ПОДГОТВИТЕЛНА СТУДИЈА

Transcript

1 ПОДГОТВИТЕЛНА СТУДИЈА ЗА ИЗРАБОТКА НА НАЦИОНАЛЕН КАТАСТАР НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ (PREPARATORY STUDY ON NATIONAL REGISTER OF GROUNDWATER) Скопје, 2016

2 НАСЛОВ:ПОДГОТВИТЕЛНА СТУДИЈА ЗА ИЗРАБОТКА НА НАЦИОНАЛЕН КАТАСТАР НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ (PREPARATORY STUDY ON NATIONAL REGISTER OF GROUNDWATER) ДОГОВОР БР.: 0307/573-1 ОД Нарачател: Влада на Република Македонија, Министерство за животна средина и просторно планирање Компанија која ја реализира Студијата: ГРАДЕЖЕН ФАКУЛТЕТ-СКОПЈЕ (Извршител) Изготвувачи Проф. д-р Милорад Јовановски Доц.д-р Игор Пешевски Соработници Проф. д-р Тодорка Самарџиоска Соработник м-р Бојан Сусинов Соработник м-р Сеад Абази Декан Проф. д-р Дарко Мославац 2

3 - СОДРЖИНА - РЕЗИМЕ 1. ВОВЕД стр ЦЕЛИ НА СТУДИЈАТА 6 3. ПРОСТОР НА ИСТРАЖУВАЊЕ 8 4. ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА АНАЛИЗИРАНИОТ ПРОСТОР 9 5. ХИДРОГЕОЛОШКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА НАСОКИ ЗА ИЗРАБОТКА НА КАТАСТАРОТ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ КАБИНЕТСКИ РАБОТИ ГЕНЕРАЛЕН ПРИКАЗ НА ДОКУМЕНТАЦИЈАТА КОЈА ТРЕБА ДА СЕ ИЗРАБОТИ 9. ГЕНЕРАЛНА ДИНАМИКА ЗА ИЗРАБОТКА НА КАТАСТАРОТ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ 10. СПЕЦИФИКАЦИЈА НА РАБОТИТЕ ЗА ИЗРАБОТКА НА КАТАСТАРОТ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ЛИТЕРАТУРА 93 3

4 СПИСОК НА ПРИЛОЗИ Appendix 1 Synoptic Geological Map of Republic of Macedonia (digitized from original map at a scale 1: ) Appendix 2 Synoptic Hydrogeological Map of Republic of Macedonia (digitized from original map at a scale 1: ) Appendix 2.1. Appendix 2.2 Synoptic Hydrogeological Map of Republic of Macedonia (presentation of aquifer zones with middle to high transmissivity formed in intergranular porosity rocks, digitized from original map at a scale 1: ) Synoptic Hydrogeological Map of Republic of Macedonia (presentation of aquifer zones with low transmissivity formed in intergranular porosity rocks, digitized from original map at a scale 1: ) Appendix 2.3 Synoptic Hydrogeological Map of Republic of Macedonia (presentation of aquifer zones with karst-fracture type of porosity, digitized from original map at a scale 1: ) Appendix 2.4 Synoptic Hydrogeological Map of Republic of Macedonia (presentation of zones with only local presence of aquifer zones, digitized from original map at a scale 1: ) Appendix 2.5 Synoptic Hydrogeological Map of Republic of Macedonia (presentation of practically impermeable zones, digitized from original map at a scale 1: ) Note- Maps are printed in A3 format, the scale is not as original 4

5 РЕЗИМЕ Во документот се прикажани анализи во вид на Подговителната студија за изработка на катастар на подземните води во Република Македонија. Студијата претставува документ којшто треба да послужи основа за натамошни постапки кои се неопходни за изработка на Националниот катастар на подземни води во Р Македонија. Во неа се презентирани основните податоци за подземните води во Македонија гледано од повеќе аспекти, главно врз основа на постојни податоци од различни фази на испитувања, како и податоци од сопствени истражувања на авторите. Во Студијата е нагласено, дека и покрај високиот процент на користење на подземни води, нивниот потенцијал не е ниту доволно истражен, искористен, ниту заштитен така што се цени дека една од приоритетните активности е подготовка НА НАЦИОНАЛЕН КАТАСТАР НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. Тоа треба да биде клучен стратешки документ за натамошен развој на државата, а е и обрска од Рамковната директива за водите (РДВ), па во овој контекст се и напорите на поголем број надлежни институции во Република Македонија. Оваа потреба е осознаена и од Швајцарската федерација која во досегашни фази има преземано чекори за обезбедување на можна помош во рамките на проектот: "Preparatory Study on National Register of Groudwater". Во рамките на Подготвителната студија се прикажани основните податоци за анализираниот простор, геолошките карактеристики и услови за формирање на подземните води во различни издански зони, основните хидрогеолошки услови на територијата на Република Македонија, начинот на користење на подземните води по одделни водостопански региони, повредливоста на подземните водни тела и ризиците од нивни загадувања и други детали. Со сите анализи е нагласена потребата од што поскора подготовка на Националниот катастар. За правилно насочување на идните активности, во рамките на Студијата, прикажани се и неопходни податоци за идните чекори и фази кои треба да се спроведат за успешна реализација на Националниот катастар, можната динамика на подготовка, потребните анализи, податоци за неопходност од мониторинг на подземните води и други детали. На крај, подготвен е и предмер на работите, кој заедно со анализите во рамките на Студијата, треба да е основа за почеток на активностите за припрема на тендерска документација за изработка на Националниот катастар. Клучни зборови: бунари, водоснабдување, катастар на подземни води, подземни води, студија 5

6 1 ВОВЕД Подговителната студијата за изработка на Националниот катастар на подземните води во Република Македонија (во натамошниот текст Студија) претставува документ којшто треба да послужи основа за натамошни постапки кои се неопходни за изработка на државниот катастар на подземни води во Р Македонија. Во неа се презентирани основните податоци за подземните води во Македонија гледано од повеќе аспекти, главно врз основа на постојни податоци од различни фази на испитувања, како и податоци од сопствени истражувања на авторите. Значењето на овој научен и практичен проблем е огромно, ако се знае, дека подземните води кои во Р Македонија претставуваат едно од нејзините најзначајни природни богатства. На пример, вреди да се истакне фактот, дека, резервите на подземна вода се основа за водоснабдување за преку 70% од потрошувачите кај нас. Според досегашни сознанија, експлоатационите резерви на подземни води се проценуваат на околу 50м 3 /sek. (1575 x 10 6 м 3 ). Ова значи, дека голем дел на населението, значаен дел на индустриските капацитети, агрокомплексот, туристичко рекреативни и бањски капацитети се снабдуваат од извориштата на подземните води. Сепак, и покрај високиот процент на користење на подземни води, нивниот потенцијал не е ниту доволно истражен, искористен, ниту заштитен така што во рамките на Студијата, покрај другите аспекти, потенцирана е потребата од натамошни активности кои се неопходни за рационално управување со овие водни ресурси. Секако дека една од приоритетните активности е што поскора подготовка НА НАЦИОНАЛЕН КАТАСТАР НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, бидејки тоа е клучен стратешки документ за натамошен развој на државата, а е и обрска од Рамковната директива за водите (РДВ). Во овој контекст се и напорите на поголем број надлежни институции во Република Македонија. Оваа потреба е осознаена и од Швајцарската федерација која во досегашни фази има преземано чекори за обезбедување на можна помош во рамките на проектот: "Preparatory Study on National Register of Groudwater". Согласно на овие факти, Министерството за животна средина и просторно планирање во прва фаза ја подготвува оваа Студија, како подготвителен документ за натамошните активности. 2 ЦЕЛИ НА СТУДИЈАТА Целта на изработката на Студијата е интегрално на едно место да се прикажат најзначајните податоци за подземните води во Република Македонија, што е еден од основните чекори за идни активности. Треба да се истакне, дека, иако постојат многу податоци од истражувања на подземните води во Македонија, извршени од различни институции за различни цели и потреби, на различни локалитети и во различни временски периоди, до денес сеуште не постојат систематизирани и обработени податоци за подземните води на ниво на единствен репрезентативен документ кој ја обработува и прикажува состојбата на 6

7 истраженост, искористеност, количини, квалитет и заштита на подземните води, ризици од загадување, евентуални мерки за нивно прочистување и друго. Затоа, целта на оваа Студија е да се посвети внимание на следните аспекти: - Состојба со подземните води и степен на истраженост, - Приказ на основните физичко-географски аспекти од значење за подземните води - Приказ на основните хидрогеолошки карактеристики на Република Македонија - Распространетост на наоѓалиштата на подземни води на територијата на Македонија, - Застапени типови на наоѓалишта на подземни води на територијата на Македонија нивни карактеристики, - Дефинирање на хидрогеолошки региони подрачја, - Резерви на подземни води во Македонија - Користење на подземните води - Зафатени подземни води во водоснабдителни системи и други намени - Анализа на потребни постапки за изработка на катастар на бунари, извори, водоснабдителни системи, карта на податоци за хидрогеолошки појави и објекти поврзани со подземните води и друго, - Осврт кон потребата од мониторинг на подземните води во Македонија, - Улогата и третманот на подземните води во нашиот водоснабдителен систем - Финансирање, стопанисување и планирање со наоѓалиштата на подземни води - Анализа на научна, стручна и законска регулатива, - Примена на европските директиви - Квалитет на подземните води - Заштита на подземните води и ризици од загадување - Технички капацитети за управување со подземите води согласно РДВ (Рамковна Директива за Води) и европските директиви, - Погранични водни ресурси, - Дефинирање на заштитни зони и ризици од загадување на подземни води. Согласно на овие факти, се цени дека Студијата треба да служи како основа во процесите на: регулирање на интересот и користењето на подземните водни ресурсите кај нас кои секторски припаѓаат во надлежност на разни институции во државата, така што Министерството за заштита на животната средина и просторно планирање на Република Македонија како надлежно за заштита на природата и административно и технички ќе може да ги контролира состојбите и активностите кои разни заинтересирани страни сакаат да ги остварат на територијата на државата; планирање на просторот на локално, национално и меѓународно ниво и друго. За наведените аспекти во иднина треба да следат детални елаборации, а осврт на некои од нив е прикажан и во рамките на оваа подготвителна Студија. 7

8 3 ПРОСТОР НА ИСТРАЖУВАЊЕ 3.1 ОПШТО Анализата и истражувањата на кои ќе се работи Студијата е просторот на Р. Македонија која го завзема централниот дел од Балканскиот Полуостров. Територијата на Р. Македонија, зафаќа површина од км 2. На север граничи со Србија, на исток со Бугарија, на запад со Албанија и на југ со Грција (Слика 1). Се протега меѓу и северна ширина и меѓу и источна должина. Најјужна точка север Најисточна точка исток Најсеверна точка север Најзападна точка исток] а б Слика 1. Географска положба на Република Македонија а) во Европа, б) на Балканскиот Полуостров Република Македонија е континентална држава. Најблиски мориња (растојанија во однос на државната граница) се Егејското Море (Солун на 91 km), Јадранското Море (Драч на 160 km), Јонското Море (Игуменица на 390 km) и Црното Море (Бургас на 490 km). Регионално географски е сместена во Јужна Европа, во централниот дел од Балканскиот Полуостров. Скоро целата територија е свртена кон југ и хидрографски гравитира кон Средоземното Море. Со соседните држави главно се поврзува со сообраќајници кои се протегаат по речните долини и котлини. Такви се сообраќајниците по долината на река Вардар преку која Република Македонија на југ се поврзува со Солун и Егејското Море, а на север преку Кумановско-прешевската котлина се поврзува со Србија и понатаму со централна Европа и пошироко. По долините на Крива Река, Брегалница и река Струмица се поврзува со Бугарија, во Дојранскиот Ров, Пелагониската и Преспанската Котлина се поврзува со Грција, потоа во Преспанската Котлина, Охридско-струшката Котлина и долината на река Црн Дрим се поврзува со Албанија, а по долината на река Радика, Полошката Котлина и по долината на река Пчиња се поврзува со Косово. Главни сообраќајници се релациите по долината на река Вардар (автопат и железница) како што е автоатот Белград-Скопје-Солун, а паралелен со него е регионалниот пат од Куманово за Штип и Струмица. И едниот и другиот се поврзуваат со Грција. покрај нив е значајна и улогата на сообраќајницата која води по долината на река Лепенец за Косово, а од таму за кон Јадранско Море и Белград по Ибарската Долина. Покрај наведените во Република Македонија, како мошне значаен е магистралниот пат Скопје-Кичево-Охрид, односно Битола во правец кон Албанија и кон 8

9 Грција. Други важни патишта се релациите Крива Паланка Скопје-Дебар, Охрид- Битола-Кавадарци-Штип-Делчево преку кои се воспоставуваат врски со Албанија и Бугарија. Кон Бугарија води и сообраќајницата по долината на река Струмица ГРАНИЦИ Република Македонија се граничи со Косово и Србија на север, со Бугарија на исток, со Грција на југ и со Албанија на запад. Северната граница спрема Косово и Србија е со должина од 232 km и се протега по возвишенијата на Кораб, Шар Планина, Скопска Црна Гора и Кумановски Козјак, така што ги сече долините на реките Радика (во изворишниот дел), Лепенец (кај Качаничката Клисура) и Пчиња (недалеку од Кумановско-прешевската Повија). Поважни гранични премини се Јажинце во Полог, Блаце во Качаничката Клисура, Табановце кај Кумановско-прешевската Повија и Пелинце во долината на река Пчиња. Источната граница со Бугарија е со должина од 165 km, главно со меридијански правец на протегање и во основа се протега по водоразделната линија меѓу Крива Река и река Брегалница во Република Македонија од една страна и река Струма во Бугарија од друга страна, се до планината Огражден од каде се спушта до т.н. теснец Клуч каде ја сече реката Струмица и се издига на планината Беласица. На потегот меѓу Малешевските Планини и Огражде, границата ги сече изворишните делови на Дворска и Лебничка Река. Главни гранични премини се Деве Баир кај Крива Паланка, Звегор кај Делчево и Ново Село во Струмичката Котлина. Јужната граница со Грција е со должина од 262 km, се протега во напореднички правец преку копнени и водени површини. Од планината Беласица, границата се спушта кон Дојранското Езеро и истото го сече скоро на половина. Продолжува кон запад, преку Гевгелиската Котлина каде ги сече реката Вардар, железницата и автопатот и се искачува по возвишенијата на планините Кожуф и Ниџе. Се спушта во Пелагониската Рамница, сечејќи ја кај селото Меџитлија, а потоа преку возвишенијата на планината Баба со Пелистер, Преспанското Езеро, планината Галичица се поврзува со Охридското Езеро кај локалитетот манастир Св. Наум. Поважни гранични премини се Дојран, Богородица кај Гевгелија и Меџитлија кај Битола, Западната граница со Албанија е со должина од 191 km, се протега во меридијански правец. Започнува од локалитетот Св. Наум преку Охридското Езеро скоро до граничниот премин Ќавасан, а потоа по возвишенијата на планината Јабланица се спушта во Дебарското Поле каде кратко води по реката Црн Дрим и потоа се искачува по возвишенијата на Крчин, Дешат и Кораб. Главни гранични премини се Стење во Преспанската Котлина, Св. Наум, Ќафасан и Дебар. 4 ОСНОВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА АНАЛИЗИРАНИОТ ПРОСТОР 4.1. КЛИМА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Екстремните разлики во надморските височини, испреплетеноста на просторот со композитни речни долини, разликите во големината на котлинските простори и езерските површини, на релативно мал простор во Република Македонија модифицираат присуство на специфични климатски услови. Присутни се повеќе климатски типови како што се: изменето медитеранска клима; мешана медитеранска и континентална клима; типична континентална и планинска клима. 9

10 Изменето-медитеранска клима. - Изменето медитеранската клима е одлика за Гевгелиско-валандовската Котлина до Демир Капија и Дојранскиот Ров. Во овој регион се најизразени медитеранските влијанија од Средоземното Море. Летата се топли и ведри со околу 2400 сончеви часови, со просечна годична температура од 14 0 C и средногодишна количина на врнежи од околу 650 mm. Мешана медитеранска и континентална клима. - Мешана медитеранска и континентална клима се чувствува по долините на Вардар со притоките, поточно во областите на Тиквешката, Велешката, Скопската, Овчеполската, Штипската и Кочанската Котлина, по долините на Струма и Струмица во Струмичко-радовишката Котлина и по долината на Црн Дрим во Дебарската Котлина. Во овие региони просечната годишна температура на воздухот изнесува околу 12 0 C, а просечните годишни количини на врнежи се движи околу 500 mm. Континентална клима. - Со континентална клима се одликуваат изолираните котлини низ Република Македонија како што се Охридско-струшката и Преспанската Котлина со влијанија на езерските басени, а истата е типично изразена во Кичевската Котлина, областа Порече, Пелагониската Котлина, Полошката Котлина, Кумановската Котлина, Кривопаланечката Котлина и Беровско-делчевската Котлина. Во овие котлини се јавуваат свежи лета и ладни и подолги зими. Средната годишна температура се движи околу 11 0 C, а карактеристични се значително поголеми температурни амплитуди во текот на годината (на пример во Битола се забележани екстремни температури од C до 45 0 C). Просечните количини на врнежи главно се движат над 700 mm. Планинска клима. - Планинската клима во Република Македонија е карактеристична за планинските простори, поточно за териториите со над 1000 m надморска височина. Со типична планинска клима се одликуваат високите планини како што се Шар Планина, Корабскиот Масив, Бистра, Стогово, Јабланица, Баба со Пелистер, Мокра Планина, Ниџе, Кожуф, Осоговки Планини, Малешевски Планини и други. Просечните годишни температури на воздухот се движат околу 8 0 C мерени во метеоролошките станици на околу m. Просечните годишни количини на врнежи главно се поголеми од 1000 mm. Просечните годишни температури на воздухот мерени во метеоролошки станици со различна надморска височина се движат од 14 0 C во Нов Дојран и Гевгелија на околу 48 m а.н.в. до 6,7 0 C во Лазарополе на околу 1000 m а.н.в. на планината Бистра (Слика 2 и Табела 1). Просечните годишни количини на врнежи се движат од 440 mm во Велес до 1068 mm во Лазарополе, а во долината на река Радика достигнуваат и до 1400 mm (Слика 3 и Табела 1). 10

11 Табела 1. Преглед на средно годишните температури, врнежи, сончев сјај и релативна влажност по метеоролошки станици во Република Македонија во периодот Извор: МЕТЕОРО- ЛОШКА СТАНИЦА НАДМ. ВИС h ГЕОГР. ШИРИ. φ ГЕОГР. ДОЛЖ. λ ПРОС. ГОДИШ t 0 C ПРОС. ГОД. КОЛИЧ. ВРНЕЖ И mm/m ТРАЕЊЕ НА СОНЧЕВ СЈАЈ часови ПРОС. ГОД. РЕЛАТ. ВЛАЖН ОСТ % КЛИМАТСКИ ТИП ГЕВГЕЛИЈА Изм.медит. ВАЛАНДОВО Изм.медит. Д.-КАПИЈА Изм.медит. ВЕЛЕС Медит. конт. Н.ДОЈРАН / / Изм.медит. СТРУМИЦА Медит. конт. СКОПЈЕ Медит. конт. ЕРЏЕЛИЈА Медит. конт. КАВАДАРЦИ / / Медит. конт. ШТИП ,8 496, Медит. конт. КУМАНОВО Континент. КОЧАНИ Медит. конт. РАДОВИШ Медит. конт. ТЕТОВО Континент. М.БРОД / / Континент. БИТОЛА Континент. КИЧЕВО Континент. ДЕЛЧЕВО / / Континент. КРАТОВО / / Континент. ПРИЛЕП Континент. ДЕБАР Медит. конт. КР.ПАЛАНКА Континент. ОХРИД Континент. БЕРОВО Континент. РЕСЕН Континент. КРУШЕВО Планински ЛАЗАРОПОЛЕ Планински П.ШАПКА Планински СОЛ. ГЛАВА / / / Планински Лазаревски А. (1993): Климата во Македонија, Култура, Скопје. Филиповски, Ѓ. Ризовски, Р. Ристевски, П. (1996): Карактеристики на климатско-вегетацископочвените зони (региони) во Република Македонија, МАНУ, Скопје. 11

12 Слика 2. Средни годишни температури на воздухот Слика 3. Средни годишни количини на врнежи во Република Македонија 12

