πολ1τισμό: Εmχεφώνrας στον n επ1στnμον1κή διοfκnσn στnν \ 1. Από τον ttκρατικοδίαιτο πολιτισμόtt στην διαχειριστική αυτονομία

Transcript

1 . Από τον ttκρατικοδίαιτο πολιτισμόtt στην διαχειριστική αυτονομία Εmχεφώνrας στον πολτισμό: n επστnμονκή διοfκnσn στnν \ δαχεfρσn του πολιτισμού Δρ. Μαρία Ι<ουρή Επιστnμονικός Συνεργάτnς. Τμnμα Λαϊκnς και Παραδοσιακnς Μουσικnς. ΤΕΙ Ηπείρου. Λέκτορας ( Π.Δ ). Διαχείρισnς Αγαθών. Τ μnμα Ιστορίας. Αρχαιολογίας και Πολιτισμικών Πανεπιστnμιο Πελοποννnσου Στον δυηιωευρωπαϊκό χώρο n υποστriρξn κ0 προώθnσn των Τεχνών συνδέετ0 στορκά με τnν εκάστοτε σχυρri. άρχουσα τάξn: ο κλriρος τον Μεσαfωνα. 0 μονάρχες. n αρστο ιφατf α. 0 πλούσ0 μακriνες κατά τnν Αναγέννnσn κ0 n εύρωστn αστκri τάξn αργότερα χρnματοδοτούν τnν καλλπεχνκri παραγωγri. προκεψένου να εξυμνεf και να προβάλει το γόnτρο τnς κατεστnμένnς εξουσfας. Κατά τnν περf οδο του Ρομαντισμού. n βιομnχανικri και οι εθνικές επαναστάσεις φέρνουν μεγάλες ανακατατάξες με ορατό αντf κτυπο και στον κόσμο των τεχνών: οι νέες δυνατότnτες μnχανκriς αναπαραγωγriς του έργου τέχνnς οδnγούν στnν διάκρ~σn "υ ψnλriς" και " λαϊκnς" τέχνnς. ενώ ταυτόχρονα αναδεκνύετ0 κα εξαπλώνετα στον ευρωπαϊκό χώρο n κατά τον Δαφωησμό γεννnμένn δέα του Ι<αλλπέχνn ως ελεύθερου δnμιουργού. που με το μοναδκό. αυθεντκό έργο του μπορεf να εξευγενf σε τους συνανθρώπους του και να βεληώσε τnν κονωνf α. αντπασσόμενος στnν εμπορευματοποfnσn. τnν μαζοποfnσn κα τnν φλοχρnματfα Η δέα τnς εξευγενσηκnς επfδρασnς τnς Τέχνnς αποτέλεσε τnν βάσn γ~α τnν ανακriρυξn τnς απόλαυσnς των τεχνών σε κονωνκό δκαfωμα με τnν Δ0κriρυξn των Ανθρωπfνων Δκαιωμάτων το 948.'Εκτοτε τα σύγχρονα δnμοιφαηκά κράτn τnς Ευρώπnς αναλαμβάνουν ουσασηκό ρόλο στnν υποστriρξn του Πολπ~σμού με τnν δnμ0υργfα σχεηκών θεσμικών σωμάτων. τnν θέσπ~σn ευνοϊκών για τον πολπσμό δατάξεων και νομοθεσιών. τnν προκriρυξn βραβεfων. δ0γων0μών. uποτροφών κ.ά.. με σκοπό τnν ενεργοπο f nσn κα ενfσχυσn τnς καλλπεχνικriς δnμ0υργfας. Ο θεσμός των κραηκών επχορnγriσεων αποτελεf τον κεντρκό άξονα τnς πολπισηκriς πολπκriς πολλών ευρωπαϊκών κρατών. προσφέροντας σnμαντικές 0κονομκές εν0χι)σες σε ομάδες ri μεμονωμένους καλλπέχνες. καθώς και σε επλεγμένους οργαν~σμούς δαφύλαξnς. μελέτnς κ0 έρευνας. προώθnσnς και προβολriς τόσο τnς ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: θεσμοι & 4

2 πολιτιστικnς κλnρονομιάς όσο και του σύγχρονου πολιτισμού. με τnν απαραfτnτn προϋπόθεσn να εκπλnρώνουν τρεις βασικές αποστολές { Morris : 2 8 9): ) αποστολrί προστασίας - να διασώζουν. να μελετούν και να προστατεύουν τnν πολιτιστικn κλnρονομιά. υλικn και άυλn { Κόνσολα. 990: 9). 2) καλλιτεχνικrί αποστολrί - να ενισχύουν και να προστατεύουν τnν καλλιτεχνικn δnμιουργία από τις πιέσεις τnς αγοράς. διασφαλίζοντας τnν ελευθερία έκφρασnς του καλλιτέχνn ( Kolb : 5). 3) κοιvωvικrί αποστολrί - να εξασφαλfζουν τnν πρόσβασn και τn συμμετοχn κάθε ανθρώπου ανεξαιρέτως στnν απόλαυσn αλλά και στn δnμιουργf α καλλιτεχνικών αγαθών ανεξαρτnτως φυλετικών. κοινωνικών. οικονομικών. μορφωτικών. γεωγραφικών n άλλων κριτnρfων. επιδιώκοντας τον εκδnμοκρατισμό των τεχνών ( McLaughlin. 986: 5). Με κεντρικό στόχο τnν εκπλιρωσn των αποστολών αυτών. οι επιχορnγούμενοι πολιτιστικοf οργανισμοf έχουν ως επf το πλεfστον μn κερδοσκοπικό χαρακτnρα ( Kotler and Scheff. 99 7: 3). Παρά τnν διαδεδομένn μεν. λανθασμένn δε αντfλnψn ότι οι μn κερδοσκοπικοf οργανισμοf δεν επιτρέπεται να παράγουν κέρδος ( Badelt. l 999a: 6). n ειδοποιός διαφορά τους από τις επιχειρnσεις έγκειται στο ότι τυχόν κέρδn δεν δ~ανέμονται στους ιδιοκτnτες και στους εργαζόμενους. αλλά παραμένουν στους οργανισμούς για τnν συνέχισn του έργου τους ( Rados. 98: 7). Επιπλέον. αντfθετα με τις επιχειρnσεις των οποfων n επιβf ωσn εξαρτάται από τnν δυνατότnτά τους να παράγουν κέρδος διαθέτοντας τα προϊόντα τους μέσω του μnχανισμού τnς αγοράς ( Γ καγκάτσιος. 