Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Наманган муҳандислик педагогика институти. Зироат мухандислиги кафедраси
|
|
- Ζεύς Κολιάτσος
- 6 χρόνια πριν
- Προβολές:
Transcript
1 Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Наманган муҳандислик педагогика институти Зироат мухандислиги кафедраси Қабулов М.Э., Темиров С.У. (МАЪРУЗАЛАР МАТНИ) Наманган 2006
2 Қабулов М.Э.Темиров С.У. Конструкциялаш асослари. Маърузалар матни. Наманган Маъруза матни Касб таълими (Агроинженерия) ва Агроинженерия йўналишдаги талабалар учун мўлжалланган. Тузувчи: Машинасозлик технологияси кафедраси катта ўқитувчиси Қабулов М.Э.. ва Агроинженерия кафедраси катта ўқитувчиси Темиров С.У. Такризчилар: т.ф.н.,х.к.доц. Омиров А.Й. т.ф.н.худойбердиев Т. Ушбу маърузалар матни Наманган мухандислик педагогика институти илмий методик кенгашида кўриб чиқиб мухокама қилинган ва ўқув жараёнида фойдаланишга тавсия этилган (Баён 2006). 2
3 1-Маъруза. Кириш. Машиналарни конструкциялаш асослари Режа: 1. Кириш. Машиналарни лойиҳалаш асослари. 2. Машиналарни лойиҳалашда техникталаблар. Техник топшириқ. 3. Эскиз. Техник лойиҳа. Конструктор вазифаси. 1. Кириш. Машиналарни лойиҳалаш асослари. Хозир Республикамизда тракторсозлик ва қишлоқ хўжалиги машинасозлиги заводлари, ихтисослаштирилган конструкторлик бюролари ва жуда кўп илмий тадқиқот институтлари янги машина ва механизмларни яратиш борасида унумли фаолият кўрсатиб келмоқдалар. Технологик машиналарни ишлаб чиқаришни комплекс механизациялаш учун Республикамизнинг турли худудларидаги табиий иқлим шароитларини хисобга олувчи илмий асосланган машиналар тизими яратилган, тракторлар ва машиналар ҳар беш йилликка тузиладииган машиналар тизими асосида яратилади. Қишлоқ хўжалигида деярли барча ишлар, жумладан, ер хайдаш, текислаш, тупроқни экин экишга тайёрлаш, ўғитлаш, парваришлаш, хосилни йиғиш механизациялаштирилди. Чунончи дехқончиликда индустриал технологияни жорий этиш учун серунум техникалар туркуми яратилмоқда; кучли, тезкор тракторлар, кенг қамровли ва тезкор машина қуроллар унификация килинмокда ва универсаллаштирилмоқда, сифати ва пухталиги оширилмокда. Технологик машиналарни металл сиғимини камайтириш, эксплуатацоин кўрсаткичларни яхшилаш ишлари олиб борилмокда; гидравлик ва электр юритмалар, автоматик бошқариш воситалари ишлаб чиқаришга жорий этилмокда. Айниқса, ер ишлашда бир ўтишда бир неча жараёнларни бажарувчи машиналар комплекси яратиш ишлари давом эттирилмокда. Лойиҳалаш таклиф этилган булажак объектнинг лойиҳасини, янги прототипини, тимсолини яратиш жараёнидан иборат. Лойиҳалаш жараёнида тизимлар ва уларни ташқил этувчи элементларни структураси ҳамда ишлашга оид маълу-мотлар, жумладан, улар келтирадиган фойда, ишлатишга сарфланадиган ҳаражатлар, уларни меҳнат унумдорлиги, пухталиги, чидамлилиги ва бошқа маълумотлар берилади. Технологик машиналарни вазифаси, энергетика манбаига уланиш усули: ишлов бериладиган объектга нисбатан классификацияланади. Технологик машиналар вазифасига кўра; тракторлар ерга ишлов бериш, экинларни экиш, парвариш қилиш, хосилни йиғиштириш машиналари; трактор ва ўзи юрар шассига бирлаштириш усулига қараб, тиркалма, урнатма, ярим урнатма, ўзиюрар машиналар; ишлов бериладиган объектга нисбатан вазиятга қараб мобиль (далада ҳаракатланувчи) ва стационар (бир жойда кузгалмас) машиналар турларига бўлинади. Бир ёки бир нечта ишни бир вақтни ўзида бажаришга мўлжалланган иш машиналари билан энергия манбаини йиғиндиси қишлоқ хўжалик агрегати 3
4 дейилади. Мобиль агрегат энергия манбаи трактор (ўзи юрар шоссе) ва машина қуролдан тузилади. Бу машина тракторли агрегат -деб аталади. Машиналар комплекси - дейилганда саноатнинг барча тармоқларида маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича режалашти-рилган барча жараёнларни йил давомида мақбул агротехника муддатларида кам меҳнат ва маблағ сарфлаб бажара оладиган қишлоқ хўжалик машиналари йиғиндисига тушунилади. Қишлоқ хўжалиги машиналари тизими - деганда Республикамизнинг барча табиий иқлим зоналарида турли ишлаб чиқариш жараёнларини бажариш учун тўпламлар тўзишга имкон берадиган, турли ишларни бажарувчи маши-наларни рационал туркумига тушунилади. Агротехник, табиий, тупроқ иқлим, технологик ва бошқа омилларга кўра қуйидаги машиналар тизими мавжуд: -қишлоқ хўжалигини айрим тармоқлари тармоқ машиналари тизими; -айрим қишлоқ хўжалиги экинлари (пахта, маккажўхори, картошка ва бошқалар) етиштириш машиналари тизими; -мазкур иқлим худудидаги ишлаб чиқариш жараён-ларини комплекс механизациялаштириш учун худуд машиналари тизими; -мазкур худуд учун ўзига хос бўлмаган ёки турли худудларга тааллукли айрим қишлоқ хўжалиги корхоналари учун машиналар тизими; -махсус ишларни бажариш шамол ва сув эррозиясига қарши кўрашиш, адирлар ҳамда ортиқча нам ерларни ишлаш машиналари тизими. Янги машиналар халқ хўжалигининг талаблари асосида яратилади, янги машиналарни ва уларни иш органларини яратиш, синашда агротехника талаблари, шунингдек янги машинани яратишга оид техник топшириқ ва унинг қишлоқ хўжалик ишларини комплекс механизация-лаштиришга каратилган машиналар тизимидаги ўрни, асосий хужжат бўлади. 2. Технологик машиналарни лойиҳалашда техник талаблар. Техник топшириқ. Технологик машиналарларни лойиҳалашда техник талабларга машинанинг вазифаси, параметрлари, бажарила-диган ишлар тавсифи ва уни бажариш сифати; машина ишлатиладиган худуд, зона; ишга тайёрлик коэффициенти; машинанинг бошқарилувчанлиги, хизмат муддати ва умумий техник тавсифи киради. Экспулатацион талабларга; ишлов бериладиган экин, тупроқ тавсифи, иш шароитлари, ишни бажариш қулайлиги, иш вақтидан фойдаланиш коэффициенти, хизмат кўрсатувчи ходимлар сони киради. Иқтисодий талабларга машинанинг пухта ишлаши, унумдорлиги, ёнилғи сарфи, ишлов берилган маҳсулотни нобуд бўлиш даражаси киради. Ишлаб чиқариш талабларига машинанинг вазни, уни ишлаб чиқариш кулами, тайёрлашдаги меҳнат сарфи, уни таннархи киради. Техник топшириқда қуйидагилар кўрсатилади: 1) Янги машина билан алмаштириладиган эски машинани типи; 2) Янги машинани қандай мақсадда янгиланаёт-ганлиги, қандай ишлар ва зоналарда кулланиши, яқин келажак 10 йил ичида талаб этиладиган сони, 4
5 машинанинг автомат қурилмалари билан жиҳозланганлиги, юритма тури, ихчам ва шинамлиги, бошқаришга қулайлиги. 3) Подшипниклар, мойлаш усуллари, материаллар, йиғиш шартлари ва хавфсизлик техникаси. 4) Эксплуатацион афзалликлари (унумдорликни ошиши, меҳнатни енгиллатиши, маҳсулот сифатини ошиши). 5) Машинани ишлаб чиқариш ва ишлатишни иқтисодий самарадорлиги (Ф.И.К. ни ошиши, масса ва габаритларни, энергия, ёнилғи, материаллар сарфини камайиши, машиналар тайёрлашнинг иқтисодийлиги). 6) Социал ва эстетик талаблар, яъни ишлатиш хавфсизлиги, замон талабларини кониктирувчи конструктив шакллар, эстетик жихатдан базаси. Техник топшириқда юқоридагилардан ташқари, эскиз, техник ва ишчи лойиҳаларни бажариш, машинани тажриба нусхасини тайёрлаш муддатлари ҳам кўрсатилади. Завод тўғрисидаги талаб этиладиган маълумотларда машина аналогларни ишлаб чиқариш натижалари, деталларни тайёрлаш, узелларни йиғиш, жойлаш, жўнатиш усуллари; завод стандартлари, технологик ускуналар, ишлаб чиқариш майдонлари, ишчилар малакаси кўрсатилади. Техник топшириқ буюртмачининг талабларига, яъни машина лойиҳасини тўзиш, узлаштириш тўғрисидаги буютмасига мувофиқ тузилади. Техник таклиф машина лойиҳасини тўзишга оид конструкторлик таклифлари йиғиндисидан иборат. Таклифни тўзишда буюмни турли техник ва конструктив вариантлари аниқланади; вариантларни патентга лаёкатлилиги, ракобатбардошлилиги; хавфсизлик техникаси ва ишлаб чиқариш санитарияси талабларига мувофиқлиги текширилади; мақбул вариант танланади ва лойиҳалашнинг навбатдаги босқичларида бажариладиган ишлар тўқри белгиланади. Техник таклифга машинанинг умумий кўриниш чизмаси, техник таклифлар ведомости, хисоб тушунтирув ёзуви киради. Булар тасдиқланганидан кейин машинанинг эскиз (техник) лойиҳасини ишлаб чиқиш учун асос бўлади. 3. Эскиз, техник лойиҳа. Конструктор вазифаси. Эскиз лойиҳасини тўзишда қуйидаги ишлар бажарилади; турли вариантларни конструктив схемалари тузилади; машинани ишлаш принципини текшириш мақсадида, уни макет нусхаларини тайёрлаш ва синаш масалалари хал этилади; машинани тайёрлаш технологик жараёни ишлаб чиқилади; бошқа корхоналарда тайёрланиши лозим бўлган деталлар, материаллар ва қисмларга оид талаблар, навбатдаги бажариладиган ишлар руйхати тузилади. Эскиз лойиҳа техник лойиҳани ёки конструкторлик ишчи хужжатларини ишлаб чиқиш учун асос бўлади. Техник лойиҳа машинани тузилиши тўғрисида тулик тасаввур берувчи техник ечимлардан ва ишчи хужжатларни ишлаб чиқиш учун зарур бўладиган бошланғич маълумотлар йиғиндисидан иборат. Техник лойиҳани тўзиш жараёнида машинани оптимал варианти тажриба нусхаларини синаш натижаларига асосланиб танланади; технологик параметрлари аниқланади; муҳим деталлар мустахкамлик ва пухталикка хисобланади; машинани техник топшириқ талабларига мувофиқлиги, тайёрлашни қулайлиги ва мураккаблиги, бошқариш усуллари, уни ташиш ва ишлатиладиган 5
6 жойда монтаж қилиш ва ишлатиш қулайлиги, таъмирлашни мақсадга мувофиқлиги, сотиб олинадиган детал ва материаллар руйхати, деталлар ва узеллар чизмаси ва бошқалар тайёрланади. Конструкторнинг вазифаси халқ хўжалиги талабларига тўла жавоб берадиган, иқтисодий самарали, юқори техник иқтисодий ва эксплуатацион кўрсаткичларга эга бўлган машина яратишдир. Бош кўрсаткичларга юқори унумли, тежамлилик, мустахкамлик, ишончлилик, кичик масса, металл сарфини камлиги, ўлчамлар, қувват сарфи, таъмирлаш ишларини хажми ва нархи, хизмат кўрсатишни соддалиги ва хавфсиз-лиги, бошқаришни қулайликлари киради. Машиналар конструкциясини яратишда техник эстетика талабларини хисобга олиш зарур. Машинани ташқи кўриниши бежирим, чиройли бўлиши керак. Юқоридаги мезонларни аҳамияти машинанинг функ-ционал мўлжалланишига боғлиқдир. - машина генератор ва энергия кўринишини ўзгарти-рувчи машиналарда биринчи уринда сарфланаётган энергияни фойдали энергияга айлантирувчи Ф.И.К. катталиги туради; - машина қуролларда унумдорлик, ишлов бериш аниқлиги, автоматлаштирилганлик даражаси; - металл кесиш дастгохларида иш унумдорлиги, ишлов бериш аниқлиги, бажариладиган жараёнлар диапазони; - приборсозликда сезгирлик, аниқлик, кўрсаткичлар доимийлиги (стабильность); - транспорт техникасида, асосан самолёт ва ракета созликда-конструкцияни енгиллиги, двигатель Ф.И.К. юқорилиги (бортдаги ёнилғи запасини камлигига боғлиқ холда). Машинасозликда иқтисод муҳим аҳамиятга эга бўлиб, конструктор машинани лойиҳалашда уни рентабеллиги ва уни бутун иши давомида иқтисодий эффективлигини оширишга ҳаракат қилиш керак. 2-маъруза. Лойиҳалаш принциплари Режа: 1. Лойиҳалаш вазифаси. 2. Машиналарни иқтисодий кўрсаткичлари. 3. Узоқ муддатлилик. Хизмат муддати. 4. Узоқ муддатлилик ва пухталикни ошириш йўллар 1. Лойиҳалаш вазифаси Конструкторнинг вазифаси халқ хўжалиги талабларига тўла жавоб берадиган, иқтисодий самарали, юқори техник иқтисодий ва эксплуатацион кўрсаткичларга эга бўлган машина яратишдир. Бош кўрсаткичларга юқори унумли, тежамлилик, мустахкамлик, ишончлилик, кичик масса, металл сарфини камлиги, ўлчамлар, қувват сарфи, таъмирлаш 6
7 ишларини хажми ва нархи, хизмат кўрсатишни соддалиги ва хавфсизлиги, бошқаришни қулайликлари киради. Машиналар конструкциясини яратишда техник эстетика талабларини хисобга олиш зарур. Машинани ташқи кўриниши бежирим, чиройли бўлиши керак. Юқоридаги мезонларни аҳамияти машинанинг функционал мўлжалланишига боғлиқдир. -машина генератор ва энергия кўринишини ўзгартирувчи машиналарда биринчи уринда сарфланаётган энергияни фойдали энергияга айлантирувчи Ф.И.К. катталиги туради; -машина қуролларда унумдорлик, ишлов бериш аниқлиги, автоматлаштирилганлик даражаси; -металл кесиш дастгохларида иш унумдорлиги, ишлов бериш аниқлиги, бажариладиган жараёнлар диапазони; -приборсозликда сезгирлик, аниқлик, кўрсаткичлар доимийлиги (стабильность); -транспорт техникасида, асосан самолёт ва ракетасозликда конструкцияни енгиллиги, двигатель Ф.И.К. юқорилиги (бортдаги ёнилғи запасини камлигига боғлиқ холда). Машинасозликда иқтисод муҳим аҳамиятга эга бўлиб, конструктор машинани лойиҳалашда уни рентабеллиги ва уни бутун иши давомида иқтисодий эффективлигини оширишга ҳаракат қилиш керак. 2. Машиналарни иқтисодий кўрсаткичлари. Иқтисодий самарадорлик кенг миқёсдаги технологиялар комплекси, ишлаб чиқариш ташқилий ва фойдаланиш мезонларига боғлиқ. Кўпчилик конструкторлар машиналарни конструкциялаш иқтисодийлиги деганда машинани таннархини камайтиришни тушунадилар ва мураккаб, қимматли ечимлардан қочадилар, шу билан бирга арзон хом ашёни қўллаш ва ишлов беришнинг содда усулларни кирадилар. Иқтисодий самарадорликни машинанинг бутун иш давомида, фойдаланиш кўрсаткичлари ва унинг келтирган фойдаси аниқланиши алоҳида аҳамиятга эга. Машинанинг таннархи доимо катта аҳамият касб этавермайди, баъзи холларда самарадорликнинг жуда кичик қисмини ташқил қилади. Лойиҳалашнинг иқтисодий йўналиши машинанинг тежамлилигини белгилайдиган комплекс мезонларни хисобга олиш керак ва уларнинг аҳамиятини тўғри бахолаш лозим. Бу қоидани кўпинча инкор қилиб, маҳсулотни арзонлаштиришга ҳаракат қилиб, кўпчилик холларда конструкторлар бир йўналишда тежамкорликка эришиб, бошқа янада тежамлироқ йўларни курмай коладилар. Машинанинг самарадорлигини белгиловчи бош мезонларга машинани келтирган фойдаси, ишончлилиги, опера-торлар иш хақи, энергия сарфи ва таъмирлар бахоси киради. Машинадан фойдаланиш коэффициенти, машинанинг ишлаган вақтини берилган вақт довомийлигига нисбатидир. Агар Н машинадан фойдаланиш вақти; 7
8 h машинанинг хақикий иш вақти бўлса, фойдаланиш давридаги уртача фойдаланиш коэффициенти: h n ф = га тенг бўлади. H Агар машина механиқ ресурсини тулик ишласа, у холда h машинанинг ишлаш вақтини давомийлигини билдиради. У холда D, H h ф = бўлади. Машинани самарадорлиги машина келтирган фойданинг (Ф) шу вақт ичидаги сарф ҳаражатларга (Р) нисбатини белгилайди: Ф g = Р Ҳаражатлар йиғиндиси умумий холатда энергия сарфи (Э), материаллар сарфи (M), асбоблар сарфи (Ас), операторларни иш хақи (И), техник каровлар (Тк), таъмирлар (Т), устама ҳаражатлар (Ух) ва амартизация ҳаражатлари (А) дан ташқил топган, у холда Q=Ф-Р=Ф(1-Р/Ф)=Ф(1-1/q)= =D[Ф(1-а)+Э+(1+В)U+T X ]+ET-C, бу ерда: а=м+ас маҳсулотдардаги материалнинг ташқил этувчиси, а= В=U/У х меҳнат сарфи В= Ҳаражатларни коплаш вақти қуйидагича аниқланади: Н к = h Ф С С ( Ф Р ) D бу ерда С яратилган машинани нархи, сум. Агар машинани ишлаш вақти узайса, фойдаланиш ҳаражатлари ортиб боради ва D нинг катта қийматларида гача етиши мумкин. 3. Узоқ муддатлилик (долговечность). Хизмат муддати. Машиналарни узоқ муддатлилиги фойдали ишга ухшаш бўлиб, машинани ишлатиш ва шароитини техник холатига боғлиқдир. Машинани эхтиётлаш, хизмат кўрсатиш, замонавий профилактика, ортиқча юкланишсиз ишлатишлар билан машинани узоқ муддатли ишлашини бир неча марта кутариш мумкин. Аммо хал килувчи холат бўлиб, машина конструкциясини тўғрилиги аниқлайди. Узоқ муддатлилик бу берилган нормал ишлатиш шароитида кўрсатилган номинал режимда умумий ишлаш вақтидир. Баъзи холларда узоқ муддатлилик ресурси тушунчаси кулланилади, яъни машинани биринчи капитал таъмиргача ишлаш вақти. Шундай қилиб автотранспорт ва темир йўл составини узоқ муддатлилиги (ишлаш давомийлиги) босиб утган йўллари йиғиндиси (километрларда) 8
