АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ

Transcript

1 АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИНГ МАВЗУСИ: Йўнaлишлaрдa қaтнoвчи транспорт воситалари ҳaйдoвчилaри тoмoнидaн сoдир этилгaн ЙТҲ-нинг тaҳлили Битирувчи: Ер усти транспорт тизимлари ва уларнинг эксплуатацияси йўналиши 4-курс гуруҳ талабаси: Каримов Ахрор Факультет декани: Н.Х. Халилов Кафедра мудири: Н.А. Икромов Битирув малакавий иши раҳбари: У.С. Холматов Маслаҳатчилар: М.Юсупова А.Раҳимов Андижон 2015 йил 1

2 АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА Т О П ШИ Р И Қ КАРИМОВ АХРОРБЕК (талабанинг фамилияси, исми-шарфи) 1. Битирув малакавий ишининг мавзуси: Йўнaлишлaрдa қaтнoвчи транспорт воситалари ҳaйдoвчилaри тoмoнидaн сoдир этилгaн ЙТҲ-нинг тaҳлили Институт бўйича 2014 йил 26-декабрдаги 194-сонли буйруқ билан тасдиқланган. 2. Битирув малакавий ишини бажариш учун маълумотлар: Йўл транспорт ҳодисалари бўйича ЙҲХБ томонидан олинган маълумотлар. 3.Тушинтириш хатида келтириладиган маълумотлар: 1) КИРИШ. Ўзбекистон республикасининг сиѐсий, иқтисодий, маданиймаънавий ривожлантиришда автомобиль саноати ва транспортнинг аҳамияти, уларни ривожлантириш учун юқори бошқарув органлари тамонидан чиқарилган қарор ва Президент фармонлари тўғрисида маълумотлар берилади. 2) МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ. Вилоятда содир этилаѐтган йўл транспорт ҳодисаларини таҳлили, ҳозирги кундаги долзарб муаммолар самараси ѐритилади. 3) АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ. Битирув малакавий ишини бажариш учун зарур бўлган адабиѐтлар танланади, ўрганилади ва шарҳланади. 4) НАЗАРИЙ ҚИСМ. Битирув малакавий ишида йўл ҳаракати қоидалари ва транспорт воситаларининг ҳаракати, вазифаси, йўлларнинг тузилиши, ишлаш принципини ѐритиш. Уларга тадбиқ этилаѐтган янги лойиҳалар ва тадқиқ этилган таҳлиллар солиштирилади. 5) ИЖТИМОИЙ ИҚТИСОДИЙ ҚИСМ. Битирув малакавий ишининг иқтисодий қисмида иқтисодий кўрсаткичлари ҳисобланади 6) ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ. Ҳаѐт фаолияти хавфсизлиги бўйича транспорт корхоналарида муҳим аҳамиятга эга эканлигини Ўзбекистон Республикасининг расмий асосида баѐн этиш. 7) ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР. Бажарилган битирув малакавий иш бўйича қилинган ишлар бўйича хулосалар ва таклифлар ѐритилади. 8) ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ. Битирув малакавий ишини бажариш учун зарур бўлган адабиѐтлар. 4. Битирув малакавий ишининг чизмалари рўйхати: 1) 1-диаграма. 2) 2-диаграма. 3) 3-диаграма. 4) 4-диаграма. 5) 5-диаграма. 6) 6-диаграма. 2

3 5. Битирув малакавий иши қисмлари бўйича маслахатчилар: Битирув Бошланиниш Имзо Тугалла- малакавий Маслахатчи-нинг ишининг фамилияси муддати муддати қисмлари 1. Кириш й й У.Холматов 2. Мавзунинг долзарблиги й й У.Холматов 3. Адабиѐтлар шарҳи й й У.Холматов 4. Назарий қисм й й У.Холматов 5. Ижтимоий иқтисодий қисм й й М.Юсупова 6. Ҳаѐт фаолияти хавфсизлиги й й А.Рахимов 7. Хулоса й й У.Холматов 8. Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати й й У.Холматов 9. 1-диаграма й й У.Холматов диаграма й й У.Холматов диаграма й й У.Холматов диаграма й й У.Холматов диаграма й й У.Холматов диаграма й й У.Холматов 6. Топшириқ берилган сана: йил 7. Тугалланган битирув малакавий ишини топшириш санаси: й Битирув малакавий иши раҳбари: У.С. Холматов Топшириқ бажариш учун қабул қилинди: Каримов Ахрорбек Кафедра мудири: Н.А. Икромов 3