200: 29 ), οι μn κερδοσκοπικοf οργανισμοf προσφέρουν τις υπnρεσfες τους στο κοινωνικό σύνολο δωρεάν n έναντι αντιτf μου πολύ χαμnλότερου από ό, τι ορfζει n αγορά ( Badelt b: -2 ). ακριβώς διότι χαf ρουν κρατικnς υποστnριξnς. Παρά το πραγματικό νόnμα τnς απόδοσnς των κρατικών επιχορnγnσεων. αυτό το παραδοσιακό στnν Ευρώπn σύστnμα χρnματοδότnσnς έχει καλλιεργnσει σε μεγάλο βαθμό μια αδικαιολόγnτn αfσθnσn ασφάλειας στους επιχορnγούμενους οργανισμούς. με αποτέλεσμα συχνά να εξερευνούνται καλλιτεχνικές κατευθύνσεις εις βάρος των ενδιαφερόντων. των επιθυμιών και των αναγκών του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Παράλλnλα. n βεβαιότnτα κάλυψnς ελλειμμάτων με κρατικά κονδύλια γεννά τnν αβάσψn εντύπωσn ότι υπάρχουν περιθώρια για λιγότερο αυστnρn διαχεf ρισn των πόρων των πολιτιστικών οργανισμών. ενώ αμβλύνει τnν ανάγκn αναζnτnσnς και εξασφάλισnς εναλλακτικών πnγών εσόδων { Haibach. 2000: 69). Η δnμοσιοποfnσn οικονομικών σκανδάλων και αποδεfξεων κακοδιαχεf ρισnς των πολιτιστικών φορέων ενισχύει τnν πολεμικn εναντf ον του " κρατικοδfαιτου πολπσμού " ( Καρκαγιάννnς. 2 Ο Ο 5: 2 4 ) και τnς νομψοποf nσnς τnς υποστnριξnς " ελιτfστικων " μορφών τέχνnς με δnμόσιους πόρους στn θέσn άλλων βασικών τομέων. όπως n Υγεfα n n Παιδεfα ( Baumol and Bowen. 966: ). Ταυτόχρονα, δια τ υπώνεται κρπικn για κρατικό παρεμβατισμό κατά τnν επιλογn των αποδεκτών των επιχορnγnσεων. όπου συχνά ενισχύονται nδn καταξιωμένες και όχι πειραματικές μορφές καλλιτεχνικnς δnμιουργfας. καθώς και για αποτροπn του ιδιωτικού τομέα από τnν ανάλnψn ενεργnτικότερου ρόλου στnν υποστnριξn του πολιτισμού { Eνans. 999: 8-9). Παρά τnν αμφισβnτnσn που υφfσταται. ο θεσμός των κρατικών επιχορnγnσεων αποκτά ιδιαfτερn βαρύτnτα ως στnριγμα του πολιτιστικού γfγνεσθαι στnν Ευρώπn εν όψει των 4 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: f' θεσμοι & / ι,_ι

3 προκλιiσεων του σύγχρονου περβάλλοντος. 0 σnμερνές τάσες ζωnς ( lifestyes) των αυξnμένων αναγκών. επθυμών και ευθυνών ανάγουν τον χρόνο σε πολύτψο κα δυσεύρετο αγαθό. και καθ~στούν τον ελεύθερο χρόνο πολυτέλεα. Μα πλnθώρα εναλλακηκών δραστnρ0τnτων. παθnηκών (διάβασμα. τnλεόρασn. ενασχόλnσn με τον Η / Υ. κ. ά.) n ενεργnτικών ( άθλnσn. εκδρομές. βραδυνn δασκέδασn κτλ.). συναγωνίζοντα τον πολησμό για τον ελεύθερο χρόνο του σύγχρονου ανθρώπου ( Koter and Scheff. 99 7: 3-4 ). Εππλέον. με τnν ενίσχυσn των νέων τεχνολογών οι Πολησηκές Βομnχανίες παράγουν 0κονομκά προϊόντα πολησμού υψnλnς ποότnτας ( CDs. CD ROMs. DVDs. ψnφακά αρχεία στο δαδίκτυο κ.ά.) ( Koter and Scheff. 99 7: 22 ). τα οποία προσφέρουν τnν διευκόλυνσn τnς κατανάλωσnς στον χώρο και χρόνο επιλογnς του χρnστn. Άλλωστε. n γενκότερn ενασχόλnσn με τον πολιτισμό. είτε υπό τnν μορφn επίσκεψnς σε πολησηκά δρώμενα. είτε μελέτnς. απόλαυσnς και ιωλλιτεχνικnς δnμουργίας. δεν φαίνετα να ανnκει σης άμεσες προτερωότnτες του μέσου ατόμου. εν μέρει λόγω τnς σχεηκοποίnσnς τnς αξίας του πολιτισμού σης δυηκές τεχνοκραηκές κονωνίες ( McCarthy et a.. 2ΟΟ: 5). που αντανακλάται και στnν παραχώρnσn δευτερεύουσας θέσnς στnν καλλιτεχνκn εκπαίδευσn. Η πραγμαηκότnτα αυτn σε συνδυασμό με τnν ολοένα κα πιο α~σθnτn 0κονομκn ύφεσn οδnγεί στον περορισμό των πόρων. χρονκών και 0κονομικών. που δατίθενται από τnν σύγχρονn κονωνία στον πολιτισμό. ενώ τα έξοδα λειτουργίας των πολιτισηκών οργαν~σμών αυξάνονται κατακόρυφα ( Koter. and Scheff : 3-4 ). Συνεπώς. παρατnρείται διεθνώς μείωσn του αρθμού των συμμετεχόντων στnν δnμ0υργία και απόλαυσn των τεχνών. καθώς και μείωσn των κονδυλίων που αποδίδονται στον πολιτισμό. Πράγματι 0 χορnγίες γίνονται ολοένα και π0 δυσεύρετες. ενώ ακόμn και σε χώρες με παράδοσn σε γενναιόδωρες επχορnγnσεις παρατnρούνται πλέον δρασηκές περκοπές. Σε μια προσπάθε~α ελάφρυνσnς των πιέσεων επί των κραηκών προϋπολογσμών. σε αρκετές χώρες τnς Ευρώπnς έχε nδn δρομολογnθεί μερικn χεφαφέτnσn των πολπισηκών οργανσμών από τον κεντρικό κραηκό έλεγχο και τn δαχείρισn: πλέον παραχωρείται μεγαλύτερn αυτονομία στους οργανσμούς ως προς τον τρόπο οργάνωσnς κω δ0ίκnσnς τους. που όμως συνοδεύετα από αυξnμένες απαιτnσες γα τnν αποτελεσμαηκότερn και π0 αυτάρκn λεπουργία τους ( Eckardstein and Zauner. 