13 4.2.ХИДРОГРАФИЈА На територијата на Република Македонија се идентификувани четири подрачја на речни сливови: Вардар, Струмица, Црн Дрим и Биначка Морава. Површински води кои дотекуваат на територијата на Република Македонија се реките: Лепенец, Пчиња и Елешка а води кои истекуваат надвор од територијата на Република Македонија се реките Вардар, Струмица, Црн Дрим, Циронска и Лебница. Карактеристиките на поглавните реки се презентирани во табелата 2, а распространетоста на речните водотеци на слика 4. Податоците за протоците, нивото на водата, суспендирани наноси и температурата се мерат на мерните станици за површински води. Вкупно има 97 станици, 20 станици во сливот на р.црн Дрим, 5 во сливот на р. Струмица и 82 станици во сливот на р.вардар. Табела 2. Карактеристики на главните реки во Република Македонија (заштита и користење на водата и водостопанската инфраструктура, 1998; ЕК, 2002) литература 83,86 Река Речен слив Површина на слив Должина на река Просечен годишен (km 2 ) (km) (m 3 /s) Вардар Вардар (a) Треска Вардар ,2 (b) Лепенец Вардар Пчиња Вардар ,6 (c) Брегалница Вардар ,2 (d) Црна Река Вардар ,3 (e) Бошава Вардар ,4 Црн Дрим Црн Дрим ,0 (f) Радика Црн Дрим / / 19,3 Струмица Струмица / 4,2 (g) Биначка Морава Биначка Морава 44 /.. Легенда: (a) 63 во Скопје; 145 во Гевгелија; (b) на своето устие со р.вардар; (c) кај Катлановска Бања; (d) во Штип, (e) кај Расимбегов Мост; (f) кај ХЕ Шпиље; (g) кај Ново Село. 13

14 Вкупната дренажа должина е 7,637 km а дренажната густина (густина на истекување) е 0,30 km/km 2. Дренажната густина на реките Вардар, Црн Дрим и Струмица се речиси идентични. Мала отстапувања се забележителни во дренажните густини во споредба со водостопанските подрачја (Табела 3). Слика 4. Хидрографска мрежа на Р. Македонија Најголема дренажа густина е во водостопанското подрачје Горна Брегалница додека нулта дренажа густина е во Дојранското водостопанско подрачје, каде што не постојат (реки) површински води. 14

15 Табела 3. Должина на речна мрежа и густина на истекување во водостопанските подрачја (литература 83,86) Водостопанско подрачје Речен слив Должина на речна мрежа (кm) Дренажна густина (кm/кm 2 ) Полог-Дебарско Црн Дрим 82,92 0,31 Дебарско Црн Дрим 326,32 0,42 Дебарско-Струшко Црн Дрим 400,17 0,27 Преспа Црн Дрим 150,31 0,20 Полог Вардар 473,15 0,33 Треска Вардар 550,46 0,27 Пелагонија Вардар 872,83 0,28 Скопско Вардар 288,52 0,18 Среден Вардар Вардар 854,98 0,33 Средна и Долна Црна Река Вардар 795,93 0,41 Долен Вардар Вардар 394,07 0,36 Пчиња Вардар 574,85 0,25 Горна Брегалница Вардар 508,36 0,48 Средна и Долна Брегалница Вардар 847,02 0,26 Дојран Вардар 0,00 0,00 Струмица Струмица 451,17 0,30 Биланс на површинските води Вкупните годишни расположливи ресурси на површински води во Република Македонија се оценува на m 3 (202,3 m 3 /s), (Табела 6). Поголемиот дел од овие ресурси се наоѓаат во Вардарскиот речен слив (72%) и, во помала мера, во сливот на р. Црн Дрим (26%) и сливот на р. Струмица (2%) (Економска Комисија за Европа, 2002 година). 15

16 Табела 4. Површински водени ресурси (преземено од З.Илијовски, 2013) Речен слив Површински водни ресурси (10 6 m 3 /год.) Вардар Струмица 132 Црн Дрим Вкупно Волуменот поврзани со изворите изнесува околу 0,9 милијарди m 3 (околу 30m 3 /s). Според податоците за периодот , вкупно годишно површински и подземни води за различни потреби се користат 1,5 до 1,7 милијарди м 3, (50m 3 /s), 80% од површинската вода и 20% од подземни води и природните извори. Значи, се користат околу една четвртина од вкупните расположиви водните ресурси. Карактеристиките на најголемата река се прикажани во Табелата 5. Просечниот годишен проток за р.вардар за периодот , мерено по мерни станици е, во Скопје е 63,0 m 3 /s и во Гевгелија 144,90 m 3 /s, додека специфичнот проток на истите профили е 6,5 l/s/km 2. Просечниот годишен волумен на истечена вода во Гевгелија е околу 4,6 милијарди m 3. Табела 5. Карактеристики на главните реки во Република Македонија Река Речно подрачје Просечен годишен Специфичен волумен проток (милијарди m 3 ) (l/s/km 2 ) Вардар Вардар 4,600 7,0 Треска Вардар 0,764 12,9 Лепенец Вардар 0,271 11,2 Пчиња Вардар 0,400 4,6 Брегалница Вардар.. 4,1 Црна Река Вардар.. 5,1 Бошава Вардар.... Црн Дрим Црн Дрим 1,640 12,3 Радика Црн Дрим.... Струмица Струмица 0,132 3,1 Биначка Морава Јужна Морава

17 Просечниот годишен проток за р.радика за периодот година на мерната станица на Бошков Мост изнесува 19,63 m 3 /s. Годишниот просек на протокот за споменатиот период на Црн Дрим кај ХЕЦ Шпиље е 52 m 3 /s, односно нејзините специфичен проток е 12,3 l/s/km 2. Просечната истечен волумен од реката Црн Дрим е околу 1,64 милијарди m 3 /s. Годишниот просек на истекување на реката Струмица за периодот година на мерната станица Смиљанци е 0,74 m 3 /s, на мерната станици Сушево 1,79 m 3 /s и на мерната станица Ново Село е 4,2 m 3 /s, додека нејзиното специфично истекување е 3,1 l/s/km 2. Оваа област претставува најсиромашен дел со водните ресурси во целата држава. Годишниот просек на вкупното достапна вода во овој речен слив е околу 132 милиони m ОСНОВНИ ЕЛЕМЕНТИ НА ГЕОЛОШКА ГРАДБА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Геолошката градба на територијата на Р. Македонија има значајно влијание и врз условите за формирање на подземните води. Од литературата е познато дека геолошката градба се одликува со многу специфичности и појави, кои со право можат да се третираат како раритети во светското научно и културно наследство. На релативно кратко растојание, се среќавааат мноштво различни геолошки и геоморфолошки појави, кои укажуваат дека овој регион низ геолошката историја претрпел значајни и многу сложени измени, односно можат да се сретнат од геолошки најстари, па сè до најмлади карпести маси (Слика 4). Слика 4. Поедноставена геолошка карта на Република Македонија: 1. Неоген 2. Вулкански појави; 3. Креда; 4. Габрови и дијабази; 5. Тријас; 6.Гранити; 7. Палеозоик; 8. Mермери; 9. Рифеј-камбриум; 10. Гнајсеви; 11. Раседи 17

18 На територијата на Република Македонија се застапени региони со многу карактеристичен развој и градба, што овозможува нивно издвојување во неколку посебни крупни геотектонски единици од прв ред. Под овој термин, се подразбираат определени делови од теренот со специфични геолошки развој и градба, кои се разликуват од соседните региони. Во геолошката литература најчесто се користи поделбата на М.Арсовски, прикажана на слика 5. Слика 5. Карта на геотектонска реонизација на Македонија (М. Арсовски, 1997) На слика 5 покрај издвоените геотектонски единици, се прикажани и неотектонските котлини-грабенски депресии (1) и неоген-квартерните вулкански области (2). Литолошкиот состав и структурната градба на единиците се создавани во повеќе фази на тектонска активност. Притоа, најважни етапи на создавање и развој се протерозоик, рифеј-камбриум, каледонско-херцинската и алписката орогена фаза. Српско-македонскиот и Пелагонскиот масив се најстари геотектонски единици, кои биле формирани со пукање на Земјината кора во рифеј-камбрискиот период. Во нив се сочувани и најстарите метаморфни и магматските карпи со старост од осумстотини милиони до една милијарда години. Почетокот на развој на Вардарската и Западно-македонската зона почнал во рамките на т.н. Тетиска геосинклинала. Траги од процесите на седиментација, магматизам, метаморфизам и тектонски движења се сочувани во формациите на рифеј-камбрискиот и палеозоискиот комплекс на овие единици. Во т.н. алписката етапа на развој, започнало отвароње на океански тип на Земјина кора во Вардарската зона за време на јура. Овој период бил карактеристичен со создавање на дебелата маса на офиолитски карпи во т.н. Вардарско-измирско-анкарски 18

19 океан и Мирдита - зоната во Албанија. Во тек на горна јура-долна креда се смета дека е актуелна појавата на субдукцијата кон исток во Вардарската зона. По затворањето на Вардарската и Мирдита зоните, натамошниот развој на Балканскиот регион е контролиран главно од субдукцијата на Јадранската (Апулиската) плоча кон исток под Динаридите-Хеленидите и компресијата на Мезиската плоча кон запад. За да се согледаат во неопходен обем главните случувања, основните карактеристики на главните тектонски зони се прикажани поодделно. Цукали-Краста зона Оваа зона претставува сложена тектонска единица, која на северозапад е застапена покрај крајбрежниот дел на Црногорското приморје, каде од северна страна преку неа е навлечена Далматинско-херцеговската зона, позната како Будва-цукали зона. На територијата на Албанија претежно од исток преку неа е навлечена Мирдитската зона. На територијата на Македонија, зоната Цукали-краста зазема мал простор во утоката на реката Радика во Црн Дрим (околу Дебар), која е изградена претежно од горнокреден флиш преку кој трансгресивно лежат еоценски конгломерати (Слика 6). На територијата на Грција таа продолжува од Албанија во зоната Пинд. Слика 6 Приказ на некои од основните геолошки единици во склоп на зоната Цукаликраста (Основна геолошка карта на Македонија, лист Дебар): d - делувијални седименти со квартерна старост; Pl-плиоценски езерски седименти; E - еоценски флиш; K - креден флиш; T тријаски варовници; J - јурски варовници 19

20 Западно-Македонска зона Западномакедонската зона е посебен сегмент, кој е изграден претежно од палеозојски филитоиден, нискометаморфен комплекс. Во рамките на овој комплекс во долните делови доминираат вулканогено - седиментни карпи, а во горниот дел теригено карбонатни формации. Во Западномакедонската зона се застапени и продукти на кисел гранитоиден магматизам и поретко базични и ултрабазични карпи. Развојот на Западномакедонската зона завршува со седиментација на епиплатформен, плитководен карбонатен тријаски комплекс, а подоцна се карактеризира со континентален развиток. Оваа зона на север започнува со Шарпланинскиот масив и се протега низ целата територија на Западна Македонија, вклучувајќи ги на југ планинските масиви Баба (Пелистер).Тектонските односи во склоп на Западномакедонската зона се многу сложени, со појава на голем број наборни и раседни структури, навлекувања и други тектонски форми (Слика 7). Слика 7 Дел од основните геолошки единици во склоп на Западномакедонската зона (Основна геолошка карта на Македонија, лист Гостивар): Pl - плиоценски езерски седименти; FD (D1,2 ) - палеозојски филитоиди и разни шкрилци; QD1,2 - кварцити; Mca D1,2 - девонски мермери; γj - гранитоиди 20

21 Пелагониски масив Пелагонискиот масив претставува остаток од прекамбриската Земјина кора во овој дел на Хеленидите-Динаридите. Уште е познат и под името Пелагониски хорст антиклинориум. Од соседните тектонски единици е одвоен со регионални и длабински раседи, а во алпската геолошка историја цело време бил релативно издигнат. Слика 8. Приказ на дел од Пелагониски масив во близина на Прилеп (Основна геолошка карта на Македонија, лист Прилеп): d - делувијални квартерни творби; pr - пролувијални квартерни творби; Pl - плиоценски езерски седименти; Gm - прекамбриски гнајсеви; Sg - микашисти; Md и Mm - мермери; γd- гранитоиди За време на алпската историја па и порано, претставува консолидиран дел од Земјината кора, кој бил зафатен само со осцилаторни вертикални движења кои не довеле до значајни внатрешни деформации во него. Во неговата градба учествуваат високометаморфни кристалести карпи, гнајсеви, микашисти, мермери и др. како регионално метаморфни комплекси. Се среќаваат и големи маси на гранити, чија старост е определена од милиони години (Слика 6). Вардарска зона Вардарската зона претставува многу значајна тектонска единица. Со својата внатрешна градба, застапените тектонски структури, нивните односи и нејзината геолошка историја се издвојува од останатите тектонски единици не само на 21

22 територијата на Македонија, туку и на целиот Балкан. Прв пат е издвоена од австрискиот геолог Ф. Космат, кој во долината на реката Вардар констатирал интензивно пореметен креден флиш и систем на лушпи од палеозојски и мезозојски комплекси.нејзината широчина денес изнесува km и се протега многу стотини километри од Белград на север па сè до Солунскиот Залив на југ. На територијата на Македонија во неа се вклучени фрагменти од прекамбриската земјина кора, потоа палеозојско вулканогено-седиментен комплекс и кисел мезозојски магматизам. Во оваа зона силно е манифестирана диференцирана активност на тектонските движења во различни нејзини сегменти (Слика 9). Слика 9 Приказ на дел од Вардарска зона во околина на Кочани (Основна геолошка карта на Македонија, лист Штип): al, pr, t - квартерни алувијални, пролувијални и терасни форми; aah и ahb - вулкански карпи; w - туфови; Е3 - еоценски флиш; Sco - хлоритски шкрилци; Sm - микашисти Тоа условило во Вардарската зона да бидат присутни јасно изразени структурно-фацијални комплекси од мезозојска старост. Посебно е интересен развојот во текот на пиринејската орогена фаза кога во источниот дел на Вардарската зона се настанати неколку регионални навлаки, кои се присутни низ целата територија на Р. Македонија. Во неотектонската етапа границите на Вардарската зона доаѓа до интензивна манифестација на кисел и базичен вулканизам, чија активност продолжува 22

23 сè до квартер. Сето ова укажува дека оваа тектонска единица низ геолошката историја се истакнува како изразито лабилна зона. Тука, современите тектонски движења се присутни и ден-денес. Српско - Македонски масив Српскомакедонскиот масив претставува фрагмент од Родопскиот масив што ги двои орогените системи на Динаридите и Хелинидите, кои се наоѓаат од западна страна на Српскомакедонскиот масив и Карпато-балканидите, кои се наоѓаат од неговата источна страна. Тие заедно претставуваат составен дел на Алпскиот геосинклинален појас во медитеранската област.српскомакедонскиот масив на територијата на Македонија се карактеризира со присуство на прекамбриски и рифејкамбриски комплекси (Слика 10). Слика 10 Приказ на дел од Српскомакедонскиот масив во зона на контакт со Краиштидната зона (Основна геолошка карта на Македонија, лист Струмица): pr-d, j - квартерни делувијални, пролувијални и барски седименти; aq - вулкански карпи; Pl - плиоценски езерски седименти; g - гранитоиди; n - метадијабази; Sco и Sep - шкрилци; Gmb - гнајсеви Првите се претставени со карпести комплекси каде преовладуваат гнајсеви и микашисти. Во одредени зони е застапена и фацијата на зелени шкрилци (хлоритскосерицитски шкрилци, метагаброви, метадијабази, албитизирани зелени шкрилци и др). Незначително, во маргиналните делови има и појави на графитични шкрилци од стар палеозоик.во текот на мезозоикот и палеогенот овој масив повремено бил зафатен со трансгресија. Во доцноалпската етапа е зафатен со издвојување во помали сегменти, кои се одвоени помеѓу себе со напречно наложени депресии. Во исто време доаѓа до манифестација на млад вулканизам како во неговите маргинални делови и соседни зони, така и внатре во него. 23

24 Краиштидна зона Крајниот источен дел на Р. Македонија, е издвоен во посебна тектонска единица наречена Краиштидна зона. Во Македонија е распространета во пограничниот дел со Бугарија и горниот тек на реката Брегалница во кој се вклучени терените на терциерниот Пијанечки (Делчевско-Пехчевски) грабен и околните планиски масиви. Масивот Голак е сместен од западна, а планината Влаина од источна страна. Се карактеризира со присуство на тријаски и на други алпски формации, а има посебен тип на развиток на формацијата на зелени шкрилци. Во фацијата на зелените шкрилци има застапеност на метагаброви, метадијабази и зелени метапесочници, кои пливаат во херцинските аплитоидни гранитоиди. Гранитите се со долно-јурска старост. Во средноалпско време овде е формиран тектонски Пијанечки ров во кој се наталожени еоценски флишни седименти плиоценско квартерни моласни наслаги. Во последната алпска етапа почнувајќи од олигоцен, има појава на интензивен кисел вулканизам НЕОТЕКТОНСКА ЕТАПА НА РАЗВОЈ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА МАКЕДОНИЈА И НЕЈЗИНО ЗНАЧЕЊЕ ЗА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ Неотектонската етапа на развој на територијата на државата има големо значење за условите на акумулирање на подземните води, појавите на геотермална енергија и други аспекти. Во неотектонската етапа на развој, територијата на Македонија била изложена на интензивни деструктивни процеси манифестирани со раседни дислокации. Ваквите процеси биле карактеристични за целата територија на Балканскиот Полустров. Во овој период, територијата на Македонија била изложена претежно на режим на доминантно гравитациско раседнување и појава на морфоструктури на издигање и тонење. Систематски истражувања на неотектонските и современите движења на нашата територија се реализирани од страна на повеќе автори, но најсеопфатен приказ е даден од Ј. Јанчевски (1987), Петковски Р. (1992), Думурџанов Н. (1995, 1997, 2002) и др. Неотектонските раседи се главно од гравитационен тип, а само некои се од хоризонтален тип. Таков е на пример хоризонтален расед од лев тип, кој се протега од Ќустендил (Бугарија) - Крива Паланка - Куманово - Скопје -Дебар - Елбасан (Албанија). Некои од активните раседи се маркирани и со различни форми на геотермална енергија, а посебно е значајно создавањето на неотектонските депресии, односно сегашните долини и котлини. Според Н. Думурџанов (2004) на територијата на Македонија постојат околу 27 млади тектонски депресии (грабени) исполнети со неогенски и квартерни седименти (Слика 11). Во источниот дел на Македонија се застапени Кумановскиот, Пробиштипскиот, Славишкиот, Делчевско-Пехчевскиот, Беровскиот, Кочанскиот, Лакавичкиот, Струмичкиот и Дојранскиот грабен (басен). Во Централниот дел од Македонијатоа застапени се Скопскиот, Велешкиот, Тиквешкиот, Раечкиот, Валандовскиот и Гевгелискиот. Во западниот дел се присутни Полошкиот, Кичевскиот, Поречкиот, Пелагонискиот, Демирхисарскиот, Мариовскиот, Преспанскиот, Охридскиот, Дебарца, Пискупштинскиот, Дебарскиот и Мавровскиот басен. Развој на овие басени започнал по престанок на постоење на морски услови на седиментација, а се смета дека во Р. Македонија тоа било кон крајот од олигоцен. Во вакви услови се создадени дебели наслаги на езерски седименти. На пример, во Скопскиот басен во склоп на седиментната маса доминираат лапорци и лапоровито-песокливи глини, кои се дебели и до m. Во Кочанскиот басен, вертикално и бочно седиментите се сменуваат со вулкански материјал, додека во Пробиштипскиот басен доминира вулканогено-седиментниот материјал, а лапоровитата формација се јавува како интеркалација. 24

25 Карактеристика на неотектонската етапа е дека во поодделни етапи постоела топла и влажна клима (биолошки климатски оптимум), што било погодно за развој на вегетација и создавање на јагленови слоеви во најголемиот дел од нашите басени, каде пак се шести и појавите на издански зони под притисок со чести субартески и артески појави. Веќе во најгорен плиоцен вертикалните тектонски движења биле повторно многу интензивни со кои биле зафатени и езерските средини. Со ваквите услови се појавила брза ерозија на плиоценските седиментни карпи. Се претпоставува дека во најгорен плиоцен почнала да се оформува Таорската клисура и водите од Скопското и Полошкото Езеро да се повлекуваат кон југ. Тогаш дошло до проширување на Велешкото и на Тиквешкото и формирање на Раечкото Езеро. Главна брана на оваа голема водена средина биле горнојурските варовници кај Демиркаписката клисура, која се уште не била формирана. Слика 11. Квартерни и кенозојски седиментни и вулкански карпи (Н.Думурџанов, 2004): 1- алувијални, пролувијални и езерски седименти; 2 - глацијални седименти; 3 - травертин; 4 - вулканско-седиментни плиоценско-квартени седименти (туфови, конгломерати, песочници и травертин); 5 - вулкански карпи (кварцлатити, латити, андезити) ; 6 - песок, чакал, прав; 7 - базалти; 8 - горно-миоценски слатководни седименти; 9 - средно миоценски слатководни седименти; 10 - пирокластични материјали (бреча и туф) ; 11 - вулкански карпи (андезити, дацити и др) ; 12 - флишоидни седименти и флиш; 13 - гравитациони раседи; 14 - навлаки За време на квартерниот период, на нашите терени и централниот Балкан, се одвивало и се одвива интензивно гравитациско раседнување. Во такви услови, 25