4 МУНДАРИЖА 1. Кириш 5 2. Мавзунинг долзарблиги Адабиѐтлар шарҳи Назарий қисм Таҳлилий қисм Ижтимоий-иқтисодий қисм Ҳаѐт фаолияти хавфсизлиги Хулоса ва таклифлар Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати 69 4

5 КИРИШ. Президентимиз И.А.Каримов «Ушбу дaстурлaрни aмaлгa oширишдaн кўзлaнгaн пирoвaрд мaқсaд Еврoпa вa Oсиѐ ўртaсидaги сaвдo oқимининг мaълум қисмини мaмлaкaтимиздaги трaнзит йўнaлишлaригa буриш вa шу aсoсдa юртимиздa трaнспoрт вa трaнзит xизмaти ҳaжмини oшириш, мaвжуд инфрaтузилмa нeгизидa лoгистикa мaркaзлaрини тaшкил этиш, минглaб oдaмлaрни иш билaн тaъминлaшдaн ибoрaт», деб таъкидлаб ўтди. Президентимиз ўзининг маърузаларида Транспорт тармоқлари ва коммуникацияни ривожлантириш масалалари, Республиканинг географик жойлашуви, денгизга чиқиш имкони йўқлиги, автомагистраллар қурилишини устувор, истиқболли ва ҳаѐтий аҳамиятга эга масалалардан бири қилиб қўяди. Коммуникация тармоқлари ривожланмаса, Ўзбекистоннинг келажаги бўлмайди. Биз буни аниқ англаб олишимиз керак, деб таъкидладилар[1-2]. Йўловчиларни, шу жумладан, туристларни ташиш ҳар хил транспорт турларида, чунончи, ҳаво, ер усти, сув транспортида амалга оширилади. Туристик ташувлар учун транспорт турларининг оммавийлиги ѐки талаб этилиш даражаси мамлакатнинг жўғрофий ўрни ва иқлим шароитларига, иқтисодий ривожланиш даражасига, миллий анъаналарига, одамларнинг ижтимоий ҳолати ва турмуш даражасига ҳамда бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Ҳар бир транспорт турининг ўз устун жиҳатлари ва камчиликлари мавжуд бўлиб, улар тарихий ривожланиш, техник, иқтисодий ва экологик кўрсаткичлар билан белгиланади, аммо транспорт тизимларининг барча турлари бир асосий мақсадни ташиш хизматларини кўрсатишда саѐҳатчиларнинг эҳтиѐжларини тўлақонли қондиришни кўзлайди. Шундан келиб чиқиб, туристларга транспорт хизматлари кўрсатишни туристларни ва уларнинг юкларини бир жойдан иккинчи жойга мумкин қадар тез ва қулай шароитларда ташиш учун мўлжалланган хизматлар мажмуи деб таърифлаш мумкин. 5

6 Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримов автомобилсозликни ривожлантириш ва транспортдан самарали фойдаланиш масалаларига шахсан эътибор бериш билан бирга унга раҳбарлик қилмоқда. Давлатимиз рахбарининг ташаббуси билан Ватанимизда қисқа вақт ичида мутлақо янги, юқори технологияли ва баркамол соҳа автомобилсозлик бунѐдга келди йилларда иқтисодиѐтимизнинг қон томири бўлган Ўзбекистон миллий автомагистрали йўналиши бўйлаб инфратузилма ва сервис тармоқларини ривожлантириш юзасидан қабул қилинган дастурнинг амалга оширилишини қатъий назоратга олинади. Шунинг билан бирга темир йўл коммуникацияларини ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор қаратилиб, 2010 йилда айнан шу мақсадлар учун 105 миллион доллардан кўпроқ маблағ йўналтирилади. Президентимиз И.А.Каримов ўзининг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» асарида 2009 йилдаги яна бир энг муҳим устувoр вaзифa бу мaмлaкaтимизни мoдeрнизaция қилиш вa aҳoли бaндлигини oширишнинг муҳим oмили сифaтидa ишлaб чиқaриш вa ижтимoий инфрaтузилмaни янaдa ривoжлaнтиришдaн ибoрaт эканлигини белгилаб бердилар. Биз трaнспoрт инфрaтузилмaсини, биринчи нaвбaтдa aвтoмoбиль вa тeмир йўллaрни ривoжлaнтиришгa aлoҳидa эътибoр қaрaтмoқдaмиз йиллaрдa умумий фoйдaлaнишдa бўлгaн aвтoмoбиль йўллaрини ривoжлaнтириш дaстурининг aмaлгa oширилиши бугунги кундa рeспубликaмизнинг бaрчa минтaқaлaри ўртaсидa йил дaвoмидa ишoнчли трaнспoрт aлoқaсини тaъминлaмoқдa [3]. Юртимиз ижтимоий-иқтисодий тараққиѐтида қўлга киритилаѐтган юксак натижалар, энг аввало, янгидан-янги замонавий тармоқ ва ишлаб чиқариш қувватларининг йўлга қўйилиши, бунинг таъсирида мамлакатимиз иқтисодий салоҳиятининг сезиларли даражада ортиб бораѐтгани, яратилаѐтган маҳсулот ва кўрсатилаѐтган хизмат турларининг кўпайиб, 6