999: 4 2 Ο ). τόσο όσον αφορά στnν πραγματοποίnσn των προαναφερθε~σών αποστολών τους. όσο κ0 στnν δαχείρισn των πόρων τους. Η ανάγκn επιβίωσnς των επιχορnγούμενων πολησηκών οργανισμών στο σύγχρονο ανταγωνσηκό περβάλλον και ταυτόχρονnς εκπλrlρωσnς του ρόλου τους. <0θστά απαραίτnτο τον εντοπισμό τnς χρυσnς τομnς μεταξύ καλλιτεχνκών. κοινωνικών αλλά και 0κονομικών στόχων. Εππυχnμένα παραδείγματα εντοπίζονται τόσο στnν Μεγάλn Βρετανία όσο και σης ΗΠΑ όπου στορικά 0 κραηκές επιχορnγnσεις για τον πολιτισμό είναι ελάχιστες έως ανύπαρκτες. με αποτέλεσμα 0 πολησηκοί οργανσμοί να έχουν από νωρίς αναζnτnσει εναλλακηκούς τρόπους επβίωσnς. Η εφαρμογn ενός συστnματος μκτnς οικονομίας στον πολιησμό εξασφαλίζε πολλαπλές κα αλλnλοσυμπλnρούμενες πnγές χρnματοδότnσnς (ΠΧ. έσοδα από εισιτnρια ΚαΙ άλλες δραστnριότnτες του οργανισμού. κραηκές επχορnγnσες. χορnγίες από επχεφnσες και δώτες ι<.ά.) προστατεύοντας σε μεγάλο βαθμό τnν καλλιτεχνκn δnμουργία από τον μονοπωλακό έλεγχο και τnν επφροn ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: 4 3 ΘΕΣΜΟΙ &

4 συγκεκρψένων n ενός μόνο χρnματοδότn { Eνans. 999: 9). Άλλωστε. λαμβάνοντας ως εξα{ρεσn μικρές κρατικές επιχορnγnσεις, οι πολιτιστικο οργανισμο{ αναγκάζονται να διαχειρ{ζονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τους υπάρχοντες πόρους τους. επιδιώκοντας αφενός τον πολλατrλασιασμό τους και αφετέρου τnν εξασφάλισn νέων. Πλέον και στnν Γnραιά Ήπειρο ξεπερνιούνται σταδιακά οι αντιλrψεις περ{ ασυμβfβαστου Τέχνnς και Αγοράς. οδnγώντας στον εκσυγχρονισμό του τρόπου λειτουργ{ας των μn κερδοσκοπικών πολιτιστικών οργανισμών. εν μέρει μέσω τnς υιοθέτnσnς επιχειρnματικών πρακτικών. προκεψένου να διασφαλιστε{ n συνέχισn τnς λειτουργ{ας τους και n εκπλrρωσn του καλλιτεχνικού και κονωνικού έργου τους σε μαιφοπρόθεσμn βάσn. Λαμβάνοντας υπόψn ότι n πολιτιστικn διαχερισn ε{ναι μια σύγχρονn και πολυδάστατn έννοια. στnν συνέχεια αναπτύσσεται n έκφανσrι τnς μεταφοράς και εφαρμογnς μεθόδων τnς Επιστnμονικnς Διο{κnσnς ( Management) από τον επιχειρnματικό στον πολιτστικό χώρο. με απώτερο στόχο τnν επ{τευξn τnς επθυμnτnς αυτάρκειας των πολιτιστικών οργανισμών πάντοτε στο πλα{σιο των προαναφερθεσών αποστολών τους : l. Ιlολιτισμός και Επιστημονική Διοίκηση Management - Επστnμονκn Διοf κnσn - ορζεται ως n δ~αδκασ{α συντονσμού κα εναρμόνσnς των 0κονομικών.. ανθρώπινων. υλκών. άυλων ι<.ά. πόρων ενός οργανωτικού σχnματος. με σιωπό τnν επ{τευξn των στόχων του σχnματος με τον αποτελεσματικότερο τρόπο κα το μ~κρότερο δυνατόν κόστος ( Pride. Hughes and Kapoor ; 8 6 ). Πρόκειται για μια πρακτικn που εμφαν{ζεται ταυτόχρονα με τον σχnματισμό των πρώτων ανθρώπινων οργανώσεων. αλλά αρχ{ζε να συστnματοποε{ται επιστnμονικά στα τέλn του l 9 υ αιώνα με τn διατύπωσn βασικών αρχών από σnμαντικούς εκπροσώπους τnς κλασικnς σχολrς. όπως οι Fredericl< Taylor και Henri Fayol. Αν και n επιστnμονικn διοκnσn εφαρμόστnκε από νωρ{ς στον κόσμο των επιχειρnσεων. στον μn κερδοσκοπκό πολιτ0τικό τομέα ε~σχώρnσε γ~α πρώτn φορά στς ΗΠΑ πριν από τριάντα περ{που χρόνια. πολιτιστικών οργανισμών αυτοδύναμα να επιβιώσουν στο κυρ{ως λόγω τnς προαναφερθε{σας ανάγκnς των ανταγωνστικό περιβάλλον. Τα τελευταία χρόν0 n υ~οθέτnσn μεθόδων του μάνατζμεντ από μn κερδοσκοπικούς πολιτστιιωύς οργανσμούς εξαπλώνεται σταθερά και στnν Ευρώπn. σnματοδοτώντας τnν αναθεώρnσn του ρόλου του κράτους στον πολιτσμό. καθώς και τnν αποδοχn τnς ανάγκnς για μεγαλύτερn αυτάρκεα αλλά και ευθύνn δράσnς εκ μέρους των επιδοτούμενων φορέων. Εκφράζεται δε τόσο με τnν εφαρμογn πρακτικών από τον κόσμο των επχειρσεων στnν καθnμερνn λειτουργία των μn κερδοσκοπκών πολιτιστικών οργανσμών. όσο κα με τnν οργανωσακn αναδάρθρωσn των δ0κnτικών δομών των τελευταίων. 2.. Προγραμματισμός Περισσότερο από καλr θέλnσn ο συνδυασμός καλλιτεχνκών. κονωνικών κα 0<0νομκών στόχων στους μn κερδοσκοπκούς πολτιστικούς οργανσμούς προϋποθέτε προσεκτικό μακροπρόθεσμο κα βραχυπρόθεσμο σχεδασμό. καθστώντας αναγκαία τnν ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: Ι 4 4 θεσμοι &

