σrn Notitia i artjs musjcae

Transcript

1 Απότn,, νευμαπι<n,, σnμεογραφα, σrn Notitia i artjs musjcae {32),, n Η εγγραμ-,, ματοσυνn ως συνθnι<n δυ-,,.,, εuρωπαtι<nς ναrοτnτας τnς λόγtας,, μουσι<nς Πόνος Βλογκόπουλος Μουσ<0λόγος. Λέισορας Τμnματος Μουσικών Σπου δών. Ιόν0 Πανεπστnμ0 Α. Η ευρωπαϊι<n λόγω μουσ<n. οπως μας είναι σnμερο γνωστn ( δnλαδιl μέσο οπό μουσικά έργα. όπως - ενδε<<ά - n Messe de Nostre Dame του Guillaume de Machaut. n Μεγάλn Λειτουργία σε σι ελάσσοvα του Bach. n 5n Συμφωνία του Beethoνen. το h.q ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ I _../ _J Τριστάvος και ΙζόΛδn του Wagner. n Ιεροτελεστία τnς άvοιξnς του Στραβfνσι<ι. ι<αι πολλά άλλα). χαραι<τnρίζεται από συνεχn ιστορι<n διαδοχn ι<αι εξέλιξn. Αι<ολουθώντας προς τα πίσω τnν ιστορf α τnς. ι<α έχοντας μ0 δια0θnηι<n ιωτανόnσn των ουσωδών χαραι<τnρισηι<ών τnς. θα αναρωτnθούμε. ποια είναι ει<είνn n σηγμn στο παρελθόν. n οποία θα nταν ι<ατάλλnλn να θεωρnθεί απαρχn τnς μουσιι<nς αυτnς. Πο 0 θα είναι το ιφιτnριο. που θα επιβάλε το σταμάτnμα του γλστριiματος. από κοινό χαρα<τnριστ<ό σε ι<οινό χαραιαnρισηι<ό πάνω στον χρονικό άξονα. αν δεν θέλουμε να φτάσουμε έως τnν προϊστορία και τnν εποχn των σπnλαfων : Ι<ι ύστερα. ποιες άλλες όψεις τnς ευρωπαϊκnς λόγας μουσιι<nς. πέρα. fσως. από το κριτnριο τnς οικονομίας στον τόπο κω το χρόνο. θα αναδεκνύονταν μέσα από τnν επλογn ενός τέτο0υ ιφιτnρfου: Υπάρχε κάποιος μίτος. κάπο0 " κόκκνο νnμα". που να συνδέε όλες ης διαφορεηκές φάσεις αυτού που εξετάζετω από τnν αντίστοιχn επστnμn τnς "στορίας τnς μουσ<nς". από το Γρnγοριανό μέλος έως τον Στραβίνσ< <0 τον Stockhausen: Ή μnπως οι δ0φορεηκές φάσες μεταξύ τους δεν συνδέοντα~ παρά μόνον με " 0 <ο γ ενεα<ές ομοότnτες". όπως έλεγε ο Wittgenstein. δnλαδn δίχως τnν παρο υσία ενός μόνου. αλλά πολλών ι<αι πολύχρωμων "νnμάτων" ( δnλαδrl με τn μεταφοριι<n δομn. ας πούμε. όχ ενός νnματος. αλλά μ~ας τριχιάς): Είν0 εύλογο. n σύγι<ρσn δύο απομαι<ρυσμένων χρον<ά φάσεων. π.χ. τnς μουσ<nς του ου ι<αι αυτnς του 2 Οού αιώνα. να μας οδnγnσει προς τnν ι<ατεύθυνσn των 0<ογενειαι<ών ομοοτnτων. ενώ αντίθετα n σύγι<ρισn εγγύτερων χρον<ά φάσεων θα έωνε προς τnν απάντnσn του " κό<<νου νnματος". Παρά τα φανόμενα. όμως. υποστnρίζω όη

2 υπάρχει κάτι σαν " κόκκινο νnμα" ΠΟυ συνδέει ακόμn κα τις ΠΙΟ απομακρυσ μέν ες χρονκά φάσες τnς στορίας τnς ευρωπαϊκnς λόγιας μουσκnς. κα~ ότt. αυτό το ίδιο χαρακτnριστικό. εππρέπεt όχ μόνον τον προσδορi0μό μιας συγκεκρψένn ς 0τορκriς στιγμnς ως απαρχnς. αλλά καt εξασφαλfζεt τnν ομοογένεα στο σύνολο τnς ιστορίας τnς ευρωπαϊκnς λόγιας μουσικnς. Το χαρακτnρστικό αυτό. που θα προσπαθriσω να το προσδιορίσω στn συνέχεια. συνδέεταt με τnν εμφάνισn. το ρόλο καt τις συνέπειες τnς μουσικnς σnμειογραφίας. Β. Η μουσικn σnμειογραφία ακολούθnσε διαιφπές φάσεις εξέλιξnς: στnν αρχri riταν τα νεύματα. που έδωσαν τn θέσn τους στι λεγόμενn "τετράγω νn" σnμειογραφία με xρriσn γραμμών ακ ολούθnσ ε n μπρικri σnμειογραφία. n οποία ολοκλnρώθnκε ιωτ ά τον 40 αtώνα. κα n οποία σταδtακά μετεξελίχθnκε. στους νέους χρόνους. στnν κονri μοντέρνα σnμειογραφία. Βέβαtα. σε όλες τnς τις στορ κ ές τnς φάσεις. n μου σικri σnμειογραφία αποτελούσε τnν ιωταγραφri ενός πρωταρχικά nχnτικού γεγονότος έτσι. επέτρεπε το πέρα σμα από τnν αίσθnσn τnς αιωriς στnν αίσθnσn τnς όρασnς αναπαριστούσε με όρους χώρου αυτό που συμβαίνε με όρους χρόνου είχε. γενκά. προς τn μουσκri τnγ ίδtα σχέσn. όπως ο γραrπός λόγος προς τον προφορικό. Όμως. n δtαφορετικότnτα των φάσεων τnς ίδ0ς τnς σnμειογραφί ας. n πο ικ ιλία των μουσικών που n τελευταf α ιωλούvταν κάθε φορά