9 белгиланади;приборлар ва синаш машиналари улашлар сони билан; ерга ишлов берувчи машиналар эса ишлов берган ерлари (гектар) билан улчанади. Хақикий муддат иш шароитига асосан номинал муддатдан четга чиқиши мумкин. Бу асосан машинани ортиқча юкланишларда, юқори режимларда, ишчи кучлари ортиши, ноқулай иқлим шароитларида ишлаши натижасида пасаяди. Узоқ муддатлиликка иш шароитини таъсирини режим коэффициенти орқали аниқлаш мумкин, у холда ` h = ; η реж Бу ерда h ном номинал узоқ муддатлилик. Агар ишлатишни урта шароитида η реж =1, оғир шароитда ишлатилса η реж = ; енгил шароитда ишлатилса η реж = га тенг. Хизмат муддати. Машиналарни хизмат муддати бу узоқ муддатлилик ресурси тугагунигача бўлган вақт оралигида машинани эксплуатацияда бўлиш вақтидир. Масалан тракторни хизмат муддати босиб утган йўллар йигидиси L км га хисобланади: L H = йил, η реж l Бу ерда η реж режим коэффициенти; l тракторни бир йил давомида босиб утган уртача километри. Муддатлари вақт бирлигида белгиланадиган маши-налар учун h H =. η η h ном реж 4. Узоқ муддатлилик ва пухталикни ошириш йўллари Машиналарни узоқ муддатлилиги ва пухталигига таъсир этувчи факторлар қуйидагилар; деталларни синиши, ишкаланувчи деталларни ейилиши, юзаларни шикастланиши, коррозия; деталларни пластик деформацияси. Узоқ муддатлиликни амалда деталларни ейилиши даражаси билан аниқланади. Аста-секин ривожланувчи ейилиш машинани умумий кўрсаткичларини пасайишига олиб келади, яъни бажарилаётган жараённи ноаниқлиги, Ф И К ни пасайиши, энергияни истеъмол қилишни ортиши ва фойдали ишни пасайиши. Вақт ўтиши билан ейилиш натижасида юзаларни шикастланиши ва авария натижасида деталлар ишдан чикади. Машиналарда ейилишни асосий кўриниши бу механиқ ейилишдир ва механиқ ейилиш абразив, сирпанишда ишкаланиш ва думалаш ишкаланишларига бўлинади. Баъзи деталлар кимёвий шикастланади (коррозия). Механиқ ейилишда мустахкамликни оширишни асосий йўли, бу ишкаланувчи юзалар каттиклигини ошириш, ишкаланувчи жуфтлик материалини танлаш, ишкаланувчи юзаларга нисбий босимни камайтириш, юзалар тозалигини ошириш ва тўғри мойлашлар киради. исп 9
10 Замонавий технология юзалар каттиклигини ошириш-ни эффектив воситаларини куллайди. Буларга: цементаци-ялаш ва юқори частотали токда ишлов бериш (HV500-60), азотлаш (HV ), каттик котишмаларни плазмали коплаш (HV ), борлаш (HV ). Ейилишга мустахкамлиликни оширишни эффектив усулларидан бири, бу ишкаланувчи бирикмаларга нисбий босимни камайтириш усулидир. Баъзи холларда бунга юкни камайтириш билан эришиш мумкин. Энг содда усуллардан бири, бу ишкаланувчи юзалар майдонини оширишдир. Юқори даврий контакт юкланувчи ва юқори тезликларда ишловчи узелларда (подшипниклар, тишли ғилдираклар тиши) ортиқча мойлашдан сакланиш керак. Юқори айланишда ишловчи узелларда эса, мой тумани билан мойлаш керак. Барча ишкаланувчи қисмларни чанг, ифлослик ва атмосфера намидан саклаш мақсадида ёпик корпусга жойлаштириш керак. Машиналарни вақтидан олдин ишдан чиқиш сабаб-ларидан бири бу коррозиядир. Асосан очик хавода ишловчи машиналар конструкцияда, юқори намлик шароитида, кимёвий актив мухитда ишловчи машиналар конструкциясида химоялашни эффектив воситаларини қўллаш керак. Буларга: гальваниқ коплама (хромлаш, никеллаш, мислаш); кимёвий плёнка билан коплаш (фосфатлаш, политенлаш) киради. Энг яхши ечимлардан бири коррозияга бардошли конструкцион материалларни қўллашдир (титанли котиш-малар, зангламас пулатлар) юқоридаги барча технологик ва конструктив усуллар машиналар хизмат муддатини керакли муддатдан ортиқ оширади. 2.1 расм. Ишкаланувчи юзаларга нисбий босимни камайтириш усуллари. а бир томондан юкни таъсири; б йуналтирувчининг профили ўзгартирилган, таянч юза кўпайган; в танянч юзалар кўпайган, босим турт марта камайган. 10
11 3 - Маъруза. Лойиҳалаш қоидалари Режа: 1. Лойиҳалашни умумий қоидалари. 2. Ишлаш давомийлиги. 3. Фойдаланиш ишончлилиги. 1. Лойиҳалашнинг умумий қоидалари Машиналарни яратишда қуйидаги қоидаларга риоя этиш тавсия этилади: Лойиҳалашда иқтисодий самарадорликни оширишга каратиш; имкон кадар иш унумдорлигини ошириш; фойдаланиш ҳаражатларини камайтиришга эришиш; автоматлаштириш даражасини ошириш; машинани иш давомийлигини ошириш; машинани техникавий эскиришини олдини олиш; машина жараёнларини жадаллаштириш; машина элементлари асосида янги машина яратиш имкониятини кузда тўтиш; кам сонли машиналар билан халқ хўжалиги эхтиёжларни кондириш; таъмирланмайдиган машиналар яратиш; ишкаланувчи деталларни иложи борича кулламаслик; агрегатлаш принципига амал қилиш; йиғишда деталларни бир бирига мослаб олиш (тулик узаро алмашувчанлик) ни бартараф этиш; деталларни даврий юкланишларга бардошини ошириш; зарбали юклар остида ишлайдиган машиналарда эгилувчан элементларни қўллаш; машиналарни имкони борича юқори бикрлигини таъминлаш; машинани фойдаланиш ишончлилигини ошириш; машиналарга техник хизмат кўрсатиш соддалигини таъминлаш; машинадан фойдаланиш шароитида ортиқча юкланишларни пайдо бўлишини олдини олиш; детал ва узелларни ўрнатишдан четга чиқишини олдини олиш; даврий мойлашни бартараф этиш; механизм ва узелларни очик холда лойиҳаламаслик; резьбали бирикмаларни бушаб кетишини олдини олиш; деталларни технологик нуктаи назардан лойиҳалаб, таннархини камайтиришга эришиш; машина оғирлигини камайтиришга эришиш; конструкцияни иложи борича соддалаштириш; илгариланма ҳаракатларни иложи борича айланма ҳаракатга утказишга эришиш; механиқ ишлов бериш хажмини камайтириш; унификацияни мумкин кадар максимал даражага етказиш; стандарт деталларни иложи борича кўпрок қўллаш; стандарт детални қўллаш мумкин бўлган жойда иложи борича оргинал детал кулламаслик; қимматбахо ва камёб материалларни тежаш; машинага содда ва текис ташқи кўриниш бериш; техникавий эстетика талабларига амал қилиш; бошқариш ва назорат органларини қўллаш ва яқин қулай жойга ўрнатиш; даврий назоратга мухтож узел ва механизмлар очик холда ва кул етадиган жойга ўрнатиш; хизмат кўрсатувчи оператор хавфсизлигини таъминлаш; машиналарда созлаш ишларини амалга ошириш имкониятини яратиш. 2. Машиналарнинг ишлаш давомийлиги Машинанинг ишлаш давомийлиги фойдали ишга ухшаб фойдаланиш шароити ва унинг техникавий даражасига боғлиқдир. Аммо машинани тўғри лойиҳалаш хал килувчи аҳамиятга эгадир. 11
12 Машинанинг ишлаш давомийлиги деганда, машина-нинг номинал режимда, нормал шароитда, хисобланган ўлчамларни камайтирмаслик, таъмирлаш ҳаражатлари меъёрида бўлиб умумий ишлаган вақтига айтилади. Ишлаш давомийлигини ошириш воситалари. Машинани ишлаш вақтини камайтирувчи омилларни: деталларни синиши, ишкаланувчи сиртларни ейилиши, сиртларни контакт кучлар таъсирида ейилишини, коррозия ва пластик деформация таъсирида ейилишини бартараф этиш. Мустахкамлик кўпчилик холларда ноаниқ чегара хисобланмайди. Хозирги замон техника ва технологияларини ривожланиши баъзи деталларни синмай ишлай олишига имконият яратади. Юқори ҳарорат остида ишлайдиган деталларни чидамлилигини ошириш алоҳида ахмаиятга эгадир, чунки ҳарорат ошиши билан деталларнинг мустахкамлиги кескин камаяди. Бундан ташқари юқори ҳароратда окувчанлик ходисалари кузатилади ва бунинг таъсирида деталнинг аввалги ўлчамининг ўзгаришига олиб келади, детал ишдан чикади. Амалда ишлаш давомийлиги асосан деталларни ейилиш даражаси билан белгиланади. Аста секин кучайиб борадиган ейилиш машинанинг барча кўрсаткичларини ёмонлашувига олиб келади. Ейилишнинг асосий кўриниши механиқ ейилишдир. У абразив (ишкаланиш асосида) ва контакт ейилишларга бўлинади. Баъзи деталлар кимёвий (коррозия), иссиклик, кавитацион эррозия ейилишига учраши мумкин. Механиқ ейилишда ейилишга чидамлиликни ошириш-нинг асосий усулларига ишкаланадиган сиртларни каттиклигини ошириш, ишкаланиш сиртларига босимни камайтириш, сирт силликлиги, тозалигини ошириш ва тўғри мойлашдир. 3. Фойдаланиш ишончлилиги Машинанинг ишончлилиги қуйидаги белгилардан йигилган: юқори ишлаш давомийлиги, тўхтовсиз ишлаш, фалокатсиз ишлаш, иш жараёнининг устиворлиги, хизмат кўрсатишнинг содда ва қулайлиги, таъмирлараро вақтнинг узоқлиги ва таъмирлаш ишлари хажмини озлиги. Ишончлиликни аниқлайдиган белгилар кўп бўлганлиги учун ягона мезон ўрнатиш анча кийинчиликлар келтириб чикаради. Кўпчилик холларда ишончлиликни аниқлашда машина носозликларидан келиб чикадилар. Машинани ишончлилигини носозликлар частотаси, носозликлар оралигида машинани тўхтовсиз ишлаши, хизмат муддатида носозликлар частотасини ўзгариш конунлари, носозликларни оғирлик даражаси, носозликларни бартараф қилишдаги ишларнинг нархи ва вақти билан тафсифлаш мумкин. Носозликлар оғирлик даражаси бўйича енгил, урта ва оғир носозликларга бўлинади. Енгил носозликлар-хизмат кўрсатувчи ходим томонидан бартараф килиниши мумкин бўлган носозликлар. Урта носозликлар-машинани бир мунча вақт тыхтатишга, қисман булакларга булиниши, детал алмаштиришни, таъмир хизматини жалб килиниши талаб килинадиган носозликлар. 12
13 Оғир носозликлар- машинани муҳим қисмларига тегишли ва уни узоқ вақт тўхтатишга сабаб бўладиган халокатли тўхтатишлар. Вужудга келиши бўйича конструктив, технологик деффектли, нотўғри фойдаланишдан ва тасодифий носозликлар га бўлинади. Ишончлилик биринчи навбатда конструкцияни мустахкамлиги ва бикирлиги билан аниқланади. Мустахкамликни оширишнинг (оғирликни оширмасдан) рационал усуллари бўлиб мақбул профил ва шаклларни қўллаш, материал мустахкамлигидан тўла фойдаланиш, конструкция элементларини иложи борича текис юклашлар хизмат қилади. Бикирликни оширишнинг мақсадга мувофиқ усулларидан бўлиб юкланиш схемасини тўғри танлаш, таянчларни рационал жойлашишларини конструкцияга бикр шакллар беришлар киради. Машинанинг бузилмасдан узоқ вақт ишлаши кўп холларда ифодаланишни тўғри ташқил қилишга боғлиқ бўлади. Аммо хизмат кўрсатиш сифатига тулик таяниш нотўғри булар эди. Чунки машинани тўғри эксплутация қилиш шарти унинг конструкцияси асосига куйилган бўлиши лозим. Машинани малакаси етарли бўлмаган оператор бошқарганда ҳам ишончли иш таъминлаши лозим. Машина нархини камайтирилиши қуйидаги комплекс вазифаларни уз ичига олади: ишлаб чиқариш ва конструкторлик Бу тадбирларни амалга оширса бўлади ва кенг ишлаб чиқариш миқёсида жуда катта самарадорлик беради. Бу ерда олдинги уринга конструкторнинг иши чикади. У ривожланишнинг юқори потенциаллигини таъминлаши лозим. У конструкцияга узоқ вақт давомида жуда катта ишлаб чиқариш миқёсида тайёрлашни киритиш лозим ёки шундай конструкция яратиш лозимки, у кенг қўллаш имкониятини ва такомиллаштириш ресурсларига эга бўлиши керак. Рационал типаж ва унинг улчовларни танлаш машина нинг типли улчовларини камайтиришда катта аҳамиятга эга. Бу маҳсулотни сериялаш имкониятини беради. Бу ҳам конструктор вазифасидир. Маҳсулотни технологиялилигини таъминлаш жуда муҳимдир. Технологиялилиги-деганда юқори тежамликни таъминлашдаги белгилар йиғиндиси тушунилади. Детал узел, агрегатларни унификциялаш ва стандарт-лаш жуда катта иқтисодий самара беради. Унификация-деганда конструкцияда битта элементни кайта-кайта кулланиши тушунилади. У деталлар номинкла-турасини ва тайёрлаш нархини камайтиради ҳамда фойдаланиш, таъмирланишни соддалаштиради. Конструктив элементларни унификациялаш ишлов берадиган, улчайдиган, йиғадиган асбобларни камайишини таъминлайди. Унификациялаш утказиш бирикмалари, резьбали бирикмалар, шпонкали бирикмалар, тишли бирикмалар, фаска ва галтелларда амалга оширилади. Оригинал деталлар ва узеллар унификацияси ички (битта маҳсулот ичида) ва ташқи (бошқа машина ёки завод деталларида фойдаланиш) бўлади. Энг катта иқтисодий самара сериялаб тайёрланадиган машина деталларини ишлатганда олинади. Унификациялаш даражаси унификация коэффициенти билан белгиланиб унификацияланган деталлар сони умумий деталлар сонига нисбати орқали аниқланади. 13
14 Νун = (Ζун /2)* 100%. Машинасозликда кенг қўлланадиган детал, узел, агрегат ларни конструкцияда қўллаш стандартлаштиришда Ν с =(Ν с /Ν)*100% стандартлаш коэффициенти билан белгиланади. Унификация бошланғич модуль асосида турли ишлаб чиқариш унумдорлигини ва қувватга эга бўлган бир хил иш бажарадиган машиналар яратишнинг самарадор ва тежамли усули хисобланади. Қуйида машиналарни унификациялаш усуллари келтирилган Секциялаш машинани унификациялашган секцияларини йиғиш орқали яратишдир. Юк кутариш, ташиш машиналари яхши секцияланади (лентали киргичли, занжирли конвейерлар). Чизикли ўлчамларини ўзгартириш усулида машинанинг кундаланг кесимини сакланган холда узунлиги ўзгартирилади. (шестерняли, роторли марказдан кочма насослар). Базавий агрегат усули базавий машина асосида махсус жиҳозларни ўрнатиш орқали бошқа турдаги машинага айлантиришга уз ичига олади. Бу усулда базавий агрегат сифатида трактор ва автомобиль ишлатилади. Конвертлаш- деб машинани бошқа ишга мўлжалланган машинага айлантиришга айтилади. Масалан, ички ёнув двигателларини компрессорга айлантириш. Компоундлаш усули машинанинг умумий қувватини ёки унумдорлигини ошириш учун кулланилади. Машиналар алоҳида агрегатлар сифатида ёнма-ён ёки синхронлаштирилган машиналар сифатида ишлатилади. Биринчи типдаги бирлаштириш винтларига алоҳида двигатель ва тайёра канотларида бир неча двигатель ўрнатишни мисол келтириш мумкин. Иккинчи типдаги машиналарга автомат чизикларда унумдорлиги етарли бўлмаган алоҳида машинани параллел ўрнатиш киради. Модификациялашда машиналарни бошқа иш шароитларига жараёнларига маҳсулот турига мослаштирилади. Масалан, иқлимга мослаштириш, массасини мослаштириш, массасини енгиллаштириш ва х.к. Агрегатлашда машинанинг унификацияланган агрегатларни умумий рама ёки дастгохда турли комбинацияда бир неча хилини урнатиладиган. Масалан дастгохлар, чигирлар ва хоказолар. 4-маъруза. Лойиҳалаш услуби Режа: 1. Бошланғич маълумотлар 2. Конструкцияларни танлаш 3. Конструкция вариантларини танлаш 1.Бошланғич маълумотлар Лойиҳалаш учун қуйидагилар бошланғич маълумот бўлиши мумкин: буюртмачи томонидан берилган машинанинг ишлаш шароитни ва жараёни 14
15 ўлчамларини белгилайдиган техникавий топшириқ (илмий) конструкторлар гурухи ёки лойиҳа ташқилотлари томонидан илгари сурилган техникавий топшириқ, илмий тадкикод ёки унинг тажриба натижалари асосида яратилган наъмунавий машина, ихтирочилик таклифи ёки унинг тажриба натижалари асосида яратилган наъмунавий машина, кучириш ёки ўзгартиришлар билан ишлаб чикариладиган хорижий машина. Биринчи ходиса кўпрок умумий бўлиб лойиҳалаш жараёнида кузатиш мумкин. Техникавий топшириқларга танкидий назардан ёндашиш керак, конструктор машина ишлайдиган сохани яхши билиши лозим. У топшириқни текшириб куриши ва керак бўлса ўзгартиришлар киритиши лозим. Танкидий ёндашиш буюртмачи алоҳида завод ёки саноат тармоги бўлса жуда зарурдир, чунки буюртмачининг талаблари ни кондиришдан ташқари, лойиҳаланган машинани бошқа завод ва кушни тармоқларда ҳам кулланилишини таъминлаш керак. Лойиҳалаш бошланишидан машинани ишлаб чиқаришдан куллангунгача қандайдир вақт ўтишини ҳар доим ҳам хисобга олавермайди. Айниқса машина мураккаб бўлса вақт шунча кўп кетади. Бу давр қуйидаги босқичлардан ташқил топган. Лойиҳалаш тайёрлаш, завод синови,саноат синови, давлат синови ва кабул. Кейин техникавий хужжатлар тайёрланади ишлаб чиқаришга тайёрлаш ва ишлаб чиқаришни ташқил қилиш. Катта камчилик ва чалкашликлар юзага келмаса бу жарён бир ярим, икки йил давом этади. Баъзан лойиҳа бошидан кенг ишлаб чиқаришгача икки - уч йил ва хатто ундан ҳам кўпрок вақт керак бўлиши мумкин. Техника прогрессининг хозирги жадаллашда бу жуда катта вақт хисобланади. Конструктив кабуловчанлик деб аввалги машиналарнинг барча авзалликларини янги лойиҳалаётган машинага киритиш тушунилади. Саноатда тўхтовсиз такомиллашиши жараёни давом этади, маҳсулот хажми ортади, ишлаб чиқариш даври киска-ради, янги технологик жараёнлар пайдо бўлади, чизиклар компоновкаси ва жиҳозлар жойлашуви ўзгаради, ишлаб чикаришни механизация ва автоматизация даражаси усмокда. Шунга мос равишда машина кўрсаткичлари, унумдорлиги ва автоматизация даражасида куйиладиган талаблар ҳам олиб борилмокда. Баъзи машиналар енгил технологик жараёнлар юзага келиши билан керак бўлмай колаяпти яъни машина ёки эскизи тубдан ўзгартирилишига эхтиёж тугилмокда. Саноатнинг бирор тармогига мўлжалланган машиналарни лойиҳалашдан аввал бу шароит яхши бўлиши керак. Машина ўлчамларини танлашда ишлайдиган шароитни хисобга олиш зарур. Масалан, иш унумдорлигини ихтиёрий равишда ошириш мумкин эмас, чунки кушни жиҳознинг иш унумдорлиги етарли бўлмаслиги мумкин. Машина ўлчамларини схемасини ва конструкциясини танлашда машинанинг иқтисодий самарадорлигини ошириш-ни белгилайдиган факторлар конструкторнинг диккат марказида бўлиши лозим юқори иш унимдорлиги энергия истеъмоли ва хизмат кўрсатиш ҳаражатлари кам бўлиши фойдаланиш ҳаражадларини камлиги ва узоқ вақт кулланиши. Машина схемасини бир неча вариантларини баробар тахлил қилиш орқали танлаб олинади. Бундай конструкцияларни мақсадга мувофиқлиги кинематик ва куч схемаларини мукаммаллиги тайёрлаш нархи энергия сарфи, ишчи 15