5 υοθέτιiσn τnς πρώτnς βασκnς λεπουργ(ας του μάνατζμεντ. του Προγραμμαησμού. στον τρόπο δράσnς των οργανσμών. Στον χώρο των τεχνών ευρύτερα εφαρμόζετ0 ο Καλλπεχνκός Προγραμμαησμός. που περλαμβάνε τnν λriψn αποφάσεων σχεηκά με το περεχόμενο. τους συντελεστές κα ης nμερομnνίες παραστάσεων / εκθέσεων / συναυλών τnς καλλπεχνκnς σα~ζόν. Τον καλλπεχνκό προγραμμαησμό αναλαμβάνε παραδοσακά ο καλλπεχνκός δευθυντnς με το εππελείο του. ενώ π0 πρόσφατα κα σε άμεσn συνεννόnσn με τον 0<0νομκό δευθυντn Αν κ0 στους μεγαλύτερους οργαν0μούς το πρόγραμμα κάθε σ0ζόν αποφασίζετ0 πολύ νωρίτερα ' γα τnν επίτευξn ευνοϊκότερων συμβολαίων. τόσο στnν Ελλάδα όσο κα σε άλλες χώρες ακόμn κα επφανε(ς οργανσμοί δεν προχωρούν σε μακροπρόθεσμο καλλπεχνκό προγραμμαησμό. μεταξύ άλλων λόγω τnς 0κονομκnς αβεβαότnτας που συνδέετ0 με τnν καθυστερnμένn ανακο(νωσn κω απόδοσn των κραηκών κονδυλίων. αλλά κ0 λόγω των συχνών αλλαγών στα δ0κnηκά σώματα των πολπσηκών οργανσμών. που ακολουθούν ης εναλλαγές των κυβερνnσεων κα τnς πολπσηκnς πολπι<nς τους. Παράλλnλα με τον καλλπεχνκό. 0 μn κερδοσκοπκοί πολπση<0ί οργανσμοί χρεάζετ0 να προχωρούν κ0 σε Δ0κnηκό Προγραμματσμό, στρατnγκό κ0 λεπουργκό. που αποτελε( κυρίαρχn λεπουργία στον επχεφμαηκό χώρο. καθώς γεφυρώνε "το χάσμα μεταξύ του παρόντος κ0 του μέλλοντος " ( Κέφnς. 2005: 80) κα βοnθάε στnν έγκαφn πρόβλεψn. εππυχn αντψετώπσn κ0 ανακατατάξεων. αξοποίnσn των μελλοντκών Ο στρατnγκός προγραμμαησμός χαράσσετα στα ανώτατα εραρχκά επfπεδα μας οργάνωσnς με Βάσn τnν μακροπρόθεσμn στρατnγκn τnς. καθορ(ζοντας τnν Βασκn πορεία τnς οργάνωσnς στο μέλλον <0 δευκολύνοντας τnν προσαρμογn τnς στο δαρκώς μεταβαλλόμενο περβάλλον ( Παπαδάκnς : 4 4). Ακολουθεί πέντε βασκά στάδ0: α) δriλωσn τnς αποστολnς του οργανσμού. β) καθορσμός στρατnγκών στόχων. γ) ανάλυσn τοu εσωτερκού κα εξωτερκού περβάλλοντος ( SWOT ανάλυσn). δ) σύνταξn αναλυηκών προγραμμάτων δράσnς. ε) έλεγχος -επαναπλnροφόρnσn. Αν <0 χρονοβόρα κα επίπονn. n δαδκασία του στρατnγκού προγραμμαησμού κρiνετ0 απαραfτnτn κα γα ϊους πολπσηκούς οργανσμούς. αφού προωθεf τnν γενκότερn συνεδnτοποf nσn τnς αποστολriς τους. τnν βέληστn αξοπο(nσn των δυνατοτnτων κ0 των ευκαφών. τον εντοπσμό κα τnν έγκαφn αντψετώπσn των αδυναμών κ0 των απελών. τnν αξολόγnσn των ανελnμμένων ενεργεών. καθώς κ0 τnν πρόβλεψn εναλλα<τκών οδών δράσnς σε περπτώσες αντξοότnτας. Τα στρατnγκά προγράμματα αποτελούν τnν βάσn γα τον βραχυπρόθεσμο n μεσοπρόθεσμο λεπουργκό προγραμμαησμό. που σχεδάζετα κατόπν στα επψέρους τμnματα (Κανελλόπουλος. 990: 9 7): n εξαρχnς θέσπσn συγκεφψένων. ρεαλ0ηκών. μετρnσψων. εφκτών <0 χρονκά προσδορσμένων στόχων εππρέπε τnν σύνταξn αναλυηκών πλάνων δράσnς. τα οπο(α συμπερλαμβάνουν δραστnρότnτες προς ανάλnψn. λεπτομερn χρονοδαγράμματα. προϋπολογσμούς κ0 κατάλλnλα μέτρα ελέγχου. Όσο εντε(νοντα 0 απαπnσες γα αυτοδυναμfα κ0 αποτελεσμαηκότερn δράσn εκ μέρους των πολπσηκών οργανσμών. εππε(νετα n ανάγκn συνεπούς εφαρμογnς τnς λεπουργ(ας του Προγραμμαησμού. αφού μέσω τnς πρόβλεψnς των επκείμενων ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: 4 5 θ ΕΣΜΟΙ &

6 μεταβολών κα του έγκαφου καθορσμού εναλλακηκών μέτρων. αποφεύγονται σπασμωδκές ανηδράσες ενώπον των προκυπτόντων προβλnμάτων. Εππλέον. τα προγράμματα δράσnς θέτουν κατευθύνσες. συντονfζουν ης δραστnρότnτες και υποστnρfζουν τnν λrlψn ομοόμορφων αποφάσεων. συμβάλλοντας στnν 0κονομfα προσπάθεας με όρους χρονκούς. 0κονομκούς. ανθρώπνου δυναμκού κ.ά.. καθώς και στnν αποτελεσμαηκότερn εκπλnρωσn των πολύπλευρων στόχων του οργανσμού. Ιδιαfτερα εν όψε τnς ρευστότnτας που χαρακτnρfζε τον χώρο του πολπσμού. πρέπε να γfνε ευρύτερn συνεfδnσn όη ο μακροπρόθεσμος και βραχυπρόθεσμος σχεδασμός τnς πορεfας ενός πολησηκού οργανσμού και n υλοποf nσn των επλεγμένων δράσεων προς ης προκαθορσμένες κατευθύνσες προσφέρουν τnν σταθερότnτα και τnν συνέχεια. που εfναι αναγκαfες για τnν επβfωσn και απρόσκοπτn εξέλξn του οργανσμού στο παρόν και στο μέλλον Οργάνωσn Μια ακόμn σnμαντκn αλλαγn. πο υ εκφράζε στροφn προς τnν επχεφnμαηκότnτα κα που παρατnρεfται δ~εθνώς. αφορά στnν αναδάρθρωσn των οργανωηκών δομών των πολπσηκών οργανσμών. Η δεύτερn λεπουργία τnς Δ0ίκnσnς. n Οργάνωσn. αποκτά αύξουσα σnμασία για τους πολπσηκούς οργαν~σμούς. αφού n τάσn αυτονόμnσnς των τελευταίων υπαγορεύε τnν δnμουργία και ενσωμάτωσn σης υπάρχουσες δομές νέων τμnμάτων. προκειμένου να εππυγχάνεται μεγαλύτερn ευελιξία και αποτελεσμαηκότnτα. Νεοϊδρυθέντα τμnματα. που εντοπίζονται στον χώρο των επιχεφnσεων. εμπλουτίζουν σταδιακά τα οργανογράμματα των μn κερδοσκοπκών πολησηκών οργαν~σμών. όπως για παράδειγμα τα γραμμκά τμnματα