να καταγράψεt. αλλά και 0 πο ικίλε ς κάθε φορά επιστnμολογικές αφετnρfες που επικαθόριζαν τn γενικότερn θεωρnτικri ενασχόλnσn με τα μουσικά φαtνόμενα. μας επιβάλλουν τn διερεύνπσn κ0 τnν προσπάθεια τnς κατά το δυνατόν δ0φοροποί nσnς τnς σχέσnς μουσικriς και σnμειογραφίας. Στο πλαίσιο τnς παρούσας ανακοfνωσnς θα σταθώ σε τρεις στιγμές στnν στορικn εξέλιξn αυτriς τnς σχέσnς : n πρώτn αφορά τn γενέθλ ια στιγμri τnς μουσ<ς σnμειογραφfας. όπως μας δίδεταt μέσα από τnν εμφάνισn τπς νευματικriς σnμεογραφίας- το βασκό ερώτnμα. το οποίο θα προσπαθri σ ω να απαντriσω. εfναι το εξriς: έχουμε άλλn επιλογri από το να θεωρriσουμε τn φάσn τnς νευματικriς σnμειογραφίας ως ατελri κ0 προπαρασκευαστικn φάσn. στο δρόμο προς τn σύγχρονn σnμειογραφία: Η δεύτερn στιγμri αφορά τn δnμιουργία τnς μορφriς του μοτέτου ως μορφn που στnρfζεται αποκλειστικά στn σύνθεσn και τnν ιωτασκευri. κ0 n οποfα [μορφri] δεν θα riταν δυνατri δίχως τις νέες τεχνικές τnς σnμειογραφfας. Η τρίτn στιγμri αφορά τn μεγάλn "συμπλnρωματικri" συνεισφορά τnς Ars nova κατά τον πρώιμο 40 αtώνα. n οποfα επέτρεψε τn ιωταγραφ n των δίσnμων. πλάι στους riδπ δυνατ ούς παλ0ότερα. τρί σnμους ρυθμούς. Η εξέλξn αυτri συνδέεται παραδοσ0κ ά στnν ιστοριογραφία με τον Johannes de Muris και τοποθετ ε ίται στο γεν~ κότερο πνευματικό κλίμα του 4 ου αιώνα, με τnν υπογράμμ0 παράλλπλα τnς επιστnμολογικriς στροφriς προς ένα πιο επιστπμονικό - εμπεφιστικό μοντέλο. και προς το νομ ιναλισμό και τον Γ ουλέλμο του Ockham. Στn σnμερινri ανακοίνωσn. θα σταθώ εν συντομία στον πρώτο σταθμό θα αναφερθώ ακροθγώς στον δεύτερο. παραπέμποντας στnν θαυμάσ ι α πραγμάτευσri του από τον Fι itz Reckow ( 986) και θα αφιερώσω το μεγ αλύτερο μέρος στον τρίτο. Π ΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ~ 9,.;/ ~

3 . Πρν καταπαστώ με ης νευμαηκές σnμε0γραφfες. επ~τρέψτε μου να σχολάσω το fδ0 το ερώτnμα. στο οποfο υποσχέθnκα να απαντnσω ( "εfν0 δυνατόν να προσεγγfσουμε τn νευμαηκn σnμεογραφfα αλλώς. παρά ως ατελr κ0 προπαρασκευασηκn φάσn στο δρόμο προς τn σύγχρονn σnμεογραφfα; " ). Σύμφωνα με τον Nil<las Luhmann ( 2ΟΟ ). n κύρ0 δάι<ρσn σης πνευμαηκές. ερευνnηκές ΚΟ αναλυηκές προσπάθεες αφορά δύο εfδn προσπαθεών. προσεγγfσεων rl στάσεων: αυτn που ο Luhmann ονομάζε "θεολογκn ". κ0 n άλλn που ονομάζε ' Ίφηκn". Η δ0φορά τους. σύμφωνα πάντα με τον fδ0 συγγραφέα. εfνα n εξnς: 0 ερευνnτές που <νούντ0 εντός τnς "θεολογκnς" κατεύθυνσnς παf ρνουν ως αφετnρf α μα δεώδn ιωτάστασn. προς τnν οποf α συγκρνόμενο το παρόν n n πραγμαηκότnτα υστερεf συγκειφψένες καταστάσες. που πρέπε να κατονομασθούν. εμποδfζουν αυτn τnν δεώδn κατάστασn να πραγματωθεf έτσ βλέπε~ τον κόσμο. μεταξύ άλλων. ο θεολόγος ι<α ο Μαρξστnς. Από τnν άλλn. το κρ~τκό μοντέλο σκέψnς. αντψετωπfζε τον κόσμο ως έχε ακόμn περσσότερο : ως παράδοξο. το οποfο πρέπε να εξnγnθεf. Εδώ ανnιω. γ0 παράδεγμα. το καντ0νό πρόγραμμα τnς ανεύρεσnς των όρων τnς δυνατότnτας ότ κάη συμβαfνε ( ότ " εfν0 n περfπτωσn όη τi'). Όταν προσπαθούμε να κατανοnσουμε ένα στορκό φανόμενο. του οποfου γνωρfζουμε τ nν εξέλξn. κ0 επκεντρωνόμαστε σε μα στορκn του φάσn. δfως αρχκn (όπως στnν περfπτωσn τnς σnμεογραφfας. γενκά. τnς νευμαηκnς σnμε0γραφfας. εδκότερα ). δεν εfνα εύκολο να απαλλαγούμε από τnν γνώσn τnς μετέπε~τα εξέλξnς. καθώς θεωρούμε τnν προγενέστερπ φάσn. Στnν περfπτωσn που εξετάζουμε. καταλιγουμε. ρnτά n υπόρρnτα. να βλέπουμε τn νευμαηκn σnμε0γραφfα ως ατελές στάδ0 στον δρόμο γα τnν τελε0ποf nσn που παρουσάζε n μεταγενέστερn σnμεογραφfα. Εδώ μπορούμε να συνδέσουμε αυτn τnν κατάστασn με τον προβλnμαησμό του Luhmanπ: n μεταγενέστερn. "τελεότερn " φάσn. αντστοχεf στnν δεώδn φάσn του θεολογ<0ύ μοντέλου. Στοχεfα τnς προγενέστερnς φάσnς που εμποδίζουν τnν πραγμάτωσn των π0 εξελγμένων στοχείων τnς μεταγενέστερnς φάσnς. στnν περίπτωσn που μας απασχολεl. δnλαδr στn νευμαηκn φάσn τnς σnμεογραφfας. εfν0 n έλλεψn ακρβούς πλnροφόρnσnς γα το τονκό ύψος <0 το ρυθμό. Η ερώτnσn που τίθετα από το ι<ρ~τκό μοντέλο σκέψnς εfν0 n εξnς: μnπως n νευμαηκn φάσn ι<ρfνετ0 ελλπnς σε σχέσn με μεταγενέστερα στοχεfα. που όμως n fδα βοnθnσε να προκύψουν: Πω γενκά. μnπως ο δρόμος που αιωλούθnσε n σnμε0γραφία στους επόμενους 0ώνες δεν nταν αναγκασηκός. αλλά ένας από πολλούς δρόμους. που μπορούσε να πάρε~. <0 πρν. αλλά κα τn στγμn που δαμορφωνόταν n νευμαηκn σnμεογραφfα: Τ nταν αυτό που έκανε τnν ακρίβεα στο τον<ό ύψος κ0 το ρυθμό απαραfτnτα στοχεία. με βάσn τα οποία δαμορφώθnκε τελκά n σnμεογραφfα: Η απάντnσn στο τελευταίο αυτό ερώτnμα πρέπε να σχετfζετ0 με τnν ολοένα επκρατούσα επλογn των μουσκών να παίζουν νέα μουσκn. μουσκn δnλαδr τnν οποfα κάπο0ς έπρεπε να μάθε~ εξ αρχnς από τn σnμεογραφfα : με άλλα λόγω. να σχετfζετ0 με το πέρασμα από τn σnμε0γραφfα ως καταγραφn του υπάρχοντος στn σnμε0γραφfα ως κοινοποίnσn του νέου. Αυτό αποτελεί α~τία κα αποτέλεσμα τnς παράλλnλnς μετάβασnς από ένα προφορκό σε ένα εγγράμματο πλαίσ0. Στο παρόν πλαfσ0 πραγμάτευσnς θα αρκεστώ στο να δ0τυπώσω τnν κατεύθυνσn που ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ 6 G

4 πρέπε να πάρε~ μ~α έρευνα που ακολουθεf το κριτικό μοντέλο σκέψnς. Το κρπκ ό ερώτnμα εfναι το εξnς: ποα ε fνα τα στοιχεfα. στο πλαfσ0 μ~ας προφορικnς μουσι κ nς πράξnς. όπως αυτn του γρnγοριανού μέλους. που προστfθενται με τnν επινόnσn τnς νευμαηκnς σnμεογραφfας: θα αρκεστώ στο παρόν πλαfσ0 στις εξnς επσnμάνσεις : σε αντfθεσn με ό.η ακολούθnσε στnν εξέλξn τnς σnμε0γραφfας. οι νευμαηκές σnμειογραφfες απευθύνοντα. όπως κα στn βυζαντινn μουσικn. στο υποκεfμενο τnς εκτέλεσnς κα όχ σε κάπο0 αντικεψεν ι κό έργο. δnλαδιl στον "τεχνfτn " και όχ στο "τέχνnμα ". Αυτός ποτέ δεν ξεκινά από μnδενικn β ά σn. αλλά από μ0 προnγούμενn εμπεφfα του υλκού. n μάλλον. του τρόπου χεφ0μού του. 0 τρόπο~ αυτοf παράγουν μουσικά αποτελέσματα που υπακούου ν σε άλλους κανόνες ταυτοποfnσnς απ ό αυτούς του εξαντ<ειμενκοποnμένου μουσικού υλικού: με απλά λόγ0. ο ψάλτnς που τραγουδά "ρ ε λα ντο -λα λα " κάνε~ το fδ 0 με αυτόν που τραγουδά "ντο - ρε ρε -λα - σ λα ντο -λα ντο -λα λα σολ " σε δ0φορεηκό κεf μενο. 34 Ι'. ]I TEMPUS ADVENTUS /J t."j.. r,..,.. J,;. /... ' r - ;.ι,.,.. "' ~~~!F;ftΠ~ ~ = 5~:;: ι ;~; sιιpe r Ch c-r~ - biιn,.. ap-pa- re,r...ι co- ram ~~~. : ~ ::::/. ~.. ~~t-, t;) Ephra- ι η, ;. / / Beniam ιn, J J = :ν :2. ~ Ps. enaπant glo-ri- am De- ί : et DOMINICA IV 35 : ι J ό- p e- ra manu- um c :.:~~>--=:~ ~-~-:+ljf------~ e-ιιlς annuηt i - at fiπna m e n - tιιm. ιr: Canι us ad lecιioιιes apιi pro diebus 9 eι 20 decembris : Die 9 decembris ΙΝ. Ne ιimea s, Zacharia, 568. Die 20 decembris ΟΙ~. eι CO. e dom. IV Adventus, 36. Dominica q uarta Adventus r / rι;..jl,..!= J jτ- /" j r r,/ ι;:.,jv.; /" Is. 45, 8 ; Ps. ιs ~BCKS ΙΝ. Ι c~;e ~-~-" ~ r-: b. it J -- ' ~ r 8 '-il 8 R 2 J Jf JΛ."" ιι...jv',υ,~./> _ / su-,yer, et nu- ~es p l u-~ ι:;:,ο~-r{ι- t~ cae- i d~~l iι-.: ;,,.~::: /"' ' t:rrr,, r.,9. '8 ; ~,~j. : = t==j :nt. tr/.. - & - ι. ~ Ρ _..ιt;." Ι,Λ ~;-,/'""' >»>Ν>- " ωc <oc- rn, ct gctm> "" iί,_~,.. b: ~ ~ : ;it~.. -.: Ι'ιι :... Sa l-va~ tό-.; rem. Τ. Ρ. Alle-lύ- ίa, alle- lύ- ia. ΠΡΟΦΟΡ ΙΚ ΟΤ Η Τ ΕΣ 6Ι