26 продолжило тонењето во Егејското Море, а на нашите терени општиот тренд на издигање. Повлекувањето на езерските води кон Егејското Море почнало во горен плиоцен, а во долен плеистоцен било сосема завршено. Езерските површини биле претворени во котлини со локални мочуришни површини, по чии периферии се зголемила речната мрежа и ерозивната дејност на терените. Во долен плеистоцен била пробиена "браната" на Тиквешкото Езеро од јурските варовници и габродијабази кај Демир Капија, со што почнало да се оформува дефинитивното корито на Вардар до Егејското Море. Постепено се формирал и денешниот изглед на територијата на Македонија. Со исклучок на Охридскиот, Преспанскиот и Дојранскиот грабен, каде таложењето на езерски седименти продолжило и во плеистоцен и трае до денес, во другите грабени многу поинтензивна била ерозивната отколку акумулативната дејност. Во плеистоцен, во котлините се таложеле главно алувијални, пролувијални, а на некои места и глациофлувијални наслаги. Некои од мочуришните предели се претворале во нови мали езера. Пример за тоа се Катлановското Езеро, некои мочуришта во Пелагониската котлина, Дебарца и Струмичката котлина, каде се вршела акумулација на барско-езерски седименти и тресет. За време глацијацијата на високите планински врвови се формирале распространети леднички маси и моренски материјал. Во потоплите периоди, моренските седименти се транспортирале како глациофлувијален материјал во котлините. Поголеми маси од глациофлувијален материјал се натрупани и сочувани во или по периферијата на Пелагониската, Кичевската и Полошката котлина, во Богомилското поле и др. 26

27 5 ХИДРОГЕОЛОШКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 5.1. ИЗВОРИ НА ПОДАТОЦИ И СОСТОЈБА СО ИСТРАЖЕНОСТ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА Р. МАКЕДОНИЈА На територијата на Република Македонија во минатото, во различни фази се реализирани хидрогеолошки истражни работи за најразлични намени. Реализираните хидрогеолошки истражувања генерално може да се групираат во неколку категории: истражувања организирани и реализирани од страна на државата како основни хидрогеолошки истражувања, истражувања организирани и реализирани од страна на најразлични државни институции, јавни претпријатија, агенции, како детални хидрогеолошки истражувања, истражувања организирани и реализирани од страна на најразлични приватни компании за нивни наменски потреби. Истражувања со поголема деталност постојат за оние региони каде што се вршени детални истражувања за конкретни цели: водоснабдување, изградба на поголеми градежни и хидротехнички објекти, отварање на рудници, изработка на ОХГК (Основна хидрогеолошка карта) 1: , и др. Како сумарен ХГ документ на ниво на држава постои изработена Хидрогеолошка карта 1: во 1977 год. Картата од тој период била без соодветен толкувач, и иако има големо значење како државен докуимент, во практиката се појавува несомнена потреба од нејзино ажурирање, преработка и доработка согласно современите трендови за изработка на ваков вид на документација. Организирано и планирано истражувања на наоѓалиштата на подземни води се врши во рамките на истражувањата за изработка на ОХГК на Р. Македонија 1: Овие истражувања се од регионален карактер и истите се вршат според упатство за изработка на хидрогеолошки карти и по претходно изработен проект. Доколку овие истражувања се реализираат согласно постоечкото упатство во рамките на нив се решава најголем дел од хидрогеолошката проблематика. Се обезбедуваат податоци за Хидрогеолошки карактеристики на теренот, биланс и резерви на подземни води, детален катастар на извори и бунари, искористување на подземните води, водоснабдителни системи, протоци на површински водотеци, податоци за квалитетот на водите, заштита на подземните и површинските води од загадување, решенија за зафаќање на подземните води за разни потреби и др. Вакви истражувања целосно се завршени на површина од km 2, што представува покриеност од 30% од територијата на Р.М. На површина од km 2, (лист Охрид Поградец) истражувањата се само делумно завршени. 27

28 Овие истражувања се започнати во 1985 година, и требаше да се завршат до 2010 година, но поради различни влијателни фактори, континуитет во нивната изработка е прекинат. Постоечката документација од реализираните хидрогеолошки истражувања и испитувања може да се класифицира во неколку категории на документи: Документација од реализирани основни регионални хидрогеолошки истражувања, пред 1990 година (Геолошки завод на Р. Македонија); Документација од реализирани основни хидрогеолошки истражувања за изработка на Основни хидрогеолошки карти, после 1990 година ОХГК 1: (Министерство за економија на Р. Македонија); Документација од реализирани детални хидрогеолошки истражни работи за добивање на концесии за експлоатација на подземни води; Документација од реализирани детални хидрогеолошки истражувања за водоснабдување на населени места, индустриски објекти, наводнување; Документација од изведени детални хидрогеолошки истражувања како подлоги за изработка на проектна документација за градба на објекти, (високоградба, инфраструктурни објекти, брани) отварање на рудници. Документација од изведени бунари за експлоатација на подземна вода за најразлични потреби, водоснабдување на население, потреби за индустриски објекти, наводнување, климатизација на објекти и сл. Во споменатата документација може да се најдат податоци за хидрогеолошките карактеристики за најголемиот дел од територијата на Р. Македонија, доста детална презентација на литолошката градба на теренот, застапените типови на аквифери, податоци за хидродинамички карактеристики на средината (Kf, Т), податоци за издашност на бунари, специфична издашност, резерви на подземни води, квалитет на води, ниво и режим на подземни води и сл. Генерално може да се заклучи дека за територијата на Р. Македонија постојат податоци за хидрогеолошката градба и карактеристики на теренот за одредени планирања на регионално ниво, но исто така треба да се потенцира дека резултатите од истражувањата не се систематски и организирано собирани чувани и ажурирани. Истраженоста не е рамномерна, населените места и нивната околина се подетално истражени во однос на другиот терен, карстните терени за разлика од терените со неврзани литолошки формации се помалку истражени (Слика 12). 28

29 Слика 12. Карта на истраженост на Р.М (изработени ОХГК 1: ) Посебен практичен проблем е тоа што нема континуитет во истражувањата и ажурирањето на податоците, така што сеуште не постои база на хидрогеолошки податоци на ниво на држава како катастар на извори, катастар на бунари, катастар за резерви на подземни води, за квалитет и друго, а се чувствува и потребата за преземање и спроведување на мерки за организирано утврдување на квалитетот на подземните води и нивна заштита од загадување на ниво на држава. 29

30 5.2 ГЕНЕРАЛНА ПРЕЗЕНТАЦИЈА НА ХИДРОГЕОЛОШКИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА Р. МАКЕДОНИЈА За да се добие генерална претстава на главните хидрогеолошки карактеристики на територијата на Република Македонија, на следните слики се прикажани одредени картографски прилози (преземено од Hydrogeological Survey on Groundwater in Macedonia, Јовановски 2009). Легендите за секоја од сликите се прикажани на прилозите кон оваа Студија. Слика 13. Збирна хидрогеолошка карта на Република Македонија, дигитализирана од оригинална аналогна карта во мерка 1: ) Од сликата може да се согледа, дека целата површина на Република Македонија e интерeсен хидрогеолошки систем, бидејќи на многу кратки растојанија се среќаваат поголем број хидрогеолошки провинции и реони. Подетално, според хидрогеолошката функција, извршена е поделба на одреден број хидрогеолошки единици, користејќи го критериумите според големината на водопропустноста и порозноста на карпоестите маси на следен начин: Издански зони со средна до висока трансмисивност и водопропустност формирани во карпести маси со меѓузрнска порозност, Издански зони со ниска трансмисивност формирани во меѓузрнска порозност, карпести маси со Издански зони формирани во средини со карстно-пукнатински тип на порозност, Зони со само локално-формирани издани, Зони со водонепропустни карпести маси, практично без формирани издани. 30

31 За подобра претстава на претходно наведената поделба, извршен е приказ на следните слики. Слика 14. Приказ на просторна распределба на издански зони со средна до висока трансмисивност формирани во карпести маси со меѓузрнска порозност (зоните се истакнати со сина боја) Слика 15. Приказ на просторна распределба на издански зони со ниска трансмисивност формирани во карпести маси со меѓузрнска порозност (зоните се истакнати со сива боја) 31

32 Слика 16. Приказ на просторна распределба на издански зони формирано во карпести маси со карстно-пукнатински тип на порозност (зоните се истакнати со зелена боја) Слика 17. Приказ на просторна распределба на карпести маси само со локална застапеност на издански зони (зоните се истакнати со бледо-зелена боја) 32

33 Слика 18. Приказ на просторна распределба на практично водонепропустни карпести маси (зоните се истакнати со портокалова боја) Наведената распределба на изданските зони секако дека е во зависност од геолошките и хидролошките предуслови, при што во зависност од интеракцијата на овие два предуслови се и условите за фирмирање на позначајните наогалишта на подземни води (водни тела). Најзначајни од овој аспект се неврзани квартарни и неогени литолошки формации со интергрануларна порозност, т.н. збиен тип на издани и издани формирани во карбонатни карпести маси со карстно пукнатинска порозност, т.н. карстно пукнатински тип на издани. Издани формирани во карпести маси со класична пукнатинска порозност се од помало значење. Според Упатството за изработка на Основна Хидрогеолошка Карта, вообичаено, се користат критериуми за поделба по класи на водопропустливост, дефинирани и со одреден дијапазон на коефиџиенти на трансмисибилност, специфична издашност и издашност на бунари прикажани во Табела 6 и слика 19, во вид на хидрогеолошки модел. Табела 6. Критериум за класификација на хидрогеолошките класи на пропустливи Опис на пропустливост карпи со интергрануларна порозност Класа на пропусливост Коефициент на трансмисибилност Т(m 2 /ден) Специфична издашност q (l/s/m) Издашност на бунари Qv (l/s) Ниска 11, ,1-0,3 0,5-2 Средна 12, , Висока Екстремно висока 14 >1.500 >10 >50 Легенда-11, 12, 13, 14 квартарни седименти, 21, 22, претквартарни седименти 33

34 Од табелата и сликата 19, се согледува, дека формираните збиени типови на издани во неврзани литолошки формации (квартарни и неогени), се класифициран во четири хидрогеолошки категории-класи, класа 11, 12, 13 и 14 (слика 19). Слика 19. Хидрогеолошка карта модел на Република Македонија (според З.Илијовски, 2013) На хидрогеолошкиот модел - карта се гледа распространувањето на овие типови на издани, а во легенда се прикажани основните хидрогеолошки карактеристики за секоја класа. На просторот од целата држава ваквиот тип на издани е распространет на површина од околу km 2, што претставува 19,5% од територијата на државата. 34

35 Од аспект на застапеност на резерви на подземни води кои можат да бидат интересни за организирана комерцијално исплатлива експлоатација се средините сврстени во класа 12, 13 и 14. Најинтересни се изданите формирани во алувијалните седименти на поголемите реки Вардар, Црна Река и Брегалница, распространети во Полошката, Скопската, Гевгелиско Валандовската, Пелагониската, Кочанската, Струмичката неогена депресија, кои се сврстени главно во класата 13, а по издашноста на бунарите изведени во некои делови од алувијалните седименти на реката Вардар припаѓаат и во повисоката класа 14. Издашноста на бунарите изведени во хидрогеолошките средини на класа 12 е до 15 l/s, а за класа 13 главно е l/s, но во алувијалните седименти на реката Вардар во најјужните делови на Р. Македонија, во Валандовско Гевгелискиот регион издашноста на бунарите се движи и до 100 l/s. Значајно за изданите формирани во алувијалните седименти е тоа што ти се во директна хидрауличка врска со површинскиот водотек и врз основа на таквиот начин на прихранување резервите на подземни води се доста значајни. Формираните издани во карбонатни карпести маси со карстно пукнатинска порозност, т.н. карстно пукнатински тип на издани се сврстени главно во класа 32 и 33, класа на висока до многу висока водопропусност. Овие средини се карактеризираат со карстно пукнатински тип на издан со издашност на извори најчесто l/s, но кај класата 33 честа е појавата на карстни извори т.н. карстни врела со издашност повеќе од 100 l/s, па и повеќе од l/s. Регистрирани се околу 40 извори со издашност поголема од 100 l/s. Вкупната површина на ваквиот тип на издани на територијата на Р. Македонија изнесува околу km 2, што претставува 10,2% од територијата на државата од кои околу km 2 се во западна Македонија, а само 100 km 2 се на територијата на источна Македонија. Вкупната просечна издашност на извори од овој тип на издани е околу 25 m 3 /s. Карактеристично за овој тип на издани е нерамномерен распоред во просторот, скоро целосно да отсуствуваат во источниот дел на државата. Овие издани се карактеризираат со модул на подземно истекување најчесто во границите q=6-12 l/s/km 2, инфилтрацијата на врнежите во ваквите карбонатни комплекси најчесто е во границите I=20-40%, Ефективната порозност кај овие карпести маси е 3-5%. Класата на слабо до средно водопропусни терени изградени од различни врсти карпи 41, 42 е со мало распространување. Застапени се на вкупна површина од околу 900 km 2, односно околу 3,5%. Издашноста на изворите во рамките на ова класа најчесто е во границите 2-10 l/s. Овие издани се карактеризираат со модул на подземно истекување најчесто во границите q=0,5-1,5 l/s/km 2, вкупната издашност на сите извори во ова средина се проценува на околу 1,0-1,3 m 3 /s Најголемо распространување има класата на слабо водопропусни до водонепропусни карпи 60 изградени од различни врсти на интрузивни и метаморфни карпи кои се карактеризираат со развиена пукнатинска порозност само плитко под површината на теренот, локално со ограничени размери. Ваквата класа зафаќа површина од околу km 2, односно околу 62% од целокупната површина на државата. Се 35

36 карактеризира со издашност на извори најчесто до 2 l/s., вкупната издашност на сите извори во ова средина се проценува на околу 2,5-3,0 m 3 /s Овие издани се карактеризираат со модул на подземно истекување најчесто во границите q=0,1-0,3 l/s/km 2, Инфилтрацијата на врнежите во ваквите комплекси најчесто е во границите W%П=0,8-1,2%, Ефективната порозност кај овие карпести маси е < 0,5%. Класата на многу слабо водопропусни главно безводни терени, класа 80 е распространета на површина од околу km 2, односно околу 4,6%. Во ова класа главно се сврстени флишни глиновито лапоровити еоценски седименти, а доста малку и некои врсти на шкрилци. Изворите се ретки со слаба издашност или потполно отсуствуваат КРАТОК ОСВРТ КОН РАСПРОСТРАНЕТОСТ НА НАЈЗНАЧАЈНИ ИЗВОРИ ВО Р. МАКЕДОНИЈА Според податоци од катастар на извори од седумдесетите години на целокупната територија на Р. Македонија регистрирани се извори со вкупна издашност од 992х10 6 m 3 /god, односно 31,49 m 3 /s (Tabela 7).. Табела 7. Најголеми извори во Р. Македонија Q>100l/s ( l/s) 1. Извор Свети Наум, ( , ); 2. Биљанини извори, ( , ); 3. Извор кај с. Издеглавје, ( , ); 4. Три извори кај Тресонечка Река, ( , ); 5. Вевчански извори, ( , ); 6. Извор с. Џепин Струшко, ( , ); 7. Росоки, ( , ); 8. Извор кај с. Луково, ( , ); 9. Извор кај с. Калиште Франгово, ( , ); 10. Извор Шум и извори Долна Белица, ( , ); 11. Извор Студенчица, ( , ); 12. Извор Пополжани, ( , ); 13. Извор на р. Треска, ( , ); 14. Белички извори, Кичево, ( , ); 15. Извори на Црна Река, ( , ); 16. Извори Волковија, ( , ); 17. Вруток, ( , ); 18. Извори Форино, ( , ); 19. Извори Чегране, ( , ); 20. Извори Горна Бањица Гостивар, ( , ); 21. Извори Ѓоновица, ( , ); 22. Извор Рашче, ( , ); 23. Петрчански извори, ( , ) 24. Белички извори, Поречие, ( , ); 25. Извор на р.бабуна, ( , ); 26. Лукар, ( , ); 27. Извор Косоврашка Бања, ( , ); 28. Извор Штировица, ( , ); 29. ЈЗ од Горно Ари, лист Стогово, ( , ); 30. Рибник Тајмиште, ( , ); 31. Извори Падалиште, ( , ); 32. Пешна, ( , ); 33. Девички извори, ( , ); 36

37 Овие податоци се презентирани и во вториот национален еколошки план НЕАП 2006 година и во просторниот план на Република Македонија ППРМ 2004 година. По однос на бројот на извори податокот е доста потценет, а по однос на вкупната издашност на извори е нешто натценет, но доста блиску до реално проценетиот од околу 30 m 3 /s. Нови ажурирани доста детални и точни податоци за хидрогеолошките карактеристики на теренот на просторот на Р. Македонија се обезбедуваат со изработката на Основните хидрогеолошки карти ОХГК на Р. Македонија 1: , кои се завршени само за 30% од површината на државата. За овој аспект, секако, дека ќе треба многу да се работи во фазата на подготовка на Националниот катастар којшто се планира да се работи во иднина ЗАСТАПЕНИ ТИПОВИ НА НАОЃАЛИШТА НА ПОДЗЕМНИ ВОДИ ПО ВОДОСТОПАНСКИ ПОДРАЧЈА Република Македонија е поделена на 16 водостопански подрачја (табела 8 и слика 20). Табела 8. Водостопански подрачја во Република Македонија Речен Подрачје на речен Површина Процент Водостопанско подрачје слив слив (кm 2 ) (%) Полог-Дебарско Црн Дрим Јадрански 265,26 1,03 Дебарско Црн Дрим Јадрански 775,67 3,02 Охридско-Струшко Црн Дрим Јадрански 1.489,44 5,79 Преспа Црн Дрим Јадрански 765,31 2,98 Полог Вардар Централна Македонија 1.443,99 5,62 Треска Вардар Централна Македонија 2.028,65 7,89 Пелагонија Вардар Централна Македонија 3.068,29 11,93 Скопско Вардар Централна Mакедонија 1.605,11 6,24 Среден Вардар Вардар Централна Македонија 2.624,75 10,21 Средна и Дол. Црна Река Вардар Централна Македонија 1.940,65 7,55 Долен Вардар Вардар Централна Македонија 1.088,02 4,23 Пчиња Вардар Централна Македонија 2.317,96 9,01 Горна Брегалница Вардар Централна Македонија 1.068,82 4,16 Средна и Дол. Брегалница Вардар Централна Македонија 3.208,37 12,48 Дојран Вардар Централна Македонија 116,05 0,45 Струмица Струмица Западна Македонија 1.526,64 5,94 Вкупно ,98 98,53 37

38 Слика 20. Карта на водостопански подрачја на Р.Македонија (преземено од З.Илијовски, 2013) 38

39 Во понатамошниот текст ќе се прикаже распространетоста на одреден тип на наоѓалишта на подземни води, степен на истраженост и искористеност според прикажаната поделба по водостопански подрачја. Се напоменува, дека ваквата поделба не е најсоодветна за анализа, обработка и презентација на хидрогеолошка проблематика, но сепак, дава добра основа за натамошни анализи на ниво на држава Ова значи, дека во иднина е потребно да се разработи посоодветен начин на претставување на оваа проблематика, по ХГ реони, односно по типови на издани по сливови.најголемо подрачје е Средна и Долна Брегалница кое опфаќа 12,48% вкупна површина а најмалото е Дојран кое опфаќа само 0,45% од површината. Во Вардарскиот речен слив има 11 водостопански подрачја, 4 во речниот слив на р. Црн Дрим и 1 во речниот слив на р. Струмица. Малата површина на речниот слив на р.биначка Морава е вклучена во водостопанските подрачја на Пчиња и Скопско. Водостопанско подрачје Полог Ова подрачје се наоѓа во крајниот СЗ дел на Републиката, и ја зафаќа Полошката котлина, Шарпланински масив, карстни терени Буковиќ и Краста, планински масив Сува Гора и т.н. Поголеми градски центири се Тетово и Гостивар.Најголемо распространување има збиен тип на издан со слободно ниво во алувијалните наслаги на Вардар и Шарските реки со дебелина на алувионот до 20 m, како и во флувиоглацијални и пролувијални наслаги во подножјето на Шара, во квартарноплиоценските седименти Полошка котлина, а збиен тип на издан со ниво под притисок се јавува локално во плиоценските седименти на Д. Полог. Дренирањето на оваа издан се врши преку бројни водозафатни објекти (бунари) кои воглавно се користат за локално водоснабдување, за потреби на индустријата како и дополнително водоснабдување на Тетово. Издашноста на овие објекти е воглавно поголема од 10 l/s, местимично и до 40 l/s. Вкупната издашност на сите изведени бунари во полошката котлина се проценува на околу l/s. (не постои точна евиденција-катастар, освен за деловите каде е изработена ОХГК).Карстен тип на издан се јавува во карбонатните маси на Шар Планина, карстните масиви Буковиќ, Краста, како и Сува Гора кои се засебни наоѓалишта на подземни води. Оваа издан се дренира преку бројни извори од кои поважни се изворите на контактот меѓу карстот на Сува Гора и неогените седименти (с.чегране, Форино, Волковија со Q=0,2-1,5 m 3 /s, изворот Вруток од карстниот масив Краста со Q=0,5-5 m 3 /s и др., Бањички извори, Падалиште, Ѓоновица, Шарски врела Q=0,7 m 3 /s. Податоци за вкупна просечна издашност на сите извори во ова водостопанско подрачје не постои, но истата се проценува на околу 3,0 m 3 /s.пукнатински тип на издан се јавува во варовниците со поголеми партии на кристалести шкрилци на Шар Планина. Водостопанско подрачје Скопје Ова подрачје се наоѓа во крајниот северен дел на Републиката и ја зафаќа Скопската котлина. Планинските масиви на Скопска Црна Гора, Жеден, Караџица и др. Најголем градски центар е Скопје. Најголемо распространување има збиен тип на издан со слободно ниво во алувионот на р.вардар со променлива дебелина. Дебелината на 39