χρnματοδότnσnς και πώλnσnς - διανομnς ( μάρκεηνγκ) καθώς και τα εππελικά τμnματα διοίκnσnς ανθρώπινου δυναμικού. νομικnς υποστnρξnς. εκπαίδευσnς κτλ. Είναι σnμαντκό να αναφερθεί όη μέχρ πρόηνος σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες n ίδρυσn τέτοιων τμnμάτων δεν θεωρείτο απαραfτnτn γ~α τnν λεπουργία των κραηκά επιδοτούμενων πολπισηκών οργαν~σμών. αφού παρεμφερείς δραστnρότnτες αναλαμβάνονταν από κεντρικά κραηκά σώματα. Τέτοια είναι. για παράδειγμα. n περfπτωσn των Αυστριακών Ομοσπονδακών θεάτρων. που ελέγχονταν και δοιι<0ύνταν κραηκά από τον Σύλλογο Ομοσπονδιακών θεάτρων ( Bundestheaterνer band) μέχρι το 999. οπότε βάσε νόμου ( BthOG. BGBl. Ι Nr. l ) απέκτnσαν μεγαλύτερn ανεξαρτnσία και μετατράπnκαν σε μn κερδοσι<0πκές εταφείες περορισμένnς ευθύνnς. Έκτοτε ενέταξαν νέα τμnματα σης υπάρχουσες δομές τους. προκειμένου να λεπουργούν αυτόνομα και να διαχειρίζονται αποτελεσμαηκά τα συγκεκριμένα πλέον κραηκά κονδύλια που λαμβάνουν ( Eiκ. l ). Ακολουθώντας τα δ~εθνn πρότυπα. και στnν χώρα μας πολλοf πολπισηκοί οργαν~σμοί σταδακά εμπλουτίζουν ης οργανωηκές δομές τους με επιπλέον τμnματα. Σε αυτό το πλα ίσ0 εμπίπτε και n πρόβλεψn θέσnς Οκονομικού Διευθυντn εραρχικά 0ότιμnς με εκεfνn του Ι<αλλπεχνικού Διευθυντn. Παραδοσιακά. τόσο στn χώρα μας όσο και στο εξωτερκό. ο ιωλλπεχνκός δ~ευθυντnς nγεfται του πολπ~σηκού οργανισμού. Χωρίς να αποκλείουμε εξαφέσες. σύνnθες ζnτούμενο βάσε των κατασταηκών ίδρυσnς πολλών οργανσμών είνα ο δ~ευθυντnς αυτός να αποτελεί καλλπεχνκn προσωπικότnτα δ~εθνούς κύρους. προκειμένου να κατανοεί τον τρόπο λειτουργίας ενός οργαν~σμού 4 / ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ : θεσμοι & ο

7 καθώς και του πολιτιστικού χώρου εν γένει (για να αναφέρουμε λίγα παραδείγματα. ο αείμνnστος Νίκος Κούρκουλος στο Εθνικό θέατρο. ο μαέστρος Νίκος Τ σούχλος στο Μέγαρο Μουσικnς Αθnνών. ο σκnνογράφος Στέφανος Λαζαρίδnς στnν Εθνικ n Λυρικn Σκnνn. ο βαρύτονος και καλλιτεχνικός ατζέντnς Ioan Holender στnν Κρατικn Όπερα τnς Βιέννnς. ο σκnνοθέτnς Gerard Mortier στnνόπερα των Παρισίων κτλ.). Χωρίς αναφορ ά. όμως. στnν προϋπόθεσn συγκέντρωσnς και απαραi'τnτων διοικnτικών προσόντων στο πρόσωπο του καλλιτεχνικού διευθυντn. δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που δίνεται προτεραιότnτα στnν πραγματοποίnσn καλλιτεχνικών οραμάτων και σχεδίων. ακόμn και όταν αντιτίθενται στις ανάγκες του κοινού n τις πραγματικές οικονομικές δυνατότnτες του οργανισμού. οδnγώντας στnν ακύρωσn τnς κοινωνικnς αποστολrlς και στnν δnμιουργία ελλειμμάτων. Η πρόσλnψn Οικονομικού Διευθυντn καταρτισμένου σε οικονομικά και διοικnτικά ζnτnματα λειτουργεί ως αντίβαρο στnν μέχρι πρότινος απόλυτn εξουσ ία του Καλλιτεχνικού Διευθυντn. Πράγματι. n οργανωτικn αυτn αλλαγn διαχωρίζει για πρώτn φορά τις καλλιτεχνικές από τις οικονομικές διοικnτικές ευθύνες. ιωταδεικνύοντας τnν (σχεδόν) ίσn σnμαόία που πλέον αποδίδεται στnν καλλιτεχνικn και στnν 0<0νομικn διαχείρισn του πολιτιστικού οργανισμού. Παρά τα οφέλn του συστnματος αυτού. οι δυσκολίες που το συνοδεύουν δεν είναι αμελnτέες. Αφενός αναζωπυρώνεται ο προβλnματισμός σχετικά με τnν προστασία τnς καλλιτεχνικnς δnμιουργίας από τnν εμπορευματοποίnσn. και αφετέρου προβάλλει n αναγκαιότnτα διασφάλισnς κλίματος αρμονικnς συνεργασ ίας μεταξύ δύο ανώτατων διοικnτών εντός ενός οργανισμού. Ιδιαίτερα στnν χώρα μας είναι συνnθnς n τοποθέτnσn του οικονομικού διευθυντn υπό του καλλιτεχνικού. ενώ στο εξωτερικό παρόμοια πραγματικότnτα εκφράζεται και με τnν παραχώρnσn Βέτο στον καλλιτεχνικό διευθυντn όσον αφορά στις διοικnτικές αποφάσεις. Απαραίτnτn. λοιπόν. ε ίναι n εξισορρόπnσn τnς εξουσίας των δύο διευθυντών και n αποφυγn τnς αποδυνάμωσnς ενός εκ των δύο. n n ευρύτερn αποδοχn τnς πιο σύγχρονnς διεθνούς τάσnς ορισμού ενός Διευθυντn Πολιτιστικού Διαχεφιστn πλrlρως καταρτισμένου τόσο σε διοικnτικά όσο και καλλιτεχνικά ζnτnματα Έλεγχος Η πορεία μιας οργάνωσnς και τα αποτελέσματα των δράσεών τnς δεν γίνονται πλrlρως αντιλnπτά χωρίς τnν εφαρμογn τnς λειτουργίας του Ελέγχ ου. Κατά τnν διαδικασία του ελέγχου οι δραστnριότ nτες του οργανισμού παρακολουθούνται και τα αποτελέσματά τους μετρούνται με όρους ποσοτικούς. ποιοτικούς. χ ρονικού και οικονομικού κόστους. Βάσει συγκεκριμένων προτύπων ανατροφοδότnσnς. τα αποτελέσματα των ανειλnμμένων δράσεων συγκρίνονται με τους κατά το στάδιο του προγραμματισμού προκαθορισμένους στόχους. προκειμένου να προσδιορισθεί ο Βαθμός επίτευξnς των τελευταίων. Η στενn σχέσn Προγραμματισμού και Ελέγχου διαφαίνεται. καθώς πρότυπα ανατροφοδότnσnς ελέγχου καθορ ίζονται nδn κατά τnν διαδικασία του προγραμματισμού (παρόλο που αναπροσαρμόζονται Βάσει των αναδυόμενων μεταβολών). ενώ n αποτελεσματικότnτα τnς λειτουργίας του ελέγχου εξαρτάται σε μεγάλο Βαθμό από τnν εξαρχnς θέσπισn όχι μόνο κατάλλnλων προτύπων αλλά και ξεκάθαρων. μετρnσιμων στόχων. Επιπλέον. κατά τnν λειτουργία του ελέγχου αντιπαρατίθεται n τρέχουσα απόδοσn με αυτn των παρελθόντων ΠΟΛΠΊΣ ΜΟΣ: 4 7 ΘΕΣΜΟΙ &

8 ετών. παρέχονται ευιωιρfες για διόρθωσn των λανθασμένων και ατυχών επιλογών. και αντλώνται πολύτιμες πλnροφορfες για τnν χάραξn τnς μελλοντικriς πορεfας τnς οργάνωσnς. Συνεπώς. n τακτικri παρακολούθnσn τnς πορεfας. n ανατροφοδότnσn. και n ευέλικτn και άμεσn διόρθωσn όποιων αποκλfσεων συμβάλλουν στnν αποτελεσματικότερn διαχεf ρισn και λειτουργία των οργανώσεων. Ιδανικά. ο έλεγχος δρα προλnπτικά εντοπfζοντας εγκαίρως πιθανά προβλιlματα. όμως συχνά αυτά γfνονται ορατά με τnν εκδιlλωσri τους απαιτώντας κατασταλτικό έλεγχο. ri ακόμn χειρότερα. αφού έχουν πλέον εκδnλωθεf και δnμιουργriσει επιπτώσεις. επιτρέποντας μόνο έλεγχο ανατροφοδότnσnς με αμφfβολα περιθώρια διορθωτικriς δράσnς ( Ι<έφnς. 2 Ο Ο 5: 6 8). Κοινές αδυναμfες των συστnμάτων ελέγχου ακόμn και στον χώρο των επιχειρriσεων εfναι n ιωθυστερnμένn ανατροφοδότnσn. όπως και ο προσανατολισμός μάλλον στο λάθος παρά στις πραγματικές αιτfες και στnν διόρθωσri του (Κανελλόπουλος. 99 Ο: ). Στις περιπτώσεις αυτές ο έλεγχος δεν κινnτοποιεί iποιιωδομnτικές ενέργειες και συχνά επικεντρώνεται στnν απόδοσn ευθυνών αντί στnν διαλεύκανσn και αποφυγri των fδϊων λαθών. εγεf ροντας επf πλέον αρνnτικές και αμυντικές αντιδράσεις στον χώρο εργασίας. Στους δε πολιτιστικούς οργανισμούς συχνά εfναι τα παραδείγματα ανύπαρκτου. καθυστερnμένου ri κατ' εξαίρεσn ελέγχου. που όχι μόνο δεν συντελούν στnν πρόλnψn τnς αποτυχfας. αλλά τροχοπεδούν τις προσπάθειες και επιτρέπουν τnν αδικαιολόγnτn σπατάλn πόρων. Πραγματικri εfναι. δυστυχώς. και n αδράνεια μπροστά σε αρνnτικά αποτελέσματα ελέγχων. που δεν εγεf ρουν ούτε έστω "πυροσβεστικές" δράσεις'. Η ανεπάρκεια ri n ανυπαρξf α των συστnμάτων ελέγχου στον χώρο του πολιτισμού συνδέεται συνriθως με τnν έλλειψn επαρκούς τεχνογνωσf ας και πόρων. riαρά τις δυσκολfες συστnματοποf nσnς λειτουργικών συστnμάτων ελέγχου. πλέον εfναι αναγκαfα n ανάδειξn τnς μέγιστnς αξfας του τακτικού ελέγχου καθώς και n θέσπισn κατάλλnλων προτύπων ελέγχου. που συνάδουν με τις ιδιαιτερότnτες τόσο του καλλιτεχνικού αγαθού όσο και τnς πρόσλnψriς του από το κοινό. Συνεπώς. απαραfτnτn είναι n συγκέντρωση ποσοτικών στοιχεfων. όπως για παράδειγμα αριθμός παραστάσεων/ εκθέσεων. αριθμός επισκεπτών. αρ ι θμός συντελεστών. έσοδα από χορnγfες. εισιτriρια κτλ.. καθώς και ποιοτικών. όπως κριτικές στον τύπο. απόψεις του κοινού. εκπαιδευτικός αντfκτυπος καλλιτεχνικών και εκπα ι δευτικών προγραμμάτων κτλ. Η συγκέντρωσn τέτοιων πλnροφοριών καθfσταται δυνατri μόνον με τον εκσυγχρονισμό των συστnμάτων μnχανογράφnσnς και αρχειοθέτnσnς των πολιτιστικών οργανισμών, καθώς και τnν τακτικri διεξαγωγri ερευνών από κατάλλnλα εκπαιδευμένο προσωπικό. Καθώς οι παραπάνω δράσεις προϋποθέτουν σnμαντικές επενδύσεις σε οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους. n ευρύτερn εφαρμογri τους αντψετωπfζει δυσκολίες: τα ισχνά κονδύλια. n περιορισμένn γνώσn και εμπειρfα στnν αξιοποf nσn τnς λειτουργfας του ελέγχου. n έλλειψn ευελιξf ας όσον αφορά στnν αναπροσαρμογri των προσχεδιασμένων και εφαρμοζόμενων δράσεων. καθώς και n συχνri εναλλαγri διοικnτιιωύ προσωπικού με τnν επακόλουθn μεταβολri των καλλιτεχνικών. κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών. δεν έχουν ακόμn επιτρέψει τnν γενικότερn αναγωγri τnς λειτουργfας του ελέγχου σε προτεραιότnτα των πολιτιστικών οργανισμών. Π ΟΛΙΤ Ι ΣΜΟΣ : Ι 4 Γ"\ ΘΕΣΜΟ Ι & >..ι. Δ Ι ΑΧ ΕΙΡ ΙΣ Ε ΙΣ \_.)