5 Στο παράδεγμά μας. n νευματιι<n σnμεογραφία δείχνε τnν "δωριι<t " ανάβασn από το ρε στο λα με τnν παρέι<ι<λω n στο σι ύφεσn. τnν παραμονn στnν "repercussa" λ α ( στn συ νέχε~α. με το γέμισμα τ n ς μιιφnς '3 nς λα - σι -ντο. όπως μαρτυρεί n χρισn το υ ν εύ μ ατος quilisma π άνω στn συλλαβn "de-[su-per]" κλπ.). Παράλλnλα. n ενότnτα των χεφωμών αντκαθρεφτ ίζ ετ αι στnν ενότnτα τnς μελωδικnς κίνnσnς. μέσα από τn χρnσn όχι μεμονωμέ νων σnμαδών. αλλά ομάδων σnμαδών. που στn σnμεογραφία αυτn ονομάζοντ αι "Jigaturae". Έπειτα από τn φάσn αυτn. ξεκνά n δ~ολlσθnσn του κ έ ντρου βάρους από το υποκείμενο στο μουσκό υλκό. που θα καταλriξει στο μουσικό έ ργο με μια " αντ<εψενκn" σnμεογραφία που εππρέπε τnν ανακτnσψότnτα του καινούργου έ ργου. nδn από τις πρώτες μεγ ά λες πολυφωνκές μορφές του 2 ου <0 του '3ου αιώνα.. '... ~ -::ι ηιοι~s ttιtr ~~rn- J"-."'ι ttnmitιι tri &lim-ι ΠΡΟΦΟΡ Ι ΚΟΤΗΤΕΣ ',..-. ο Cι 2. Στον l '30 α~ώνα n δ ~ αφορά ανάμεσα σε μια αισθnτικn του προφορ<0ύ ι<αι δ0δκαστι<0ύ. από τn μια. του γραπτού κα δομnμένου. μουσικού έργου. από τnν άλλn. εκφράστnκε από τα δύο κυρίαρχα μουσκά είδn : το conductus ιω το motetus. Αντfθετα από ότι θα μας έκανε να πωτέψουμε μω γραμμκn αντfλnψn τnς ιστορίας. n μουσι κn που αποτελεfτο εξ ολοκλriρου από νέο υλκό - το conductus - συνδέεται με τnν προφορκότn τα n μουσκn που στnρζόταν εν μέρει σε προϋπάρχον υλικό - το motetus - συνδέεται με τnν εγ γραμματοσύνn. Για μια ιωταπλn κτικn ανάλυσn του φαινομένου αυτού παραπέμπω στο άρθρο του Fritz Reckow: "Processus und stγuctura: Uber Gattungstadition u nd Formνerstand nis i m Mittelalter". Εδώ θα επισnμάνω μόνον τα εξnς: n παρτπούρα πα ρείχε τον χώρο για τnν κατασκευ n δ~αδοχικά τnς μορφnς του μοτέτου. με τnν έννοια ότι παρείχε στον μουσικό τn δυ νατότnτα θεώρnσnς του μουσι -

6 κού χρόνου ως χώρο πραγματοποf nσnς όλων των αναγιωfων χεφσμών γtα τn δαδκασfα τnς σύνθεσnς. Τ nν ιωτασκευn καθόρζε n δαδο χκότnτα. τnν οποία με τn σεφά τnς επέβαλε n ύπαρξn του προϋπάρχοντος υλκού. ιωθ στώντας έτσ τnν παρητούρα conditio sine qua non τnς σύνθεσnς. ' Αντfθετα. στnν περ fπτωσn του conductus. ο μουσ κό ς nταν ελεύθερος από το συνυπολογ0μό εν ός προϋπάρχοντος υλ κού κα από τους προ ιω θορ σμ ούς μας προσυνθεηκnς φάσnς τnς σύνθεσnς. κω n δ0δκασ fα τ nς καταγραφnς ταυηζόταν με τnν fδα τn δαδκασfα τnς σύνθεσnς. Ιστορκά. το conductus αφορά μόνον τnν περίοδο έως το τέλος τnς Ars antiqua αντfθετα. το μοτέτο συνέχσε. με δαφορετκές μορφές. να υ πά ρχε έως τον 2 Οό ωώνα. Πολύ περσσότερο. καθόρσε τnν παράδοσn τnς έντεχνnς μ ουσκnς στn Δύσn. αναββάζοντας τnν παρτπούρα καt τnν εγγραμματοσύνn γενκότερα σε συνθnκn τnς δυνατότnτας γα ό.η n Δύσn εννοεf έντεχνn μουσκn. 3. Από το δεύτερο μσό του 3ου έως το πρώτο μ0ό το υ 4ου ωώνα. δnλαδrl περfπου 00 χρόνtα. 0 επκρατούσες προσεγγfσες στn Λογκn ΚΟΙ τn Γλώσ σα nταν. πρώτον. αυτn που σnμερα ονομάζεταt " λογκn των όρων " ( terminist). <0. δεύτερον. αυτn τn ς grammatica speculativa. δnλαδrl n γραμμαηκn θεωρ fα που εκπροσωπούνταν από τους λεγόμενους modistae. Βασκn γα τους πρώτους nταν n έννοα τnς suppositio. ο τρόπος δnλαδrl με τον οποfο σnματοδοτεί κάθε φορά μα λέξn. ανάλογα με τnν πρότασn στnν οποf α βρf σκετω. Από τnν άλλn. 0 modistae. ξεκνώντας. όπως καt ο Noam Chomsky στον 2 Οό ωώνα. από τnν εμπεφκά επαλnθεύσψn παρατn ρnσn του Αρ0τοτέλn. όη 0 δάφορο λαοf έχουν γ0 τnν fδta έννοα δαφορετκn λέξn ("σκύλος". "dog". 'Ήund ". "chien" κ.ο. ι<.). υπέθεσαν πως n πραγμαηκότn τα. που εfνω κονn γtα ό λους ( modi essendi). γfνετα ιωτανοnτn από όλους κατά παρόμο 0 τρόπο ( modi intelligendi) γα τnν έκφρασn αυτnς τnς κονnς πραγμαηκότnτας. 