40 алувијалните седименти најчесто е во границите 10 до 30 m. Во рамките на квартарноплиоценски седименти во Скопската котлина се јавуваат алувијалните седименти чија дебелина во неодепресии изнесува и до 160 m. Збиен тип на издан со ниво под притисок се јавува локално во јужниот обод на Скопско Поле. Оваа издан се дренира преку бројни водозафатни објекти (бунари) воглавно за индустријата, со издашност поголема од 10 l/s, местимично преку 100 l/s (бунари за водоснабдување на градот Скопје). Податок за вкупната издашност на сите изведени бунари во ова водостопанско подрачје не постои но истата се проценува на околу l/s (не постои точна евиденција-катастар). Карстен тип на издан е развиен во карстификуваните Pz мермери на планискиот масив Жеден, кој воглавно се дренира преку изворот Рашче, со издашност Q=1,0-6 m 3 /s, кој е каптиран за водоснабдување на Скопје. Карстнопукнатински тип на издан е развиен во масивот на Скопска Црна Гора и се дренира преку бројни извори со издашност 0,1-10 l/s. Водостопанско подрачје Треска Ова подрачје се протега по течението на р.треска, ја зафаќа Кичевска котлина како и источните падини на планинскиот масив на Бистра, Сува Гора и западните ободи на Јакупица и Караџица. Поголеми градски центри се: Кичево и Македонски Брод. Најголемо распространување има карстниот тип на издан развиен во карбонатните карпести маси по течението на р.треска, како и на планината Бистра. Дренирањето на оваа издан се врши преку бројни карстни извори меѓу кои позначајни се: Студенчица, која се јавува на југоисточната страна на планината Бистра на контактот помеѓу варовникот и варовничките шкрилци. Овој извор е каптиран за водоснабдување на Кичево, М.Брод, Крушево, Прилеп и други населби и е со издашност од 0,50-4,3 m 3 /s., средно 1,4 m 3 /s. По долината на р. Студенчица се јавуваат повеќе помали извори. Други карстни извори се: изворот на р.треска (0,283-3,5 m 3 /s, просечно 1,39 m 3 /s), Питран (0,2-0,7 m 3 /s), Пополжани, Белички извори, Тајмиште, Белица (0,32-,1 m 3 /s), Пешна, Девички извори и др. Податоци за вкупна просечна издашност на сите извори во ова водостопанско подрачје не постои, но истата се проценува на околу 12,0 m 3 /s. (не постои точна евиденција-катастар, освен за деловите каде е изработена ОХГК). Ова представува најголемото наоѓалиште на подземни води во рамките на карбонатните карстно пукнатински издани во Р. Македонија. Збиен тип на издан со слободно ниво развиен е локално во Pl седименти на Кичевската котлина со издашност на водозафатни објекти 1-3 l/s. Во алувионот на р.треска и други помали реки со дебелина до 10м. со добри филтрациони карактеристики и поединечна издашност на објектот Q>20 l/s. Збиен тип на издан со ниво под притисок развиен во јагленисниот реон Осломеј каде издашноста на водозафатните објекти се движи од 0,5-1 l/s.збиената и карстната издан по течението на р.треска се во хидрауличка врска, така да станува збор за единствени резерви на ПВ. Водостопанско подрачје Пчиња 40

41 Ова подрачје се наоѓа во крајниот СИ дел на Републиката по течението на реките Пчиња и Крива Река. Поголеми градови се Куманово, Крива Паланка и Кратово. На ова подрачје присутни се збиен тип на издан со слободно ниво во квартарните алувијални наслаги со дебелина од m на р.пчиња и Крива Река, со издашност на водозафатни објекти 2-9 l/s, како и локално збиен тип на издан со ниво под притисок, со издашност на водозафатните објекти до 1 l/s (Славишко Поле).Карстно-пукнатински тип на издан, развиен е локално со мали размери во еоценските варовници во Кривопаланечкиот регион, како и во кварцфилитичните шкрилци со циполини и мермери и кумановски карст (Четирце, Доброшане, Никуштак). Потенцијалот не е многу значаен освен за помали локални потреби. Водостопанско подрачје Среден Вардар Ова подрачје се простира по средниот тек на р.вардар и ја зафаќа Велешката и Кавадаречко-Неготинската котлина, како и делови од планинските масиви Бабуна, Јакупица, Караџица, Кожуф и др. Поголеми градски населби се: Велес, Кавадарци и Неготино.Најголемо распространување има збиен тип на издани со слободно ниво. Во квартарни алувијални наслаги со доста мала дебелина, до 10м по долината на р.вардар, Тополка и други, и до 15 m во реонот на Неготино која е проширена во овој дел, со издашност на водозафатни објекти од 2-10 l/s. Од оваа издан делумно се водоснабдува Велес.Карстен тип на издан е присутен во мезозојските варовници на Кожуф, чие дренирање се врши преку бројни извори, од кои позначајно е разбиеното карстно извориште Лукар, со издашност l/s, изворишниот дел на Коњска Река, Бабуна со капацитет l/s. Водостопанско подрачје Горна Брегалница Ова подрачје се протега во крајниот источен дел на Републиката и го зафаќа изворишниот и горниот тек на р.брегалница. Поголеми градови се: Делчево, Берово и Пехчево. Најголемо распространување има збиен тип на издан со слободно ниво развиен во алувионот на р.брегалница (со добри филтрациони карактеристики и дебелина (5-15 m), Габровска река, Грашница и други, како и во поводоносните делови на квартарноплиоценски седименти на Делчевско-Пехчевско-Беровскиот басен. Издашноста на водозафатните објекти во оваа издан се движат од 10 l/s па и до l/s, во локалноста "Шамакот", од кој дополнително се водоснабдува Делчево. Издан со ниво под притисок развиен е во близина на с.звегор-панчарево. Карстен тип на издан од мали размери развиен е во тријаските варовници околу с. Звегор, Град, Планица и се дренира со неколку помали извори. Водостопанско подрачје Средна и Долна Брегалница Ова подрачје се протега по средниот тек на р.брегалница, се до вливот во Вардар и ги зафаќа Кочански и Кратовско-Злетовски басен, Овчеполска котлина, како и планините Плачковица, Осоговски планини и други. Поголеми градови се: Кочани, Виница, Штип, Пробиштип и Свети Николе. Најголемо распространување има збиен тип на издан со 41

42 слободно ниво на ПВ во алувионите на реките Брегалница, Лакавица, Отиња, Светиниколска, Оризарска, Осотничка, Градечка, Злетовска и др. Оваа издан се дренира преку бројни водозафатни објекти (бунари, рени бунари, галерии), кои во голем дел служат за водоснабдување на околните места: Виница, Кочани, Штип, Пробиштип, Кратово и други, чија поединечна издашност изнесува и до l/s. Доста интензивна е и индивидуалната експлоатација на ПВ преку бунари, особено во вегетациониот период, за наводнување. Со пуштањето во работа на ХС Злетовица се реши водоснабдувањето на Штип, Пробиштип, Кратово, Свети Николе и голем број помали населени места во регионот. Збиен тип на издан со ниво под притисок е присутен локално, во плиоценските седименти на Овчеполска котлина, со Q до 10 l/s, околу селата Крупиште, Дурфулија, Лозово, Ерџелија и други. Карстно-пукнатински тип на издан е застапен локално во карбонатните карпи на масивите на Плачковица, Осоговски планини, со бројни извори со помал капацитет. Водостопанско подрачје Пелагонија и Долна Црна Река Ова подрачје ја зафаќа Пелагониската котлина, односно Прилепско и Битолско поле по текот на Црна река, како и ободните делови на Селечка планина, Бабуна, Баба, Плакенска планина, Илинска Планина, Љубен и др. Поголеми градови се Битола, Прилеп, Крушево, Демир Хисар и други. Најзначајни се наоѓалиштата на подземните води од збиен тип со слободно НПВ, во алувијалните наслаги на Црна Река и Шемница, дебелина на алувионот m, со добри филтрациони карактеристики, со поединечна издашност на експлоатациони објекти во овие издани од l/s. Имајќи ја во вид хидрогеолошката градба на теренот, како и површинскиот водотек на Црна Река потенцијалот на ова наоѓалиште е доста голем. Од овој тип на издан (алувион на р.шемница) се водоснабдуваше градот Битола (120 l/s), а сега служи како резервно извориште, Демир Хисар (алувион на Црна Река, 48 l/s), Прилеп 120 l/s, од квартарноплиоценските седименти. Збиен тип на издан со ниво под притисок во неогените седименти на Прилепско и со капацитет на поединечни објекти до 10 l/s. Голем е потенцијалот на неогените седименти во Битолскиот дел од Пелагониската котлина по однос на минерални води и гас CО 2, каде поединечната издашност на бунарите е и до 50l/s минерална вода и до 3 t/h гас CО 2. Карстно-пукнатински тип на издан развиен е во карбонатните карпести маси во ободниот дел на Прилепско Поле, во изворишниот дел на Црна река, потоа во карстот на Дебреште и др. Оваа издан се дренира преку извори, од кои позначајни се: изворите на Црна Река (Железнец) Q sr 2 m 3 /s, Бабино Q sr 0,04 m 3 /s, Дебриште Q sr 0,05 m 3 /s, Зрзе Q sr 0,03 m 3 /s и др. Водостопанско подрачје Долен Вардар Ова подрачје го зафаќа долниот тек на р.вардар и го сочинуваат: Валандовска, Гевгелиска и Богданска котлина и источниот обод на Кожуф. Најраспространети се наоѓалиштата на подземни води од збиен тип на издан со слободно ниво во алувијално-терасните наслаги на р.вардар, со дебелина од 10-20м во Валандовскиот регион па и до 100 m во Гевгелискиот регион, со многу добри филтрациони карактеристики. Во оваа наоѓалиште на ПВ постојат повеќе експлоатациони полиња за 42

43 наводнување на земјоделски површини, водоснабдување на населението и индустријата: Гевгелија (120 l/s), Богданци 40 l/s, Бунарскиот систем Ѓавато-1 за спас на Дојранско Езеро l/s, Бунарскиот Систем Ѓавато-2 (Паљурци) 700 l/s, Бунарскиот систем Миравци 350 l/s, Бунарскиот систем Удово-Марвинци 350 l/s, Бунарскиот систем Прдејци 400 l/s и др. Моменталново овој регион се планира зафаќање на дополнителни 500 l/s за наводнување на земјоделски површини. Заедно со Скопскиот регион ова представува најголемото наоѓалиште на подземни води во рамките на неврзаните алувијални седименти. Карстно-пукнатински тип на издан е развиен во старопалеозојските шкрилци и мермери на Плауш, меѓу с.татарли и Мемешли, СЗ од Валандово, околу с.пирава. Оваа издан се дренира преку бројни извори со променлив капацитет, 1-20 l/s, кои делумно се каптираат за водоснабдување на Валандово ( 20 l/s), и со експлоатациони бунари во карстот (40 l/s). Водостопанско подрачје Дојран Ова подрачје зафаќа мал простор, околу самото езеро, односно т.н. Дојрански басен исполнет квартарно-плиоценски седименти со дебелина и до 160 m. Поголем град е градот Дојран. Во квартарните седименти со дебелина до 10 м, развиен е збиен тип на издан со слободно ниво, и капацитет на водозафатни објекти (бунари) 1-5 l/s. Во плиоценските седименти присутен е збиен тип на издан со ниво под притисок (Ачикот) со капацитет на водозафатни објекти (бунари) l/s. Од оваа издан се водоснабдува с.црничани. Во оваа издан постојат експлоатациони објекти за организирано водоснабдување, индивидуално водоснабдување и наводнување, како и за индустријата. Карстен тип на издан е развиен во старопалеозојските мермери и варовници кај Стар Дојран, Нов Дојран и т.н. Оваа издан се дренира преку неколку извори од кои позначаен е Дерибаш (5-25 l/s), Топлец. Дојран се водоснабдува од карстната издан со експлоатациони бунари (10-20 l/s). Од оваа издан се користат квалитетни води за потреби на индустријата. За карстната издан приметна е неконтролирана експлоатација, со општа тенденција на опаѓање на НПВ на карстот и прецрпување на резервите. Водостопанско подрачје Струмица Ова подрачје го зафаќа Струмички и Радовишки басен, како и ободните делови на планинските масиви Плачковица, Малешевски планини, Огражден, Беласица и др. Поголеми градови се Струмица и Радовиш. Застапен е збиен тип на издан со слободно ниво во квартарот плиоценските седименти во котлините, како и во алувионот по течението на реките: Стара река, Струмица, Турија, Штучка и др. од квартарноплиоценските седименти во локалноста "Азмакот" по течение на Стара река се водоснабдува Радовиш (105 l/s), но и голем дел од индустријата, а делимично и од каптирани извори (30 l/s). Поединечниот капацитет на бунарите е и до 15 l/s. Во квартарно-плиоценските седименти во централниот дел на Струмичка котлина развиен е збиен тип на издан со ниво под притисок, околу селата Софилари, Муртино, Дабиле, Босилево и др. во повеќе артески хоризонти на длабина од m. Поединечните капацитети на водозафатните објекти се движат преку l/s. и се користат за 43

44 локално водоснабдување, наводнување, индустрија и др. Карстно-пукнатински тип на издан е развиен во палеозојската мешана серија во ободните делови на Радовишко- Струмичка депресија. Се дренира преку бројни извори со Q =1-10 l/s, ретко 30 l/s. Каптирани карстни извори во с.ораовица се користат за водоснабдување на Радовиш (30 l/s). Водостопанско подрачје Преспа Ова подрачје ја зафаќа Ресенската котлина, како и ободите на планините: Баба, Галичица, Плакенска планина. Најголем град е Ресен. Големо распространување има збиен тип на издан со слободно ниво на подземни води во квартарно-алувијалните наслаги со дебелина од m, со капацитет на водозафатни објекти од 1-5 l/s, и во квартарно-плиоценските седименти на Ресенска котлина, (10-20 l/s) од каде што воглавно се водоснабдува Ресен (50 l/s). Збиен тип на издан со ниво под притисок застапен е во локалитетите Лавци и Крушје во водоносни хоризонти на длабина m, со капацитети на водозафатни објекти до 5 l/s. Карстно-пукнатински тип на издан развиен е во тријаските варовници на планината Бигла, во локалноста Крушје и источните падини на Галичица. Оваа издан се дренира преку бројни извори со капацитет од преку 25 l/s. Водостопанско подрачје Охридско-Струшко Ова подрачје ја зафаќа Охридско-Струшката котлина, како и ободните делови на планините Јабланица, Галичица, Караорман и др. Најголеми градови се Охрид и Струга.Збиен тип на издан со слободно ниво е развиен во квартарните и плиоценските наслаги во котлините со дебелина од m, како и во алувионите на р.црни Дрим, Коселска река и Сатеска река. Во плиоценските седименти во централниот дел на Струшка котлина и делови на Охридска котлина, развиен тип на издан со ниво под притисок со променлив капацитет на водозафатни објекти. Доста застапен е карстен тип на издан, во тријаските варовници на Галичица, Јабланица, која се дренира преку бројни извори, од кои најважни се: Св.Наум (5-10 m 3 /s), Биљанини извори (0,05-0,3 m 3 /s), Беј Бунар ( l/s), Вевчани (0,2-1,5 m 3 /s), Шум (0,5 m 3 /s) Горна Белица (300 l/s). Извор Калишта, Извор Издеглавје, Петрчански извори, Извори Луково и др.вкупната издашност на сите извори во ова водостопанско подрачје се проценува на околу 10 m 3 /s. Дел од овие извори се каптираат за водоснабдување на Охрид и Струга, како и локално водоснабдување. Водостопанско подрачје Дебар Ова подрачје се наоѓа во крајниот западен дел на Републиката по течението на Црн Дрим (среден ток) и Радика, и ја зафаќа Дебарска котлина, како и ободните делови на планините Кораб, Дешат и др. Најголем град е Дебар. Во ова подрачје застапен е збиен тип на издан со слободно ниво во квартарни седименти со дебелина до 15 m, по течението на р.радика и Црни Дрим, и во квартарно-плиоценските седименти во котлината.оваа издан се дренира преку бројни водозафатни објекти, меѓу кои и бунари од кои се водоснабдуваше Дебар во квартарно-плиоценските седименти на ободот на 44

45 акумулацијата "Шпиље". Капацитетот на поедини бунари изнесува 4-20 l/s.карстен тип на издан развиен е во карбонатните карпести маси на западните падини на планината Бистра, и се дренира преку бројни извори со капацитет од 0,1-2 m 3 /s. Изворот "Росоки" е каптиран за водоснабдување на Дебар. Други поголеми извори се изворите на реките Тресонечка, Јадовска, како и бројни извори по долината на р.радика. Како заклучок од овој прика, може да се согледа, дека подземните води на територија на Р. Македонија претставуваат основен ресурс за водоснабдување. Во организираното водоснабдување тие учествуваат со околу 70%, а во индивидуалното водоснабдување тој процент е уште повисок. Сепак, и покрај високиот процент на користење на подземни води, нивниот потенцијал не е доволно истражен, искористен, ниту заштитен. Причините за таквата состојба се повеќекратни, а се поврзани со некои од следните фактори определба за изградба на повеќенаменски површински акумулации, поради што се занемаруваат ХГ истражувања на постоечките и потенцијални наоѓалишта на подземна вода, недоследноста во постоечката законска регулатива со недоволно јасно дефинирани обврски и права во доменот на истражување, користење и заштита на подземните води, неускладеност на компетенциите во доменот на водоснабдувањето, непотполна хидрометеоролошка (хидролошка) набљудувачка мрежа, непостоење на организирана хидрогеолошка набљудувачка мрежа, непостоење на хидрогеолошки подлоги за детално истражување и проектирање и т.н. Во идните анализи, при изработката на Националниот катастар, на овој аспект треба да биде посветено значајно внимание, за да се дефинираат условите во секое подрачје на што подетално ниво РЕЗЕРВИ НА ПОДЗЕМНИ ВОДИ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА Р.МАКЕДОНИЈА Резерви на подземни води по сливови Од практичен аспект, многу е значајно да се презентира на соодветен начин состојбата со резервите на подземни води, при што како што е претходно споменато, може дасе каже, дека и во овој дел отсуствува организирано систематско и континуирано истражување, следење и ажурирање на податоците. Ова предусловува резервите на подземните води гледано на ниво на држава досега да не може докрај веродостојнода се претстават, така што во табела 9 се прикажани само проценети експлоатационите резерви како најзначајни од аспект на планирање и развој во оваа сфера. Вкупната количина на проценети експлоатациони резерви од 50,15 m 3 /s односно 1.579,72х10 6 m 3 годишно, одговара на количина на вода од околу 9% од вкупните 45

46 врнежи на територијата на Р.М. како и 25% од вкупно расположивите годишни количини на површински води. Вкупно расположива годишна количина на површински води во Р.М. се проценува на 6.372х10 6 m 3, односно 202 m 3 /s. (податок од НЕАП-2 и ППРМ). Табела 9. Проценети резерви на подземни води по водостапански подрачја (преземено од З.Илијовски, 2013) Водостоп. подрачје Полог Скопје Треска Пчиња Среден Вардар Горна Брегалниц а Средна и долна Брегалниц а Тип на издан Наоѓалиште на подземна вода Проценети резерви на подз.вода Статички (x10 6 m 3 ) Експлоата циони(m 3 /s) Збиен Полог Карстен Делови од Сува Гора, Бистра Буковиќ 2.0 Пукнатин. и карстно пукн Шар Планина 0.5 Вкупно 5.0 Збиен Скопска котлина Карстен Жеден 3.2 Краста 0.3 Пукнатин. Скопска Црна Гора 0.1 Вкупно 10.6 Збиен Алувион на р. Треска Карс.-пукн Делови од Бистра, Баба Сач, Поречие 9.0 Вкупно 10.0 Збиен Алувион на Пчиња и Крива река Алувион на р. Вардар Кумановско поле Славишко поле Карс.-Пукн 0.3 Збиен Алувион на р. Вардар Велешка котлина Кавадаречко-Неготинска котлина Вкупно Карст-пукн 0.5 Збиен Алувион на р. Брегалница Беров.-Пехчев.-Делчевска котлина Вкупно Карст-Пукн 0.2 Збиен Алувион на р. Брегалница Алувион на Злетовска река Алувион на Лакавица Кочанско-Виничка котлина Овче Поле Вкупно

47 Водостоп. подрачје Пелагонија и долна река Црна Долен Вардар Дојран Струмица Преспа Охридско Струшка Дебарско Тип на издан Наоѓалиште на подземна вода Проценети резерви на подз.вода Статички (x10 6 m 3 ) Експлоата циони(m 3 /s) Карст-Пукн 0.2 Збиен Алувион на Црна Река Алувион на р. Шемница Пелагонија (квартар) Вкупно Прилепско поле (плиоцен) 250 Битолско поле (плиоцен) 1000 Карст-пукн 1,2 Збиен Карст-пукн Алувион на р. Вардар Гевгелиска котлина (квартар) Валандовска котлина (квартар) Валанд./Гевгел. котлина (плиоцен) Кожуф Плауш 5.0 Вкупно Вкупно 5.4 Збиен Асанлиско Поле 0.05 Карст-пукн Дерибаш, Топлец 0.1 Збиен Радовишко поле 100 Струмичко поле 1550 Вкупно 0.15 Карс.-Пукн 0.2 Вкупно 1.0 Збиен Преспанска котлина > Карст-пукн 0.2 Вкупно 0.7 Збиен Охрид.-Струшка котлина (квартар) 161 Охрид.-Струшка котлина (плиоцен) Галичица Карст-пукн Јабланица 5.0 Илинска планина Вкупно 5.5 Збиен Дебарска котлина (квартар-плиоц.) 0.2 Карст-пукн 0.5 Вкупно 0.7 Сé вкупно 50, Од прикажаните експлоатациони резерви 23,9 m 3 /s представуваат резерви кои се обезбедуваат од изворски води. Оваа количина на вода представува 75% од вкупната издашност на сите извори во Р.М., но не е земено во предвид зафаќање на дел од статичките резерви кои може да се експлоатираат. Со зафаќање на подземни води преку изведба на бунари дефинирана е количина на експлоатациони резерви од 26,25 m 3 /s, тоа е количина на вода која одговара на приближно 13% од вкупната расположива количина на површински води. Со изведба на бунари во алувијалните 47

48 седименти на поголемите реки може да се каптира и поголем дел од површинскиот водотек (>13%), со што би се зголемиле експлоатационите резерви. Општо земено, како заклучок, може да се укаже, дека резервите на подземни води се нерамномерно распоредени по просторот на Р.М, при што мора да се напомене, дека дел од проценетите експлоатациони резерви не се билансни, односно нивната експлоатација не е секогаш економски исплатлива со обзир на местоположбата, потребните вложувања во однос на крајниот ефект КОРИСТЕЊЕ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ЗА ВОДОСНАБДУВАЊЕ НА НАСЕЛЕНИЕТО И ИНДУСТРИЈАТА ПО ВОДОСТОПАНСКИ ПОДРАЧЈА ВО Р.МАКЕДОНИЈА Прашањето за користење на подземни или површински води за водоснабдување е отсекогаш присутна дилема во стручната јавност. Како извори на површински води во нашата земја се вештачките акумулаци на реките или директни зафати на речни води. Подземните води се зафаќаат од сите типови на издани (збиен, карстен и пукнатински). Предностите на водоснабдување со површински води се гледа пред се во обезбеденоста на капацитетите, додека подземните води се одликуваат со далеку подобар квалиет како последица на отсуство на физичко-хемиските и биохемиски процеси на кои се непосредно изложени површинските води, потоа поповолни услови за заштита и можноста за аутопурификација (самопречистување). Генерално земено, истражувачкиот процес за зафаќање на подземните води е скап и понеизвесен во поглед на крајниот ефект, но експлоатацијата е далеку поевтина, додека за потреби на изградба на една "осредна" површинска акумулација и обавезно пратечка фабрика за пречистување, потребно е да се издвојат далеку поголеми средства. На користење на површинските или подземните води и креирањето на одредена водостопанска политика се приаѓа на различни начини во светот, зависно од расположивите резерви, економска моќ и низа други фактори. Со квалитетно нов третман на подземните води, кој ќе ја уважи реалната состојба, резултатите на претходните наменски ХГ истражувања, и нови детални ХГ истражувања, може долгорочно да се реши проблемот со недостаток на вода за водоснабдување со што подземните води ќе останат главен воден ресурс на системот на водоснабдување ЗАФАТЕНИ ПОВРШИНСКИ И ПОДЗЕМНИ ВОДИ ВО ВОДОСНАБДИТЕЛНИ СИСТЕМИ ЗА ПОТРЕБИТЕ НА ВОДОСНАБДУВАЊЕ НА НАСЕЛЕНИЕТО И ИНДУСТРИЈАТА За потребите на водоснабдување на населението со вода, како и дел од индустриските објекти изградени се јавни водоснабдителни системи. Такви системи се изградени во сите градски населби како индивидуални или регионални, а во голем дел и во селските населби. Со системите за водоснабдување управуваат јавни претпријатија, но има и исклучоци, каде управувањето е во рамките на месните заедници. Процентот на приклученост на јавните водоводи во градските општини се движи од %. Вкупниот број на приклучено население на овие системи во урбаните подрачја изнесува 1,2 милиони жители. Што се однесува до руралните подрачја, процентот на 48

49 приклученост на јавни водоводи е мошне различен 10% до 100%, средниот процент е околу 70% (НЕАП-2). Табела 10. Зафатени површински и подземна води во водоснабдителни системи за водоснабдување на населението и индустријата (преземени од З.Илијовски, 2013) Водостопанско подрачје Зафатена подземна и површинска вода во централните градски водоснабдителни системи (2005 год.) (l/s) Зафатена подземна вода во централните градски водоснабдителни системи (2005 год.) (l/s) Вкупно зафатена вода во градски, селски и индивидуални водоснабдителни системи (2005год.)(l/s) вкупна/подземна Застапеност на подземна вода во водоснабдителн и системи (%) Полог Гостивар Тетово / Вкупно /1.100 Скопје Скопје /6.000 Вкупно / Треска Кичево /500 М. Брод / Вкупно /545 Пчиња Куманово /80 Кр. Паланка /35 Кратово 80 / 90/10 Вкупно / Среден Вардар Велес Кавадарци / Неготино Вкупно /320 Горна Брегалниц а Берово 80 / Пехчево 20 / Делчево М. Каменица /

50 Водостопанско подрачје Зафатена подземна и површинска вода во централните градски водоснабдителни системи (2005 год.) (l/s) Зафатена подземна вода во централните градски водоснабдителни системи (2005 год.) (l/s) Вкупно зафатена вода во градски, селски и индивидуални водоснабдителни системи (2005год.)(l/s) вкупна/подземна Застапеност на подземна вода во водоснабдителн и системи (%) Вкупно /130 Штип Средна и долна Брегалниц а Кочани Виница Пробиштип / Св. Николе Вкупно /600 Пелагониј а и долна река Црна Битола сорек Прилеп Крушево / Демир Хисар Вкупно /700 Долен Вардар Валандово Гевгелија / Вкупно /230 Дојран Дојран / Вкупно /70 Струмица Струмица 240 / 210/210 Радовиш Вкупно /210 Преспа Охридско Струшка Ресен /100 Вкупно /100 Охрид /650 Струга Вкупно / Дебар Дебар /

51 Водостопанско подрачје Зафатена подземна и површинска вода во централните градски водоснабдителни системи (2005 год.) (l/s) Зафатена подземна вода во централните градски водоснабдителни системи (2005 год.) (l/s) Вкупно зафатена вода во градски, селски и индивидуални водоснабдителни системи (2005год.)(l/s) вкупна/подземна Застапеност на подземна вода во водоснабдителн и системи (%) Вкупно /280 Се вкупно =73,0% / ,3% За презентираните податоци во горната табела не постои сигурен извор систематизиран обработен на ниво на држава, со задоволително ниво на веродостојност. Прегледен приказ на резервите и користењето на подземните води е прикажан на слика 21. Слика 21. Карта на резерви и користење на подземни води во Р.Македонија по водостопански подрачја (преземено од З.Илијовски, 2013) 51

52 Податоците кои се прикажани се обезбедувани од техничка документација и низ директни контакти со претпријатијата кои стопанисуваат со водоснабдителните системи, некаде и проценка. Најголем број од претпријатијата кои стопанисуваат со водоснабдителните системи немаат точни податоци за вкупно произведената - експлоатирана месечна или годишна количина на вода, загуби и.т.н. Од табелата се гледа дека вкупната количина на произведена односно експлоатирана количина на вода изнесува l/s, односно 432х10 6 m 3 /год. Според податоците од НЕАП-2 и ППРМ потрошена количина на вода за индустријата во 1999 год изнесува 168х10 6 m 3 /год, односно 5,34 m 3 /s и 133х10 6 m 3 /год, односно 4,22 m 3 /s во 2002 година. Според ова останатата потрошувачка од околу 264х10 6 m 3 /год односно 8,38 m 3 /s отпаѓа на потрошувачка на населението за водоснабдување, што претставува количина на вода од околу 350 l по жител на ден. Тука треба да се спомене, дека и покрај високиот процент на користење, нивниот потенцијал не е доволно истражен, искористен, ниту заштитен, што е предизвик за подобрување на состојбата во иднина АНАЛИЗА НА ЗАФАТЕНИ ПОВРШИНСКИ И ПОДЗЕМНИ ВОДИ ВО ВОДОСНАБДИТЕЛНИ СИСТЕМИ ЗА ПОТРЕБИТЕ НА ВОДОСНАБДУВАЊЕ НА НАСЕЛЕНИЕТО И ИНДУСТРИЈАТА ПО ВОДОСТОПАНСКИ ПОДРАЧЈА Водостопанско подрачје Полог Во ова подрачје, најголеми потрошувачки се градовите Тетово и Гостивар, кои користат подземни води главно од карстен тип на издан, преку каптирање на извори, и делимично од збиен тип на издан со експлоатациони бунари.за водоснабдување на Тетово каптирани се карстните извори на Шар Планина (околу 120 l/s), и изведени бунари (230 l/s). За водоснабдување на Гостивар каптиран е дел од карстниот извор Вруток (300 l/s). Големи количини на подземна вода од збиен тип на издан се користат за потребите на индустријата, индивидуално водоснабдување и наводнување, надвор од градските водоснабдителни системи, така да вкупните количини на експлоатирани подземни води не се евидентирани. Повеќе села и општини во ова подрачје кои не се приклучени на јавен градски водовод, (Чегране, Форино, Чајле, Боговиње, Неготино, Врапчиште, Речица, Јегуновце и др), проблемот со водоснабдување го решаваат локално или со каптирање на извори од Сувогорскиот и Жеденскиот карст или со експлоатациони бунари во збиената издан во полошката котлина и по течението на Реката Вардар.Проценка е дека вкупните количини на вода кои се експлоатираат во полошката котлина за потреби на водоснабдување на населението и индустријата изнесуваат околу 1,1 m 3 /s и тие количини исклучиво припаѓаат на изворски и бунарски води, односно подземни води. 52

53 Во ова водостопанско подрачје се трошат доста големи количини на подземна вода за наводнување на земјоделски површини, но за тоа податоците се многу сиромашни и поради ниското ниво на веродостојност истите не се презентирани. Водостопанско подрачје Скопје Во ова подрачје најголем потрошувач е град Скопје кој користи подземна вода за водоснабдување воглавно од карстен тип на издан, со каптирање на изворот Рашче (2500 l/s), и дополнително од збиен тип на издан во алувионот на р.вардар (Лепенец, Нерези), со експлоатациони цевни и рени бунари (1420 l/s). Повеќе села и општини во ова подрачје кои не се приклучени на јавниот градски водовод, проблемот со водоснабдувањето го решаваат локално, или со каптирање на извори од палеозојски мермери "Дувло" и "Св.Илија" (с.бањане, Стајковци, Горњане) или со експлоатациони бунари во збиената издан во централниот дел на котлината. Големи количини на подземна вода од збиен тип на издан се експлоатираат за потребите на индустријата, за наводнување, така да вкупните количини на подземни води кои се користат не се евидентирани. Преку јавни водоснабдителни системи во ова подрачје се експлоатира и користи околу 3,9 m 3 /s подземна вода, (по податоци од ППРМ), но реално овие количини се многу поголеми, вклучувајки го локалното, иднивидуалното и водоснабдувањето за потреби на индустријата, и се проценети на околу 5-6 m 3 /s. Во ова водостопанско подрачје се трошат доста големи количини на подземна вода за наводнување на земјоделски површини, но за тоа податоците се многу сиромашни и поради ниското ниво на веродостојност истите не се презентирани. Водостопанско подрачје Треска Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите Кичево и Македонски Брод кои се водоснабдуваат од водоснабдителниот систем "Студенчица". Системот е со капацитет од 1,5 m 3 /s, а користи вода од карстниот извор Студенчица (0,50-4,3 m 3 /s), кој се дренира од карстна издан на Бистра. Градот Кичево троши околу l/s, РЕК Осломеј користи околу 160 l/s, а Македонски Брод l/s. Некои села и општини во ова подрачје не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално или индивидуално со каптирање на извори или со експлоатациони бунари.реално овие количини се поголеми, вклучувајки го локалното и индивидуалното водоснабдување преку каптирани извори и бунари и се проценети на околу 545 l/s. Водостопанско подрачје Пчиња Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите Куманово, Крива Паланка и Кратово, кои користат воглавно површинска вода за водоснабдување. Куманово користи околу l/s од акумулацијата "Липково". Дополнителни количини на вода се обезбедуваат од изведени бунари во алувионот на Кумановска Река локалитет Митево мосте со капацитет од l/s. Некои села во ова подрачје кои не се приклучени на јавен водовод, се водоснабдуваат од бунари во збиен тип на издан, или со каптирање на извори, исто така и дел од индустриските објекти водоснабдувањето го има решено индивидуално. Се проценува дека за водоснабдување на овие 53

54 населени места и индустриски објекти зафатени се дополнителни количини на вода од околу 50 l/s. Крива Паланка користи подземна вода од карстен тип на издан, односно за водоснабдување каптиран е изворот "Калин Камен" (25 l/s) и дополнително подземна вода од збиен тип на издан, преку експлоатациони бунари. Некои села во ова подрачје кои не се приклучени на јавен водовод, се водоснабдуваат од бунари во збиен тип на издан, или со каптирање на извори. Се проценува дека тоа се дополнителни количини на вода од околу 10 l/s. Кратово се водоснабдува со површински води (80 l/s) од р.злетовица. Некои села во ова подрачје кои не се приклучени на јавен градски водовод, се водоснабдуваат од бунари во збиен тип на издан, или со каптирање на извори. Се проценува дека тоа се дополнителни количини на вода од околу 10 l/s. Водостопанско подрачје Среден Вардар Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите Велес, Кавадарци и Неготино, кои користат површинска и подземна вода за водоснабдување.за водоснабдување на Велес се експлоатира збиен тип на издан во алувионот на р.вардар и р.тополка со цевни и рени бунари, во количина од 100 l/s. Сега градот Велес водоснабдувањето го решава од површинската акумулација Лисиче. Кавадарци, Неготино и 13 селски населби се водоснабдуваат од водоснабдителниот систем "Лукар" кој користи подземна вода од карстен тип на издан, со каптирање на изворите Лукар I и Лукар II ( l/s) и површински води од Стара река (200 l/s). Некои села и општини кои не користат вода од јавен водовод, се водоснабдуваат локално, претежно од збиен тип на издан во алувионот на р.вардар и р.тополка со експлоатациони бунари (Демир Капија, Градско, Росоман, с.прждево и т.н.). Преку јавни водоснабдителни системи од ова подрачје се експлоатира и користи околу 270 l/s подземна вода (по податоци од Просторен план на Р.Македонија), но реално овие количини се доста поголеми, вклучувајки го локалното и индивидуалното водоснабдување и се проценети на околу 370 l/s. Водостопанско подрачје Горна Брегалница Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите: Берово, Пехчево, Делчево и Македонска Каменица. Овие градови користат површинска вода за водоснабдување, со зафати на околните реки (Пехчевска, Лошинска, Ратевска река и др.). Дополнително со експлоатација од збиен тип на издан во алувионот во локалноста "Шамакот" се водоснабдува Делчево, од еден бунар со 50 l/s. Македонска Каменица се водоснабдува со каптирање на извори со капацитет од 30 l/s. Некои села и општини во ова подрачје кои не користат вода од јавен водовод се водоснабдуваат локално, претежно од алувионот на околните реки (с.габрово, Град и др.). Преку јавни водоснабдителни системи од ова подрачје се експлоатира и користи околу 80 l/s подземна вода (по податоци од Просторен План на Р.Македонија), но реално, овие количини се поголеми вклучувајки го и локалното и индивидуалното водоснабдување и се проценети околу 130 l/s. 54

55 Водостопанско подрачје Средна и Долна Брегалница Во ова подрачје потрошувачи се градовите: Виница, Кочани, Пробиштип, Штип и Свети Николе и користат подземна и површинска вода за водоснабдување. Овие градови користат воглавно подземна вода од збиен тип на издан, од алувионот на р.брегалница и Злетовска река. Виница се водоснабдува од експлоатациони бунари во алувонот на Осојничка река (35 l/s) и од површински зафат на Градечка река (50 l/s). Кочани се водоснабдува од експлоатациони бунари во алувинот на р.брегалница (200 l/s). Пробиштип се водоснабдува од експлоатациони бунари во алувионот на Злетовска река (40 l/s)., сега од акумулацијата Кнежево. Штип се водоснабдува од експлоатациони рени бунари во алувионот на р.брегалница (240 l/s)., сега од акумулацијата Кнежево. Свети Николе се водоснабдува од површинската акумулација "Мавровица" (50 l/s), како и од експлоатационите бунари на локалитетот Кнежје 30 l/s, сега од акумулацијата Кнежево. Некои села и општини во ова подрачје кои не користат вода од јавен градски водовод се водоснабдуваат локално или со каптирање на извори (Блатец, Зрновци), или со експлоатациони бунари од алувионите на околните реки. Преку јавни водоснабдителни системи, од ова подрачје се експлоатира и користи околу 545 l/s подземна вода, но реално овие количини се поголеми имајќи го во обзир локалното и индивидуално водоснабдување и истите се проценуваат на 600 l/s. Водостопанско подрачје Пелагонија и Долна река Црна Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите: Битола, Прилеп, Крушево и Демир Хисар, кои користат подземна и површинска вода за водоснабдување. Овие градови користат претежно подземна вода од карстен тип на издан со каптирање на извори, а делимично и од збиен тип на издан со експлоатациони бунари. Градот Битола повеќе околни селски населби и повеќе индустриски објекти се водоснабдуваат од површинска акумулација Стрежево. РЕК Битола како доста голем потрошувач се водоснабдува исто така од ХМС Стрежево. Вкупната дистрибуција на вода од Стрежево споменатите потрошувачи изнесува l/s. Градот Прилеп користи подземна вода ( l/s) од друго водостопанско подрачје, од водоснабдителниот систем "Студенчица", а дополнително во поново време и од експлоатациони бунари западно од градот (100 l/s). Градот Крушево користи подземна вода за водоснабдување од водоснабдителниот систем "Студенчица" (16 l/s), и од повеќе каптирани извори на Бушева Планина околу 20 l/s. Демир Хисар се водоснабдува од експлоатациони бунари од алувионот на Црна река (40 l/s). Повеќе селски населби и општини во ова подрачје имаат сопствени водоснабдителни системи, главно со изведба на бунари, ретко со каптирање на извори. Преку јавни водоснабдителни системи во ова подрачје се користи околу 575 l/s подземна вода, но овие количини се поголеми вклучувајќи го локалното и индивидуално водоснабдување и истите се проценети на околу 700 l/s.во ова водостопанско подрачје се трошат доста големи количини на подземна вода за наводнување на земјоделски површини, но за тоа податоците се многу сиромашни и со ниско ниво на веродостојност. 55