16 кучи сарфи ишончлигига ўлчамлари метал сарфи ва оғирлиги, технологиялаш, агрегатлаш даражаси хизмат кўрсатишнининг қулайлиги, йиғиш ажратишнинг қулайлиги, тузатиш ва созлаш осонлиги солиштирилади. Энг синчков кидирувлардан кейин ҳар бир талабларга тулик жавоб берадиган ечим, топиб бўлмайди. Кусурларсиз вариант амалда жуда кам бўладиган омад. Гап топкирликнинг етишмаслигида эмас. Ташқи талабларнинг қарамақаршилигидандир. Бундай холларда компромисс ечимга келишиш керак ва муҳим аҳамиятга эга бўлган ечимдан воз кечишга тўғри келади. Баъзи холларда афзалликлари кўп бўлган ечимдан воз кечишга тўғри келади. Баъзи холларда авзалликлари кўп бўлган машинани эмас, балки камчиликлари оз бўлган вариантни танлашга тўғри келади. 2. Конструкцияларни танлаш Машина параметрларини, асосий схемаси ва конструкция турини танлашда машина иқтисодийлигини аниқловчи факторлар диккат марказида бўлиши керак, юқори фойдали иши, кам энергия истемоли ва хизмат кўрсатишга кам ҳаражатлилиги, ишлатишга қулайлиги ҳамда кулланиши узоқ муддатлигидир. Лойиҳаланаётган машина схемасини бир нечта вариантларини паралел холда ишлаш йўли билан танланади. Бунда ишланган вариантларни конструктив мувофиқлиги, кинематик ва куч схемаларини, тайёрлаш нархини ишчи кучларига ҳаражатларини, ҳаракат ишончлилиги габаритлари, металл хажми ва оғирлиги, технологиявийлиги, агрегатланиш даражаси, меҳнат кўрсатиш қулайлиги, созлаш кабиларни чукур солиштириш билан танланади. Схема кай даражада келгуси ривожлантиришни, машинани ишлаб чикарилаётган машина ва моделлари асосида янги замонавий моделлар яратишни аниқлаб бориш керак. Схема ва агрегатни асосий параметрларини танлан-ганидан сунг, эскиз сунгра ишчи компановка ишланади. Булани эскиз техник ва ишчи лойиҳалар асосида бажарилади. 3. Конструкция вариантларини ишлаш Вариантларни ишлаш-бу конструкторни мойиллиги эмас, балким қулай рационал ечимни кидириш лойиҳалаш усулидир. Лойиҳалаш ва вариантларни солиштириш тахлили учун мисол тарикасида Машинасозликда кўп учрайдиган тишли узатма узелини олиш мумкин (расм 4.1.) Амалда тишли ғилдиракларни умумий корпусга консолли урнатилган редукторлар конструкцияси (расм 4.1а) кенг кыламда =ылланилади. Бундай редукторни афзалликлари қуйидагича; тишли ғилдиракларни валлари бир корпусда жойлашган, бу билан тишли ғилдиракларни узаро аниқ жойлаштириш таъминланади. Ғилдираклар билан ишлаш копкок олиниб люк орқали бажарилади. Конструкцияни бошқа вариантида (расм 4.1 б) тишли ғилдиракларни оралик втулкаларда урнатилган, бу билан кичик шестерияни йиғиш учун диаметрини катталаштиришга имкон яратилади. Бундан ташқари созловчи бўлиш, 16
17 бунда узелни тулик ажратиш бартараф этилади.шайбани алмаш-тириш учун болтлар бушатилади ва оралик втулка керакли катталикка силжитилади холос. Расм 4.1.в да келтирилган конструкцияда ғилдираклар ажралувчи корпусларда урнатилган. Юқоридаги констуркция афзалликлари бу конструкцияда ҳам сакланган, аммо асосий корпус мустахкамлиги бир мунча паст. Редуктор дум қисмига катта тишли ғилдирак (расм 4.1 г) юқоридан урнатилса, у холда конструкция ёмонлашади. Бундай механизмни йигилган холда куриш мумкин эмас, у холда механизм бир бутунлиги бўзилади. Илашмани созлаш ғилдиракни бир неча бор урнатиб, ечиб краскага текшириш билан амалга оширилади. Расм-4.1.D.да келтирилган конструкцияда тишли ғилдираклар ажралувчи корпусга урнатилган. Бу конструкция бошқа конструкциялардан йиғиш соддалиги ва механизми қулайлиги билан фарк қилади. Ажралувчи корпусни бутун корпусларга нисбатан тайёрлаш анча мураккабдир. Аввал бирлашувчи юзаларга тоза ишлов бериш керак. Ярим корпусни штифтлар ёрдамида урнатилиб, сунгра биргаликда йигилган холатда подшипникларни урнатилаувчи юзаларга ишлов бериш керак. Бирлашган юзалар орасида прокладкаларни қўллаш мумкин эмас, акс холда тешикни цилиндрлиги бўзилади. Редуктор корпуси охирги вариантини танлаш, уни қўллаш ва ўрнатиш шароитига боғлиқдир. Буларга 4.1.а ва в расмлардаги конструкциялар тўла жавоб беради. 1. Компановкалаш услуби. 2. Компановкалаш техникаси. 3. Конструктив мисол. 5 - маьруза. Компановкалаш Режа: 1. Компановкалаш услуби Компановкалаш одатда икки босқичдан иборат олиб борилади: Эскизли компановкалашда Конструкциянинг асосий схемаси ва умумий конструкцияси яратилади ( баьзида бир нечта варианти). Эскиз компановкани кўриб чиқилиб ишчи компановка тузилади. 17
18 18
19 4.1 - расм. Узатмалар варианти Компановкалашда асосийни иккинчи даражалидан фарк кила билиш ва конструкцияни яратиш кетма-кетлигини билиш керак. Компановкани конструкцияси асосий масаласини хал қилишдан бошлаш керак, яьни куч ва кинематик схемани рационал танлаш, деталларни формалари ва ўлчамларини тўғри танлаш, уларни узаро жойлашуви. Бу босқичда конструкцияни икир-чикирларини тулик аниқлаш нафакат фойдасиз, балким зарарли ҳамдир, чунки конструкторни 19
20 асосий йўналишдан адаштиради ва конструкцияни тўғри лойиҳалашни издан чикаради. Компановкалашни яна бир асосий қоидаси бир нечта вариантларни параллел лойиҳалаш, уларни чукур тахлили ва рационал вариантини танлашдир. Компановкалаш жараёнида хисобларни ҳам бажариш керак. Конструкцияни асосий деталлари мустахкамликка хисобланиши керак. Тўғри конструкциялаш шароити талаб килинади - бунда доимо тайёрлаш масаласи назарда тутилиши, бошидан бошлаб деталларга технологик мақсадга мувофиқ форма бериш керак бўлади. Компановкалашни нормал ўлчамлар асосида олиб бориш (диаметрлар, урнатувчи юзалар, шпонка ва щлицали бирикмалар ўлчамлари) бир нечта урнатувчи юзаларга эга бўлган конструкциялар, ҳамда погонали деталларни компа-новкалашда муҳим аҳамиятга эга. Компановкалашда агрегатни ишончлилигини аниқлай-диган барча шартлар, талаблар эьтиборга олиниши, мойлаш, совўтиш тизимлари, агрегатларни махкамлаш, уларга деталларни бириктиришни ишлаб чиқилади. Машинага хизмат кўрсатиш қулайлиги, текшириш ва механизмларни созлаш соддалиги, асосий деталлар учун материаллар танланиши: мустахкамликни узоқмуддатлилигини таьмин-лаш: ишкаланувчи бирикмаларни ейилишга чидамлилигини ошириш: коррозияга қарши усулларни қўллаш керак. Компановкалаш доим ҳам кунгилдагидек кечавермайди. Одатда кўпчилик холатларда лойиҳалаш жараёнида эътибор килинмаган камчиликлар аниқланади. Буларни тўғрилаш учун олдин ишланган схемаларга кайтиб, уларни ўрнига янгиларини ишлашга тўғри келади. Компановкалашни барча босқичларида доимо ишлаб чикарувчилар ва ишлатувчилар маслахатларини хисобга олиш керак. Умумий қоидалар қуйидагилар: компановка канчалик мухокамага кўп куйилган бўлса, конструктор буни диккат билан тинглайди, фойдали кўрсатмалар асосида компановка шунча яхши бўлади ва конструкция талаблар асосида курилади. Лойиҳалаш кайта ишлаш учун вақтни аямаслик керак, чунки лойиҳалаш қиймати машинани умумий қийматига нисбатан жуда минимал қийматини ташқил қилади холос. 3. Компановкалаш техникаси Компановкалашни агар лойиҳаланувчи объект габарит ўлчамлари имкон берса 1:1 масштабда олиб бориш керак. Бунда керакли ўлчамлар ва деталлар кесимини танлаш осонлашади ва конструкция қисмлари ўлчамлари тўғрисида ҳамда деталлар ва конструкция мустахкамлиги тўғрисида тушуниш осонлашади. Кичиклаштирилган масштабда чизиш асосан 1:2 дан кичик масштабларда пропорциялар нотўғри бўлиб, компанов-калаш жараёнини кийинлаштиради. Агар объект ўлчамлари 1:1 масштабда имкон бермаса, у холда алоҳида узеллар ва агрегатларни асли холида компановкалаш яхши натижа беради. 20
21 Содда объектларни битта проекцияда компановкалаш мумкин. Анча мураккаб объектларни компановкалашда бу усул анча хатоликларга олиб келиши мумкин. Бу холда албатта керакли проекцияларда бажарилади. Компановкалаш чизмаларини бажариш техникаси шундан иборатки, бу тухтамсиз равишда проба, вариант-ларини ишлаш, уларни солиштириш яроксизларини чиқариш-дан иборатдир. Компановкалашда каламни оз-куч билан секин босиб чизиш керак, чунки компановкалаш жараёнида бир неча марта резинка ёрдамида учириб ўзгартиришлар киритишга тўғри келади. Чизмани калам билан охирги юргизиб чиқиш, штрихлаш, тасвирларни ёйиб чиқиш ва майда деталларни чизиб чиқиш, бу компановкалаш чизмасини мухокамага қуйидагидан олдин компановкалашни охирги босқичи хисобланади. 4.Конструктив мисол Мисол учун олинган объект компановкалаш кетма-кетлиги ва усулига таъсир кўрсатувчи специфик хусуси-ятларга эга. Қуйида баён этилаётган компаковкалаш усули ягона хисобланмайди. Компановкалаш жараёни ҳам барча ижодий жараёнлар каби кўп холда конструкторни етуклиги, куник-малари ва кобилиятига боғлиқдир. Компановкалашни бориши, конструкцияси ишлаш кетма-кетлиги ва лойиҳалаш вақтида пайдо бўладиган муаммоларни хал қилишни турли хил бўлиши мумкин. Қуйидаги усулни мақсади компановкалаш жараёнига боғлиқ бўлган асосий конуниятларни намойиш этишдир. Бу: -лойиҳалаш кетма-кетлиги биринчи босқичларда конструкцияни асосий элементларини аниқлаш; -лойиҳалаш билан биргаликда пухталик ва бошқа хисобларни олиб бориш; -лойиҳаланаётган конструкцияни технологиявийлигига эътибор каратиш, унификациялаш масалаларини эътиборга олиш; -йиғиш ва ажратиш схемасини ишлаб чиқиш; -конструкция ва агрегатни барча элементларини мустахкамлиги ва ишлатишда ишончлилигини кўриб чиқиш; Қуйидаги мисолда компановкалашни ҳар-бир босқичи алоҳида чизмаларда берилган. Фаолиятни бошловчи ёш конструкторларда компановкалаш жараёнини чизмаларни кетма - кетликда тайёрлашдан иборат - деган фикр пайдо бўлиши мумкин. Аслида эса бир ва уша компановкалаш чизмаси хақида боради, яъни бу чизмалар тўхтовсиз равишда бир-бирини тулдириб охирги кўринишини хосил қилади. Кургазмали бўлиш мақсадади қуйидаги чизмаларда майда деталлар тулик кўринишда (доимо эмас) кўрсатилган. Аслида эса компановкалаш жараёнида бу деталлар содда-лашган, шартли белгилар кўринишида тасвирланади, баъзида эса уларни умуман кўрсатилмайди. Шундай қилиб вариантларни солиштириш ва танлаш қуйидагиларга асосан жуда тез кечади. 21
22 Лойиҳалаш вақтида янги ёки мураккаб конструктив масалаларни ечишга кўп вақт сарфланади, яъни ижодий изланиш-ларга, машинасозликни турли тармоқларидан ухшаш ечимларни кидиришга, баъзида эса тажриба утказишга кўп вақт сарфланади. 5.1-расм. Насосни умумий кўриниши (компановка чизмаси) 5.2-расм. Насосни умумий кўриниши (Ишчи компановка) 22
23 Ишчи компановка Охирги вариантни мухокама қилиб танлаб булин-анидан сунг, ишчи лойиҳага бошланғич материал хисобида хизмат қиладиган ишчи компановка тузилади. Ишчи компановкада (5.2-расм) асосий богловчи ва габарит ўлчамлар, марказловчи ва урнатилувчи бирикмалар ўлчамлари, утказишлар тури ва аниқлик синфи, шарикли подшипниклар номери кўрсатилади. Шунингдек талаб килинса матни максимал ва минимал холатлари ҳам кўрсатилади. Чизмани таалукли қисмида агрегатни асосий ҳарактеристикалари унумдорлиги, айланишлар сони, айланишлар йўналиши, истеъмол қуввати, электродвигател маркаси) ва техник талаблар кўрсатилади. Ишчи компановка асосида мустахкамлик хисоби бажарилади. 6-маьруза. Конструкциялар оғирлиги ва металсиғими режа 1. Рационал кесим. 2. Деталларни енгиллатиш. 3. Листли шампланган конструкциялар. Оғирлик машинани муҳим кўрсаткичи хисобланади. Бу асосан транспорт машинасозлиги, асосан авиацияда муҳим урин тутади, бунда ҳар бир ортиқча килограмм юкни кутарувчанлиги, тезликка салбий таъсир кўрсатади. Умумий машинасозликда машинани оғирлигини пасайтиришда металл сарфини камайтириш ва тайёрлаш таннархини камайтиришга олиб келади. Айниқса оммавий ишлаб чиқаришда бу кўрсаткич муҳим урин тутади ва халқ хўжалигида катта микдорда металлни иқтисод қилиш мумкин. Бир хил вазифани бажарувчи машиналарни таккосий оғирлик сифатини нисбий оғирлик кўрсаткичи деб кабул қилинган. Энергия ишлаб чикарувчи машина генераторлар учун асосий параметр бўлиб қувват N хисобланади. Бундай машиналарни нисбий оғирлиги. G g = N Бу ерда: G машина оғирлиги; N қувват. Бу кўрсаткич машинани конструктивлик даражасини ҳамда енгил котишмалар ва нометал материалларни кулланганлик даражасини кўрсатади. Ички ёнув двигателларида нисбий оғирлик қуйидаги қийматга эга: Стационар двигателлар учун 8-15, кема двигателлари учун 3-8, автомабил двигателлари учун 2-5, ва авиация двигателлари учун кг/э. от кучи. Транспорт машинасозлигида конструкцияни оғирлик кўрсаткичи ҳарактеристикаси учун конструкция оғирлигини фойдали юкка нисбати кўрсаткичи кулланилади. Бу кўрсаткич кема транспорти учун 20-30, темир йўл транспорти учун 10-20, автомабил транспорти учун 3-5, самолётлар учун га тенгдир. Оғирлик тушунчасидан металсиғими тушунчаси фарклидир. Бунга қуйидагимисолда аниқлик киритамиз. Агар иккита бир хил ўлчамли ва бир хил 23
24 параметрли машиналардан бири оғир металлардан (пулат, чуян), иккинчиси енгил котишмалардан (алюминий) тайёрланган бўлса, у холда иккинчи машина оғирлиги биринчи машина оғирлигидан шунча камки, оғир материаллар нисбий оғирлиги енгил металлар нисбий оғирлигидан катта бўлса (такрибан икки марта), шунча кам бўлади. Металл сиғими эса, иккала машинада ҳам бир хил. Машиналар оғирлигини металл сиғимини камайтириш билан, яъни деталларга рационал кесим ва форма бериш билан, бунда албатта металл мустахкамлигини таъминлаш учун мустахкам металл рационал конструктив схемалар кулланилади ва металлар нометал материаллар билан алмаштириш усули билан камайтирилади Рационал кесим Деталлар оғирлигини максимал даражада камайтириш уларга тенг мустахкамликни таъминлаш билан эришилади. Бунда деталлни ҳар бир кесимдаги кучланиши (буйлама ук буйлаб) ва шу кесимни ҳар бир нуктасидаги кучланиши билан бир хил бўлиши керак. Эгилиш, буралиш ва мураккаб кучланган холатда кесимларда кучланиш нотекис таксимланади. Улар кесимни четки нукталарида максимал қийматга эга бўладилар, бошқа холатларда нулгача камайтириш мумкин (мисол учун кесимни нейтрал укида). Бу холатда тулик тенг мустахкам кесим бўйича кучланишини тенглаштириш, энг оз кучланган участкадаги метални камайтриш ва уни энг кўп кучланган (юкланган) участкада кўпайтириш йўли билан эришилади. Мисол учун эгилиш ва буралишга ишлаётган цилиндр детали оламиз (6.1 расм). Массали оғир деталларда кучла-иш бутун юмалок кесимда тўғри линия конуни бўйича таксимланади (6.1,а-расм), (бунда кучланиш кесимни маркази буйлаб утади). Кам юкланган детал марказидан металлни олиб ташлаш, яъни унга кольца кесимли шакл беришда таъмин-анади (6.1,б-расм). Кольца девори канча юпка бўлса d/d нисбат шунча катта (ички диаметрни ташқи диаметрга нисбати) бўлади ва кучланиш шунча текис таксимланади. Ташқи диаметр ўлчамини доимий саклаб колиш натижасида деворларда кучланиш ортади. Аммо бошқа диаметрни катталаштириб олдинги кучланиш холатини саклаб колиш мумкин (6.1,в-расм), хатто улар қийматини анча камайтириш мумкин (6.1,г-расм) расм. Тулик ва ичи буш цилиндрсимон деталлар кесимида кучланишни таксимланиши. 24