0 δάφορο λαοf χρnσψοποούν δαφορεηκά γλωσσκά συστnματα σnμεfων. που όμως σnμαίνουν κατά τον ίδ0 τρόπο ( modi significandi). Γα να το πούμε με τσομσκανούς όρους. 0 τελευταίο αποτελούν τn βαθά δομn τnς γλώσσας. n οποία. παρά ης επφανεακές δαφορές των επψέρους γλωσσών. είναt κονές καt πανανθρώπνες. Στο κείμενο του de Muris. το οποίο χρονολογείτα στο 39 n το 32. απουσάζε παντελώς ο όρος "suppositio". όρος κλεδί τnς " λογκnς των όρων " αντίθετα. σε κάπο0 σnμείο. πέρα από μα αναφορά σε "modus cognoscendi" 4 αναφέρετα συγκεκρψένα σε "modi significandi" ( ΙΙ 9. 5). Το γλωσσο-θεωρnηκό υπόβαθρο του de Muris δεν έχε περάσε ασχολfαστο από τn μουσκολογία και γενκότερα. από τους σύγχρονους μελετnτές. Ας ξεκνnσουμε καταρρfπτοντας κάη που θεωρούμε σαφn παρανόnσn : το 997. στο άρθρο του με τίτλο "Du symbole au signe: Remarques sur a parente entre Ars noνa et nominalisme". ο Anheim υποστnρξε ότ στnν πραγματεία του γα τn σnμεογραφία. ο de Muris αναδεκνύε μ~α σύλλnψn του σnμείου με σαφn νομ ναλ0ηκά χαρακτnρ0ηκά. δnλαδrl παρόμοα με αυτnν του Γ ουλέλμου του Ocl<ham. Η ανάλυσn του Anheim είναt επ δερμκn κα φανερώνε άγνοα τnς σύγχρονnς συζnτnσnς γύρω από τn γλώσσα. Ο Anheim τοποθετεi' τnν υποηθέμενn συγγένεα μεταξύ του de Muris καt του Ockham στnν αυθαφεσfα του ' ΠΡΟΦΟΡ ΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ b 3

7 σnμεfου ( έννοα σnμερα γνωστn από τn σnμεολογfα του Ferdinand de Saussure) και στnν αποψίλωσn του σnμεfου από κάθε συμβολκό περεχόμενο. κfνnσn που υποτfθεται όη εγιωταλεfπε τnν 'Όυγουστfνεα" θέασn του κόσμου <0 αφnνε πfσω του γυμνn τnν αναφορκn λεηουργfα του σnμεfου. Η αναφορά στn αυθαφεσfα του σnμεfου ( "secundum placitum"). όπως θα δούμε παρακάτω. κατά κανένα τρόπο δεν συνδέεται μόνον με το νομναλισμό του Ockham αλλά και n δεύτερn δωπfστωσn ελέγχεται ως ανακρβnς. μως και μια ανάγνωσn του κεφαλαfου του de Muris. το οποfο αναφέρεται στnν προνομωκn θέσn του αριθμού "τρfα ". εfναι αρκετn να μας πεfσε. όη ο συγγραφέας του κνεfται ακόμn στον συμβολκό κόσμο των antiqui. Αυτό που ο Anheim εκλαμβάνε ως " άδεασμα" του συμβολκού περιεχομένου του σnμεfου ( "[...] signe deleste de son poids symbolique [...]) ". αποτέλεσμα τnς καθαρnς αναφορκnς του δότnτας. δεν εfνα παρά n μοδισηκn επ~ταγn τnς ομολογf ας ανάμεσα στα τρf α επfπεδα : τnς πραγμαηκότnτας. τnς κατανόnσnς. κα τnς γλώσσα ς: modi essendi - modi cognoscendi - modi significandi Η σnμασfα τnς ομολογfας γλώσσας και πραγμαηκότnτας εκφράζετα ρnτά από τον de Muris: "[...] sicut contingit eχ ore proferre. sic possibile est notare [...]) ( ΙΙ 8. 4). Στn ν παρανόnσn αυτnς τnς ομολογfας οφε'λετα κα μια άλλn αστοχfα του Anheim. σχεηκά με το απόσπασμα όπου ο de Muris αναφέρεται στn σχέσn των φθογγοσnμων με τn μουσικn πραγμαηκότnτα: 'Έst auteιη significatio id. quod perficitur et imperficitur. non figura " ( ΙΙ 9. l 5). Εδώ ο Anheim Βλέπει και πάλ μια σnμανηκn όψn τnς υποηθέμενnς συμβολκnς αποψίλωσnς του σnμεfου και τnς καινοφανούς επικράτnσnς τnς αναφορκnς του λεπουργfας αντfθετα. το συγκεκρψένο χωρfο. αποτελεf εμβλnμαηκό τεκμnριο τnς προσχώρnσnς του de Muris στn μοδσηκn θεωρfα μάλιστα. στnν επόμενn πρότασn. ο de Muris κάνε~ τn σύγκρσn με το λόγο. όπου ρnτώς αναφέρεται σε "modi significandi'': Unde sicut νοχ ad vocem grammatice non dependet neque causat constructionem. sed modorum significandi rerum proportio. sic figurae ad figu ram nulla est proportio musicalis. sed ex proportione rerum musicalium perfectioneque et imperfectione earundem causatur consonantia musicalis ( ibidem). Η σύγ<ρσn λειτουργεf. δ~όη τα δύο συστnματα. τnς γλώσσας και τnς μουσικnς. εfναι πλrlρως αντστοχfσψα: res και res musicalis στο επfπεδο τnς πραγμαηκότnτας ( modi essendi) κονότnτα στο επfπεδο τnς κατανόnσnς ( modi cognoscendi n intelligendi) σε αυτό τnς έ κφρασnς n απόδοσnς του νοnματος. δnλαδrl τnς νοχ και τnς νοχ grammaticae στnν στον προφορκό λόγο και τn μουσκn. των litera και τnς figura στον γραπτό λόγο κα τn μουσκn σnμεογραφfα ( modi significandi). Αξfζε πάντως να αναφέρουμε στο σnμεfο αυτό. όη αντfστοχες θέσες με τnν ομολογfα μεταξύ res και significatio βρfσκουμε και σε παλαιότερα κεfμενα.'