9 J. Συμπιρασματικό Μπροστά στ~ς ανταγων0τ~κές συνθnκες του σύγχρονου περβάλλοντος. στ~ς αυξανόμενες απαηnσες γα αυτάρκεα εκ μέρους των χεφαφετούμενων μn κερδοσκοπκών ποληστκών οργαν0μών κ0 στnν ανάγκn συνδυασμού δαφορπκών στόχων καλληεχνκnς. κονωνκnς κα 0κονομκnς φύσnς. ακόμn κ0 στ~ς παραδοσακότερες χώρες τnς Ευρώπnς 0 δαχεφ0τές του πολτ~σμού καλούντω να ξεπεράσουν όποες συντnρnτ~κές νοοτροπ{ες τροχοπεδούν τnν πολπ~στ~κn ανάπτυξn κω ενθαρρύνουν τnν εξάρτnσn τnς από εξωτερκούς χρnματοδότες. κω να πρωτοστατnσουν στον εκσυγχρονσμό του τρόπου λεπουργ{ας των πολτ~στ~κών οργανσμών με τnν μελετnμένn μεν. χωρfς ταμπού δε υ0θέτnσn μεθόδων κ0 πρακτ~κών τnς Επστnμονκnς Δ0κnσnς. Μέσω τnς 0κονομκότερnς δ0χεfρσnς των υπαρχόντων πόρων κα τnς εξεύρεσnς νέων. τnς δnμ0υργ{ας ευέλκτων κ0 αρμονκά συνεργαζόμενων οργανωηκών δομών κ0 του αδάλεπτου προγραμματ~σμού κα ελέγχου τnς πολπκnς κ0 τnς δράσnς τους. 0 πολπόηκο{ οργανσμοf αποκτούν σταδ0κά τnν δυνατότnτα να αξοποούν κα να δαχεφfζοντ0 τnν νεοαποκτnθε{σα αυτονομ{α τους αποτελεσμαηκά. Ας τονστεf γα άλλn μ~α φορά όη. από τnν σηγμn που ο πολπσμός δεν αποτελεf μόνο καταναλωηκό αλλά κ0 κονωνκό αγαθό καθώς κα προϊόν τnς ανθρώπνnς δnμουργκnς έκφρασnς. 0 έννοες τnς ' Όποτελεσμαηκότnτας" κα τnς " μέγ~στnς απόδοσnς" στς οπο{ες στοχεύε το Management. στον μn κερδοσκοπκό πολπ~σηκό τομέα πρέπε να εκφράζοντα όχ μόνον με 0κονομκά μεγέθn αλλά κ0 με όρους καλλπεχνκούς <0 κονωνκούς. Η συνύφανσn Πολπσμού κα Επστnμονκnς Δοκnσnς προϋποθέτε τnν δ0τnρnσn των λεπτών σορροπών ανάμεσα στnν επχεφnμαηκn σκέψn. στον σεβασμό στnν δ0fτερn φύσn κ0 τον χαρακτnρα του πολπσηκού αγαθού κω σης ανάγκες του κονωνκού συνόλου. Πρόκεπα γ0 μα πρόκλnσn γα τους απανταχού πολπσηκούς δαχεφστές. n ανάγκn άμεσnς κ0 θεηκnς ί:ιντψετώπσnς τnς οποfας εfνα καφός πλέον να γfνε γενκευμένn συνεfδnσn κα. εππέλους. πράξn. Χαρακτnρισηκά είναι τα δοκίμ0 των Ρ. Β. Shelley. W. Wordsworth. Α. Schopenhauer. F. Nietzsche. R. Wagner κ.ά. Βλ. υποκεφάλαιο 2.2. Σε πολλές περπτώσες τρία έως πέντε χρόνια πρν. 4 Τέτοιο είναι το παράδεγμα τnς Volksoper Wien. όπου δυο έρευνες κονού ( 999 και 200'3) κατέδειξαν τnν έντονn δυσαρέσκεα των μελών τnς για ης σύγχρονες σκnνοθεσίες ιδαίτερα στα έργα οπερέτας. Η τότε Δοίκnσn του οργανισμού αγνόnσε αυτά τα αποτελέσματα. με συνέπε0 μέσα στnν τετραετία n Volksoper να χάσει πολύ σnμαντκό μέρος από αυτn τnν ομάδα κοινού. μάλιστα εκπροσωπούσε τους πιστούς και μακροχρόνιους υποστnρικτές τnς. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: 4 9 θεσμοι & που

10 ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Καλλιτεχνικό ς Δ/ντής - Οικονομικός Δ/ντής Αντιπρόσωπος Καλλ.Δ/ντή Εφοδιασμός Μουσική Διεύθυνση Δραματολογία Προγραμ/μός Τεχνικό Τμήμα Μάρκετ ι νγκ Δ 0κηηκό Νομική Διεύθυνση Μπαλέτ ου Τμήμα Διεύθυνση κ κ κ κ κο κο κο ο ο Η Κάστινγκ Δραματολογία ~ Τεχν_σκηνής Η Δημόσ Σχέσεις Τυπος - Υπηρ σκηνrjς Η Λογιστήριο - Εκμάθηση - ' Φωτισμός Η Τύπος Υ Χορευτέ ς Υ Προσωπικό Η Παν. συνοδεία - Ακουστική Υ Πωλήσεις Η Χορωδία Η Κοστούμια Η Ορχrjστρσ Η Μακιγιάζ -- Αρχείο - Τεχν. λειτουργίες - Διαχείρ. χώρων Εικ. ]. Οργανόγ ρα μμα του Αυστριακού Ομοσπονδιακού Θεάτρου Volksoper Wίen, 2000 (Mentha and Kopitsch, 2000: 4) Τα νέα τμήματα που εντάχθηκαν στα οργανόγραμμα του Αυστριακο) Ομοσπονδιακού Θεάτρου Vofk.ωper Wien το 2000 (Δραματολογία, Εφοδιασ μός, Μάρκεnνγκ, Νομική Δ ιεύθυνση, Διο ικητικό Τμμα), καθώς και η αναδιάρθρωση υπαρχόντων τμημάτων (π.χ. διαίρεση Τεχνικού Τμή ματος σε υποδιευθύνσεις) είχαν σαν στόχο την ε πίτευξη fιεγαλύτερης διοικητικiς και λειτουργική ς ευελιξίας του οργανισμού. Λ νάλογα με το αντικείμενό τους, τα τμ\ματα τέθηκαν υπό την ε ποπτεία του αντίστοιχου Διευθυντή (Κ~ Καλλιτεχνικ ός Διευθυνηiς, Ο= Οικονομικός Διευθυvηjς).