25 Бир хил майдонли профилларда оғирликни камайтириш 6.2-расмда келтирилган. Бунда энг рационал кесим формаси (ичи буш ва двутаврли) юқори мустахкамлиги ва катталиги билан фаркланади. 6.2 расм. Қаршилик моменти W ва инерция моменти I ларни тулик ва буш профилли тенг кесимли профиллардаги холати. 2. Деталларни енгиллатиш Кўпчилик холатларда деталлар конструкцияси мураккаблиги ёки уларга таъсир килаётган кучланишларни аниқлаш имкони йуклиги сабабли мустахкамлик шартини таъминлаш кийинчилик тугдиради. Бундай холатларда детал оғирлигини детални оз кучланган участкасида метални олиб ташлаш билан эришилади. Деталларни енгиллатишга мисоллар 6.3 ва 6.5 расмларда келтирилган. 6.3 а расмда тирсакли вал тирсаги келтирилган. Тирсак 1 ни ташқи бурчаклари шатун буйнидан асосий буйнига утаётган кучларда хеч қандай роль уйнамайди; бу бурчакларни олиб ташлаш II-тирсакда тирсакни мустахкамлигини камайтирмаган холда уни оғирлигини камайтириб енгиллатишга имкон беради. Конусли тишли ғилдирак (6.32 расм) ни тишларини кичик диаметр томонида умуман ишламаётган қисмини олиб ташлаш мумкин. Бунда оғирликни камайтирибгина колмай, балким тишларни камайтириш, тиш узунлиги бўйича босимни тенг таксимланиши ва урта диаметрни усиши натижасида тишларга кучни камайтиради ҳам. 6.3 расм. Деталлар ва бирикмаларни енгиллатишга мисоллар. а-тирсакли вални; б-фланецли вални; в-клеммали бирикмани; г-конусли тишли ғилдиракни; I-бошланғич холати; II-III-енгиллатилган конструкция. 25
26 Фланец типидаги деталлар оғирлигини камайтириш, уни ташқи контурини ўзгартириш билан эришилади (6.4-расм). Бунда махкамлов тешиклари радиуси барча барча холларда бир хил кабул қилинган. Деталларни алоҳида элементлари участкаларида ортиқча металлни олиб ташлашга, агар улар жуда оз бўлса ҳам эътибор бериш керак. Бу ҳар бир холатда оз бўлгани билан, бутун бир конструкцияда жуда катта бўлиши мумкин. Бунда асосий эътиборни махкамловчи деталлар оғирлигига каратиш керак, бу эса уз навбатида машина оғирлигини камайтиришда катта урин тутади. Бундан ташқари махкамлаш деталларига бошқа форма бериш, бу уларни технологиявийлиги ва мустахкамлигига ижобий таъсир кўрсатади.мисол учун 6.5 к расмда тортиш болти мисоли келтирилган. Конструкцияни енгиллатиш II, факатгина оғирлик бўйича енгил ва циклик юкланишларда ута мустахкамдир, асосан резьба накатка усулида бажарилган, стержень эса ротацион болгалаш машинасида тайёрланган бўлса. Призон болт мисолида (6.5 л расм) стержен диаметрини камайтириш билан аниқ механиқ ишлов бериш хажмини камайтирилади. Оғирликни камайтириш катта роль уйнайдиган машиналарда енгиллатилган гайкалар ва радиал ўлчамлари кичиклаштирилган болт головкалари катта роль уйнайди. 6.4 расм. Конструкцияларни енгиллатиш усуллари. 26
27 6.5 расм. Детални элементларини енгиллатиш усулари. а- вални таянч буртигини; б-тешик таянч буртигини; в-елкани; г- диск ва втулка типидаги деталларни; д-вал четини; е- махкамланган гайкасини; ж-кольцасимон гайкани; з,и тикин типидаги детални; к-махкамлаш болтини; л-призон болтни; I- бошланғич конструкция; II ва III енгиллатилган конструкциялар. 3. Листли штампланган конструкциялар Листли штампланган конструкцияларни машиналарда қўллаш оғирликни камайтириш усулларидан асосийси хисобланади (6.6-расм). 6.6-расмда келтирилган деталларга ухшаш айланма шаклли деталлар токарлик дастгохларида раскатка усули билан (майда серияли, якка ишлаб чиқариш шароитида) ёки штамплаш усули билан тайёрланади. Йирик серияли ёки оммавий ишлаб чиқариш шароитида бундай деталлар листли штамплаш усули билан штампларда тайёрланади (щит, панель, кожух, диафрагма, облицовка ва х.к.) Штамплаш усули билан олинган деталларда камайган мустахкамликни рельефлар, отбортовкалар, мустахкамлик профили, пайвандлаш усули билан оширилади. 27
28 6.6- расм. Куйма усулида тайёрланган деталларни штамплашусули билан тайёрланган деталлар биланалмаштириш. Пластик металлардан тайёрланадиган деталларни (паст углеродли пулатлар, дюралюминий янги тайёрланган холатида) 3-4 мм.гача калинликка эга бўлган листдан совук усулда штамплаш усули билан, 4 мм.дан юқори калинликка эга бўлган листларни эса иссик штамплаш усули билан тайёрланади. Кўпчилик холатларда корпус деталлар оғирлигини камайтириш мақсадида скелет конструкциялар кулланилади. Куймада детални узаро аниқ жойлашуви талаб килинадиган элементларгина тайёрланади холос. Тайёр бўлган скелетни листли материаллардан копламалар (обьлицовка) билан коплаб чиқилади. Пулат облицовкаларни ташқи махкамлаш деталларисиз коплаш 6,7 а- расмда келтирилган. 6.7-расм. Куйма корпусларга облицовкаларни махкамлаш усули. 7-маьруза. Конструктив схемаларни яхшилаш. Режа 1. Звенолар сонини камайтириш. 2. Конструкциялар ихчамлиги. 3. Машина параметрларини рационал танлаш. Машиналар оғирлигини конструктив схемалар деталлари сонини камайтириш ва конструкция габаритларини камайтиришга ҳамда ихчамлигини таьминлаш учун куч окимини тўғри танлаш билан ҳам таьминланади. 28
29 1. Звенолар сонини камайтириш Механизмни ортиқча звеноларидан воз кечиш, агрегат оғирлигини камайтиришга катта хисса кушади. Бунга мисол учун поршенли двигателда кулланилган крейцкорфни олиш ва мумкин (7.1 а расм). Крейцкорф поршенли двигателда цилиндр деворларига ён кучлар таьсирини камайтириш мақсадида кулланилган. Изланишлардан сунг шу нарса маьлум булдики, агар поршень узунлигини оширилса ва маойлаш яхшиланса, у холда крейцкорф вазифасини поршенни ўзи бажариши мумкин экан ва крейцкорфни қўллашга хожат колмайди. Крейцкорфсиз двигателлар (7.1 б расм) карийб 2 марта кичик баландликка эга бўлиб, агрегат ихчамлиги енгиллигини таьминлайди. Яна мисол учун кулачокли механизмни олиш мумкин (7.2. а,б-расмлар) 7.2. а-расмда келтирилган конструкцияда кулачок коромыслога толкател орқали таъсир қилади. Кўпчилик холатлар коромысло кулачок рационал схемасини қўллаш мумкин (7.2 б-расм) деталлар сони ва габарит ўлчамларни камайтириш билан бир каторда бу схема коромыслони кулочок билан ва кучларни яхши бирикишини таъминлайди. Биринчи конструкцияда кучлар h-участкада бирикади ва бунда оралик деталларни масофа катта бўлганлиги учун сони ва ута мустахкамлиги (эгилиш) талаб килинади. Иккинчи конструкцияда эса h1-участка анча кичик бўлгани учун оралик деталлар бартараф этилиб, конструкция оғирлиги яна кушимча равишда енгиллайди. Конусли тишли ғилдиракли валлар узатмаси (7.3-расм) ортиқча звеноларни бартараф этиш билан конструкция оғирлиги камайтирилади ва тишли ғилдираклар сони 4 тадан (7.3 а расм) 1 тага келтирилади (7.3 б расм) расм. Поршенли двигател-ларда ортиқча звеноларни бар-тараф этиш 7.2-расм. Кулачокли механизмда ортиқча звеноларни барта-раф этиш. 29
30 2. Конструкциялар ихчамлиги Машинани хажми ва габаритларини камайтириш мақсадида, уни механизм ва деталларини рационал жойлаштириш муҳим урин тутади ва уни оғирлигини камайтиришга катта хисса кушади. Мисол учун икки погонали редукторни олиш мумкин (7.4-расм). Мисолда бошланғич конструкция (7,4а-расм).Валларни кўпкаватли кўринишда «Трафарет» схемаси бўйича таёрланган бўлиб, конструкциядаги тишли ғилдирак 4 ни бошланғич ғилдирак 1 билан укдош қилиб (7.4б-расм) урнатилса конструкция анча ихчам ва енгил бўлади. Бундан ташқари ғилдираклар 1 ва 4 ни бундай жойлашуви оралик ғилдираклар 2 ва 3 га тушаетган кучни анча камайтириб, подшипниклар ишини енгиллатади ва корпус деворларига тушаетган кучни ҳам камайтиради. Бундан ташқари 7.4 а-расмдаги схема бўйича узатмани бошланғич гилдирагидан охирги гилдира-гига 2 ва 3 га тушаётган кучни бир мунча камайтириб подшип-никлар ишини енгиллаштиради ва корпус деворларига тушаётган кучни ҳам камайтиради. Бундан ташқари 7.4 а расмдаги схема бўйича узатмани бошланғич гилдирагидан охирги гилдирагига узатилаётиган Р 1 ва Р 2 кучлар факат бир йўналишга йуналган. Бунда R- куч катта қийматга эга. 7.4 б-расмдаги схемада кучлар Р 1 ва Р 2 турли томонларга йуналган бўлиб, бунда R жуда кичикдир. Келгусида механизмни оғирлиги ва габаритларини тишли ғилдираклар диаметрини кичиклатиш билан камайтириш мумкин (7.4 в-расм). 7.3-расм. Тишли узатмада ортиқча звенолар сонини камайтириш усули. 30
31 7.4 расм. Икки погонали редуктор оғирлигини камайтириш. 2. Машина параметрларини рационал танлаш Мапшина параметрларини тўғри танлаш катта ютукларга олиб келади. Бунга мисол учун 7.5-расмда бир хил қувватга эга бўлган ички ёнув двигателлари кўрсатилган. Бунда ички поршень йўлини цилиндр диаметрига нисбати S/D=1,5 (7.5 а-расм) ва S/D=1 (7.5 б-расм). Киска йўлли машиналарни баландлигини яна қуйидаги кушимча чораларни куллаб эришиш мумкин: Поршень баландлиги H ни камайтириш билан (7.5 б- расмда H=0,75D. 7.5 а-расмда H=D): Шатун узунлиги LH кривошип радиусини Rга нисбатини камайтириш билан (7.5 б-расмда L=3,2R:,7.5.а-расмда L=3,8R га тенг). Юқоридаги барча чора-тадбирлар машинани габарит ўлчамлари ва оғирлигини камайтиришга олиб келади. Юқоридагиларга асосан поршень баландлиги ва L/R нисбатини камайтириш цилиндр деворларига нисбий босимни кучайишига олиб келади, шунинг учун поршенни чидамлилигини оширишга тўғри келади. 31
32 7.5-расм. Бир хил қувватли поршенларни двигателлар габаритлари. Машиналарни баьзи категорияларида, яьни суюклик ёки газда ишлайдиганларида (гидравлик пресслар, пневматик ёки гидравлик узатмалар) габарит ўлчамлари ва оғирлигини камайтиришни ишчи суюклик (газ) босимини кутариш билан эришиш мумкин. Масалан: ички ёнув двигателларида ишчи аралашма босимини аниқ бир чегарагача кутариш мумкин (сикиш даражасини кутариш керак), бу эса цилиндрларни ишчи хажмини камайтиришга ёки берилган ишчи хажмда қувватни оширишга имкон яратади. 8-маьруза. Юқори мустахкам материаллар 1. Ишлов бериш турлари. 2. Ута мустахкам материаллар. 3. Енгил котишмалар. Режа: Конструкцияларни оғирлигини камайтиришни йўналишларидан бири, бу конструкцияларда юқори мустахкам материалларни қўллашдир. Бу усулни барча деталларга қўллаш мумкин. Материаллар каттиклигини оширишни асосий усуллари қуйидагилапр: Босим билан иссик ишлов бериш, лигерлаш, термик ишлов бериш, кимёвыий-термик ишлов бериш, совук пластик деформация усулида ишлов бериш. Ишлов бериш турлари Босим билан иссик ишлов бериш. Бу усул билан ишлов беришда материал структурасини зичланиши содир бўлиб кристаллар йўналиши тартиб-ланади. Металлни маьлум бир ҳарорат оралигида ( С) совиши вақтида рекирсталланиш жараёни мустахкамликни ошишида муҳим урин тутади. Материални сикиш вақтида кристалларни парчаланиши ва деформацияланиши натижасида янги майда зернолар пайдо бўлади. Рекристалланган зерноларни усиши даврида примеслар кристиалитларда аралашган холатда колади. Шунинг учун болгаланган деталлар учун, болга- 32
33 ланган детални мустахкамлигини оширувчи бир-бири билан яхши богланган майда зернолардан ташқил топган структураси ҳарактерлидир. Болгаланган ва штампланган деталларни толаси йўналиши тайёрланадиган детал конфигурацияси ва ички йўналишларни ҳаракат йўналиши билан мос келиши керак. Бир нечта ўтишларда штампланган ёки болга-ланган толалари йуналтирилган тирсакли вални призматик заготовкани киркиб тайёрланган ва толалари йуналтирилмаган валга нисбатан анча мустахкамлиги ортиқ бўлади (8.1-расм). Легирлаш. Бу усул занглашга қарши турганлик, иссикбардошлик, пайвандланувчанликни ошириш мақсадида кулланилади. Легирлашни асосий вазифаси, бу алоҳида хусусиятлари мустахкамлик, окувчанлик, пластиклик, 8.1-расм. Толаларни йўналиши. ейилишга карш қаршиликни ошириш натижасида материал пухталигини оширишдир. Бунга хромникелланган асосан полилегирланган, хромоникел, волфрамли ва хромоникело-ванадийли пулатларни олиш мумкин. Юқори механиқ сифатларни таьминлаш учун легирлаш термик ишлов бериш билан тулдирилиши керак. Термик ишлов бериш юқори урта ва паст бушатишлар билан тоблаш, изотермик тоблаш) каттик деформацияланган кристал панжарали (сорбит, тростит, мартенсит, бейсит) нотекис структура яратади. Ишлов бериш режимини созлаб бориш натижасида юқоридаги турли механиқ хусусиятларга эга бўлган пулатлар олиш мумкин. Кейинги вақтларда юза катламини юқори частотали токда тоблаш кенг куламда кулланилмокда. Бу билан жараённи иқтисодийлиги, юқори унумдорликни эришилади. Кимёвий термик ишлов бериш. Бунда детал юзасини углерод билан (цементация) ёки азот билан (азотлаш, цианитлаш) F е нитридлари ва легирловчи элементларни хосил қилиб туйинтиришдир. Бу усулни асосий мақсади, детал юза катламида юқори каттиклик ва ёйилишига ута чидамли юза хосил қилишдир. 33
34 2.Утамустахкам чуянлар ва пулатлар Кулранг чуянлар кенг таркалган ва пулатлар кулла-ниладиган конструкцион материал хисобланиб, улар арзон ва куювчанлик хусусиятлари юқори бўлганлиги учун стационар ва транспорт машиналари корпус деталларида кенг куламида кулланилади. Кулранг чуянларни камчилиги, бу мустахкамлиги оз, муртдир. Хозирги вақтда юқори мустахкам чуянлар олинади, яъни легирланган (Mg,Mn,Cr ва бошқа элементлар билан). Юқори мустахкам чуянни кимёвий таркиби қуйидагича: 3,4 3,6% С; 2-2,2 % Si; 0,03-0,06 % Mg; 0,15-0,25 % Сr; 1,15-1,3 % Mn; 0,005 S ва 0,12 % P. гача. Чуянларга термик ишлов бериш қуйидагича 6-8 соат оралигида ушлаб туриш билан C.да нормаллаш ва С/ мин тезликда совитиш. Сунгра 8 соат мобайнида С да киздириб бушатиш ва очик хавода совутилади. Хозирги даврда юқори мустахкам чуянлардан оғир шароитда ишловчи ута юкланган деталлар ҳам тайёрланади. Масалан тирсакли валлар штамплаш усули билан тайёрланган валлардан бир неча марта афзал. Юқори мустахкам чуянлар кулранг чуянларга нисба-тан куйиш сифати анча паст (кулранг чуянда усадка 0,8-1,2 %, юқори мустахкам чуянда эса 1,3-1,8 %). Аммо юқори мустахкам чуянлар куйма пулатларга нисбатан яхши куйилади. Пулатлар. Таркибида кушилган кимёвий элементлар, масалан, хром, никель, молибден, волфрам, ванадий, ва бошқаларга асосан пулат махсус ёки легирланган пулат- деб кушилган ва ортиқча бўлган бундай элементлар эса махсус ёки легирловчи элементлар деб аталади. Стандартга асосан ҳар кайси легирловчи элемент маьлум бир ҳарорат билан, масалан, азот-а, алюминий-ю, бор-р, ванадий-ф, вольфрам-в, кобольт-к, кремний- С, марганец-г, мис Д, селен-е, сийрак ер элементлари-4, титан-т, хром-х, фосфор- П, цирконий-ц билан белгиланади. Легирланган конструкцион пулатлар. Бу пулатлар уз таркибидаги углерод микдорига қараб 2 гурухга: кам (0,1-0,25%) углеродли, яъни цементитланувчи ва уртача (0,3-0,45) углеродли яхшиланувчи пулатларга бўлинади. Легирланган цементитланувчи конструкцион пулатлар жумласига 15Г, 20 Г, 15Х, 20Х, 15ХР, 20ХН, 20ХГР,18ХГТ; Легирланган яхшиланувчи конструкцион пулатлар жумласига 30Х; 35Х;38ХА;35ХРА;40ХГ;40ХГР;30ХГТ. 35Х;38ХА;35ХРА;40ХР пулатлари кичикрок ўлчамли деталлар: ҳар хил валиклар, уклар, бармоклар, шестернялар, втулкалар ва бошқа буюмлар тайёрлаш учун ишлатилади. Легирланган асбобсозлик пулатлари. Легирланган асбобсозлик пулатлари углеродли асбобсозлик пулатларига караганда анча афзал туради. Масалан, углеродли асбобсозлик пулатлардан ясалган 34