ετσ. δ~αβάζουμε στις προ - μοδισηκές Summulae logicales του Petrus Hispanus: "[...] quia adiec tiνatio et substant i νatio sunt modi rerum que significantur. et non significationis" ( VI. 2).5 Εfνα προφανές. όη. όπως συχνά συμβαfνε με ης μεσαιωνκές πρ αγματεfες. στο κεfμενο δ~αγιγνώσκουμε δ~αφορεηκά στρώματα επφροών : τον Αρστοτέλn κα ι τον Βοnθιο. τον Petrus Hispanus. αλλά και τnν πιο σύγχρονn με τον ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ 6 4

8 συγγραφέα θεωρία των modi significandi. Αξίζε να σnμεώσουμε. όη 0 δ0φορεηκές αυτές 0 προσεγγίσες πnγάζουν όλες από δlαφορεηκές αναγνώσες κεψένων ενός κα μόνον συγγραφέα: του Αρστοτέλn. Ο locus classicus γ0 τn συζnτnσn που μας απασχολεί εδώ είν0 το πρώτο κεφάλ00 του Περί ερμnνείας: "Όνομα μεν συν εση φωνn σnμανηκn κατά συνθnκnν άνευ χρόνου [...]" ( l 6a 9). Σε αυτό το "κατά συνθnκnν " στnρίζετ0 όλn n μετέπεπα σχολασηκn κα σχολασηκn παράδοσn. από τον Βοnθ0 έως τον de Saussure. Η "τσομσκανn " αντίλnψn των modistae. γlα τnν κονn "βαθά" δομn τnς γλώσσας σε όλους τους ανθρώπους χάρn στnν ομολογία πραγμαηκότnτας -τρόπου ιωτανόnσnς. αντίθετα με τn δ0φορεηκότnτα γλωσσών κ0 γραμμάτων. στnρίζετα στο ακόλουθο χωρίο: Ώσπερ ουδέ γράμματα πάσ τα αυτά. ουδέ φω ναf 0 αυταf ών μεν ταύτα σnμεfα πρώτων. ταυτά πάσ παθnματα τnς ψυχnς. κ0 ών ταύτα ομοώματα πράγματα nδn ταυτά ( l 6a 4-8. Επίσnς. στnν κονότnτα των " ομοωμάτων " που αναφέρετα στο ίδ0 απόσπασμα. στnρίχτnκε όλn n θεωρία του Ocklam περί "νοnηκnς γλώσσας " άλλn πραγμάτευσn. αλλά αυτό ανnκε σε μlα Ωστόσο. n μοδ0ηκn επίδρασn στον de Muris φαίνετα π0 βαθά. νομfζω. σε κάη άλλο. που είν0 πέρα από όσα αναφέρθnκαν. κα ταυτόχρονα τα περκλείε : πρόκεπα γlα τnν προσπάθεα ανάδεξnς τnς τέχνnς τnς σnμεογραφίας στnν μουσικn στο επίπεδο μlας αρστοτελκnς τέχνnς / επστnμnς ( ars/ scientia). Σε αυτό το εγχείρnμα είν0 αφ ερωμένος ο "Πρόλογος" τnς Notitia. Στnρζόμενος στα Μετά τα φυσικό του Αρστοτέλn δnλώνε όη n τέχνn ( κ0 n επστnμn) ασχολείτα με τα καθόλου. n δε πράξn με τα καθέκαστα. κ0. προαναγγέλλοντας τα δύο μέρn τnς πραγματε ίας. όη κάθε τέχνn έχε δύο μέρn: το θεωρnτκό κ0 το πρακηκό. Στο πρώτο. καταγίνετ0 με το φανόμενο του nχου. το οποίο. σύμφωνα με τnν αντίλnψn τnς μουσκnς ως scientia media. προσεγγίζετ0 τόσο αρθμnηκά όσο κ0 φυσκά. 6 Στο δεύτερο μέρος. καταπάνετ0 με " εκείνο το κομμάη τnς μουσκnς. που είν0 μετρnσψο [mensurabiis]" ( ΙΙ. 2). Ο de Muris αναφέρετ0 γενκά στnν πολυφωνία. κ0 όλο το υπόλοπο πρακηκό μέρος είνα αφερωμένο στο ρυθμό κ0 τnν καταγραφn του. ταυτfζοντας έτσ τn μουσκn σnμεογραφfα με τα προβλnματα καταγραφnς των δlαφορεηκών ρυθμών. Κατ ' αυτόν τον τ ρόπο. n σnμε0γραφία αναβαθμίζετ0 ως αντκείμενο μελέτnς τnς μουσκnς πραγμαηκότnτας. κα εντάσσετ0 στο πρακηκό μέρος τnς μουσκnς τέχνnς. Ήρθε λοπόν n ώρα να απαντnσουμε στο ερώτnμα γlα τn θέσn του de Muris στnν 0τορία τnς μουσκnς: n εlκόνα που αποιωμίζε~ γα τον de Muris κάποιος. διαβάζοντας μα 0τορία τnς μουσκnς. είν0 αυτn του πρωτοπόρου θεωρnηιωύ. ο οποίος σnματοδοτεί το πέρασμα στn μουσκn τnς Ars noνa. Το μοντέλο αυτό είν0 τόσο σχυρό - κ0 τόσn είνα n σnμασία κα n επίδρασn του de Muris 7 - που προκαλεί αμnχανία n προσnλωσn του τελευταίου στnν " ερότnτα" του αρθμού '"3 " - κάη που στορ0γραφκά συνδέουμε με τnν Ars antiqua - στον οποίο είν0 αφερωμένο το 2 ο κεφάλ00 του πρακηκού μέρους τnς πραγματείας ( 'Όe numeri ternari perf ectione"). Τ ακρβώς συμβαίνε~: Είν0 τελ κά ο de Muris ο επαναστάτnς που ε0άγε τnν Ars noνa κ0 εάν ναι τότε πώς εξnγείτ0 n nροφορικοτητεσ 6 5

