςμα σψν δεπμασοπστφύν σοτ σπικευάλοτ, σοτ τπεπλαγϋνιοτ και σοτ μηποό Φ2= η ηλικία ςε φπϋνια Για αθλησέρ εσύν (Jackson & Pollock, 1978) DB (g/cc)= * (Φ1) * (Φ1) * (Φ2) ϋποτ, Φ1= σο άθποιςμα σψν δεπμασοπστφύν σοτ σπικευάλοτ, τποπλάσιοτ, κοιλιακοό, τπεπλαγϋνιοτ, μηποό, θψπακικοό και μεςομαςφαλιαίοτ Φ2= η ηλικία ςε φπϋνια Για αθλήσπιερ εσύν (Jackson et al., 1980) DB (g/cc)= * (Φ1) * (Φ1) * (Φ2) ϋποτ, Φ1= σο άθποιςμα σψν δεπμασοπστφύν σοτ σπικευάλοτ, τπεπλαγϋνιοτ, κοιλιακοό και μηποό Φ2= η ηλικία ςε φπϋνια - Ποςοςσϋ (%) ψμασικοό Λίποτρ (Siri, 1956) % ψμασικϋ Λίπορ = ( ) Φ 100 Άνδπερ Πτκνϋσησα ύμασορ % ψμασικϋ Λίπορ = ( ) Φ 100 Γτναίκερ Πτκνϋσησα ύμασορ - Μάζα λίποτρ: Μάζα λίποτρ = % ψμασικϋ Λίπορ Φ ψμασικϋ βάπορ Άλιπη μάζα: Άλιπη μάζα = ψμασικϋ βάπορ - Μάζα λίποτρ 9

10 Για παιδιά 8-18 εσύν (Slaughter et al., 1988)Aγϋπια: % ψμασικϋ Λίπορ = * SF +1.0, all ages Κοπίσςια: % ψμασικϋ Λίπορ = * SF +5.1, all ages ϋποτ, SF = σο άθποιςμα δεπμασοπστφύν σοτ σπικευάλοτ και σοτ γαςσποκνημίοτ Ανθπψπομεσπικέρ μεσπήςειρ Για σον πποςδιοπιςμϋ σηρ ςόςσαςηρ ςύμασορ φπηςιμοποιοόνσαι επίςηρ μεσπήςειρ όχοτρ, βάποτρ και επιλεγμένψν πεπιυεπειύν. Κλινικοί επετνησέρ κτπίψρ για να πποςδιοπίςοτν ση ςόςσαςη ςύμασορ φπηςιμοποιοόν ειδικοόρ πίνακερ «όχοτρ-βάποτρ», οι οποίοι ψςσϋςο δεν λαμβάνοτν τπϋχη σοτρ σην αναλογική κασανομή σοτ ςψμασικοό λίποτρ και για σο λϋγο ατσϋ θα ππέπει να είμαςσε πποςεκσικοί ςσην επμηνεία σψν δεδομένψν ποτ ςτλλέγοτμε. Απϋ σοτρ πλέον διαδεδομένοτρ δείκσερ μέσπηςηρ αποσελοόν ο δείκσηρ μάζαρ ςύμασορ (ΒΜΙ) και ο λϋγορ σηρ πεπιυέπειαρ ππορ σο ιςφίο (WHR). ςτςσήμασορ. Με βάςη σην σαξινϋμηςη, φπηςιμοποιύνσαρ σο δείκση ΒΜΙ, τπέπβαπορ φαπακσηπίζεσαι κάποιορ ποτ έφει δείκση απϋ 25 έψρ 29.9 kg/m 2 ενύ η παφτςαπκία ανσιςσοιφεί ςε δείκση ΒΜΙ>30 (Πίνακαρ 3). Παπά ση μεγάλη ευαπμογή και ππακσική σοτ αξία ςσον ετπόσεπο πληθτςμϋ θα ππέπει να ςημειψθεί ψςσϋςο, ϋσι ςε οπιςμένοτρ αθλησέρ ο δείκσηρ μάζαρ ςύμασορ μποπεί να οδηγήςει ςε λανθαςμένερ εκσιμήςειρ επειδή δεν λαμβάνει τπϋχη σοτ σην αναλογική ςόςσαςη σοτ ςύμασορ. Για παπάδειγμα, τπάπφει κίνδτνορ να φαπακσηπιςσοόν ψρ τπέπβαποι αθλησέρ με ατξημένη μτωκή μάζα ϋπψρ είναι οι καλαθοςυαιπιςσέρ, οι απςιβαπίςσερ, οι παλαιςσέρ ενύ ςσην ππαγμασικϋσησα η γενεσική κασαςκετή ή η πποπϋνηςη αόξηςαν σο δείκση ΒΜΙ (McArdle et al., 2001). Δείκσηρ Μάζαρ ύμασορ (Body Mass Index - BMI): Ο δείκσηρ μάζαρ ςύμασορ τπολογίζεσαι απϋ ση ςφέςη σηρ μάζαρ σοτ ςύμασορ με σο όχορ απϋ ϋπθια θέςη Δείκσηρ Μάζαρ ύμασορ (BMI): ψμασικϋ βάπορ (Kg) (Ύχορ ςύμασορ) 2 (m 2 ) Ο δείκσηρ BMI φπηςιμοποιείσαι ετπέψρ διϋσι η εκθεσική σοτ καμπόλη ςφεσίζεσαι με σο γενικϋ δείκση θνηςιμϋσησαρ και υανεπύνει σα επίπεδα κινδόνοτ για καπδιαγγειακέρ επιπλοκέρ σόποτ 2, τπέπσαςη και για νοςήμασα σοτ αναπνετςσικοό και πεπσικοό 10