35 узун ва ингичка (юпка) асбоблар, чунончи, метчик развёртка ва бошқалар тобланганда мурт бўлиб колади, шу вақтида кўпинча синиб кетади. Кесувчи асбоблар ХВГ;ХВ5;В1;В2;9ХС;4ХС; ва бошқалар пулатлар; улчаш асбоблари эса ХГ;Х12;Х12Мва бошқа пулатлардан ясалади. Парма, фреза, кескич каби кесувчи асбоблар тайёрлаш учун тезкесар пулатлар ишлатилади. Тезкесар пулатлар ҳам стардартлаштирилган бўлиб, уларнинг Р18;Р12;Р6М3; Р18Ф2; Р9К5 маркалари бор. Маркадаги Р ҳарфи пулатнинг эски номи «Рапид» сўзининг бош ҳарфи бўлиб, тезкесар пулат эканлигини билдиради, бу ҳарфдан кейинги ракам вольфрам-нинг, Ф ҳарфидан кейинги ракам ваннадийнинг; К ҳарфидан кейинги ракам эса кобальтнинг % билан ифодаланган уртача микдорини кўрсатади. Легирланган махсус хоссали пулат;алоҳида хоссали пулат ва котишмалар жумласига каррозиябардош (зангламас) оловбардош (куюндибардош) ва иссик бардош пулатлар, электрик қаршилиги юқори котишмалар, алоҳида эластик хоссаларга эса котишмалар, магнитавий ва магнитавиймас котишмалар киради. Коррозиябардош пулатлар хромли ва хром-никелли бўлиши мумкин. Хромли каррозиябардош пулатлар (ОХ13;1Х13;2Х13;4Х13) турбина канотлари, шток, вал, хирургия асбоблари ва бошқалар тайёрлаш учун ишлатилади. Оловбардош пулатлар юқори температура таъсирида ва юқори t ли газлар мухитида бўладиган деталлар тайёрлаш учун ишлатилади. Пулат таркибида бу элементлардан бирортасининг микдори канчалик кўп бўлса, пулатнинг оловбардошли шунчалик юкори булади. Масалан: таркибида 10-15% хром билан пулат С гача таркибида 15-20% хром бўлган пулат эса С гача t 0 ларда оловбардош бўлади. Иссикбардошли пулатлар юқори температурада нагрузкалар таъсирида бўладиган деталлар тайёрлаш учун ишлатилади. Иссикбардощ (пулатларнинг саноатда энг кўп ишлатиладиганлари) материал сифатида нимониклар деб аталади. ХН70ВМТЮ ва бошқа маркали котишмалар фойдаланилади. Алоҳида термик хоссаларга эга котишмалар улчаш кенглиги коэффиценти нолга яқин котишмалар зарур. 3. Енгил котишмалар Кичик нисбий оғирликка эга бўлган материалларни кулланиш конструкцияларни енгиллатиб, уларни ресурсини ҳам камайтиради. Енгил материлларни кулланишига таъсир этадиган факторларга қуйидагилар киради: каттиклиги, пайлиги, каррозияга чимдамсизлиги, ҳароратга ва совукка чидам-сизлик, кучланишлар тўпламига чидамсизликдир. Энг асосий-си улар нархини юқорилиги ва озлигидир. Машинасозликда кулланувчи енгил материалларга қуйидагилар киради. 35
36 36 кг/дм 3 1. Алюминий котишмаси 2,6-3,2 2. Магний котишмаси..1,8 3. Титан..4,5 4. Пластиклар 1-1,8 5. Керамик материллар.2,2-3,2 Алюминий котишмалари. Енгил котишмалар ичида алюминий кенг кулланилади. Улар кичик нисбий оғирлиги (γ 3 кг/дм 3 ), юқори иссик утказувчанлиги (λ= кал/мч 0 С) ва коникарли мустахкам, пластик ва кесувчи асбоб билан ишлов бериш осон. Уларни кўпчилигини аргонли электродли пайвандлаш мумкин ёки атомли-водородли пайвандлаш мумкин.листли материаллар контактли электрпайвандланади. Алюминий котишмалар учун атмосфера шароитида коррозияга чидамлидир. Щелочлар ва кислотани кучли таъсирига чидамсиздир, юмшок (каттиклиги НВ ). Ҳарорат кутарилиши билан алюминий мустахкамлиги пасаяди, лекин шундай котишмалар борки, хатто С да ҳам ўзини коникарли механиқ хусусиятларини саклаб колади. Алюминий котишмалари иккита асосий категорияга були-нади: куйма ва деформацияланувчи (богланувчи, штампланувчи, прокатланувчи). Алюминий котишмаларидан кўпчилик холатда корпус деталлари тайёрланади. Дуралюминий (Д1, Д16, В95) типидаги котишмаларни юқори механиқ сифатини олиш учун уларга термик ишлов берилади, сунг о С ҳароратли сувда тоблаб соат мобайнида хона ҳароратида (табиий каритиш) ёки о С ҳароратда 1-2 соат мобайнида (сунъий каритиш) ушлаб турилади. АК маркали котишмалардан деталларни болгалаш ва штамплаш усулида олишда кулланилади (шатунлар, ва х.к.). Иссикка чидамли АК 4 котишмадан эса ички ёнув двигаттел-ларини поршенлари ва хаво билан совутилувчи двигателлар каллаклари тайёрланади. Магнитли котишмалар магний Mg (90 0 С ва юқори) ва легирловчи элементлар (Al,Zn,Mn, Ti ва б.) дан ташқил топган. Улар кичик нисбий оғирлиги, кичик каттиклиги (НВ 60-80) ва иссик утказувчанлиги билан фарк қилади. Магнийли котишмалар пухталиги алюминий котиш-маларга нисбатан паст, ҳарорат кутарилиши билан юмшай бошлайди. Уларга механиқ ишлов бериш енгил. Магнийли котишмалар куйма ва деформацияланувчи турларга бўлинади. Уларни энг асосий камчилиги занглашга чидам-сизлиги, улардан тайёрланган деталлар албатта коррозиядан химояланиш шарт. Куйма магнийли котишмаларни (МЛ4, МЛ5) термик ишлов бериб мустахкамланади. ( С гача соат мобайнида киздирилади, сунгра очик хавода совутилади. Магний котишмалардан асосан куч таъсири бўлмайдиган деталлар (копкок, картер поддони ва х.к.) тайёрланади.
37 Титан котишмалари. Машинасозликда Al,Cr,Mn, Mo,Fe,Si билан титан котишмалари кулланилади. Титанли котишмаларни афзалликлари юқори мустахкам, юқори иссик-ликка чидамлилик, коррозияга чидамли. Титанли котишмалар пухталиги бўйича пулатдан колишмайди. Уларни болгалаш ва штамплаш билан яхши ишлов берилади. Аммо механиқ ишлов бериш кийин. Бунинг учун кучли жиҳозлар талаб килинади. Бундан ташқари титан котишмаларини Юқори кесиш режимида ишлов берилса киринди ёниб кетиши мумкин, ундан чиккан чанг портлаши мумкин. Титанли котишмаларга термик (тоблаш, бушатиш), кимёвий - термик (цементация, азотлаш) ва термомеханиқ ишлов бериш мумкин. Юқори ишкаланиш шароитида ишлайдиган котишмалар юзалари азотланади, сунг тобланади, ва юза каттиклиги НВ га кутарилади. 9-маъруза. Конструкциялар бикрлиги Режа: 1. Бикрлик. Бикрликни ошириш усуллари. 2. Консолли конструкциялар бикрлигини ошириш. 3. Таянчларни райионал жойлаштириш. 4. Конус деталлар бикрлиги. Корпус. 1. Бикрлик. Бикрликни ошириш усуллари Бикрлик бу конструкцияни холатини аниқловчи асосий факторлардан бўлиб, асосий урин тутади. Корпусларни муртлиги окибатида унда жойлашган механизм-ларни узаро холати бўзилиб: ҳаракатдаги бирикмаларда юқори ишкаланиш ва ейилишга; валлар ва таянчларни холати тишли ғилдираклар илашувини холлатини бузади; подшипниклар кизиши ва синишига олиб келади; юзаларга фрикцион коррозияга ва пайвандланишига олиб келади. Аниқ операцияларни бажарувчи машиналарни, масалан, дастгохларни ишчи органлари бикрлиги ишлов берилувчига деталлар аниқлигини таъминлайди. Битрлик енгиллатилган классдаги машиналар учун муҳим роль уйнайди (транспорт машиналари, авиация ва ракета техникаси). Бунда конструктор конструкцияни иложи борича енгиллатиб мустахкамлик ресурсларидан максимал фойдаланиб, кучланишни оширади, бу эса деформацияга олиб келади. Конструкцияларни деформацияланувчанлигини ошишига асосан юқори мустахкам ва ута мустахкам материалларни қўллаш олиб келади. Шундай қилиб бикрлик системани маълум деформа-ция билан ташқи кучларга қаршилик кўрсата олиш кобил-ятидир. Машинасозликда бикрлик бу системани деформа-ция билан системани иш кобилиятига таъсир кўрсатадиган ташқи кучларга қаршилик кўрсата олиш кобилиятидир. Бикрлик бикрлик коэффициенти билан бахоланади. Бикрлик коэффициенти, бу системага таъсир этаётган Р кучни максимал деформация ƒ га нисбатидир. Гук конунига асосан бикрлик коэффициенти: 37
38 Р f р = ЕF l Бу ерда: Е материални нормал эгилувчанлик модули; F - брус кесими; l куч таъсири йўналиши бўйича брус узунлиги. λ Конструкция бикрлиги қуйидаги факторлар асосида аниқланади: Материални эгилувчанлик модули Е; Деформацияланувчи жисм кесимининг геометрик тавсифи; Деформацияланувчи жисм ўлчамлари (узунлик l); Куч кўриниши ва таянч тури. Бикрликни ошириш усуллари. Бунда бикрликни оширишни асосий конструктив усуллари қуйидагилардир: Эгилишни юкланиш турида йукотиб, уни сиқилиши ва чўзилишига алмаштириш; Эгилишга ишловчи деталларда таянчларни рационал жойлаштириш, ортиқчасини йукотиш; = Кесим конструкция моментини кучайтириш ва бир кесимдан иккинчи кесимга ўтиш участкаларини кучайтириш; Кутисимон деталлар учун турли фойдали формага ўтиш; Агар детални конструктив ва функционал вазифасидан келиб чиқиб эгилишини бартараф этиб бўлмаса, у холда биринчи навбатда деформация ва эгилишга кучланишни камайтириш керак расмда балкаларни эгилишини асосий кўринишлари келтирилган: консолни (9.1а-расм), охирги нукталари билан эркин урнатилган (9.1брасм) ва охирги нукталари билан мустахкамланган (9.1в-расм). ;. 38
39 2.Консолли конструкциялар бикрлигини ошириш Агар машинани хизмат вазифасидан келиб чиккан холда, конструкцияда консолли конструкциялар кулланса, у холда консолли конструкциялар камчилигини бартараф этишга ҳаракат килинади. Энг аввалам бор консол таянчигача бўлган масофа (вылет) камайтирилиши керак ва конструкция консол қисми, каттиклиги ва мустахкамлигини ошириш керак. Мисол тарикасида 9.2 расмда 9.1 г-расмдаги консолли вал конструкциясини яхшиланган холати келтирил-ган. Бунда консол узунлиги иложи борича камайтирилган; консолни инерция моменти ва қаршилик момент-лари энг юқори юкланган участкада кўпайган. Кучни кабул килувчи подшипник алмаштириб кучайтирилган. 9.2 расм. Консолли вални рационал конструкцияси Кўпчилик холларда детал формасини ўзгартириш йўли билан консолни узунлигини анча камайтиришга эришилади. Мисол учун урнатилувчи конусни конструкцияси (9.3 а-расм) ступицалар холатини каллакка нисбатан ўзгартириш йўли билан яхшилаш мумкин (9.3 б-расм) ёки вал билан бир бутун яхлит қилиб тайёрланган тишли шестерня (вал-шестерня) билан алмаштириб эришиши мумкин. 9.3 расм. Конусли тишли ғилдирак буйнини камайтириш йўли билан конструкцияни яхшилаш усуллари. 39
40 Консолли вал подшипникга тушаётган куч таянчлар орасидаги масофа L ни консол узунлиги l га нисбатига тенгдир (9.4а-расм). Бунда олдинги подшипникка тушаётган куч қуйидагича бўлади. l N = P( 1+ L 1 ) Орқа подшипникка тушаётган куч l N 2 = P L Бу ерда Р консолга таъсир этаётган куч. 9.4 расм. Таянчларга таъсир этаётган кучни аниқлаш схемаси. а консолли вал; б тескари консол. Умумий қоида сифатида таянчлар орасидаги масофа консол катталигидан икки марта катталигига тенгдир деб кабул килинади. Кўпчилик холатда тескари консол усули кулланади. Валга консолли урнатилган деталлар кунгирок образли формада (9.4б-расм) кабул килиниб, бунда куч таянчлар орасидаги масофа марказида таъсир кўрсатади. Бундай конструкциялар учун Тескари консолга конструктив мисол 9.5 расмда келтрилган. Бунда консолни тулик бартараф этиш мақсадида детални ҳаракатсиз таянч 1 га урнатилади, ва бу орқали эгилишдан озад бўлган ва деталга шлица орқали буровчи моментни узатувчи вал утказилган. Бу ерда подшипниклар икки таянчи вал сингари юкланган. Аммо уларда ташқи халқа айлангани учун анча оғир шароитда ишлайди (икки таянчли валда ички халқа айланади), шунинг учун уларни ишлаш муддати оз бўлади. 40
41 9.5 расм. Консол таянчларига юкланишни камайтириш. Юқоридаги консолли тизимларни камчилигига кўра констукторлар уларни қўллашда чучимасликлари керак. Консолли тизимлар лойиҳалашда қулай бўлиб бундай конструкциялар амалда кўп кулланилади. 3. Таянчларни рационал жойлаштириш Икки таянчли балкалар эгилиши пролетни учинчи даражасига пропорционалдир, шунинг учун таянчларни бир- бирига яқинлаштириш конструкция бикрлигини оширишни эффектив йўлидир. 9.6 расмда тишли ғилдиракни икки таянчга ўрнатиш мисоли келтирилган. Агар таянчлар орасидаги масофа уч марта камайтирилса, у холда валдаги максимал эгилувчи момент ва валдаги кучланишлар уч марта камаяди, максимал прогиб эса 27 марта камаяди. Агар вал диаметри d=40mm, L=200mm ва тушаётган юк Р=1000 кг бўлса 9.6 а расмдаги вални эгилиши катта қийматга етади (0.1 мм гача), оралик масофани уч марта камайтирилса (9.6б-расм) эгилиш жуда оз микдорда камаяди (тахминан мм гача). 9.6 расм. Таянчлар орасидаги масофани камайтириш. Кўпчилик холатларда конструкция бикрлигини кушимча таянч яратиш билан эришилади (9.7 расм). 9.7 а расмдаги тирсакли вал иккита подшипникда урнатилган. Тизимнинг бикрлиги кичик; бикрликни ошириш учун вал тирсаклари ва 41
42 буйинлари катталаштиришни керак. Бунда вал оғирлиги ва конструкция иши ёмонлашади. Шунинг учун бикрликни таъминлаш мақсадида марказий таянч яратилади (9.7 б расм) ёки бир нечта таянчлар яратилади (9.7 в расм). Конструкцияни охирги варианти хозир ва доимо кулланиб келинмокда. 9.7 расм. Тирсакли вал таянчларини жойлаштириш. 4. Корпус деталлар бикрлиги Корпус деталлари оғирлиги ўзгаришсиз колдириб, уларни бикрлигини оширишни асосий усулларидан; ўтиш зоналарини думалоклаш (радиуслаш), рационал (ички) ковурга яратиш ва деворлар орасига диоганал алокалар (связка) яратишдир. Бундан ташқари курпус элементларини бир-бири билан конструктив бирлаштириб корпус бикрлигини ошириш мумкин (моноблок конструкция) расмда ички ёнув двигателлари конструкциясини кучайтириш (тарихий кетма кетлик тартибида) усуллари келтирилган. Алоҳида двигателда (9.8 а расм) конструкция бикр-лиги факат картер бикрлиги билан аниқланади. Ишлаш вақтида кучлар таъсирида эгилиш хосил бўлса, картер деформацияланади, картер билан биргаликда двигатель ҳам деформацияланади. Янада бикррок бўлиб ярим блокли конструкция (9.8 б расм) хизмат қилади ва бу конструкция двигател-созликда кенг кулланилади. Бу вариантда цилиндр рубашкаси умумий блокка бирлаштириб бикрлик оширилган (9.8 в расм) ёки картер билан бир бутун қилиб куйма холатда тайёрланади. (9.8 г расм). Охирги вариантда элементлари орасида энг кам улокли конструкция фойдали ва бикрдир. 42
43 9.8 расм. Ички ёнув двигателларини констуктив тараккиёти. Двигателни умумий схемаси билан бир каторда тирсакли вал таянчи жойлаштирилган картер бикрлиги ҳам катта роль уйнайди. Картерни бикрлигини ошириш учун картер кундаланг кесимидаги инерция моментини кучайтириш керак. Бу билан ён деворларини «очилишига» ҳаракат қилишга қарши деворлар орасида каттик ён кушимча ковургалар ясалади. 9.9 расмда ички ёнув двигателлари картерларини конструктив схемалари келтирилган (олинувчи цилиндр рубашкаси учун). 9.9 расм. Каторли ички ёнув двигателлари картер конструкцияси схемаси 10-маьруза. Циклли юкланувчи деталларни лойиҳалаш Режа: 1. Кучланишлар концентрациясини камайтириш. 2. Тешиклар, валлар, тирсакли валлар. 3. Прессланган бирикмалар. Махкамлаш деталлари. Давомли кайтарилувчи ўзгарма кучланиш таьсири остида ишлайдиган деталлар статик кучланишлар таьсирида материални мустахкамлик чегараси кичиклиги окибатида кучланишлар таьсирида тез емирилади. Бу холат деталларни доимий циклли кучланиш таьсирида ишлайдиган юқори айланишли замонавий 43
44 машиналар учун катта аҳамиятга эгадир. Бундай циклли юкланишлар қисмлари илгариланма-кайтар ҳаракат ланувчи машина ва механизмларда яккол кўринади (поршенли машина-лар, кулачокли механизмлар). Аммо равон йўлли машиналарда (трубинали реактив машиналарда роторларни дисбаланслиги, роторларни ёнга ва радиал тепиши ва х.к.) бу циклик юкланишда уларни йукотишни иложи йук. Замонавий машиналарда циклли юкланмаган тишли узатмалар бўлмайди, хатто айланма ҳаракатни бажараётган валлар ҳам доимо циклли юкланишда бўлади. Мисол учун (10,1-расм) икки таянчга урнатилган валдаги тишли ғилдиракдан Р куч валга узатилаётиб, уни эгилишига мажбур қилади. Бир марта айланишда бу текислик вални а,б,в,г нукталарини кесиб утади ва ҳар бир айланишда бу цикл кайтарилади. Шундай қилиб кучни доимийлигига қарамай бу циклли юкланиш доимо жараёнда иштирок этади. Циклли юкланишлар қуйидаги асосий турларга бўлинади: r = δ δ min / max = 1 Симметрик ўзгарувчи белгили энг катта ва энг кичик кучланишлар белгиси бўйича қарама-қарши, қиймати бўйича тенг r = ,1- расм. Тишли ғилдирак валида циклли юкланишни пайдо бўлиш схемаси Асимметрик ўзгарувчан белгили энг катта ва энг кичик кучланишлар белгиси бўйича карма-қарши ва қиймати бир хил 1< r<0 Пульсланувчи энг катта ва энг кичик кучланишлар белгиси бўйича бир хил ва қиймати бўйича ҳар хил r=0, 1>r>0. Мураккаб юқоридаги циклларни холатлари йиғиндиси. 1. Кучланишлар концентрациясини камайтириш Кучланишлар концентрациясини бартараф этиш доим ҳам иложи бўлмайди. Бундай холатга масалан кучланишлар концентратори бўлган резьбали тешикларни, кучланишларни пасайтириш мақсадида текис тешикларга алмаштириш керак. 44