9 π ροσκ όλλ n σn του στn ν "τελει ότ n τ α" του αριθμού '"3": Μnπως n προσκόλλnσn α υ τ n δεν ε fν αι π α ρά υποταγn στnν αντ ι'λn ψn για τnν μουσικn. που κυριαρχούσε στ ο π αρ ι σινό πα νε π ισ τnμιο. για το οποfο πρ ο όριζε το εγχ εφfδιό του : Όπως και να έχει το π ρ άγ μα σχ ετικά με τ α κίνnτρα του de Muris. το ενδ ια φέρον αντιστοιχίας τnς σnμει ο γραφ ία ς με τn μουσικn πραγματικότnτα. δεν εfνω α σ ύμβατο με α υ τι τnν πλειοδότnσn - στο συμβο λι κ ό επ ίπεδο - του αριθμού '"3 " έναντ ι του αρ ι θμού "2". Το θεωρnτικό σnμείο. όπου φ α ίνετ αι ότι ο de Muris δαφοροποεfται από τους anti ui. το αντιλαμβανόμαστε μέσα από τ n ν ιφτικn που του α σκεί ο μεγαλύτερος εχθρός το υ : ο συντnρnτιι< ό ς θεωρnτικός Jacques de l.iege στο περ ίφnμο εγκυκλοπαδκό έργο του Speculuιn ιnusicae. Σχολιάζοντας τον ορσμό του φθογγ ό σnμου από τον de Muris ( "Notιιla musicalis est figura quadrilateι a soni numerati tempore mensurati significatiνa ad placitum" ~. ο Ιάκωβος αναφέρει: "Qod autem di citur ad placitum sigificatiνa νerιιm est ante impositionem et in ipsa impositione. non post" ( CS ΙΙ. 4 Ο 5 a). Με απλά λόγα. n σnμασία μ~ας λέξnς εfνα δοσμένn άπαξ και δια παντός είναι αδύνατον. χρnσψο π οώντας τnν fδα λέξn (το fδ0 signum). να αναφερθούμε σε κάτι άλλο. μεταγενέστερο τnς απόδοσnς τnς αρχκriς σnμασfας στn λέξn ( impositio). Αυτό λέει ο Ιάκωβος. και αυτό αιφιβώς αρνούνται ρnτά 0 modistae. επιιωλούμενο μια πρώτn θεώρnσn του νοriματος ως χρnσn. αιώνες πρν τον Wittgenstein ri με τα λόγι α του Roger Bacon. του κυρότερου. ίσως. εκπροσώπου τnς grammatica speculativa: "Nos tota die imponimus nomina et non adνertimus quando et quomodo" ( De signis). Αυτri n συνεχζόμενn ικανότnτα τnς λέξnς ( ι τnς νότας) να αναφέρεται. post in?p o s itioπem. αποτελεί τn δικαιολογnτικri Βάσn του εγχεφriματος του de Muris γ~α τn διεύρυνσn των δυνατοτriτων του σnμειογραφικού συστriματος έτσ ώστε να συμπερλάβε τους δf σnμους ρυθμούς. δfχως κατ' αρχriν να τfθεται εν αμφιβάλω n συμβολκn πρωτοκαθεδρfα του τρfσnμου ρυθμού. με όλες τις θεολογικές συνδnλώσες τn ς. Σ υ νεπώς. ο de Muris. πέρα από τnν αντίθεσn " επαναστάτnς / συντnρnτικός". εfναι απλά ένας επστriμονας που θεωρεf καθnιων του να περιγράψει μια πραγματικότnτα που εfνα μεν νέα αλλά βρf σκεται πριν και έξω από αυτόν. συνδεόμενος ομαλά με το παρελθόν. συμπλnρώνοντάς το. κατά το 0κεfο θεολογικό σχriμα. σύμφωνα με το οποίο. n Καινn Διαθnκn δεν " καταλύει " τnν Παλαιά. αλλά τnν συμπλnρώνε. Συμπερασματικά: n σnμε0γραφfα επνοriθnκε στn Δύσn για λόγους που εfχαν να κάνουν με τn διάσωσn. επιμέλεια και επιβολn ενός ρεπερτορfου με στόχο τnν ενοποf nσn τnς λατρε f ας στο πλαίσιο μιας εναfας ρύθμσnς που αφορούσε το σύνολο τnς Αγ ίας Ρωμανκriς Αυτ ο κρατορfας- υπό αυτri τπν άποψn. πρόκειται για ένα κατά Βάσn πολιτικ ό εγχείρnμα. Η μετατόπσn προς τnν αναγκαιότnτα κονοποfnσnς του νέου έναντι τnς ιωταγραφriς του παλαιού υλικού συνέβn παράλλnλα με τnν μετατόπισn από το μουσικό υποκείμενο στο μουσικό υλικό. με αποτέλεσμα μια πιο εξαντικειμενικευμένn μορφri μουσκriς που χρnσιμοποούσε τις δυνατότnτες τnς νέας τετράγωνnς σnμε0γραφfας ως συνθriκn τnς δυνατότnτάς τnς να υπάρξει. Στο πλαίόιο τnς νέας αυτriς σnμεογραφίας. n δυνατότnτα καταγραφnς μόνον τρισriμων ρυθμών τnν τοποθετεί στn μέσn μεταξύ συμβολκriς αξfας τnς fδας τnς σnμεογραφfας και απλώς ιωταγραφriς τnς ( μουσκriς } πραγματικότnτας. Με τις συνθέσεις τnς Ars nova έχουμε για πρώτn φορά τnν ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ ο Ό