7 сифатининг тубдан яхшиланиб бориши, бир сўз билан айтганда, иқтисодиѐтимизнинг янгича мазмун ва моҳият касб этиб боришида мустақил тараққиѐт йўлининг тўғри танлангани, амалга оширилаѐтган иқтисодий сиѐсат стратегиясининг ҳар томонлама пухта асосланган ҳамда халқимизнинг фидокорона меҳнати энг муҳим ва асосий омил бўлиб хизмат қилмоқда. Бу омилларнинг ягона мақсад юрт тинчлиги ва равнақи, халқимиз фаровонлиги йўлида жамиятимизнинг доимо ҳамжиҳат бўлиб келаѐтгани ўта мураккаб мустақил тараққиѐт йўлини босиб ўтишда нақадар оғир синовлардан муваффақиятли ўтишга имкон яратди. Биргина мисол, 2008 йилда бошланган, бугунги кунга қадар салбий таъсир ва оқибатлари сақланиб қолаѐтган, кейинги йилларда ривожланган мамлакатларда ўзининг янги хуружи ни намоѐн этаѐтган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози нафақат айрим мамлакатлар, балки дунѐнинг деярли барча қитьаларида иқтисодий сиѐсатнинг заиф жиҳатларини, айниқса, банк-молия тизимининг мўрт бўғинларини ошкор этиб қўйди. Ана шундай мураккаб бир шароитда мамлакатимиз иқтисодиѐти, бизнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиѐт моделимиз яна бир бор ҳаѐт синовидан муваффақиятли ўтиб, ўзини тўла оқлагани ҳар қандай эътироф ва эътиборга муносибдир. Йўл-транспорт инфратузилмасини тараққий эттириш саноатни жадал ривожлантириш ва унинг салоҳиятини оширишга хизмат қилмоқда йилда умумий фойдаланиш учун мўлжалланган 540 километр автомобиль йўлини қуриш ва реконструкция қилиш ишлари якунланди. 116 километрдан иборат икки полосали йўл кенгайтирилиб, тўрт полосали қилиб қайта қурилди, бу эса ўз навбатида ушбу йўлларда қатновни 3 баробар ошириш имконини берди [4]. Транспорт хизматлари кўрсатиш қонун ҳужжатлари билан мустаҳкамланган ҳуқуқий базага асосланади. Ушбу ҳужжатлар: 1) турли халқаро транспорт ташкилотлари томонидан; 2) мамлакатларнинг миллий қонунчилиги доирасида; 3) юк ва йўловчи ташувчиларнинг ички қоидалари тарзида ишлаб чиқилган. Халқаро туризмни амалга оширишда транспорт 7