45 Концентраторларни энг юқори кучланган участкасидан кам кучланган зонага утказиш керак. Номинал кучланишни камайтириш мақсадида концентраторлар жойлашган участкада детал кесимини кўпайтириш керак. Материални ички дефектлари ҳам кучланишлар концентратори бўлиши мумкин, масалан: микроёриклар, флокенлар, нометалл кушилмалар (оксидлар. Солицидалар). 10,2 расм. Вал ичидаги кучланишлар концентраторлари Кучланишлар концентрацияси детал формаси билан пайдо бўлибгина колмай, балким бирикувчи детал таьсири билан ҳам бўлиши мумкин. Мисол учун 10,3 расмда махкамлаш болтида пайдо бўладиган кучланиш кўрсатилган. Бунда кучланиш болт формасига боғлиқ бўлиб, энг катта қийматга стерженни головкага ўтиш участкасида эга бўлади,ва стержанга нисбатан 3 марта юқори бўлади. Энг катта қийматга эса гайкани ён юзасида эга бўлади, яьни δ max = 5δ 0 10,3 расм. Болтли бирикмада кучланишлар концентрацияси 2. Тирсакли валлар (Тешиклар, валлар) Тешиклар билан пайдо бўладиган кучланишлар концентра-циясини тешик жойлашган участкада детал кесимини кучай-тириш билан, тешик кромкасини радиуслаб,тешик деворларини жипслаб ва материалини тешик перифериясида чеканка қилиб бартараф этиш мумкин.10,4-расмда юқори юкланган деталлардаги тешикларга ишлов бериш жараёни кетма-кетлиги келтирилган: а пармалаш, б фаска очиш, в зенкерлаш, г разверткалаш, д кромкаларни думалоклаш,е галтелларни жипслаш, ж тешикни шарик ёрдамида жипслаш. 45
46 10,4 расм. Циклли юкланган деталдаги тешикка механиқ ишлов бериш жараёни кетма-кетлиги. Доимий циклли юкланишлар таьсири остида булувчи ичи говак валлар ички юзаларини юқори тозаликдаги ишлов бериш, жилвирлаш, силликлаш, раскаткалаш, калибрлаш, жипслаштирувчи сидириш каби ишлов бериш турлари кулланилади. Ички юзаларда иложи борича выточка, резьба ва шунга ухшаш кучланиш концентраторларидан эхтиёт бўлиб, уларни бартараф этиш керак. Погоналарда иложи борича равон ўтишлар бажари-лиши керак. 10,5 а, б расмда нотўғри лойиҳаланган конст-рукциялар кўрсатилган. Бунда погоналар яқинидаги уткир бурчакларда кучланишлар концентрацияси пайдо бўлади. 10,5 в,грасмларда мустахкамлик галтеллар ёрдамида оширил-ган. 10,5 д,и расмларда эса бутилкасимон тешикли валлар кўрсатилган. Массив (кўп) погонали валларни ички юзаларига механиқ ишлов беришда бир погонадан иккинчи погонага ўтиш жойида толалар кесилиши натижасида кучланишлар концентрацияси пайдо бўлади. 10,5 расм. Говак вал погоналари формаси. Детални мустахкамлаш мақсадида бочкасимон валларни (ичи говак) трубалар четки қисмини ҳарорат остида кисиш (10,6-расм) йўли билан тайёрланади. Бунда заготовка сифатида калин деворли труба олинади ва ташқи юзасига ишлов берилади (10,6 а-расм). Бунда m юза келгуси жараёнлар учун база сифатида хизмат қилади. Сунгра икки четки қисмлар тешик тулик беркилгунига кадар ҳарорат остида кисилади (10,6 б,в-расмлар). Шундан сунг m юза бўйича заготовкани базалаб n юзага, сунгра h-юзага бочкасимон механиқ ишлов берилади (10,6 г-расм). Келгусида n-юза буйлаб заготовкани базалаб ташқи юзага тоза ишлов берилади. Тирсакли валлар. Қуйидаги 10,7-расмда тирсакли вал кривошипини бикрлигини ошириш кетма-кетлиги келти-рилган. Бунда бошланғич конструкцияни (10.7 а-расм) мустахкамлиги паст б-расмдаги конструкцияда буйинлар диаметри ва кесими кучайтирилиб, улар бикрлиги оширилган. Буйинлар диаметрини ошириш хавфли зонадаги буйинлар орасидаги m участка узунлигини камайтиришга имкон беради. Келгусидаги бикрликни ошириш йўли, бу шатун буйни ички юзасини геометрик ук билан к масофага 46
47 10,6-расм. Бочкасимон ички юзагаэга бўлган вални тайёрлаш босқичлари силжитишдир (10.7 в-расм). Бу эса шатун буйинлари билан щекалар орасидаги боғлиқликни кучайтиради ва буйинлар бикрлигини оширади г-расмдаги рационал конструкцияда буйинлар диаметри шатун ва асосий буйинлар ёпилишига (перекрытия) кадаркатталаштирилган, шатун ва асосий буйинларда бочка-симон юза киритилган, тирсакли вал мой юриш юзасида кучланишлар концентрациясини камайтиради ва бирикма бикрлигини оширади. Чукур ички юза формаси (10.7 д,е-расмлар) тирсакли валларни куйма усулда олинадиган конструкцияларида кулланилади расм. Прессланган бирикмалар. Махкамлаш деталлари. 47
48 Прессланган бирикмалар расмда прессланган бирикмалар бикрлигини ошириш усуллари келтирилган. Булардан энг соддаси урнатилувчи юза диаметрини вал асосий диаметрига нисбатан ошириш усулидир (камида 5-10 % гача, 10.8 а- расм). Прессланган бирикмадаги кучланишни сакрашини камайтириш мақсадида конструкция, гупчагида енгиллатувчи выточка ишланади (10.8 б-расм), валда (10.8 в-расм) гупчак торецга кадар пасайтирилади (10.8 г-расм) вал ўзгартирилади (10.8 д- расм). Вални бикрлигини оширишни энг асосий йўлларидан, бу бирикма ён қисмида халқали канавкалар яратишдир (10.8 е-расм). Бундан ташқари юзаларга кимёвий термик ишлов бериб ва пластик дефор-мациялаб юза бикрлигини ошириш мумкин. Махкамлаш деталлари бикрлигини оширишни конструктив усуллари (болт,шпылка), бу кучланиш амплитудаси ва максимал кучланишни камайтирадиган эгилувчанлик (упругость) оширишдир расм. Бикрликни ошириш. Берилган диаметрда болтни эгилувчанлигини стерженни диаметрини болт номинал d 0 -диаметрига нисбатан 0,7-0,8 гача камайтириш билан эриши-лади(10,8 з-расм). Бунда болт стержени ва резьба қисми тенг кучли холатга келади. Болт каллаги стержен билан галтел ёрдамида бирикиши керак.(10,8 и-расм). Ҳар қандай холатда стержендан резьбага ўтиш жойида R 2 максимал холатда катта радиусли галтел бўлиши керак. Резьбани мустахкамлиги ҳам болт вытокларидаги галтеллар радиусига боғлиқдир (10.8 к,л-расмлар),бунда радиус 0,144 S га тенг бўлади (S-резьба кадами). Юқори циклли юкланишларда ишловчи болтли бирикма-ларда резьба қисмини радиусланган варианти мақсадга мувофиқдир: Гайка учун R=0,1S, болт учун R=0,2S (10.8 м-расм). Агар резьба обкатка усулида тайёрланиб, сунгра термик ишлов берилиб накатка килинса, у холда резьба янада бикр холатга келади. 11-маьруза. Узеллар ва деталларни лойиҳалаш Режа: 1. Конструктив элементларни унификациялаш. 2. Агрегатлилик принципи. 3. Куч схемаси рационаллиги. 4. Ташқилий конструкциялар. 48
49 1. Конструктив элементларни унификациялаш Лойиҳалаш вақтида, компановкалаш жараёнида аниқланган элементларни бутун конструкцияни бир нечта қисмлари учун элементлар номенклатурасини максимал камайтиришга ҳаракат килган холда бир неча бор кайта қўллашга ҳаракат қилиш керак. Лойиҳалашда биринчи навбатда урнатувчи бирикмалар (номинал ўлчами бўйича, утказиш тури ва аниқлик синфи бўйича), резьбалар ( диаметри бўйича, резьба кадами ва аниқлик синфи бўйича), щлицали ва шпонкали бирикмалар, махкамлаш деталлари ва бошқаларни унификациялашга ҳаракат қилиш керак. Бундан ташқари, агар материаллар маркаси номенкла-тураси кискартирилса, юзалар тозалик синфлари унифификацияланса, гальваниқ копламалар, пайвандлаш тури ва улар чоки формаси ва х.к. унификацияланса янада мақсадга мувофиқ бўлади а,в - расмларда машинасозлик узелини компановкалаш мисоли (бронза втулка прессланган деталли вал) келтирилган а-расмдаги конструкцияда урнатувчи диаметрлар уйлаб тангланган. Бу ерда факат асосий диаметр 50 тўғри танланган. Дефицит бўлган бронза материалини иқтисод қилиш мақсадида конструктор втулка девори калинлигини 3,5 мм кабул килган, натижада втулка ташқи диаметрида стандартдан четга чиқиш холати юз берган, яьни 57. Конструктор вал бикрлигини ошириш мақсадида урнатилувчи шейкалар диаметрини 3,5 мм.га камайтирган, натижада стандартдан четга чиқиш холати юз бериб, ўлчам 43 га тенг бўлади, бу эса четки резьба М 42 биан тенглашаяпти б-расмдаги компановкада нормал ўлчам асосида ташқи втулка диаметри 60 мм, урнатилувчи бирикма диаметри 40 мм кабул қилинган. Юқоридагиларга резьба ўлчами М37 келиб чикади. Бу холатда ўлчамларни стандартлаштириш, вал бикрлигини камайтиришга ва бронза втулкасини оғирлигини ортишига олиб келади. Ундан кўра рационал конструкция 11.1 г-расмда келтирилган, бунда шейка диаметри 55 мм. қилиб кабул қилинган, втулкани ташқи диаметри 60 мм. Ва урнатилувчи биркма диаметри 45 мм. кабул қилинган г-расмдаги конструкцичда урнатувчи диа-метрлар, резьба, шпонка диаметри ва тишалар модулида катта тафовутга йўл куйилган д-расмдаги конструкцияда эса урнатувчи юзалар бирлаштирилиб. Улар сони камайтирилган, шпонкалар ва тишлар модули унификацияланган. Кичик тишли ғилдираклар тиши бикрлиги,уларнинг узайтирилиб оширилган. Унификациялаш натижаси 11.1 жадвалда келтирилган. Умумий хисобда элементлар номенклатураси 18 тадан 7 тагача кискартирилган. Бундан ташқари оригинал деталларни ҳам максимал холатда унификациялашга эришиш керак. Асосан эьтиборни тайёрлашда мураккаб ва жуда кўп кайтариладиган (тишли ғилдираклар, муфталар, звенолар ва х.к.) деталларга каратиш керак. Бунга мисол учун 11.2 а расмдаги узатмада керакли узатишлар сонини таьминлаш мақсадида иккита турли ўлчамли тишли ғилдиракларга эга бўлган валлар кулланилган. Берилган габаритли пастки тишли ғилдиракни жойлаштириш учун уларни бир-бирига нисбатан жойлаш-тириб етакловчи ғилдирак 1 тишлари узайтирилган. Бу конструкцияда 5 та турли ўлчамли ғилдираклар ва 2 та турли валлар тўплами кулланилган. 49
50 Элемент лар номи Диаметрлар ва утказишлар 11,1грасмдаги конструкция параметри 30 П 35А/Х 40 А/С 40А/П 42А/С 45А/С 45А/ПР 50А/Х 55А/ПР 11.1 расм. Конструкция элементларини унификациялаш. Тишлар ўлчамлари тафовутини солиштириш Жадвали 11.1 д г- расмдагико Сони Сони Элемент расаги Сони нструкция номи конструкция параметри параметри Резьбалар М М Шпонкалар П А/Х 2 мм А/С 2 Тишлар А/ПР 2 модули, m д- расмдаги конструкция параметри 11.1-жадвал Сони М ҳаммаси
51 11.2 б-расмда келитирилган конструкцияда пастки гилди-раклар 2 диаметри шундай танланганки, уларни битта ғилдирак ўлчамига келтирилган (1). Узатишлар сонини саклаб колиш учун эса юқориги ғилдирак 3 диаметри катталаш-тирилган. Ўзгартиришлар натижасида тишли ғилдираклар тури учтагача (1-3) кискартиришга, валлар сонини эса битта-гача (4) кискар-тиришга эришилди расм. Узатмада деталларни унификациялаш 2. Агрегатлик принципи Машина узелларини алоҳида йигилувчи, созланувчи, обкатка килинувчи, синалувчи тугатилган холатда машинага урнатилувчи қилиб автоном агрегат кўринишида лойиҳалаш мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай кетма-кетликда агрегатлаш машина узелларини параллел холатда йиғишга имкон бериб, монтаж ишларини содда-лаштиради, тажриба нусхаларни етилтиришни тезлаштиради ва ишлатиш даврида синовдан утган деталларни янги машиналарда қўллашда енгиллик яратидаи. Бундан ташқари агрегатлаш таьмирлаш ишларини енгиллатиб ишдан чиккан узелларни янгисига алмаштириш ишларини соддалаштириб, енгиллатади. Агрегатлаш баьзи холатда конструкцияни мураккаблаштиради, аммо натижада ҳар доимо машинани тайёрлаш умумий нархида, ишончлилигида ва ишлатиш қулайлилигида катта ютук келтиради а-расмда машинани етакловчи вали билан богланган червякли редуктор тасвири келтирилган. Червякли ғилдирак вали турли корпусларда жойлашган таянчларга монтаж қилинган, Бунда механиқ ишлов бериш вақтида таянчлар укдошлигини таъминлаш кийин. Уларни йиғиш жуда ноқулайдир, яъни дастлаб олдиндан червякли ғилдиракни асосий валга урнатиб олиб редуктор корпусига утказилади, шундан сунг червякли ғилдирак тишларига бураб киритилиб монгтаж килинади. Илашмани текшириш ва яервякли ғилдиракни ук буйлама холатини созлаш кийинчилик тугдиради б-расмдаги агрегатланган конструкцияда червякли ғилдирак вали бири корпусда, иккинчиси эса корпус копкогида жойлашган икки таянчда урнатилган. Иккала таянчларга ҳам керакли укдошликни таьминлаган холда биргаликда механиқ ишлов бериш мумкин. Вални учи эса щлицали переходник 1 билан богланган. Редук-торни йиғиш жараёни анча енгиллаган. Дастгох станинасига монтаж қилинган тишли узатмада (11.3 в-расм) агрегатланмаган конструкциялар камчилигидан ташқари яна корпус таянчига оралик вални киритишда кийинчиликлар киради, станинадан корпус олинганида иккала таянчдан айрилган узатма сочилиб кетади. Тишли ғилдираклар илашмаси тўғрилигини ҳамда вал ва таянчларни урна-тишни иложи йук. 51
52 11.3-расм Тишли узатмани агрегатлаш. Агрегатланган конструкцияларда тишли ғилдираклар таянчи диафрагма 2 дан монтаж қилинган (11.3 г-расм) ёки кронштейнда (11.3 д-расм), охирги конструкция механизмни йиғиш қулайлигини ва кўринишини таьминлайди е,ж-расмда станинага урнатиладиган агрегатланган тишли узатмага мисол келтирилган. 3. Куч схемаси рационаллиги Конструкцияни яхшиланганлиги, уни оғирлиги, габарит ўлчамлари ва уни ишлаш лаёкати, унга кулланган куч схемасига боғлиқдир. Схема таьсир этувчи кучлар, чўзилиш, сиқилиш ёки буралиш билан юкланган элементлар ёрдамида киска участкада созланган бўлса, у холда рационал-деб кабул килинади. Мисол учун 11.4 а расмда электродвигатель билан червякли редуктор 1 ва занжирли узатма 2 ёрдамида ҳаракатга келтирилувчи, щнекни транспортёр схемаси келтирилган. Транспортёрни бир неча метр узунликка эга бўлган корпуси листли пулатдан тайёрланган бўлиб 4 та трубасимон оёкларда урнатилган. Бунда асосий хато шундан иборатки, корпус узатма кучи билан ута юкланган (куч йўналиши стрелка билан кўрсатилган), ва бу куч кучсиз таянчларга урнатилган корпусни эгади ва деформациялайди, Корпусдевори ва щнек катлами (выток) орасидаги кичкина зазор натижасида корпус деформацияси натижасида вытоклар деворга тега бошлайди. Юқори ишкаланиш натижасида буровчи момент кучаяди ва эгувчи куч ортади. Натижада щнек корпуси ичида кисилиб колади. 52
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ КИМЁ-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ КИМЁ-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ ОЗИҚ ОВҚАТ САНОАТИ МАШИНА ВА ЖИҲОЗЛАРИ МЕХАНИКА АСОСЛАРИ КАФЕДРАСИ АМАЛИЙ МЕХАНИКА ФАНИДАН РЕФЕРАТ МАВЗУ:
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎРТА МАХСУС КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ МАРКАЗИ. М. Мелибаев
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎРТА МАХСУС КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ МАРКАЗИ М. Мелибаев ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАШИНАЛАРИ ВА ЧОРВАЧИЛИК УЧУН ЖИҲОЗЛАР 2-нашр (Касб-ҳунар коллежи ўқувчилари
«Автомобилларда юк ва пассажирлар ташиш асослари» фанидан КАСБГА ЎҚИТИШ (ТВИТ) йўналиши учун амалий машғулотлар
ЎЗБЕКИСОН РЕСПУБЛИКСИ ОЛИЙ В ЎР МХСУС ЪЛИМ ВЗИРЛИГИ ОШКЕН ВОМОБИЛ - ЙЎЛЛР ИНСИУИ «втообилларда ташиши ташил этиш ва логииа» афедраси «втообилларда ва пассажирлар ташиш асослари» фаида 5140900-КСБГ ЎҚИИШ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ СТАНДАРТИ. Телекоммуникациялар тармоқлари МАЪЛУМОТЛАР УЗАТИШ ХИЗМАТЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА НОРМАЛАРИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ СТАНДАРТИ Телекоммуникациялар тармоқлари МАЪЛУМОТЛАР УЗАТИШ ХИЗМАТЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА НОРМАЛАРИ Расмий нашр Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш
АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ. МАШИНАСОЗЛИК факультети. ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ БЎЙИЧА
АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ БЎЙИЧА Т У Ш У Н Т И Р И Ш Х А Т И Битирув малакавий ишининг мавзуси: GM-Uzbekistan АЖ
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БЕРДОҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БЕРДОҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ АМАЛИЙ МАТЕМАТИКА ВА ИНФОРМАТИКА КАФЕДРАСИ. «Энергетиканинг математик масалалари» курси буйича
Комплекс ўзгарувчили функциялар назарияси
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Математика факультети Математик анализ кафедраси Комплекс ўзгарувчили функциялар назарияси фанидан Маърузалар
«Олий математика» фанидан бахорги мавсум учун маърузалар туплами
Узбекистон Республикаси олий ва урта масус таълим вазирлиги Буоро озик-овкат ва енгил саноат тенология институти «Математика» кафедраси «Олий математика» фанидан баорги мавсум учун маърузалар туплами Буоро
ХИСОБЛАШ ТАШКИЛИЙ ВА ТЕХНОЛОГИК
2 МУНДАРИЖА Бет КИРИШ. 4 1. МАВЗУНИ АСОСЛАШ 7 2. УМУМИЙ ҚИСМ 9 2.1. Сеялкаларга қўйиладиган агротехника талаблари.. 13 2.2. Уруғлик чигитларнинг физик-механик хусусиятлари. 15 2.3. Экиш машиналарининг
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ СТАНДАРТИ. Ахборот технологияси АХБОРОТНИНГ КРИПТОГРАФИК МУҲОФАЗАСИ Криптографик модулларга хавфсизлик талаблари.