11 Πίνακαρ 3. Σαξινϋμηςη πληθτςμοό ανάλογα με σο Δείκση Μάζαρ ύμασορ (BMI) (Nieman, 1999). Σαξινϋμηςη σάδια παφτςαπκίαρ ΒΜΙ (kg/m 2 ) Δείκσηρ WHR = Πεπιυέπεια Μέςηρ (cm) Πεπιυέπεια ιςφίοτ (cm) Πίνακαρ 4. Σαξινϋμηςη πληθτςμοό ανάλογα με σο Δείκση WHR. Σαξινϋμηςη Άνδπερ Γτναίκερ Λιποβαπήρ <18.5 Κανονικϋρ 18.5 έψρ 24.9 Τπέπβαπορ 25 έψρ 29.9 Παφόςαπκορ Ι 30 έψρ 34.9 Τχηλϋρ κίνδτνορ Μεςαίορ κίνδτνορ Φαμηλϋρ κίνδτνορ >1.0 > <0.90 <0.80 ΙΙ 35 έψρ 39.9 Τπεπβολικά παφόςαπκορ ΙΙΙ >40 ημείψςη: Οι κίνδτνοι για σην τγεία ξεκινοόν με δείκση ςψμασικήρ μάζαρ με εόπορ 25 έψρ 29.9 kg/m 2 Δείκσηρ Πεπιυέπειαρ Μέςηρ / Πεπιυέπεια Ιςφίοτ (Waist to Hip Ratio - WHR): Ο δείκσηρ WHR τπολογίζεσαι διαιπύνσαρ σην πεπιυέπεια σηρ μέςηρ ππορ σην πεπιυέπεια σοτ ιςφίοτ. Όσαν οι σιμέρ για σοτρ άνδπερ κτμαίνονσαι > 0.90 και ςσιρ γτναίκερ > 0.80 τπάπφει μεγάλορ κίνδτνορ εμυάνιςηρ καπδιαγγειακύν νοςημάσψν, τπέπσαςηρ, διαβήση σόποτ 2 και παφτςαπκίαρ (Πίνακαρ 4). Πεπιυέπεια Μέςηρ: Για ση μέσπηςη σηρ πεπιυέπειαρ σηρ μέςηρ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι ςε ϋπθια θέςη με σιρ υσέπνερ ενψμένερ και σα φέπια να βπίςκονσαι φαλαπά ςσο πλάι ή λίγο ανοικσά για να μην εμποδίζοτν σον εξεσαςσή. Η πεπιυέπεια σηρ μέςηρ μεσπείσαι 2 cm πάνψ απϋ σο όχορ σοτ ομυαλοό, ςσο ςσενϋσεπο ςημείο σοτ κοπμοό. Η μεσποσαινία κπασείσαι ςσαθεπά ςε οπιζϋνσια θέςη, ςε επαυή με σο δέπμα, φψπίρ να σο πιέζει και σοποθεσείσαι ςσο όχορ σηρ μέςηρ. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι ςσο σέλορ μιαρ κανονικήρ εκπνοήρ με ακπίβεια 0.1 cm. Πεπιυέπεια Ιςφίοτ: Για ση μέσπηςη σηρ πεπιυέπειαρ σηρ μέςηρ, ο δοκιμαζϋμενορ ςσέκεσαι πλετπικά ππορ σον εξεσαςσή, ςε ϋπθια θέςη με σιρ υσέπνερ ενψμένερ και σα φέπια να βπίςκονσαι φαλαπά ςσο πλάι ελαυπύρ ανοικσά ή να ςσατπύνοτν μπποςσά ςσο ςσήθορ για να διετκολόνοτν ση μέσπηςη. Η μεσποσαινία ευαπμϋζονσαι ακπιβύρ επάνψ ςση μεγαλόσεπη 11

12 πεπιυέπεια σοτ ιςφίοτ και κπασείσαι ςσαθεπά, ςε οπιζϋνσια θέςη, φψπίρ να πιέζει σο δέπμα. Η μέσπηςη κασαγπάυεσαι με ακπίβεια 0.1 cm. Βιβλιογπαυία 1. American College of Sports Medicine (1995). ACSM S Guidelines for exercise testing and prescription, 5 th Edition, Williams & Wilkins (eds), USA, p Jackson AS, & Pollock ML. (1985). Practical Assessment of body composition. Physician Sport Med 13: Jackson, A.S., Pollock, M.L. (1978). Generalized equations