8 хизматлари кўрсатишнинг турли жиҳатларига алоҳида диққат-эътибор бериш лозим. Саѐҳатлар соҳасида халқаро ҳамкорлик чегараларининг кенгайиши божхона, чегара ва санитария назоратини амалга ошириш нормалари ва қоидаларини муттасил такомиллаштириб боришни тақозо этади [4]. Давлатимиз раҳбари И.Каримовнинг ташаббуслари билан давлат бошқарувининг бозор иқтисодиѐти қонунлари, муносабатларига асосланган замонавий кўринишдаги шакли ўрнатилди. Бозор иқтисодиѐти шароитида Ўзбекистоннинг ўзига хос бўлган беш асосий принципдан иборат «Ўзбек модели» яратилиб, ана шу асосида иқтисодий ислоҳотлар олиб борилмоқда [5-8]. Илм аҳли ва мутахассислар транспортни иқтисодиѐтнинг юқори қўшимча қиймат ҳосил қилувчи тармоқлари сафига қўшишади. Бунга сабаб транспортнинг фаолияти маҳсулот таннарҳини тушириш ва унинг қадрини оширишда муҳим аҳамиятга эгалигидадир. Ҳақиқатдан ҳам, транспорт саноат, қурилиш ва қишлоқ хўжалиги соҳаларига нисбатан жамият ресурсларидан самарали фойдаланиш имкониятларини яхшироқ рўѐбга чиқаради йилларда республикада ҳар 1000 (минг) аҳолига 40 (қирқ)та автомобил тўғри келган бўлса, қисқа давр ичида республикада бир қатор автомобиль компанияларининг заводлари ва бу заводларга хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг қурилиши, йил сайин аҳолининг моддий имконияти яхшиланиши, тадбиркорларнинг, диллерларнинг ривожланган давлатлардан бир неча турдаги автомобилларни олиб келишини ортиши билан маълумотларга кўра ҳозирга келиб, бу кўрсаткич ҳар минг аҳолига та автомобилга тўғри келмоқда. Кўриниб турибдики, энг асосий кўрсаткичлардан бири йил сайин кескин ортиб бормоқда. Ҳалқ ҳўжалигининг бошқа тармоқларида бўлганидек, автотранспорт тизимида ҳам юз бераѐтган катта ўзгаришлар соҳада амалий ишлар қилинаѐтганлигидан дарак беради. Давлатимиз мустақиллигининг дастлабки даврларида автомобилсозлик саноатига пойдевор қўйилиб, соҳанинг 8

9 тараққий эта бошлаганлиги юртимиз истиқболининг ѐркин кўринишларидан биридир. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари асарида транспорт соҳасига муносабатида шундай дейди: Ўзбекистон республикаси қонунчилик асосининг транспорт муносабатларини тартибга солувчи қисмини умуман қабул этилган ҳалқаро норма ва қоидаларига яқинлаштириш бўйича фаол иш олиб бормоқдалар. Масалан, автомобилда юк ташиш борасида МДП гувоҳномасини қўллаган ҳолда ҳалқаро юк ташиш тўғрисидаги баѐннома конвенцияси, ҳалқаро юк ташиш шартномаси тўғрисидаги конвенция, йўл белгилари ва сигналлари тўғрисидаги конвенция ва йўл ҳаракати тўғрисидаги конвенция ратификация қилинди [6-8]. Республикамиздаги ҳозирги шароит, ижтимоий-иқтисодий ва сиѐсий ривожланиши ҳамда транспорт инфраструктурасининг энг муҳим йўналишларидан бири магистраль автомобиль йўллари тармоғини ривожлантириш бўлиб, бу йўллардаги ички ва қўшни давлат билан транзит алоқалар амалга оширилади. Ўзбекистон БМТ нинг Транзит юк ташишда ҳамкорликни ривожлантириш орқали савдони кенгайтириш дастурида бевосита иштирок этиб, Буюк ипак йўлини тиклашга киришди. Ўзбекистон «Буюк Ипак» йўли - Европа ва Осиѐ мамлакатларининг ўзаро алоқа ва ҳамкорлик қадимги магистралининг марказий таянч нуқталаридан бири ҳисобланади. Аммо Республика денгиз ва океан портларига бевосита чиқиш имкониятига эга эмас. Шу муносабат билан 1996 йил апрелида «TRASECA» дастурига мувофиқ идоралараро ишчи гуруҳи тузилиб, бу гуруҳ транспорт коридорларини ташкил қилиш ва уларни умумлаштириш масалаларини хал қилди. Автомобиль йўлларида ҳаракат хавфсизлигини ташкил этиш бугунги кундаги муҳим муаммолардан бирига айланиб бормоқда. Автомобилнинг атроф-муҳитга етказадиган зарарлари миқдори кундан-кунга ошиб бормоқда, энг асосийси эса, йўлларда содир этилаѐтган йўл-транспорт ҳодисалари 9