56 Водостопанско подрачје Долен Вардар Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите: Гевгелија и Валандово, кои користат воглавно подземна вода за водоснабдување од карстен и збиен тип на издан. Гевгелија се водоснабдува од експлоатациони бунари во алувионот на Конска река (120 l/s).валандово се водоснабдува од каптирани карстни извори (20 l/s) и бунари (40 l/s).некои села и општини во ова подрачје, кои не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално, претежно со експлоатациони бунари во алувионот на р.вардар, (Удово, Богданци). Преку јавни водоснабдителни системи, во ова подрачје се експлоатира и користи околу 180 l/s, но реално овие количини се поголеми имајќи го во обзир локалното и индивидуално водоснабдување и истите се проценуваат на околу 230 l/s, исклучувајќи го водоснабдувањето.во ова водостопанско подрачје се трошат доста големи количини на вода за наводнување на земјоделски површини, истите се проценуваат на повеќе од 1500 l/s, како и 1000 l/s за проектот Спас на Дојранско езеро. Во изградба се и нови бунари за потреби за наводнување, систем Паљурци 700 l/s. Водостопанско подрачје Дојран Во ова подрачје, најголем потрошувач е градот Дојран, кој се водоснабдува воглавно од карстната издан "Дерибаш", и бунар Топлец, со експлоатациони бунари (60 l/s).некои села во ова подрачје кои не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално, претежно со експлоатациони бунари во карстот.преку јавни водоснабдителни системи, во ова подрачје се експлоатира и користи подземна вода од околу 60 l/s, но овие количини се поголеми, имајќи го во обзир локалното и индивидуално водоснабдување и истите се проценуваат на 70 l/s Водостопанско подрачје Струмица Во ова подрачје најголеми потрошувачи се градовите Струмица и Радовиш, кои користат површинска и подземна вода (од збиен и карстен тип на издан) за водоснабдување.градот Струмица и повеќе села и општини се водоснабдуваат од површински акумулации: Турија и Водача (240 l/s).градот Радовиш се водоснабдува од бунарски систем во алувионот на Стара река (80 l/s), како и од карстните извори по долината на Радовишка река (30 l/s). Повеќе села, општини и индустриски објекти во ова подрачје, кои не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално, или со бунари од плиоценски седименти, како и со каптажи на извори.преку јавни водоснабдителни системи во ова подрачје се експлоатира и користи подземна вода 110 l/s (по податоци на нацрт план на Р.Македонија), но реално овие количини се поголеми, вклучувајќи го локалното и индивидуално водоснабдување, проценети на околу 210 l/s. Водостопанско подрачје Преспа Најголем потрошувач во ова подрачје е градот Ресен, кој се водоснабдува исклучиво со подземна вода, со каптирање на карстни извори во локалноста Крушје (30 l/s), 56

57 бунари во карстот, како и бунари во алувионот кај Царев Двор (40 l/s).некои села во ова подрачје кои не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално, со каптирање на извори, како и од експлоатациони бунари. Преку јавни водоснабдителни системи, во ова подрачје се експлоатира и користи 70 l/s подземна вода (по податоци од ППРМ), но овие количини се поголеми имајќи го во обзир и индивидуалното водоснабдување и истите се проценуваат на околу 100 l/s. Водостопанско подрачје Охридско-Струшко Најголеми потрошувачи во ова подрачје се градовите Охрид и Струга, кои се снабдуваат претежно со пречистување на езерските води, и со подземни води од карстна издан. Охрид се водоснабдува со пречистени езерски води (250 l/s), како и со делимично каптирање на карстните извори Беј Бунар, Биљанини извори, како и повеќе бунари во карстот, како и на локалитетот Орман според Долно Лакочереј. со вкупна количина од околу l/s подземни води. Струга и околните населби се водоснабдуваат со каптирање на карстните извори Горна Белица, Шум (280 l/s). Повеќе села и општини во ова подрачје кои не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално од сопствени водоснабдителни системи, претежно со каптирање на извори, а помалку од изведени бунари.преку јавни водоснабдителни системи, во ова подрачје се експлоатира и користи околу 530 l/s подземна вода, но овие количини се поголеми имајќи го во обзир локалното и индивидуално водоснабдување, како и некои индустриски објекти и истите се проценуваат на 120 l/s. Водостопанско подрачје Дебарско Најголем потрошувач во ова подрачје е градот Дебар кој со околните населби се водоснабдува од регионалниот водовод Дебар-Росоки, кој користи вода од карстниот извор Росоки.Некои села и општини во ова подрачје кои не користат вода од јавен градски водовод, се водоснабдуваат локално, претежно со каптирање на помали карстни извори. Преку јавни водоснабдителни системи, во ова подрачје се експлоатира и користи околу 200 l/s подземна вода, но овие количини се поголеми, вклучувајќи го локалното и индивидуално водоснабдување и истите се проценуваат на 80 l/s ТЕРМАЛНИ, ТЕРМОМИНЕРАЛНИ И МИНЕРАЛНИ ВОДИ Термалните, термоминералните и минералните води се мошне застапени во Република Македонија. Неотектонските процеси од алпинска орогенеза се причина за бројни појави на термални води. Тие просторно се поврзани главно со неотектонските раседни структури во Вардарската зона или со трансверзалните раседи маргинално лоцирани во депресиите. Главните геотермални зони се: Волково Скопје Катланово Куманово Кратово Истибања Кочани Штип Струмичко Смоквица Негорци Гевгелија Косоврасти Дебар Бањиште 57

58 Геотермалните води генерално се користат за балнеолошки потреби, а во последно време и за топлинска енергија особено во оранжериското стопанство. Локации каде за балнеолошки потреби се експлоатираат термалните води се: с. Банско (Струмица), с. Бања (Кочани), с. Негорци (Гевгелија), с. Катланово (Скопје), с. Кежовица (Штип), Бањиште и Косоврасти (Дебар), а за истата цел примитивно се користат и термоминералните води во реонот на с. Смоквица и с. Долни Полог. Основни податоци за вкупната издашност и температурните варијации на геотермалните извори е прикажана во Табела 11. Табела 11: Издашност и температурни варијации на геотермалните извори Сливно подрачје Вкупна издашност (m 3 /s) (m /год) Температура ( o C) Вардар и Струмица 0,763 24, Црн ДРим 0,160 5, Вкупно: 0,923 29,10 Извор: МАНУ (1995) Покрај спомнатите, има и други појави на термални води кои не се користат или примитивно се користат, како што се: с. Истибања (Виница), с. Раклеш (Радовиш), с. Топлец (Нов Дојран), Топли Дол и Алшар (кавадарци), с. Волково (Скопје), с. Стрновец (Куманово) и други. Како потенцијални подрачја за истражување на термалните води се Кратовско Злетовската вулканска област и Валандовско Кожувскиот регион. Според истражувањата на МАНУ (1995) забележани се уште 33 појави на геотермални води со кои вкупниот капацитет ќе изнесува 1,4 m 3 /s или 41,15 милиони m 3 годишно. Освен термалните и термоминералните води во Македонија има и студени минерални води, од кои повеќето не се зафатени и слободно истекуваат. Многу се распространети и минералните води како субартерски води во терциерните базени, како што се: Пелагонија, Полог, и Струмичката котлина. Составот и квалитетот на минералните и термоминералните води е истражен на 170 локалитети во рамките на хидрогеолошки испитувања од Геолошкиот завод во Скопје во периодот Според јонскиот состав, поголемиот дел од минералните води им припаѓаат на хидрокарбонатните води, потоа следат хидрокарбонатно-хлоридните, натриум-калциумовите, хидрокарбонатно-сулфатните, а најмалку застапени се хидрокарбонатно-натриумските води. Според минерализацијата и сувиот остаток, најбројни се минералните води со минерализација од 1-3 g/l. Според температурата, преовладуваат водите со темепратура помала од 20 о С. Во оваа група спаѓаат 140 појави на минерални води од вкупно 170 испитани. Со температура о С се 15 појави, а со температура о С има 14 појави, додека само една појава има со температура поголема од 75 o C. Според вредноста на РН, преовладуваат водите со РН вредност 7-8 (113 појави), потоа со РН вредност помала од 7 (55 појави), а само 2 појави има со РН вредност поголема од 8. Според гасниот состав, минералните води во Република Македонија се: кислородно - 58

59 азотни (4 појави), јаглено диоксидно азотни (14 појави), јаглено диоксидни (85 појави), азотни (4 појави) и води без гасови или неиспитани (61 појава). Слика 22. Изглед на вдлабнатина користена за бањски потреби во Катлановска бања (фото М.Јовановски) Геотермалната енергија, по хидроенергијата и биомасите какао обновливи извори, претставува многу значаен ресурс за топлина. Затоа, во светот се посветува големо внимание во изучување на природата и генезата на геотермалната енергија. За жал, кај нас ваквите истражувања се сѐуште недоволни ОСВРТ КОН КВАЛИТЕТОТ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ НА ТЕРИТОРИЈАТА НА Р. МАКЕДОНИЈА Еден од позначајните недостатоци во анализата на состојбата со подземните води кај нас е тоа, што сеуште немаме изграден систем за следење на квалитетот на подземните води. Може да се каже, дека организирано и законски регулирано следење на квалитетот на подземните води постои само за водоснабдителните системи или друг вид на објекти кои се користат за организирано и јавно водоснабдување на населението. Исто така квалитетот на подземните води се следи и од страна на други корисници на подземни води кои истите ги користат во процесот на производство на храна или истите претставуваат прехранбен производ. Покрај ова квалитетот на подземните води се следи и преку низа хидрогеолошки истражни работи за различни врсти на проекти и за различни потреби. Врз основа на резултатите од направените физичко хемиски, радиолошки, бактериолошки и други врсти на анализи (паразитолошки, пестициди) на подземните води може да се заклучи дека генерално квалитетот на подземните води во Република Македонија е на релативно високо ниво. Сепак тоа не треба да доведе до создавање на инертна состојба во однос на прашањето за заштита на подземните води. Скоро сите изворски води или во најмала мера преку 95% се со квалитет на вода која 59

60 одговара на стандардите за употреба на вода за пиење. Овде во најголема мера припаѓаат аквифери формирани во цврсти карпи, главно карстно пукнатински тип во карбонатни карпи, а потоа и пукнатински тип на аквифери формирани во други цврсти карпи. Што се однесува до подземните води формирани во збиен тип на аквифери генерално се оценува дека квалитетот на подземните води е добар со некои исклучоци во Скопската Котлина, Пелагониската котлина, Струмичката котлина, алувионот на река Брегалница кај подземните води се забележува зголемена содржина на Fe и Mn, но истото е резултат на природните хидрогеолошки прилики. Зголемената појава на Нитрати, Нитрити и Амонијак кај поедини подземни води во рамничарските терени е резултат на користење на земјиштето за земјоделски цели односно употребата на вештачки ѓубрива и пестициди. На поедини локалитети поврзани со дефинираните шеснаесет најголеми загадувачи или други загадувачи како резултат на нивното влијание дојдено е до промена на квалитетот на подземните води. Пример влијанието на комбинатот Југохром, топилница Велес, ОХИС Скопје, рудниците со хидројаловишта и др. Кај некои од овие се превземени мерки за заштита на подземните води од понатамошно загадување ПРИКАЗ НА ОСНОВНИ ПОДАТОЦИ ПОВРЗАНИ СО РАНЛИВОСТА И РИЗИЦИТЕ ОД ЗАГАДУВАЊЕ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ Поврзано со приказот во претходната точка на Студијата, овде се прикажани основните елементи поврзани со повредливоста (ранливоста) на подземните водни ресурси од загадување кај нас. Оваа проблематика е анализирана во фазите на подготовка на Основните хидрогеолошки карти (ОХГК) на Република Македонија, каде со соодветните Упатства, покрај другите аспекти беше предвидена изработка на карти на загрозеност ранливост на изданите од загадување во размер 1: Покрај тоа, постојат и објавени научни трудови на авторите објавени кај нас или во странство (З.Илијовски, М.Јовановски, 2009; З.Илијовски 2013, Јовановскии други 2014 и други. Според Упатството за изработка на ОГГК, концептот на изработка на ваквата карта се заснова на неколку принципи. Оваа карта претставува прва апроксимација на истражувањето на загрозеноста ранливоста на подземните води од постојното или потенцијално загадување од површината на теренот. Картата не ја покажува состојбата на загаденоста, туку хидрогеолошкиот аспект на повредливост ранливост, т.е. оваа карта треба да ги одразува хидрогеолошките својства на формациите и хидрогеолошките услови на теренот што влијаат врз трите основни хидрогеолошки фактори: Можноста за пенетрација на загадени води или материи од површината на теренот во изданската зона, Брзината на ширењето на загадените материи; Способност за самопрочистување од загадените материи во аквиферот. 60

61 Карти на ранливост се изработени во мерка 1: за листовите Крушево, Битола Лерин, Кичево, Гостивар и Кратово, што изнесува површина од 7763 km 2, што претставува 30.2% од целата територија на Р. Македонија. По истите принципи и критериуми, од страна на З.Илијовски, 2013 год., е изработена и карта на ранливост за територијата на целата држава во мерка 1: (Слика 23). Основниот методолошки пристап при изработка на овие карти е дефинирање на класите на ранливост, главно врз основа на хидрогеолошките карактеристики на карпите дефинирани со параметрите: литолошки опис, тип на аквифер, хидрогеолошки параметри, K f (коефициент на филтрација), Т (трансмибилност) и Q (издашност на бунари и извори), со земање во предвид на сливното подрачје кон карстен аквифер и на постоење на подебел водонепропуслив слој над изданите. Се разликуваат 4 класи на загрозеност: незагрозени, делумно загрозени, загрозени и многу загрозени. Како незагрозени главно би можеле да се сметаат следните карпи: глиновито-лапоровити наслојки и нискометаморфни карпи, класа 80; интрузивни и високометаморфни карпи, класа 60. Слика 23. Карта на ранливост на подземните водни ресурси на Р. Македонија Картографски прилог 2. според методологијата за изработка на ОХГК. 61

62 Како делумно загрозени можат да се сметаат: претежно непропустливите комплекси, класа 70; непропустливите квартарни наслојки, но само ако под нив не лежат формации со искористливи аквифери со добра и многу добра трансмисивност, класа 50; други цврсти карпи од класите 41 и 42; карбонатни наслојки од класата 31; пропустливите квартерни наслојки од класата 11; други неврзани карпи од класата 21. Од загадување можат да бидат загрозени: непропустливите квартерни наслојки, ако под нив лежат искористливи аквифери со добра и многу добра трансмисивност, класа 50; други неврзани карпи од класата 22; пропустливите квартерни наслојки од класата 12 и класите 13 и 14 ако имаат дебел непропустлив покривач. Во класата на многу загрозени од загадување можат да се распоредат: карбонатните карпи од класите 32 и 33; пропустливите квартерни наслојки од класите 13 и 14 ако немаат непропустлив покривач или ако покривачот е тенок. Во карстните терени врз загрозеноста од загадување влијае специфичниот феномен на понирање на водите кои истекуваат по површината за што при изработката на картите треба да се обрне посебно внимание, а потребно е и познавање на хидрогеолошките прилики. Како негативности на оваа методологија се истакнува што во неа не се земаат предвид параметарите поврзани со длабочина до ниво на подземна вода, прихранувањето и топографија на теренот. Исто така, оваа методологија не предвидува во доволна мера разработка и анализа на параметарот литологија на надизданска зона (незаситена зона). Класата на загрозеност не е бројчано дефинирана, нема рејтинг, туку само е дефинирана припадност во соодветна класа на загрозеност. Нема доволен број на параметри кои би биле предмет на анализа и кои бројчано би се вреднувале што би резултирало со дефинирање на класа на ранливост како бројчана вредност, односно рејтинг. За да се надминат овие недостатоци, од страна на авторите на оваа Студија, а засновајќи се на познати светски класификации како DRASTIC на Aller и други (1985), или GOD на Foster, 1987), применувајќи принципи на рангирање и бодување, анализирани се поголем број параметри кои влијаат на ранливоста одреден е опсег на вредности. Основите на методологијата лежат во изборот на бројот на параметри, дефинирање на систем за рејтинг и мултипараметарска проценка за секој параметар за класификација. За секој опсег на вредности на параметрите, доделувани се соодветни рејтизи и конечно вкупниот рејтинг на ранливост се пресметува како збир на индивидуалните рејтинзи. Со ваквиот приод ранливоста како нумерички немерлива големина се прави да биде условно бројчано мерлива. Крајниот резултат значи бројчана вредност која е сврстена во одредена класа на ранливост и како таква 62

63 бројчано ја дефинира ранливоста на изданите. Со оваа методологија за дефинирани вклупно пет класи на ранливост. Класа I значи највисока ранливост, додека класа V значи најниска ранливост. Збирот на бодови од класите го дава вкупниот рејтинг на ранливост. За секој испитуван параметар е изработена посебна карта со утврдени различни класи. Со преклопување на така изработените карти се добива конечната сумарна карта на ранливост. Принципот на анализа и работа ќе базира на изработениот хидрогеолошки модел на изданите на ниво на Р. Македонија, кој пак е расчленет по типот на порозноста односно тип на издани и по водопропусноста, која пак се имплементира на трансмисибилноста и на издашноста на бунарите. Податоци за основите на методологијата се прикажани кај З. Илијовски 2013, а самата карта која произлегла од анализите е прикажана на слика 24. Слика 24. Карта на ранливост на Република Македонија според MVCRS (Илијовски, 2013). Споредено со картата на ранливост изработена според упатството за изработка на ОХГК кај оваа категорија на карпи, односно аквифери се јавува отстапување. Кај 63

64 картата на ранливост изработена според упатството за изработка на ОХГК, формираните издани од класа 12 припаѓаат во повисока класа на ранливост. Во рамките на Студијата, прикажана е и една карта ризици од загадување на подземните води (Слика 25, преземено од Илијовски, 2013). Појдено е од фактот, дека кај нас постои одредена форма на катастар на загадувачи, каде всушност се регистрирани сите загадувачи во неколку категории. Слика 25. Карта на ризици од загадување на подземните води (З.Илијовски, 2013) Оваа карта се смета како почетен обид за дефинирање на овој значаен аспект за заштита на средината. Без навлегување во детали за самата изработка, кои може да 64

65 се пронајдат кај Илијовски, 2013, се потенцира, дека при нејзината изработка, се анализирани локациите на најзначајни загадувачи на цврст отпад и најзначајни на течен отпад, поголемите градски комунални депонии, населеноста на просторот, повредливоста и други параметри. 6 НАСОКИ ЗА ИЗРАБОТКА НА КАТАСТАРОТ НА ПОДЗЕМНИ ВОДИ 6.1. ОСНОВНИ ЧЕКОРИ ПРИ ИЗРАБОТКАТА НА КАТАСТАРОТ За успешна реализација на крајно поставената цел, односно изработката на катастарот на подземни води кај нас, во рамките на подготвителната Студија прикажани се одредени насоки за идните меѓусебно поврзани чекори кои треба да се надополнуваат една на друга. Во принцип, тоа се следните чекори: А. Обезбедување, анализа и обработка на документација од досега реализирани хидрогеолошки истражувања и испитувања; Б. Теренски истражни работи; В. Кабинетски работи, обработка на материјалите и изработка на картографски прилози и документационен материјал, Г. Финална изработка на катастарот на подземни води; А. ОБЕЗБЕДУВАЊЕ, АНАЛИЗА И ОБРАБОТКА НА ДОКУМЕНТАЦИЈА ОД ДОСЕГА РЕАЛИЗИРАНИ ХИДРОГЕОЛОШКИ ИСТРАЖУВАЊА И ИСПИТУВАЊА, ФАЗА I Со оглед на тоа што при изработката на катастарот не се предвидува голем обем на теренски истражни работи (освен за анализа на катастарот на бунари, катастар на извори, катастар на водоснабдителни системи и карта на податоци за хидрогеолошки појави и објекти) оваа фаза е од исклучително значење. Тука треба да се изврши анализа на постоечка научна и стручна документација (геолошка и хидрогеолошка) од областа на подземните води: Хидрогеолошка карта во М=1:200000, Основни хидрогеолошки карти во М=1: , Студии за изучување на карактеристиките на подземните води на Р.Македонија, Елаборати за регионални изворишта на подземни води, хидрометеоролошки годишници и студии и др., Елаборати од изведени хидрогеолошки истражни работи за различни потреби и намени. Овие работи /А/ предвидени се да се работат во I фаза. Исто така важно е и прибирање, проучување и анализа на важечката законска регулатива со која се регулираат прашањата врзани за подземните води (Законот за минерални суровини, Законот за води, Просторните и урбанистичките планови, Водостопанските основи, Европски директиви и др.); 65