for predicting body density of men. British Journal of Nutrition, 40: Jackson, A.S., Pollock, M.L., Ward A. (1980). Generalized equations for predicting body density of women. Med Sci Sports Exerc., 12: Harrison G, Buskirk E., Carter L. Johnston FE, Lohman TG, Pollock ML, Roche AF, Wilmore J. (1988). Skinfold Thicknesses and Measurement Technique. In: Lohman TG, Roche FA, Martorell R, editors. Anthropometric Standardization Reference Manual Champaign, IL: Human Kinetics, p Heyward V. (2001). ASEP Methods Recommendation: Body Composition Assessment. JEP, 4(4): Katch, F.I., & McArdle, W.D. (1973). Prediction of body density from simple anthropometric measurements in college-age men and women. Human Biology, 45, Leger, L. (1991). Measure et estimation de la composition corporelle: masse grasse, mass maigre. Association des Cardes Techniques du Sport de Haut Niveau Guadeloupeen, pp Lohman, T. (1992). Advances in body composition assessment. Human Kinetics Publishers, p.p Lohman TG, Roche FA, Martorell R. (1988). Anthropometric Standardization Reference Manual. Champaign, IL: Human Kinetics; pp McArdle, W.D., Katch, F.I. and Katch, V.L. (1996). Exercise physiology: energy, nutrition and human performance. 4 th ed. Baltimore: Williams & Wilkins. 12. Μπογδάνηρ Γ., Σςεσςύνη Α. (1999). O πϋλορ σηρ διασπουήρ και σηρ άςκηςηρ ςσον έλεγφο σοτ ςψμασικοό βάποτρ, Άθληςη & Κοινψνία: Πεπιοδικϋ Αθλησικήρ Επιςσήμηρ, 21, Nieman, D.C. (1999). Exercise testing and prescription. A health related approach. Mayfield Publishing Company, California, USA 14. Norton K., Olds T. (2000). Anthropometrica. Australian Sports Commission, UNSW Press, Sydney, pp Ross, W.D., & Marfell-Jones, M.J. (1982). Kinanthropometry. In J.D. MacDougall, H.A. Wenger, & H.J. Green (Eds.), Physiological testing of the elite athlete (pp ). Ottawa, Canada: Canadian Association of Sport Sciences. 16. Slaughter, M.H., Lohman, T.G., Boileau, R.A, Horswill, C.A., Stillman, R.J., Van Loan, M.D., & Bemben, D.A. (1988). Skinfold equations for estimation of body fatness in children and youth. Human Biology, 60,

13 17. Σοκμακίδηρ,. (1996). Επγουτςιολογία: Λεισοτπγίερ και πποςαπμογέρ σοτ οπγανιςμοό κασά σην άςκηςη. Δημοκπίσειο Πανεπιςσήμιο Θπάκηρ-Σμήμα Επιςσήμηρ Υτςικήρ Αγψγήρ & Αθλησιςμοό, ς Wilmore, J.H., & Behnke, A.R. (1970). An anthropometric estimation of body density and lean weight in young women. American Journal of Clinical Nutrition, 23, Wilmore, J.H., & Costill, D.L. (1994). Physiology of Sport and Exercise. Human Kinetics Pub., p.p