10 ολοκλrlρωσn τnς κνnσnς γ~α πλιiρn καταγ ραφn τnς μουσικnς πραγματικ ότnτας. με τnν συμπλιlρωσn τnς δυνατό τnτας ιωταγρ αφ nς των δισnμων ρυθμών. Tn θεωρnτικn θεμελiωσn για αυτό τnν προσ φέρε ι ο Johannes de Muris. πάνω στn βάσn που του προσφέρει n σύγχρονn grann-ιatica speculatiνa. n πρώτn θεωρiα για τn γλώσσα που φιλοδοξε{ να σταθε στο ύψος μιας ολοκλnρωμένnς αριστοτελικnς επιστnμnς. 35. Βλ. ( 979) Graduale triplex. Sable sur Sarthe: Abbaye Saint-Pierre de Solesnes : 34 - Βλ. σχετικό α πόσπασμα του Αγίδου του Μο υρίνο: "Pri mo accipe tenorem alicujus antipho ne νel responsorii νel alterius cantus de antiphonario [...] et tunc recipe tenorem. et ordinabis et colorabis secundum quod inferius patebit de modo peγfecto νel imperfecto" ( Aegid ius de Murino. Tractatus cantus mensιιrabilis. στο : Scrip torum de musica medii aevi nova series a Gerbertina altera. 4 τόμοι, επιμ. Edmond de Coussemake ι- ( Paris: Durand : repι-int ed.. Hildesheim: Ol ms. 963): 3). Βλ. Αριστοτέλους. Περί ερμn ν εία ς. l 6a 6-7: "[...] ταυτά πάσ ι π αθιματα τnς ψυχnς [...)" πρβλ. Βοnθίου. Commentarium in librum Aristotelis Peri heπηeneias Ι 38: "[...]Sed intellectus et res eadem apud omnes quamlibet diuersissimas gentes inuenies" ( βλ. / indiνidual. utoron to.ca / pl<i ng / resources/boethius/ Peri hermeneias.co mm_ maior.txt). "[...] quod unum modum retinent cognoscendi. nec in hiis scientia νariatur ". Notitia Μ Π. l. 5. Το μοδιστικό θέμα εδώ είναι όη από τn στιγμn που δεν αλλάζε n πραγματικότnτα. δn λαδn το "είδος" [species] από "tempus maior" σε "tempus minor". δεν αλλάζε ι <0 ο τρόπος καταν όnσnς [modus cognoscendi]. άρα δεν αλλάζε και n επιστnμονκn σύλλnψn των φανομένων αυτών [scientia]. 5 Πρό ι<ειται για μι α κλασκn auctoritas - γραμμέ νn στο πρώτο μισό του 3ου αιώνα - δίπλα στο Όργανον του Αριστοτέλn, τα σχόλια του Βοnθιου. και τις Sententiae του Petrus Lombardus ( περ. 50). 6 Βλ. Max Haas ( 982). 7 0 Lawrence Gushee ( 2 00 l ) γράφει ότ ο de Muι-is είν αι. μαζί με τον Βοnθ0 και τον Gui do. n βασικn auctoritas για τn μεσαιωνικn θεωρία τnς μουσικrς ( "Muris, Johannes de ". στο Τ/-ιe New Grove Oictionaιy of Music and Musicians, 7 ος τ όμος. John Tyrrell ( επιμ. ), New Υοι Ι<: OxfoΓd Uniνersity Press: 42 ). ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕ Σ ο 7

11 Βιβλιογροφίο Anheim. Etienne ( 997 ) "Du symbo!e au signe: remarques sur!a parente entre Αι-s πova et nominalisme". Medievales 32 : 9-9. Cu!in. Olivier ( 2006) L'image musique. Paris : Fayard. Haas. Max ( 982) "Studien zur mitte!a!terlichen Musik!ehre Ι: Eine ϋb ersicht ίiber die Musik!ehre im Kontext der Phi!osophie des 3. und frίihen 4. Jahrhunderts". Al<tuelle Fι-ageπ deι- musil<bezogeπeπ Mittelalteι-foι-schιιπg. Forum Musico!ogicum ΙΙΙ. Winterthur: Amadeus Luhmann. Niklas ( 200) Aufsatze uπd Redeπ. Stuttgart: Phillipp Reclam jun. Michels. Ulrich ( 9 7 Ο) Oie Musil<traktate des Johaπ πes des Muι-is. Wiesbaden: Fritz Steiner. Petrus Hispanus ( 2 Ο Ο 4 ) Summulae logicales. στο Augusto Ponzio ( επιμ.) Pietι-o Ispaπo : Tι-attato di logica. Milano: Bompiani. Reckow. Fritz ( 986) "Processus und structura: ϋber Gattungstadition und Formverstandnis im Mittelalter". Musiktheoι-ie : Π ΡΟΦΟ ΡΙ ΚΟΤΗΤΕΣ 'Q ο\_./