66 Б. ТЕРЕНСКИ ИСТРАЖНИ РАБОТИ, ФАЗА II За изработка на катастарот, потребно е да се вршат и одредени теренски активности. Истите треба да опфаќатат ангажман на стручен инженерски кадар кој ќе спроведува теренски активности во форма на теренско рекогносцирање, проспекциски истражувања и реамбулација на хидрогеолошките подлоги. Теренските активности опфаќаат посета на локации од бунари, извори, обезбедување на потребни податоци за истите и др. - Во рамките на теренските работи се планира да се изработи катастар на сите бунари со капацитет над 5 l/sek, како и катастар на сите извори со капацитет над 5 l/sek. Исто така потребно е да се регистрираат и дел од бунарите со капацитет помал од 5 l/sek за кои ќе се оцени дека се карактеристични по некој параметар (бунари кои се користат за јавно водоснабдување, бунари во слабоводопропусни средини, групи на бунари).. - Покрај катастарот на бунари една од основните задачи е да се изработи катастар на извори. Во катастарот на извори задолжително да се евидентираат сите извори со капацитет поголем од 5 l/sek. Исто така потребно е да се регистрираат и дел од изворите со капацитет помал од 5 l/sek за кои ќе се оцени дека се карактеристични по некој параметар (извори кои се користат за јавно водоснабдување, извори во слабоводопропусни средини).. - Изработка на катастар на изградените водозахватни системи и објекти за експлоатација на подземните води (Хидрогеолошка локација на системот, тип и основни технички карактеристики, експлоатациони резерви и степен на искористеноста, квалитет на водата и мерки за заштита, проблеми и можности за понатамошен можен развој и др. Теренски истражувања и опсервации: (увид во функционалноста на изградените регионални и поголеми водоснабдителни капацитети, контрола на системите за мерење и следење на количините и квалитетот на водата. Препораки за поставување на системите за следење на каптираните и поважните некаптирани лежишта и појави, зони и елаборати за санитарна заштита и др. Предлог за формирање на набљудувачка мрежа на подземните води. Овие работи /Б/ предвидени се да се работат во II фаза В. КАБИНЕТСКИ РАБОТИ, ОБРАБОТКА НА МАТЕРИЈАЛИТЕ И ИЗРАБОТКА НА КАРТОГРАФСКИ ПРИЛОЗИ И ДОКУМЕНТАЦИОНЕН МАТЕРИЈАЛ, ИЗРАБОТКА НА КАТАСТАРОТ НА ПОДЗЕМНИ ВОДИ, ФАЗА III Во рамките на идните истражувачки фази, треба да се обезбедат дигитални подлоги (карти) за областите на територијата на Р.Македонија дефинирани во Фаза II, во размер предвиден со Правилникот за изработка на хидрогеолошки карти, а во согласност со европските директиви и стандарди за изработка на просторни податоци. Овие податоци треба да бидат во дигитална форма, и да послужат при дефинирањето, 66

67 систематизирањето и стандардизацијата на картата на податоци за хидрогеолошки појави и објекти за подземните води. Во рамките на оваа фаза треба да се изврши комлетна обработка на сите податоци од спроведените истражувања, изработка на картографски материјал, изработка на документационен материјал, табеларни и графички прилози и др. Со оглед на сложените хидрогеолошки состојби на просторот на Р.Македонија, а имајќи го во вид нерамномерниот и неунифициран степен на истраженост на теренот, а со цел за добивање на што порелевантни податоци, Изведувачот на работите, анализата на податоците за подземните води треба да ја врши со примена на компјутерска технологија и соодветни софтвери без чија примена е незамисливо решавањето на вакви комплексни проблеми во развиените земји. Во рамките на претходните фази треба да се обезбедат дигитални подлоги (карти) за територијата на Р.Македонија во М = 1: и 1: Овие карти треба да содржат изохипси со еквидистанца на 100м, речна мрежа, патна мрежа, населени места, општински граници и др. (сите податоци да бидат во дигитална форма). Во рамките на III-та фаза од изработката на катастарот на подземни води предвидено е да се изврши комлетна обработка на сите податоци од спроведените истражувања, изработка на картографски материјал, изработка на документационен материјал, табеларни и графички прилози и др. На обезбедените дигитални подлоги во М=1: и 1: во оваа фаза во дигитална форма ќе треба да се внесат границите на водостопанските подрачја како и сите хидрогеолошки граници со прикажување на сите типови на лежишта на подземни води (издани). Сите податоци кои се собрани и обработени во претходните фази треба да бидат прикажани во дигитална форма со примена на ГИС технологија како дигитална база на податоци. Посебен акцент треба да се стави на следниве податоци: - Изработка на катастар на бунари - Изработка на катастар на извори - Изработка на катастар на сите водоснабдителни системи и поединечни водозахватни објекти со податоци за тип и основни технички карактеристики, количина и квалитет на вода која се дистрибуира со системот и др.; - Резерви на подземни води по водостопански подрачја; Со оглед на сложените хидрогеолошки прилики на просторот на Р.Македонија, а имајќи го во вид нерамномерниот и неунифициран степен на истраженост на теренот, а со цел за добивање на што порелевантни податоци Изведувачот на работите, пресметката на резервите на подземните води треба да ја врши со примена на компјутерска технологија и соодветни софтвери без чија примена е незамисливо решавањето на вакви комплексни проблеми во развиените земји. - Распространетост, степен на истраженост и искористеност како и потенцијални можности на издвоените типови на лежишта на подземни води во контекст на решавање или подобрување на водоснабдувањето на населението со вода за пиење; 67

68 - Конкретно предлози за подобрување и решавање на водоснабдувањето на населените места каде што тоа не е решено; - изработка на хидрогеолошка карта на Македонија 1: Изработка на хидрогеолошки модел на Македонија 1: Изработка на карта на ранливост на подземните води од загадување - Изработка на карта на ризик од загадување на подземните води Основната задача која треба да се постигне со примена на наведените фази е да се изработи Национален катастар за подземните води, каде што низ систематизација и стандардизација на податоците за подземните води во Македонија, ќе се презентира состојбата на подземните води од повеќе аспекти, со крајна цел да се создадат услови за управување со подземните води по принципот на одржлив развој. Таа задача може да се исплни ако се извршат применат следните истражувачки методи: - Хидрогеолошко мапирање со употреба на ГИС технологии, софтвери и практики во согласност со најдобрите практики, европските директиви и националната легислатива, - Изработка на карта на податоци за хидрогеолошки појави и објекти поврзани со подземните води, абстракција на подземни води за водоснабдителни системи и други намени, - Изработка на катастар на бунари, извори и водоснабдителни системи - Дефинирање на услови за мониторинг на подземните води во Македонија, квалитет и квантитет на подземните води, заштита и ризик на подземните води од загадување и погранични водни ресурси. Целите на катастарот на подземни води треба да се исполнат преку обработка реализација, анализа и обработка на поголем број тематски целини односно анализи на: Состојба со подземните води и степен на истраженост, распространетост на наоѓалиштата на подземни води на територијата на Македонија, застапени типови на наоѓалишта на подземни води на територијата на Македонија нивни карактеристики, дефинираве на хидрогеолошки региони подрачја, резерви на подземни води во Македонија, користење на подземните води, зафатени подземни води во водоснабдителни системи и други намени, катастар на бунари, катастар на извори, катастар на водоснабдителни системи, мониторинг на подземните води во Македонија, улогата и третманот на подземните води во нашиот водоснабдителен систем, стопанисуваве и планирање со наоѓалиштата на подземни води, научна, стручна и законска регулатива, примена на европските директиви, Степен на истраженоста на подземните води, квалитет на подземните води, заштита на подземните води, ризик од загадување на подземните води, погранични води, потреби, перспективи и приоритети за стопанисување, управување и одржливо користење на подземните води. Исто така, со изработка на катастарот на подземни води се очекува да се добие попрецизен увид со степенот на истраженост и искористеност на подземните води, со што перспективно ќе се дефинираат можностите и условите за нови експлоатациони 68

69 лежишта на подземните води, класификација на приоритети и региони со потенцијални можности за докаптирање и изведба на нови експлоатациони полиња за потребите со вода за пиење на населението. Посебна цел треба да е подготовка на акционен план за користење на податоците кои ќе се добијат со изработката на катастарот, при што внимание треба да се посвети на следните аспекти: Користење на податоците од катастарот при планирање и изведба на детални хидрогеолошки истражувања како подлоги за изработка на проектна документација за градба на објекти (брани, високоградба, инфраструктурни објекти) и отварање на рудници; Користење при планирање на изведба на бунари за експлоатација на подземна вода за најразлични потреби, водоснабдување на население, потреби за индустриски објекти, наводнување, климатизација на објекти и сл. Иновирање на Стратегија за води на Р. Македонија и др. Сите наведени аспекти укажуваат на огромното значење и потреба од подговотвка на катастарот, бидејки потребата од систематско и организирано собирање, чување и ажурирање на резултатите од истражувањата е неопходност, со што ќе се создаде база на хидрогеолошки податоци на национално ниво. Тој ќе биде основа за преземање и спроведување на мерки за организирано утврдување на квалитетот на подземните води и нивна заштита од загадување на ниво на држава. Во овој контекст, понатаму, во рамките на Студијата се прикажани и одредени насоки кои треба да се земат предвид при натамошните фази на анализа НАСОКИ ЗА ИЗРАБОТКА НА КАРТА НА ПОДАТОЦИ ЗА ХИДРОГЕОЛОШКИ ПОЈАВИ И ОБЈЕКТИ ПОВРЗАНИ СО ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ Изработката на карта на податоци за хидрогеолошки појави и објекти е една од значајните активности кои треба да следат. При нејзината подготовка, треба да се земе во предвид важечкото упатство за изработка на хидрогеолошки карти од 2007 година издадено од страна на Министерството за економија, според кој се работени хидрогеолошките карти 1: Картата е потребно да се обработи со редуцирана содржина адекватна на размерот на прикажување, а дополнето и ажурирано со светските методологии за изработка на хидрогеолошки карти во Eвропа и во светот, и применувајќи ги европските директиви, протоколи и упатства за оваа проблематика. Картата треба да се изработи врз основа на детална анализа на целокупната расположива документација од досега реализирани истражни работи. Како нови истражувања кои ќе се реализираат во рамките на изработката на оваа студија, а истите се неопходни за изработката на хидрогеолошката карта се изработката на катастарот на бунари, катастарот на извори и катастарот на водоснабдителни системи. 69

70 При анализа и согледување на можностите за искористување на експлоатационите резерви на подземни води треба да се земе во предвид местоположбата на наоѓалиштата на подземните води, односно факторот на просторна разместеност, потоа временскиот период за потреби од вода во текот на годината, сезонските влијанија во смисол на можност за експлоатација, техничките можности за експлоатација итн. Во рамките на изработката на катастарот на подземни води потребно е ова прашање детално да се разработи и анализира и да се дадат смерници за идно одржливо искористување на подземните води. Потребно е да се дефинираат критични региони односно аквифери кај кои може да случи состојба на прецрпување на подземните води над расположивите експлоатациони обновливи резерви. Со изработка на катастарот на подземни води потребно е покрај дадените оценки за можностите за искористување на подземните водни ресурси, да се даде полн допринос за приод на еден синхронизиран и рационален пристап при истражувањето и зафаќањето на подземните води. Освен тоа ќе се овозможат услови за подготовка на стручно и техно-економски издржани подлоги за рационално искористување на водите, избор на најповолни решенија во услови на постоење на различни и често пати спротивни интереси на корисниците на водата, воведување на мерки за заштита на водните ресурси од загадување и др. Во рамките на изработката на катастарот потребно е да се изврши ажурирање на овие податоци и да се направи детална анализа на зафатените подземни води во водоснабдителни системи за потребите на водоснабдување на населението и индустријата, наводнување и други потреби по водостопански подрачја. Потребно е да се обезбедат податоци за сите корисници на подземни води, во прилог на ова оди и изработката на катастарот на бунари и извори. Како финален продукт ќе се дадат потребите на населените места со вода за пиење со приоритети, односно ранг листа и перспективи за понатамошни вложувања во истражувањата и експлоатацијата на подземните води за водоснабдување на населението во Р.Македонија. Ќе се дадат конкретни предлози со приоритети анализирани од сите аспекти. 6.3.КАТАСТАР НА БУНАРИ На целата територија на државата постојат изведени бунари за експлоатација на подземна вода. Се проценува дека постојат меѓу 6000 и изведени бунари за различни потреби. Бунарите преку 90% се изведени во рамничарските делови од теренот во неврзани литолошки формации главно за наводнување на земјоделски површини, индустрија, индивидуални потреби за водоснабдување на домаќинствата. Голем дел од бунарите се изведени за сопствени потреби на домаќинствата за санитарно техничка вода во периодот пред изградба на водоводи за организирано водоснабдување. Сèуште во некои населени места не постојат централни водоводи. Сепак, и покрај големиот број на бунари, во моментов не постои катастар на бунари на ниво на држава, така што е јасно дека една од основните задачи на катастарот на подземни води е да се изработи и катастар на бунари. Во катастарот на 70

71 бунари задолжително да се евидентираат сите бунари со капацитет поголем од 5l/sek. Исто така потребно е да се регистрираат и дел од бунарите со капацитет помал од 5l/sek за кои ќе се оцени дека се карактеристични по некој параметар (бунари кои се користат за јавно водоснабдување, бунари во слабоводопропусни средини, групи на бунари). Потребно е да се евидентираат следниве податоци: идентификационен број координати измерени со рачен JPS со точност +,- 5м. локација сопственик или корисник намена (користење) геолошка градба тип на аквифер технички опис на изведба пречник длабочина Ниво на подземна вода издашност температура на водата ПХ вредност електропроводливост минерализација дата на мерење дали има дозвола за црпење на подземна вода забелешка Евидентирањето на сите погоре посочени податоци треба да се врши во катастарски обрасци. Истите во рамките на обработката на податоците потребно е да се систематизираат и обработат во посебен софтвер за бази на податоци поврзани со ГИС (географски информативен систем) КАТАСТАР НА ИЗВОРИ Како и за случајот на бунарите, во моментов, не постои точен податок за бројот на извори на територијата на Р. Македониаја. Според податоци од катастар на извори од седумдесетите години на целокупната територија на Р. Македонија регистрирани се 4400 извори со вкупна издашност од м 3 /year, односно м 3 /sek. од кои околу 40 се со издашност поголема од 100 l/sek. Постои катастар на извори изработен во рамките на изработката на водостопанската основа на Р. Македонија од шеесетите и седумдесетите години на минатиот век. Истиот не е комплетен и не е ажуриран. Покрај катастарот на бунари една од основните задачи на оваа студија е да се изработи катастар на извори. Во катастарот на извори задолжително да се евидентираат сите извори со капацитет поголем од 5 l/sek. Исто така потребно е да се регистрираат и дел од изворите со капацитет помал од 5 l/sek за кои ќе се оцени дека се карактеристични по некој параметар (извори кои се користат за јавно 71

72 водоснабдување, извори во слабоводопропусни средини). Потребно е да се евидентираат следниве податоци: идентификационен број координати измерени со рачен JPS со точност +,- 5м. локација геолошка градба тип на аквифер тип на извор Состојба (каптиран, некаптиран) Режим (постојан, повремен) издашност температура на водата ПХ вредност електропроводливост минерализација дата на мерење други значајни забелешки Евидентирањето на сите погоре посочени податоци треба да се врши во катастарски обрасци. Истите во рамките на обработката на податоците потребно е да систематизираат и обработат во посебен софтвер за бази на податоци поврзани со ГИС (географски информативен систем). 6.4 КАТАСТАР НА ПОГОЛЕМИ ЈАВНИ ВОДОСНАБДИТЕЛНИ ОБЈЕКТИ Во рамките на изработката на катастарот на подземни води потребно е да се изработи катастар на поголеми јавни водоснабдителни ситеми. Под поголеми јавни водоснабдителни системи се подразбира водоснабдителен систем од кој со вода организирано и заеднички се водоснабдува население повеќе од 500 жители. обрасци: Потребните податоци кои треба да се евидентираат се прикажани во наредните Проект: Изработка на катастарот на подземни води на Р. Македонија Инвеститор: Изведувач: КАТАСТАР ЈАВНИ ВОДОСНАБДИТЕЛНИ ОБЈЕКТИ (црпилилишта на јавни водоводи) 72

73 ОПШТИ ПОДАТОЦИ ЗА ЈАВНИТЕ ВОДОСНАБДИТЕЛНИ ОБЈЕКТИ Општина: Локалност: Катастарски број: Координати: X= Y = Места кои се водоснабдеваат од ЈВО: Број на жители: Дали има водостопанска дозвола ХИДРОГЕОЛОШКИ ПОДАТОЦИ ЗА ИЗВОРИШТЕТО Тип на издан: Граница на изданот: површина (м 2 ): дебелина (м): Резерви на подземни води: статички (м 3 ): динамички (м 3 /s): експлоатац. (м 3 /s): Хидрогеолошки параметри на изданот: ТИП И ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВОДОЗАФАТОТ Тип на каптажа: Технички карактерис-тики на каптажата: Каптажа на извор: Капацитет на водозафатот Шл/сЌ: вкупен: каптиран: Водозафат со бунари: Тип на бунарите: копани: дупчени: рени: Технички карактеристики на бунарите: длабина (м): пречник (мм): конструкција: година на израб. Капацитет на водозафатот Шл/сЌ: проектиран: експлоатацион: 73

74 КВАЛИТАТИВНИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВОДАТА Физичко хемиски карактеристики: (се забележува за сирова и преработена вода) Бактериолошки карактеристики: Третман (прочистување на) водата: Хидрохемиски тип на водата: Забелешка: РАНЛИВОСТ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ (ИЗВОРИШТЕТО) ОД ЗАГАДУВАЊЕ Степен на загрозеност на изданот: многу загрозен: загрозен: делум.загрозен: незагрозен: Видови на загадување: Граници на утврдени зони на загадување: Дали има утврдено зони на санитарна заштита: утврдени: проектирани: Изработувачот на катастарот на подземни води може да предложи модификации и дополнувања на овој прашалник. 6.5 ОСВРТ КОН СОСТОЈБАТА СО МОНИТОРИНГ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ВО МАКЕДОНИЈА Подземните води се екстензивни, скриени и непристапни ресурси и (спротивно на површинските води) кај нив промените во однос на квантитативен и квалитативен поглед се многу често бавни процеси кои се јавуваат под огромни површини. Овие површини не можат да се откријат со поединечни истражувања, туку потребна е разработка на мониторинг мрежа и релевантна интерпретација на податоците. Примарната цел со управување со водните тела е контрола на влијанието од абстракцијата на подземните води и нивното оптоварување со контаминацијата. Клучните резултати од оваа цел го даваат одговорот на изданските зони кои се мониторираат и трендовите на квалитет. За меродавна евалуација на прашањата поврзани со подземните води и имплементацијата на решенијата за управување потребни се хидрогеолошки податоци кои се делумно основни, а делумно временски променливи. Прибирањето на 74

75 временско променливата компонента е она што се смета за мониторинг на подземните води. Во моментов на просторот на Р. Македонија не се вршат организирани наменски набљудувања на квалитетот и режимот на подземните води на ниво на држава. Всушност ниту постои набљудувачка мрежа ниту постојат опремени објекти за набљудување, освен мал број локално во некои региони. Во рамките на изработката на катастарот на подземни води потребно е да се формира набљудувачка мрежа за набљудување на капацитетот на изворите, осцилациите на нивото на подземната вода, промени на температурата, физичко хемиските карактеристики и.т.н. Основа за формирањето на набљудувачката мрежа треба да биде хидрогеолошката реонизација на теренот, како и изработената хидрогеолошка карта во рамките на овој проект. На територијата на Р. Македонија се препорачува прогнозно формирање на набљудувачка мрежа од околу објекти, од кои околу една третина да припадне на набљудувачки извори, додека останатиот дел на набљудувачки пиезометарски дупнатини или бунари. Низ планираните теренски истражни работи во рамките на изработката на катастарот на подземни води ќе се добијат сознанија за можностите за искористување и пренамена на делот од веќе изведените (постојните) цевни бунари, истражни или набљудувачки дупнатини за други намени, за нивно уредување и вклучување во составот на идната набљудувачка мрежа. За оваа задача посебно можат да бидат искористени изведените истражни бунари и набљудувачки пиезометри од опитните бунарски полиња во рамките на овој проект, како и поранешни истражнопиезометарски дупнатини изведувани во рамките на реализацијата на водозафатните бунарски системи за поголемата потрошувачка, или наменски истражни дупнатини за осматрачко-набљудувачки цели при проектирање и изведба на поголеми индустриски, рударски или комунални објекти. Исто така можат да се искористат и некои од црпните бунари, посебно оние кои се во повремена експлоатација, или пак поради некои технички проблеми се исклучени од намената. Пиезометарските дупнатини треба да овозможат набљудување на осцилациите на нивото на подземната вода, како и можност за земање на примероци од водата за испитување на квалитативните карактеристики. Во продолжение е наведен видот на податоци потребен за мониторинг на подземните води: 75