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ СТАНДАРТИ Ахборот технологияси АХБОРОТНИНГ КРИПТОГРАФИК МУҲОФАЗАСИ Криптографик модулларга хавфсизлик талаблари Расмий нашр Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ КАСБИЙ ТАЪЛИМ КАФЕДРАСИ МАЪРУЗА МАТНИ ТЕРМИЗ 1 Мазкур маърузалар матни 5111000 - Касб таълими (Кимёвий технология)
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ. Математика, амалий математика ва физика йўналишлари учун
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Математика амалий математика ва физика йўналишлари учун ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕНГЛАМАЛАР фанидан МАЪРУЗАЛАР МАТНИ Тузувчилар:
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ. ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ Р. Муминова С. Турдахунова ОЛИЙ МАТЕМАТИКА
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ Р. Муминова С. Турдаунова ОЛИЙ МАТЕМАТИКА МАСАЛАЛАР ТЎПЛАМИ II ҚИСМ Институтнинг барча бакалавриат таълим ё`ҳалишлари
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини механизациялаш
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини
FAO AquaCrop Model 4.0: сувдан самарали фойдаланиш ва қишлоқ хўжалик экинлар ҳосилини башоратлаш
Қишлоқ хўжалик фанлари доктори, профессор Ибрагимов Назирбай Мадримович, Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадқиқот институти. FAO AquaCrop Model 4.0: сувдан самарали фойдаланиш
АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ
АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИНГ МАВЗУСИ: Йўнaлишлaрдa қaтнoвчи
Алгоритмларни блок-схема ва дастур кўринишида тавсифлаш учун масалалар тўплами
2 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ Ал-Хоразмий номидаги Урганч Давлат университети Раззақов Б., Рахимов Р.Р Маткаримов С.А Алгоритмларни блок-схема ва дастур кўринишида тавсифлаш
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТАМАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУҲАНДИСЛИК ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТАМАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУҲАНДИСЛИК ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ Мавзу :Замонавий ва перспектив мода ёъналишлари асосида аёллар блузкаси моделларини танлаш ва асослаш.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АВИАЦИЯ ИНСТИТУТИ ФУКАРО АВИАЦИЯСИ ФАКУЛЬТЕТИ ФИЗИКА ВА КИМЁ КАФЕДРАСИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АВИАЦИЯ ИНСТИТУТИ ФУКАРО АВИАЦИЯСИ ФАКУЛЬТЕТИ ФИЗИКА ВА КИМЁ КАФЕДРАСИ К.А.САМИГОВ ОПТИКА, АТОМ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ БЎЙИЧА МАЪРУЗАЛАР
ELEKTRONIKA va MPT fanidan KURS ISHI. Bipolyar tranzistorlarda kuchaytirgichlar
O ZBEKISTON ESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZILIGI TOSHKENT IIGATSIYA VA MELIOATSIYA INSTITUTINING BUXOO FILIALI «UMUMKASBIY FANLA> afedrasi Texnologi jarayonlarda ishlab chiqarishni boshqarish
Тикувчилик буюмларини лойиҳалаш ва технология асослари
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети Тикувчилик буюмларини лойиҳалаш ва технология асослари фанидан лаборатория ишларини
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ «ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ» кафедраси ҚАРШИЕВ А.Б. САФАРОВА Г.Т. ДЕЛЬФИ
Ф.А.Акилов, Р.Б.Нуруллаев, Ж.Х.Мирхамидов, Х.Б.Худайбердиев, Р.С.Азизова ХАМШИРАЛИК ИШИ
Ф.А.Акилов, Р.Б.Нуруллаев, Ж.Х.Мирхамидов, Х.Б.Худайбердиев, Р.С.Азизова ХАМШИРАЛИК ИШИ Ўрта махсус, касб-ҳунар коллежларининг тиббиёт йўналиши бўйича таълим олаётган ўқувчилар ва ўрта тиббиёт ходимлари
БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУХАНДИСЛИК-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ Электротехника» кафедраси. Ro yxatga olindi 013 yil TJA fakulteti dekani dots. S.S. Musaev дотс.мус
БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИСҲИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТА`ЛИМ ВАЗИРЛИГИ А. ҚОДИРИЙ НОМИДАГИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ФАКУЛТЕТИ УМУМИЙ МАТЕМАТИКА КАФЕДРАСИ Ҳимоя қилишга руҳсат бераман Физика математика
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ ГИДРОТЕХНИКА ИНШООТЛАРИ, ЗАМИН ВА ПОЙДЕВОРЛАР КАФЕДРАСИ Химояга
ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ йўналиши
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ПЕДАГОГ ВА РАҲБАР КАДРЛАРИНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА УЛАРНИНГ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ БОШ ИЛМИЙ - МЕТОДИК МАРКАЗИ ТОШКЕНТ
МАВЗУ: Миссионерлик ва прозелитизм
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТИ МИЛЛИЙ ҒОЯ, МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИ ВА ҲУҚУҚ ТАЪЛИМИ ЙЎНАЛИШИ БИТИРУВЧИСИ ЁДГОРОВ АСЛИДДИННИНГ МАВЗУ:
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ НОМЛИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ НОМЛИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ «ТАСДИҚЛАНДИ» А.Қодирий номли ЖДПИ ўқув ишлари проректори Б. Мамажонов 007 йил Физика-математика
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ РЕСПУБЛИКА ТАЪЛИМ МАРКАЗИ КИМЁ ФАНИДАН УЗВИЙЛАШТИРИЛГАН ЎҚУВ ДАСТУРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯЛАР
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ РЕСПУБЛИКА ТАЪЛИМ МАРКАЗИ Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими вазирликларининг 200 йил июндаги қўшма ҳайъат
KURS ISHI. Qizdirish qurilmalari fanidan
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI AVTOMATIKA VA ELEKTROTEXNOLOGIYA FAKUL TETI Maeialshunosli va yangi maeialla exnologiyasi afedasi Qizdiish quilmalai
«Биофизика» фанидан оралиқ назорат учун ўргатувчи-назорат қилувчи тест саволлари
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ТИББИЁТ АКАДЕМИЯСИ ТАСДИҚЛАЙМАН Тиббий профилактика факультети декани проф. Ф.И.Саломова 2015 й. «Биофизика» фанидан оралиқ назорат учун ўргатувчи-назорат
«ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА МОДЕЛЛАШТИРИШ»
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ФАРМАЦЕВТИКА ИНСТИТУТИ Физика, математика ва ахборот технологиялари кафедраси УЛУҒМУРОДОВ Н.Х. «ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА МОДЕЛЛАШТИРИШ»
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ДАВЛАТ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТИ БИОФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ КАФЕДРАСИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ДАВЛАТ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТИ БИОФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ КАФЕДРАСИ БАКАЛАВРИАТ ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ 1-КУРС ТАЛАБАЛАРИ УЧУН Б
Менежмент кафедраси. «АТК фаолиятини ташкил этиш ва режалаштириш» фанидан
ЎЗБЕИСОН РЕСПУБЛИАСИ ОЛИЙ А ЎРА АХСУС АЪЛИ АЗИРЛИГИ ОШЕН АООБИЛ ЙЎЛЛАР ИНСИУИ еежме кфедрси «А фолияии шкил иш в режлшириш» фид млий мшғулолр ўплми ошке-009 йил. ҚИСҚАЧА АННОАЦИЯ Ушбу млий мшғулолр ўплми
Ηράκλειο Κρήτης, 22 Ιουνίου 2018 (Παρασκευή)
Ηράκλειο Κρήτης, 22 Ιουνίου 2018 (Παρασκευή) Επίπεδα А1, А2, В1, В2 (όλες οι ενότητες) Τόπος διεξαγωγής: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Πανεπιστημιούπολη Βουτών, ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ, ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ Β, 2ο όροφο
А. КУДРАТОВ., Т. ГАНИЕВ МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ
А КУДРАТОВ Т ГАНИЕВ МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ Тошкент2002 1 КИРИШ Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов узининг Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари
Minion Pro Condensed A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U
Minion Pro Condensed Latin capitals A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z & Æ Ł Ø Œ Þ Ð Á Â Ä À Å Ã Ç É Ê Ë È Í Î Ï Ì İ Ñ Ó Ô Ö Ò Õ Š Ú Û Ü Ù Ý Ÿ Ž Ă Ā Ą Ć Č Ď Đ Ě Ė Ē Ę Ğ Ģ Ī Į Ķ Ĺ Ľ Ļ Ń
ИНГЛИЗ ТИЛИ. 1-қисм М. А. РУСТАМОВ. Тошкент 2015 А К А Д E М И Я ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИ А К А Д E М И Я Ўзбeкистон Рeспубликаси ИИВ Акадeмиясининг Таҳририят-ноширлик ҳайъатида маъқуллаган М а с ъ у л м у ҳ а р р и р : филология фанлари доктори,
КА КО КОД НАС ЦР КВЕ И ДА ЉЕ ЛЕ ТЕ
Н И КО Л И Н А Т У Т У Ш КА КО КОД НАС ЦР КВЕ И ДА ЉЕ ЛЕ ТЕ Мо тив ле те ће цр кве чест је у на род ним пре да њи ма и ле генда ма о на с т а н к у по је д и н и х ц р к а в а и ма на с т и ра. 1 Ро ма
... 4 1. 10 1.1... 10 1.β... 14 1.3... 16 1.4... 21 1.5... 33 1.6... 39 1.7... 43 1.8... 50 1... 52 β... 54 β.1 6... 54 β.β... 64 β.β.1... 64 β.β.β... 70 β.β.γ.... 76 β.γ... 82 2 β... 87 γ... 90 γ.1...
Μνήµη τής ευρέσεως τής τιµίας κεφαλής τού Αγίου Προφήτου, Προδρόµου καί Βαπτιστού Ιωάννου. 2. hlas Byz. / ZR Byzantská tradícia: Am, Vi
24.2. Μνήµη τής ευρέσεως τής τιµίας κεφαλής τού Αγίου Προφήτου, Προδρόµου καί Βαπτιστού Ιωάννου. Пeрво е и 3 вт о р0 е њ брё т ен і е чес т н hz гл авы2 п т eч евы. 2. hlas Byz. / ZR.. Η τών θείων εννοιών
ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΓΡΑΦΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΚΗ
ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΓΡΑΦΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΚΗ А а С с Б б Т т В в У у Г г Ф ф Д д Е е Х х Ц ц Ё ё Ч ч Ж ж З з Ш ш Щ щ И и Ъ ъ σύµβολο για διαχωρισµό δυο λέξεων Й й Ы ы К к Ь ь σύµβολο που δηλώνει
НЕ ПРО ПИ СНИ МИ ГРАН ТИ. Не дав но ми је у ру ке до шла бро шу ра у ко јој сам, из ме ђу оста лог, про читао
НОРМА Вл а д о Ђу ка н о в и ћ НЕ ПРО ПИ СНИ МИ ГРАН ТИ Не дав но ми је у ру ке до шла бро шу ра у ко јој сам, из ме ђу оста лог, про читао и ово: KO SU NEPROPISNI MIGRANTI? Ne p r o p i s n i m i g r
ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤO ΚΙEBO
ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤO ΚΙEBO ΓΡΑΦΕΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ Κίεβο, 18 Δεκεμβρίου 2017 Α.Π.: Φ. 2700/341 Σας αποστέλλουμε συνημμένα, για ενημέρωση, Investor Survey και 2018 Economic Forecast
СПОРТ СКИ УЗО РИ УЧЕ НИ КА И УЧЕ НИ ЦА ОСНОВ Н Е Ш КО Л Е
UDC 796.011.1-053.6 DOI: 10.2298/ZMSDN1550101D ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД СПОРТ СКИ УЗО РИ УЧЕ НИ КА И УЧЕ НИ ЦА ОСНОВ Н Е Ш КО Л Е ВИ Ш ЊА ЂОР ЂИ Ћ v i s nja @ u n s. a c. r s ТА ТЈА Н А Т У БИ Ћ t u bic @
ОД НОС КТИ ТО РА И ИГУ МА НА П РЕ М А Х И Л А Н Д А Р СКОМ И СТ У Д Е Н И Ч КОМ
ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ / ARTICLES AND TREATISES UDC 726.7(=163.41)(495) UDC 726.7(497.11 Studenica) UDC 091=163.41 DOI: 10.2298/ZMSDN1551239P ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД ОД НОС КТИ ТО РА И ИГУ МА НА П РЕ М А Х И
ТЕ МАТ: 80 ГО ДИ НА ДА НИ ЛА КИ ША ( )
ТЕ МАТ: 80 ГО ДИ НА ДА НИ ЛА КИ ША (1935 1989) А Л Е К СА Н Д А Р Ј Е Р КОВ УВЕК О КИ ШУ, А СА ДА ЈОШ И О ПИ ТА ЊУ ЉУ БА ВИ У ЈЕ СЕН ГО ДИ НЕ 7464. ( ПО ВИ ЗА Н Т И Ј СКОМ РА Ч У Н А ЊУ ВРЕ М Е Н А), НА
Ενότητα 1: ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ. Computer.gr copyright Σοφία Στρίκα 1
Ενότητα 1: ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ Computer.gr copyright Σοφία Στρίκα 1 РУССКИЙ АЛФАВИТ ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΤΥΠΟΠ. ΓΡΑΜΜΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΟ Σ ΠΡΟΦΟΡΑ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΛΕΞΗ ΠΡΟΦΟΡΑ ΛΕΞΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΕΞΗΣ Аа α α аэропо рт αεροπόρτ
МОБИЛНЕ МАШИНЕ I. ttl. хидростатички системи, хидростатичке компоненте: вентили, главни разводници, командни разводници.