11 Βιβλιογραφία: Badelt. Christoph ( l 999a) "Zielsetzungen und Inhalte des Handbuchs der Nonprofit Organisation". στο Christoph Badelt ( ed.). Handbuch der Nonprofit Organisation. Strul< turen und Management. 2" έκδοσn ( σσ. 3-8). Stuttgart: Schaffer-Poesch Verlag. Badelt. Christoph ( l 999b) "Zwischen Marl<tνersagen und Staatsversagen? Nonprofit Organisationen aus sozio?konomischer Sicht". στο Christoph Badelt ( ed.). Handbuch der Nonprofit Organisation. Strukturen und Management. 2" έκδοσn ( σσ. 97-8). Stuttgart: Schaffer-Poeschl Verlag. Badelt.Christoph ( ed.) ( 999) Handbuch der Nonprofit Organisation. Strukturen und Management. 2" έκδοσn. Stuttgart: Schaffer-Poeschl Verlag. Baumol. William J. and William G. Bowen ( 966) Performing arts. The economic dilemma. New York: The Twentieth Century Fund. Bundestheaterorganisationsgesetz. BthOG. BGBI. Ι Nr. 08/ 998. DiMaggio. Paul J. ( ed. ) ( 996) Nonprofit enterprise in the arts. Studies in mission and constraint. New York: Oxford University Press. Drucker. Peter F. ( 990) Managing the non-profit organization. Practices and principles. New York: HarperCollins Publishers. Eckardstein. Dudo von and Alfred Zauner ( 999) "Ver?nderungsmanagement in NPOs". στο Christoph Badelt ( ed.). Handbuch der Nonprofit Organisation. Strukturen und Management. 2" έκδοσn ( σσ ). Stuttgart: Schaffer-Poeschel Verlag. Evans, David Τ. ( 999) Phantasmagoria. Α Sociology of Opera. UK: Arena. Ashgate. Haibach. Marita ( 2000) "Fundraising - die Kunst Spender und Sponsoren zu gewinnen ". στο Stef an Nahrlich and Annette Zimmer ( eds. ). Management in Nonprofit-Organisationen. Eine praxisorientierte Einfuhrung ( σσ ). Germany: Leske Budrich. Opladen. Kolb. Bonita ( 2000) Marketing cultural organizations. New strategies for attracting audiences to classical music. dance. museums. theatre and opera. Ireland: Oak Τ ree Press. Kotler. Philip and Joanne Scheff { 997) Standing room only. Strategies for marketing in the performing arts. Boston: Harvard Schoo Press. Kouri. Maria ( 2003) Publikumsbefragung Endbericht fiίr die Voll<soper Wien. Wien: Voll<soper Wien. McCarthy. Kevin F.. Arthur Brooks. Julia Lowell and Laura Zakaras { 200) The performing arts in a new era. CA: Rand. McLaughlin. Curtis Ρ. ( 986) The Management of nonprofit organizations. New York: John Wiley & Sons. Mentha. Dominique and Angelika Kopitsch ( 2 000) Volksoper Wien Unternehmenskonzept. Wien: Volksoper Wien GmbH. Montana. Patrick and Bruce C. Charnov ( 2002) Μάνατζμεντ. Αθnνα: Εκδόσες Κλεδάρθμος. Morris. John Michael ( 996) "Public support for the performing arts in Europe and the United States". στο Pau J. DiMaggio ( ed. ). Nonprofit enterprise in the arts. Studies in ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: θεσμοι & 5 Ι

12 mission and constraint ( σσ ). New York: Oxford Uniνersity Press. Nahrlich. Stef an and Annette Zimmer ( eds.) ( 2000) Management in Nonprofit-Organisationen. Eine praxisorientierte Einfuhrung. Germany: Lesl<e Budrich. Opladen. Popcorn. Faith ( 992) Der Popcorn-Report. Trends fiir die Zulωnft. Mϋnchen: Wilhelm Heyne Verlag. Pride. William Μ.. Robert J. Hughes and Jack R. Kapoor ( 2002) Business. 7" έκδοσn. Boston: Houghton Mifflin Company. Rados. Daνid ( 98) Marketing for non-profit organizations. Massachusetts: Auburn House Publishing Company. Soffi Institut ( 999) Abonnentenbefragung '99. Voll<soper Wien. Innsbruck: SOFFI Institut. Wolf. Thomas ( 999) Managing a nonprofit organisation in the 2 lst century. New York: Fireside book. Simon & Schuster Γκαγκάτσος. Γ~άννnς ( 200) Αρχές Οργάνωσnς και Διοίκnσnς Επιχειρriσεων. Αθnνα: Ελλnνκά Γράμματα. Κανελλόπουλος. Χαράλαμπος ( 990) Μάνατζμεντ. Αποτελεσματικri Διοίκnσn σε επιχειρriσεις. οργανισμούς και υπnρεσίες. Αθnνα : International Publishing. ΚαρκαγάVνnς. Αντώνnς ( 2 005) " Πολπκn γα τον Πολπ0μό ". Καθnμερνn σ.24. Κέφnς. Βασ'λnς ( ) Ολοκλnρωμένο Μάνατζμεντ. Αθnνα: Εκδόσες Κρπκn. Κόνσολα. Ντόρα ( 990) θέματα Πολιτιστικriς Πολιτικriς. Πάντε0 Πανεπ0τnμ0: παyεπστnμακές παραδόσες. Κουρn. Μαρfα ( 2005a) "Ανάπτυξn κονού: μ~α νέα πρακηκn γα τους πολπσηκούς οργανσμούς". Αντίφωνον. 2: Κουρn. Μαρfα ( b) "0 προκλrlσες τnς ανάπτυξnς κονού ". Πολύτονον. 3: Παπαδάκnς, Βασfλnς ( 2002) Στρατnγικri των επιχειρriσεων: ελλnνικri και διεθνriς εμπειρία. Αθnνα: Εκδόσες Ε. Μπένου. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ : θεσμοι &