76 Табела 12. Податоци потребни за мониторирање на подземните води Дел од овие податоци се утврдува со изработката на катастарот на бунари. Основните податоци со кои располага државата не вклучуваат многу бунари. Она што суштински недостига од веќе постоечките податоци се времено променливите компоненти. Секој бунар за мониторинг, без разлика дали е постоечки или во фаза на изградба, има две главни улоги: (1) опсервација на нивоата на водата и (2) да е пристапен за земање на примероци и анализа на квалитетот на водата. Како дел од мониторинг процесот, секоја абстракција од бунарите треба да се забележува и да се внесе во компјутерска база на податоци, заедно со мониторингот на нивоата и хемиската, микробиолошката анализа и анализата на специфичните компоненти (радионуклеиди, пестициди, седименти, итн.). Мониторингот на подземните води се смета за доста скап процес-главните компоненти кои ги сочинуваат трошоците вклучуваат: основен трошок (за инсталација на мрежата), трошоци за земање на примероци (инструменти, персонал и логистика) и трошоци за анализа (лабораторија, обработка на податоци и нивно чување). Во процесот на мониторинг повратокот на средствата не може да се забележи веднаш. Гледано долгорочно, овој повраток е значителен онаму каде што мониторингот претставува составен дел од процесот за управување и избегнато е губење на значајните извори на подземни води, воведувањето на скап третман или потребата од ремедијација на аквиферот. Свесноста за овие фактори се зголемува ако анализата на корисноста на трошоците е вклучена уште во фазата на проектирање на програмите за мониторинг на подземни води. Македонија има потреба од сеопфатна национална програма за мониторинг на подземните води. Истата треба да се базира врз хидрогеолошка реонизација на бунарите за зафаќање на подземни води, дефинирање на набљудувачка мрежа од постоечки и нови бунари, извори, пиезометри и дупнатини со различна длабочина, врз 76

77 која ќе се оптимизира динамички план за редовен мониторинг согласно препораките на европските директиви, македонското законодавство и светските практики. Водата треба да биде анализирана за нејзините основни компоненти, неоргански соединенија, органски микро полутанти, пестициди и нивните метаболити. Моделирањето на подземните води воедно, треба да ги има во предвид и традиционалните практики за мониторинг и користење на подземните води, како би се подобрило сеопфатното геолошко разбирање и пристап до квантитативниот статус, и интеракцијата помеѓу подземните и површинските води. Програмата која е цел на изработката на катастарот на подземни води, треба континуирано да се прилагодува, како би инкорпорирала нови практики, пред се од РДВ, со особено внимание на квантитативните аспекти од интеракцијата помеѓу подземните и површинските води. Тоа би значело, предностите и недостатоците на ваквата програма да се оценува и споредува во однос на други програми за мониторинг од регионот и светот. Ваквиот пристап ќе биде корисен особено во однос на: стратешките насоки на проектите за мониторинг, поврзаноста помеѓу истражувањата и мониторингот, како и согледување на влијанието од климатските промени. Предлогот за надградба на мрежата за мониторинг во Р.М. треба да биде изготвен врз основа на: Постоечката мрежа за мониторинг и потребите на управувачите со водите; Барањата за мониторинг на РДВ; Резултатите од теренски истражувања. Водич во дефинирање на сеопфатна мониторинг мрежа во Р. М. ќе бидат препораките на РДВ за оптимален мониторинг на подземни води, при што се поставуваат повеќе прашања поврзани со практичните аспекти на мониторингот како: Која е целта на мониторинг програмата? Каде треба да се спроведува мониторингот? Колку мониторинг точки се потребни? Колку долго? Како треба да се земаат примероци? Како да се евалуираат и како да се презентираат податоците, за полесно да бидат разбрани? Кои алатки може да се употребуваат за да се олесни оптимизацијата на мониторинг програмата? Како да управуваме со информациите за подземните води и податоците прибрани за време на мониторингот? Во рамките на истражувањата за изработката на катастарот на подземни води ќе бидат одбрани неколку подрачја односно зони за кои ќе се направат наменски анализи и мерења на неопходните параметри, како пилот проект за воспоставување на мониторингот на подземните води, согласно препораките од РДВ, а во координација со надлежните институции. За оваа задача посебно можат да бидат искористени изведените истражни бунари и набљудувачки пиезометри од опитните бунарски полиња во рамките на овој 77

78 проект, како и поранешни истражно-пиезометарски дупнатини изведувани во рамките на реализацијата на водозафатните бунарски системи за поголемата потрошувачка, или наменски истражни дупнатини за осматрачко-набљудувачки цели при проектирање и изведба на поголеми индустриски, рударски или комунални објекти. Исто така можат да се искористат и некои од црпните бунари, посебно оние кои се во повремена експлоатација, или пак поради некои технички проблеми се исклучени од намената. Пиезометарските дупнатини треба да овозможат набљудување на осцилациите на нивото на подземната вода, како и можност за земање на примероци од водата за испитување на квалитативните карактеристики. Со реализацијата на оваа студија треба да се дефинира: - локации на набљудувачки извори - локации на набљудувачки пиезометри или бунари - детален опис на постапката и методологијата на формирање и припрема на набљудувачките места - технички карактеристики за ново предложените набљудувачки објекти - методологија и опрема за набљудување При изборот на локациите на набљудувачките објекти треба да се води сметка за запазување на принципот на репрезентативност на одбраните објекти гледано од повеќе аспекти. За постигнување на ова потребно е добро проучување и познавање на локалните хидрогеолошки и еко-хидрогеолошки прилики. Онаму каде што непостојат или од било кои причини неможе да се искористат постоечки објекти и истите да се вклучат во набљудувачка мрежа потребно е да се предложат локации и технички карактеристики на нови набљудувачки објекти. Во рамките на изработката на катстарот на подземни води предвидена е изведба на нови пиезометарски дупнатини, со вкупна длабочина од 2100 до 2400м., главно наменети за набљудување на првиот аквифер со слободно ниво на подземна вода. Потенцијалните вакви објекти (бунари), за да може да се вклучат во мониторинг мрежата треба да ги задоволат следниве критериуми: Позната локација и препорачана кота (елевација на точката за мерење на ниво на водата); Познати параметри за литологија и изработка на бунарот, Лесна пристапност; Решени имотно правни односи Заштита на објектот, Соодветна големина на отвор за вметнување на лента за мерење на нивоата на водата и земање на примероци. При изборот на локациите на набљудувачките објекти треба да се води сметка за запазување на принципот на репрезентативност на одбраните објекти гледано од повеќе аспекти. За постигнување на ова потребно е добро проучување и познавање на локалните хидрогеолошки и еко-хидрогеолошки прилики. 78

79 Онаму каде што непостојат или од било кои причини неможе да се искористат постоечки објекти и истите да се вклучат во набљудувачка мрежа потребно е да се предложат локации и технички карактеристики на нови набљудувачки објекти. Основни задачи на набљудувањата на изградената мрежа се следните: капацитет на позначајните извори, осцилации на нивото на подземните води, навремено откривање на промените во квалитетот на подземните води, изучување на динамиката на подземните води во областа на загадувањето во времето и просторот, проучувања на расејување на загадувачот во подземните води, корекции на прогнозите на распростирањето на загадените води во аквиферот, неопходноста за превземање на соодветни заштитни мерки и др. Самата контрола на нивото и размерот на загадувањето на подземните води, всушност претставуваат заштитна мерка од превентивен карактер. Успешноста на мониторингот кој ќе се изведува преку набљудувањата и обработка на податоците во голема мерка зависи од добро избраните локации на набљудувачките објекти, технички добро изведени и опремени објекти и добро припремена програма со прецирзирани врсти на набљудувачки процеси и параметри, начин на мерење и прибирање на информациите, календар на мерењата, осматрањата и опробувањата, начин на обработка на резултатите и методологијата на пласирање на информациите. Програмата покрај директивниот (наменски) карактер треба да го опфати и полето за воведување на современи методи во сите фази на мониторингот, автоматизирано мерење со далечински пренос на податоците и далечинска централна контролна и примена на соодветни наменски софтвери. Успешноста на мониторингот кој ќе се изведува преку набљудувањата и обработка на податоците во голема мерка зависи од добро избраните локации на набљудувачките објекти, технички добро изведени и опремени објекти и добро припремена програма со прецирзирани видови на набљудувачки процеси и параметри, начин на мерење и прибирање на информациите, календар на мерењата, набљудувањата и опробувањата, начин на обработка на резултатите и методологијата на пласирање на информациите Методи за прибирање на податоци Нивоата на водата се изразени како висини над морското ниво. Сите бунари имаат координати кои се добиени со геодетско мерење или прецизна и софистицирана GPS опрема. Работниците на терен ја одредуваат длабочината до водата од референтната висинска точка. Висината на нивото на водата потоа се пресметува со одземање на длабочината до водата од референтната висинска точка. Во многу случаи, мерната точка на облогата на бунарот (т.е. соодветната точка на облогата на бунарот од која се мери длабочината до водата) не е иста со референтната точка. Кога се појавува ова, се прави прилагодување на измерената длабочина до водата, така што таа ја дава длабочината до водата од референтната точка. Податоците на нивоата на водата се прибираат со мониторинг на проектот, употребувајќи притоа мануални и автоматски техники. Крајниот продукт е висина на нивото на водата измерена во метри надморска височина. Овие висини се користат за изработка на мапи кои ја покажуваат насоката на проток на подземните води, градиентите и 79

80 количеството, како и други добиени хидрогеолошки параметри кои се познати (хидрауличка спроводливост, трансмисивност, заситеност итн.). Примероците од водата за хемиска анализа може да се земат со употреба на опремата специјализирана за земање на примероци, а во одредени случаи при мониторинг на приватни бунари, може да се користи и опрема од сопствениците на бунарите, како што се соодветни пумпи со кои се наводнуваат полињата. Кај бунарите за опсервација кои не се во употреба, примероци се земаат со помошна пумпа за вшмукување, или електрична подводна пумпа која работи на генератор или батерии. За земање на примероци за микробиолошка анализа, треба да се изготви одделен протокол. Примерокот треба да биде со добар квалитет и репрезентативен, а во исто време да ги намалува трошоците. Процедурата и протоколот за земање на примероци, треба да бидат во согласност со регулативите, како што е формулирано во Заводот за здравствена заштита на Македонија. Еден микробиолошки примерок за да биде соодветен и репрезентативен мора да поминат 6 часа од времето кога е земен, до времето кога е примен во лабораторијата. Ова е потребно за анализирање на влијанија од населбите, вкупно количество на колоформи, фекални колоформи, стрптококи и други патогени Презентација на податоците од мониторингот Периодичните извештаи од мониторингот не треба да претставуваат складиште на податоци како вообичаените статистички годишници. Податоците треба да бидат јасни, концизни и лесно разбирливи и во форма во која лесно ќе се анализираат и интерпретираат. Постојат повеќе чекори од евалуација, анализа, интерпретација и излагање, до известување и презентација. Изборот на база на податоци, интерпретација на податоците и анализа на софтвер се чекори кои треба да се превземат во почетната фаза на мониторинг програмата. Тука се мисли на мануално и автоматско земање на податоци или мониторинг на нивоата и изработка на база на податоци со употреба на посебен софтвер за анализа на подземни води, интерпретација и известување. Едниот пристап за управување со информациите за подземни води и податоците добиени за мониторинг е податоците да се чуваат на листи (на пр. Excel) или во форма на база на податоци (на пр. Access). Податоците од базата потоа се префрлаат во ГИС пакет (на пр. ArcView GIS), конвертирани во соодветна форма на фајловите, од каде може да се прикажуваат, бараат, анализираат и презентираат. Другиот пристап е да се чуваат во соодветен систем на податоци за подземни води (GWIS) кој располага со доволен број на алатки за интерпретација, анализа и прикажување на податоците со што истите се префрлаат од податоци во информации. 6.6 УЛОГАТА И ТРЕТМАНОТ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ВО ВОДОСНАБДИТЕЛНИ СИСТЕМИ Од прикажаните анализи во Студијата, очигледно е дека природните услови даваат големи можности за зафаќање и искористување на наоѓалиштата на подземни води на територијата на Р.Македонија. 80

81 Во досегашниот период, иако често третирана од проектантите и водостопанските организации природниот ресурс подземни води во овие наоѓалишта немал доволно рационален, научно издржан и синхронизиран пристап во начинот на нивното зафаќање и искористување. Поголемо внимание се посветувало на третманот на површинските води. Во последно време сведоци сме на се поизразени пристапи во третманот на подземни води, во некои случаи стихиски и некординирано каде не се почитуваат основните хирдогеолошки услови на средината во која се градат водозафатни објекти, не се почитува законската регулатива и постапност во откивањето и дефинирањето на наоѓалиштата со што суштински се нарушуваат природните услови на средината. Ваквата појава се манифестира почнувајќи од истражни преку проектански до изведбена и експлоатациона фаза. Затоа во рамките на оваа Студија се апелира да се дадат предлози за подобрување на состојбата со третманот на подземните води во рамките на постојните закони и донесување на нови прописи. При тоа, некои значајни аспекти се потензирани во натамошниот текст. 6.7 НАПЛАТА ЗА КОРИСТЕЊЕ НА ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ Во рамките на законот за води постои тарифник за напалата за користење на подземните води. Истиот не се применува во целост. Моментално се работи на изготвување на нов тарифник за наплата на користење на подземните води. 6.8 НАУЧНА, СТРУЧНА И ЗАКОНСКА РЕГУЛАТИВА, ПРИМЕНА НА ЕВРОПСКИТЕ ДИРЕКТИВИ Во рамките на изработката на катастарот на подземни води потребно е детално да се анализира постојната законска регулатива која ја покрива сферата на подземните води, а тоа е актуелниот законот за води, важечки правилници, тарифници и сл. од областа подземни води. Потребно е да се анализираат европските директиви од оваа област и нивната применливост кај нас, РДВ и др. Исто така треба да се земат во предвид анализите, препораките и сугестиите во стратегијата за води на Р. Македонија кои се однесуваат на делот подземни води. 6.9 ПОДЗЕМНИТЕ ВОДИ ВО РАМКОВНАТА ДИРЕКТИВА ЗА ВОДИ (РДВ) НА ЕУ Според РДВ на ЕУ, подземните води се неизмерно важен ресурс, неодвоиво поврзани со нашата употреба на земјиштето, почнувајќи од земјоделството, потоа индустријата, транспортот и водоснабдувањатана домаќинаствата. Главната цел на РДВ е добар статус на водата, а генерално ги разликува водите како површински и подземни води. Анексот VII од РДВ ја формулира Стратегијата за подземни води при што посебно внимание се посветува на: Мапирање на локациите и границите на подземни водни тела ; Статус на подземните води (хемиски и квантитативен). 81

82 Хемиски статус Општата претпоставка во однос на подземните води, би требало да биде дека истите не би требало да бидат загадени воопшто. Од таа причина, воспоставувањето на стандардите за хемиски квалитет можеби не се најдобриот приод, бидејќи дава впечаток за одредено ниво на загадување кое Земјите членки на ЕУ можат да го достигнат. Многу малку од овие стандарди се воспоставени на Европско ниво за одредени прашања (нитрати, пестициди и биоциди) и до нив мора да се придржува. За општа заштита, доаѓа до примена на друг пристап. Всушност се работи за многу внимателен пристап кој опфаќа забрана за директно испуштање во подземните води и (за да се опфатат и индустриските испусти) барање за мониторинг на подземните водни тела за да се детектираат промените во хемискиот состав и да се промени, антропогено индуциран нагорен тренд на загадување, доколку постои. Генерално кажано, ова треба да ги заштити подземните води од секаква контаминација, согласно со принципот за минимално антропогено влијание. Квантитативен статус Директивата има за цел да го подобри квалитетот на подземните води во Европа. Таа воведува барања за мониторинг и квалитативни цели, кои ги обврзуваат земјите членки да го мониторираат и проценуваат квалитетот на водата и да ги идентификуваат и променат трендовите на загадување на подземните води. Рамковната директива за Води (РДВ), чија цел е да се осигура добриот статус на сите води во ЕУ, содржи специфични мерки за превенција и контрола на загадувањето на подземните води. Овие мерки треба да ги вклучат критериумите за проценка на хемискиот статус на подземните води и идентификување на трендовите на загадување на подземните водни тела. Барањата понатаму воведуваат мерки за заштита на подземните води од индиректно загадување (испуст на материи кои загадуваат по перхлорацијата преку површината на почвата или нејзините долни слоеви). Во барањата на директивата, согласноста со добриот статус се базира на споредбите на податоците од мониторингот со стандардите за квалитет на Европската легислатива, за нитратите, заштита на растенијата и биоцидните продукти, кои ги даваат граничните вредности, т.е. максималните дозволени концентрации, во подземните води за повеќе загадувачи. Во однос на загадувачите кои не се опфатени со ЕУ легислативата, Директивата бара од земјите членки да воспостават гранични вредности во однос на истите. Овие гранични вредности треба да се дефинираат на национални ниво, на ниво на речниот слив или ниво на подземните водни тела, при тоа земајќи ги предвид големите разлики во карактеристиките на подземните води во Европа. Временска табела за имплементација на РДВ За да се постигнат целите на РДВ, секоја земја членка треба да спроведе анализа на карактеристиките, преглед на последиците од човековото влијание врз статусот на подземните води и економска анализа за употребата на водата, за секоја од областите во речните сливови или за дел од областите на меѓународните речни сливови кои потпаѓаат под нивна територија (Член 5). Овие анализи и прегледи, треба да се прегледуваат и доколку е потребно да се ажурираат на секои 6 години. 82

83 Табела 13. Временска табела за имплементација на РДВ Година Предмет Референца 2000 Директивата стапува во сила Арт Транспонирање во националното законодавство, Идентификација на речните сливови и Надлежности 2004 Карактеристики на речните сливови, притисоци, влијанија и економски анализи 2005 Воспоставување на критериуми за постагнување на добар хемиски статус на подземните води и идентификување на растечки трендови 2006 Воспоставување на Мониторинг мрежа, Почеток на јавна консултација Арт. 23 Арт. 3 Арт. 5 Арт. 17 Арт. 8 Арт Презентација на драфт верзија на ПУРС Арт Завршен ПУРС, вклучувајќи и програма на мерења Арт. 13 и Презентација на ценовната политика Арт Подготовка на оперативни програми на мерења 2015 Исполнување на целите за животна средина Првиот циклус на управување завршува Вториот ПУРС и Прв план за управување со ризик од поплави Арт. 11 Арт Вториот циклус на управување завршува Арт. 4 и Третиот циклус на управување завршува, краен рок за исполнување на целите Арт. 4 и 13 Програми за мониторинг на подземните води РДВ (2000/60/ЕС) ја поставува потребата од воспоставување на програми кои ги опфаќаат следниве параметри на подземни води : квантитативниот статус, хемискиот статус и проценката на значајните, долготрајни трендови на загадување предизвикани од активноста на човекот. Мониторингот на хемискиот статус на подземните води е издвоен од надзорниот и оперативниот мониторинг. Мониторинг програмите мора да содржат информации кои се неопходни за да се валидизира процедурата за проценка на ризиците и да се процени постигнувањето на целите на Директивата за подземните води. Треба да се 83

84 напомене дека е можно да се јави потреба од дополнување на програмите со дополнителен мониторинг за да се исполнат барањата за заштитените области (т.е. Области на заштита на водата за пиење- ОЗВП). Резултатите од мониторингот треба да се употребат за: помош при категоризација на подземни водни тела; валидизирање на проценката на ризиците; воспоставување на хемискиот и квантитативниот статус на подземни водни тела (вклучувајќи ја и проценката на достапните ресурси на подземни води); проценка на насоката и стапката на протокот во подземните водни тела кои ги поминуваат границите на земјите членки; помош при проектирањето на програмски мерки; евалуација на ефикасноста на програмските мерки; прикажување на комплементарноста со ОЗВП и другите цели на заштитените области; карактеризација на природниот квалитет на подземните води вклучувајќи ги тука и природните трендови (основна линија); и идентификација на антропогено индуцираните трендови во концентрациите на загадувачите и нивното прекинување. Општи принципи на мониторингот на подземни води според РДВ Мониторинг програмите мора да содржат информации неопходни за проценка дали целите за животната средина од Директивата се постигнати. Ова значи, дека е неопходно јасно разбирање на условите на животна средина кои се бараат за постигнување на целите и како може на истите да се влијае со активноста на човекот, за да се изработи ефективна мониторинг програма. Затоа мониторинг програмите, треба да бидат дизајнирани врз база на процедурата за карактеризација и проценка на ризиците и концептуалниот модел (разбирање на системот на подземни води). Во продолжение е дадена Табела со краток преглед на целите и барањата на програмите за мониторинг на подземните води утврдени во Анекс 5 од РДВ. 84

85 Слика 26. Цели и барања на програмите за мониторинг на подземните води 85