МОБИЛНЕ МАШИНЕ I предавање 8.2 \ хидростатички системи, хидростатичке компоненте: вентили, главни разводници, командни разводници Хидростатички погонски системи N e M e e N h p Q F M m m v m m F o M v
АФЕКТИВНО ВЕЗИВАЊЕ ДЕЛИНКВЕНТНИХ АДОЛЕСЦЕНАТА
UDC 364-781.2 UDC 343.85:343.91-053.6 DOI: 10.2298/ZMSDN1345623C Оригинални научни рад АФЕКТИВНО ВЕЗИВАЊЕ ДЕЛИНКВЕНТНИХ АДОЛЕСЦЕНАТА САНДРА ЧАЧИЋ Центар за социјални рад Сомбор Карађорђева 4, Сомбор, Србија
школска 2017/2018. година
РЕГИОНАЛНО ТАКМИЧЕЊЕ УЧЕНИКА СРЕДЊИХ РЕПУБЛИКЕ СР ПСКЕ ИЗ М А Т Е М А Т И К Е **РЕГИЈА ПРИЈЕДОР ** школска 2017/2018. година Приједор, 03.03.2018. О ДОМАЋИНУ ЈУ ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКА ПРИЈЕДОР ОСНОВНИ ПОДАЦИ
КУЛ ТУ РА ПАМ ЋЕ ЊА И БРИ ГА ЗА ЖР ТВУ
С В Е Д О Ч А Н С Т В А Б О ГО ЉУ Б Ш И ЈА КО ВИ Ћ КУЛ ТУ РА ПАМ ЋЕ ЊА И БРИ ГА ЗА ЖР ТВУ По ш т о в а н и п р ед сјед н и че М а т и це с рп ске! Да ме и го спо до! Из у зет на ми је част да у Ма ти ци
КОД Х И П ЕР БО РЕ ЈА Ц А: ЛОМ ПАР И ЦР ЊАН СКИ
ВЕ СНА ТРИ ЈИЋ КОД Х И П ЕР БО РЕ ЈА Ц А: ЛОМ ПАР И ЦР ЊАН СКИ 1. У књи зи есе ја Ми ла Лом па ра Ап о л о но в и п у т о ка з и, 1 посв еће ној опусу Милоша Црњанског, нарочито место заузимају тумачења
ОГРА НИ ЧЕ ЊА ПО КРЕ ТА ПРА ВО И КЊИ ЖЕВ НОСТ ПРИ МЕР СО ФО КЛА *
Ори ги нал ни на уч ни рад 34:82 doi:10.5937/zrpfns51-15399 Др Дра гу тин С. Авра мо вић, ван ред ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду d.avra mo vic@pf.uns.ac.rs
NATIONAL INTEREST ЧАСОПИС ЗА НАЦИОНАЛНА И ДРЖАВНА ПИТАЊА
NATIONAL INTEREST JOURNAL FOR NATIONAL AND STATE ISSUES ISSN 1820-4996 UDK 323.1(=163.40) година VIII vol. 13. 1/2012. ЧАСОПИС ЗА НАЦИОНАЛНА И ДРЖАВНА ПИТАЊА ПОЛИТИЧКА ТЕОРИЈА И ИДЕНТИТЕТ Митрофанова А.
ШЕФ ДР ЖА ВЕ У СР БИ ЈИ КРАЉ НА СПРАМ П РЕД СЕД Н И К А РЕ П У БЛ И К Е *
Ори ги нал ни на уч ни рад 342.511(497.11) doi:10.5937/zrpfns50-13038 Др Сло бо дан П. Ор ло вић, ван ред ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду sor lo vic@pf.uns.ac.rs
СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број / јануар 2018.
СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број 15. 2017/2018. 08. јануар 2018. ПОЛУФИНАЛЕ КУПА СРБИЈЕ 26. децембар 817 ЦРВЕНА ЗВЕЗДА - ЈЕДИНСТВО (СП) 3:0 (25:18, 25:23, 25:21) 75:62 Поповић А., Баланџић П. Дел. Ћато Г. 818 ЖЕЛЕЗНИЧАР
ПО ВРЕ ДЕ ПРО ПИ СА ЕВРОП СКЕ УНИ ЈЕ О ЗА Ш Т И Т И Ж И ВОТ Н Е СРЕ Д И Н Е I 1
Пре глед ни чла нак 502/504:061.1ЕU doi:10.5937/zrpfns51-15147 Др Та тја на Д. Бу гар ски, ре дов ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду T. B u ga r s k i @ p f.u
Предварително съобщение
В ъ з р о ж д е н с к а т а и к о н о г р а ф и я н а с в. К и р и л и с в. М е т о д и й к а т о и з т о ч н и к н а н о в и и к о н о г р а ф с к и м о д е л и 1 Vanja Sapundzhieva Η πολιτισµική κληρονοµία
Н. Ш. ТУРДИЕВ НАШРИ 2-ЮМИ АЗ НАВ КОРКАРДАШУДА ХОНАИ ЭҸОДИИ ТАБЪУ НАШРИ БА НОМИ ЧЎЛПОН ТОШКАНД 2013
Н. Ш. ТУРДИЕВ 6 НАШРИ 2-ЮМИ АЗ НАВ КОРКАРДАШУДА ХОНАИ ЭҸОДИИ ТАБЪУ НАШРИ БА НОМИ ЧЎЛПОН ТОШКАНД 2013 УЎK: 372.853=222.8(075) KBK 22.3 T-87 А. Юсупов дотсенти ИМТИКМХ ба номи А.Авлонҝ; Р. Эшмирзаева методисти
ПИТАЊЕ РАШЧИТАВАЊА ЈЕДНОГ МЕСТА У ЖИТИЈУ СВЕТОГ СИМЕОНА ОД СВЕТОГ САВЕ (IX H 8 [Š 10])
UDC 091(=163.41) UDC 271.222(497.11)-36:929 Simeon Mirotočivi, Sveti UDC 27-36:929 Sava, Sveti DOI: 10.2298/ZMSDN1552451R ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД ПИТАЊЕ РАШЧИТАВАЊА ЈЕДНОГ МЕСТА У ЖИТИЈУ СВЕТОГ СИМЕОНА ОД
НОВИ САД Година XIII Број 10 ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ
НОВИ САД 2017. Година XIII Број 10 НОВА СЕРИЈА ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ САДРЖАЈ Норма Жарко Б. Вељковић, Јелена Мирковић О правописној транскрипцији сливеним дз неких грчких
MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC
ISSN 0352-9738 MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC 51 Editorial board Zoran T. JOVANOVIĆ, PhD, Editor-in-Chief (Museum of Theatrical Arts of Serbia, Belgrade) Mirjana VESELINOVIĆ HOFMAN, PhD
И Д Е А Л Н Е Д Р Ж А ВЕ
Пре глед ни чла нак 340.12:342.2 doi:10.5937/zrpfns51-13682 Ми лош Р. Га лић, сту дент док тор ских сту ди ја Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду mi lo s ga lic91@ yah o o.c
ХЕ ГЕЛ И БЕ КЕТ: ТЕ О РИ ЈА И УМЕТ НИЧ КА
Е С Е Ј И С ЛО Б О Д А Н Г И Ш А Б О Г У НО ВИ Ћ ХЕ ГЕЛ И БЕ КЕТ: ТЕ О РИ ЈА И УМЕТ НИЧ КА П РА К СА СК ЕП Т И Ч К Е СВЕ СТ И Јер ни шта не зна ти, то ни је ни шта, ни шта не хте ти да се зна та ко ђе,
М И ЛО РА Д ЂУ РИ Ћ Бра ће Рибникарa 56/401, Но ви Сад, Ср би ја m i lo r a d dju r
UDC 316.32 UDC 321.7 DOI: 10.2298/ZMSDN1552531D П РЕ ГЛ Е Д Н И Н А У Ч Н И РА Д ГЛО БА Л И ЗА Ц И Ј СК И И ЗА ЗОВ Д Е МО К РА Т И Ј И М И ЛО РА Д ЂУ РИ Ћ Бра ће Рибникарa 56/401, Но ви Сад, Ср би ја m
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES MATICA SRPSKA SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10.
Εγχειρίδιο χρήσης. Πάντα δίπλα σας M110. Απορίες; Ρωτήστε τη Philips
Πάντα δίπλα σας Καταχωρήστε το προϊόν σας και λάβετε υποστήριξη από τη διεύθυνση www.philips.com/support Απορίες; Ρωτήστε τη Philips M110 Εγχειρίδιο χρήσης Πίνακας περιεχομένων 1 Σημαντικές οδηγίες ασφαλείας
оп љ ње I полу од т 11. у т полуп е к оп е к у е око т оу л т е a = у л =. 12. т оу лу ABC д то је = =, полуп е к оп о к у R=. у т т е то т оу л.
оп љ ње I полу од т оу о 1. у т е по у јед кок ко т оу л ко је п о од к к о о е, о. 2. у т по у јед кок ко т оу л о о е cm, ко је кој од о о о јед к од е ку кој п ј ед е о о е к к. 3. Д е т е т оу л у
Εγχειρίδιο χρήσης. Πάντα δίπλα σας MT3120. Απορίες; Ρωτήστε τη Philips
Πάντα δίπλα σας Καταχωρήστε το προϊόν σας και λάβετε υποστήριξη από τη διεύθυνση www.philips.com/welcome Απορίες; Ρωτήστε τη Philips MT3120 Εγχειρίδιο χρήσης Πίνακας περιεχομένων 1 Σημαντικές οδηγίες
СН Е Ж А Н А БО Ж А Н И Ћ s b o z a n m a i l.c o m. ЂУ РА Х А Р Д И h a r d i dju r m a i l.c o m
UDC 316.334.56 04/14 UDC 39(=163.41) 04/14 DOI: 10.2298/ZMSDN1550079B ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД РЕ Л И Г И О ЗНО -МО РА Л Н И КОН Т ЕКСТ Д РУ Ш Т ВЕ Н Е ЗА Ш Т И Т Е СРЕД ЊО ВЕ КОВ НОГ П РО СТО РА СН Е Ж А
СВЕ КО Л И К И ПО Л А РИ Т Е Т И
Л И Н Д А Х А Ч И ОН СВЕ КО Л И К И ПО Л А РИ Т Е Т И Д И В Н И Х Г У БИ Т Н И К А Див ним гу бит ни ци ма при писива ни су ра зни епи те ти: од опсце ног и бун тов ног до из ван ред ног и хра брог ро
Sobota pred syropôstnou nedeľou apostichá
Sobota pred syropôstnou nedeľou apostichá 2. hlas ZR Καθαρίσωµεν εαυτούς αδελφοί Byzantská tradícia:,, Ruská tradícia poreformná: S409, 411, 414 2013-15 irmologion.nfo.sk ΤΗ ΠΑΡΑΣΚEΥΗ ΕΣΠΕΡΑΣ Απόστιχα,
164 (4/2017) Уредништво
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES MATICA SRPSKA SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10.
НОВИ САД Година XIV Број 11 ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ
НОВИ САД 2018. Година XIV Број 11 НОВА СЕРИЈА ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ САДРЖАЈ Норма Рада Стијовић Чи ја је Го спо ђи ца? (о по се сив ном ге ни ти ву)....................
ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 18/5/2014 ΑΚΥΡΑ
ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 18/5/2014 ΑΚΥΡΑ ΑΔΑΜΗΣ Δ.Κ. / Τ.Κ. E.T. ΕΓΓ/ΝΟΙ ΨΗΦΙΣΑΝ ΕΓΚΥΡΑ ΓΙΟΒΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΕΥΚΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΑΝΤΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΑΛΙΑΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΣΤΡΟΣ 5 2.728 1.860 36 1.825 69 3,8% 152 8,3% 739 40,5%
К К 31.4 :.. К,,. И ;.., -, - ( ): А.. /..,... :, ,. И К, - -,. К К 31.4 ISBN..,.. 2
0 А.... я И И А А ИИ А По а о о а с а, о ссо а По осо а А.Ю. а а ка и хника 2016 1 К 621.039 К 31.4 :.. К,,. И ;.., -, - ( ): 2 27 2015. А.. /..,... :, 2016. 204.,. И - - -.. К, - -,. К 621.039 К 31.4
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ ЗБОРНИК МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ИСТОРИЈУ 92 MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES PROCEEDINGS OF MATICA SRPSKA FOR HISTORY Покренут 1970. године До 28. свеске (1983)
ФИЗИКА. Физика file-» (240487) Кенглиги 2,4 м бˇулган вагон 15 м/с тезлик билан харакатланмо
Физика 1 ФИЗИКА 1. 1.1-1 file-» 52-21 - - (240478) Сано к системаси тушунчасига нималар киради? A)сано к жисми ва координаталар системаси B)координаталарсистемасивава ктни ˇулчайдиган асбоб C)сано кжисмивава
TO ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ
TO ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ EL ΑΓΑΠΗΤΕ ΠΡΑΚΤΟΡΑ, ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ Ως διεθνής πράκτορας πρόκειται να επισκεφθείς
ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ
Ο Ι Δ Ι Ρ Ι Ε Χ Γ Ε TO Ν Ω Κ Ι Σ Σ Ω Λ Γ Ν Ω Ε Σ Η Λ Κ ΠΡΟ ΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙ EL EL 10 ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ ΑΓΑΠΗΤΕ ΠΡΑΚΤΟΡΑ, Ως διεθνής
5. Динамика на конструкции
Динамика на конструкции. Динамика на конструкции Задача. За дадната армирано бтонска конструкција да с опрдли кружната фрквнција ω приодата на слободнит нпригушни осцилации Т n на основниот тон. Модулот
CA R M I NA F I GU R A TA У БА РО К У: Ж Е ФА РО ВИ Ћ И ОР ФЕ Л И Н
Н Е ВЕ Н А СА ВИ Ћ CA R M I NA F I GU R A TA У БА РО К У: Ж Е ФА РО ВИ Ћ И ОР ФЕ Л И Н 282 СА Ж Е ТА К : Пр ед с т а в љ е н и р а д ис т р а ж у је ис т о ри ј ск и р а з в ој и оства ре ња уоб ли че
MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC
ISSN 0352-9738 MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC 56 Editorial board Katarina TOMAŠEVIĆ, PhD, Editor-in-Chief (Institute of Musicology of the Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade)
MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC
ISSN 0352-9738 MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC 56 Editorial board Katarina TOMAŠEVIĆ, PhD, Editor-in-Chief (Institute of Musicology of the Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade)
ВЛА ДАР И ДВОР У СРЕД ЊО ВЕ КОВ НОЈ СР БИ ЈИ 1
Ори ги нал ни на уч ни рад 342.511(497.11) 04/14 doi:10.5937/zrpfns50-11744 Др Ср ђан Н. Шар кић, ре дов ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду S.Sar kic@pf.uns.ac.rs
ттсöттсöттўтссчсчøѓūţşѓф
1 Δοξολογία Εἰρμολογική ẅѓỳѓѓ ЃЃΝη Ἀπαγγελία Θρ. Στανίτσα - Νικ. Δανιηλίδη ч ñ ЃЃЃЃЃЃЃЃЃ ПзÙЃтéЃЃтЃЃтòёЃЃчéЃчöЃЃтЃЃтЃЃсЃсØ ЃūţŞЃЃцЃт Νε ο ξα α σοι τω δει ξαν τι το φως δο ξα с с ц Ù Ѓ т Ѓ т é Ѓ т ò ūţşѓщ
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10. свеске (1955)
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ
МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10. свеске (1955)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ. 8 ος 11 ος αι.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 8 ος 11 ος αι. 1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (717-1025) Κατά τον 7 ο αι. σημειώθηκαν αλλαγές που απομάκρυναν το Βυζάντιο από τις ρωμαϊκές του καταβολές 2. Η μεταβατική εποχή:
Фактори ризика за инфекцију сифилисом код давалаца крви Јужнобачког округа
192 Srp Arh Celok Lek. 2011 Mar-Apr;139(3-4):192-196 DOI: 10.2298/SARH1104192B ОРИГИНАЛНИ РАД / ORIGINAL ARTICLE UDC: 615.38:616.972(497.11) Фактори ризика за инфекцију сифилисом код давалаца крви Јужнобачког
Εκτεταμένη τεκμηρίωση χρήστη
Πάντα δίπλα σας Καταχωρήστε το προϊόν σας και λάβετε υποστήριξη από τη διεύθυνση www.philips.com/support Απορίες; Ρωτήστε τη Philips D4550 Εκτεταμένη τεκμηρίωση χρήστη Πίνακας περιεχομένων 1 Σημαντικές
ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU LIV/2
ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU LIV/2 MATICA SRPSKA ODEQEWE ZA KWIŸEVNOST I JEZIK ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU MATICA SERBICA CLASSIS LITTERARUM ARCHIVUM PHILOLOGICUM
г) страница aa и пречник 2RR описаног круга правилног шестоугла јесте рац. бр. јесу самерљиве
в) дијагонала dd и страница aa квадрата dd = aa aa dd = aa aa = није рац. бр. нису самерљиве г) страница aa и пречник RR описаног круга правилног шестоугла RR = aa aa RR = aa aa = 1 јесте рац. бр. јесу
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΦΗ Άρχοντος Μουσικοδιδασκάλου ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΚΤΩΗΧΙΑΣ
ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΤΣΙΦΗ Άρχοντος Μουσικοδιδασκάλου ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΚΤΩΗΧΙΑΣ ΑΘΗΝΑ 2010 Πνευµατικά δικαιώµατα : Βασίλειος Κατσιφής. Λάµπρου Κατσώνη 28-30 άφνη τ.κ. 17236 Τηλ. 210-9707808 Copyright
Остава на монети од археолошкиот локалитет Баргала II (каталог)
Остава на монети од археолошкиот локалитет Баргала II (каталог) Билјана Јовановска Републички завод за заштита на спомениците на културата - Скопје Трајче Нацев Завод за заштита на спомениците на културата
Тест за 7. разред. Шифра ученика
Министарство просвете Републике Србије Српско хемијско друштво Окружно/градско/међуокружно такмичење из хемије 28. март 2009. године Тест за 7. разред Шифра ученика Пажљиво прочитај текстове задатака.
692.66:
1 69.66:6-83 05.05.05 -,, 015 .. 7... 8 1.... 19 1.1.,.. 19 1.. 8 1.3.. 1.4... 1.4.1.... 33 36 40 1.4.. 44 1.4.3. -... 48.. 53.,.. 56.1., -....... 56..... 6.3.... 71.. 76 3.,.... 77 3 3.1.... 77 3.1.1....
Σ Λ Σ Φ ΨΑΛΤΟΤΡΑΓΟΥ Α
Σ Λ Σ Φ Π Ω Ψ Λ ΨΑΛΤΟΤΡΑΓΟΥ Α ΑΘΗΝΑ 2007 Πνευματικά δικαιώματα : Βασίλειος Κατσιφής. Μεγ. Αλεξάνδρου 27- Ηλιούπολη τ.κ. 16346 Τηλ. 210-9707808 εντρική διάθεση Copyright by 2010 Μουσικός εκδοτικός οίκος