10 натижасида кўплаб инсонларнинг жабр кўришлари ва ҳаѐтдан кўз юмишларидир. Йўл-транспорт ҳодисаларининг олдини олиш учун кўрилаѐтган қатор тадбирларга қарамасдан уларнинг миқдорларини камайишига эришиб бўлмаяпти. Бу эса, йўл ҳаракати хавфсизлиги муаммоларига ўта жиддий ѐндашиш зарур эканлигини мутахассислар олдига вазифа қилиб қўймоқда. Ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш учун унга илмий ѐндашиш, унинг барча серқирра жараѐнларини таҳлил этиш зарур. Бунинг учун йўл ҳаракати хавфсизлиги бўйича мутахассислар йўл ҳаракатининг асосий кўрсаткичларини, йўллардаги шароитларининг транспорт оқимларининг ҳаракатларига қандай таъсир кўрсатишларини, транспорт оқимларини бошқаришнинг техник воситалари орқали йўл ҳаракатини бошқариш бўйича билимларга эга бўлишлари зарур [9-14]. Ҳалқаро юк ташиш жараѐнларини такомиллаштириш Осиѐ ва Европа мамлакатларидан транзит юк ташишига буюртмалар кўпайишига олиб келади. Йўловчи ташишнинг ривожланиши Ўзбекистонда сайѐҳлар оқимининг ўсишини таъминлайди. Транспортларнинг ҳамма турлари темир, автомобиль, сув ва ҳаво йўллари бўйича ягона транспорт тизимини ташкил этади. Бу транспорт турлари орқали бўладиган алоқалар уларнинг рационал тадбиқ этилиши асосида амалга оширилади. Ягона транспорт тизимида юк ташиш ҳажмининг энг кўпи автомобиль транспорти орқали амалга оширилади. Автомобиль транспортининг ривожланиши унинг ҳаѐтда татбиқ этилиши билан тавсифланади. Темир йўл бекатлари (станциялари), портлар ва пристанлар орқали юкларни ташиш ва манзилга етказиш бўйича хизмат кўрсатиш шаҳар, чекка қишлоқларга транспорт хизмати кўрсатишдан ўрта ва олис масофаларга шаҳарлараро юк ташиш хизматига ўтди. Чунки автомобиль, автопоездлар билан катта оғирликдаги юкларни ташиш учун эхтиѐж туғилади. Ҳалқ хўжалигининг энг муҳим муаммоларидан бири автомобиль йўлларининг мустаҳкам халқасини яратишдан иборат. Ҳозирги даврда ҳалқ хўжалиги юкларни тупроқ қопламали йўллар орқали ташишдан зарар кўрмоқда. Натижада техник тезликнинг пасайиши, ѐнилғи сарфининг 10

11 кўпайиши, шиналарнинг ортиқча ейилиши, техник холатни ѐмонлашиши, ишлаб чиқаришнинг пасайишига олиб келади. Ундан ташқари автомобилларнинг носоз йўллардан юриши оқибатида уларнинг хизмат қилиш муддати камаяди ва йўл транспорт ҳодисаларини содир бўлишига олиб келади. Ҳозирги кунда автомобиль йўлларини лойиҳалаш босқичлари, йўл қурилиши, ишлатиш хусусиятлари, автомобиль йўлининг ҳар хил участкаларида ҳаракатни тўғри ташкил қилиш, сутканинг ва йилнинг ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш, назарий ва амалий масалаларни ечиш, хавфсизлигини таъминлаш, йўл транспорт ҳодисаларини олдини олиш тўғрисида анча ишлар қилинмоқда. Булардан ташқари, йўл ҳаракати бўйича мутахассислар автомобиль йўлларида содир этилаѐтган йўл-транспорт ҳодисаларини атрофлича ўрганишлари учун уларнинг турлари, миқдорлари ҳақида маълумотга эга бўлишлари, ЙТҲ ларни йиғиш тизими, уларни ҳисобга олиш тартибларини ва уларнинг таҳлил этиш усулларини мукаммал билишлари зарур. Соҳада мавжуд муаммоларни мақсадга мувофиқ хал қилиш, йўл назорати тизимини такомиллаштириш ва келгусида босқичма босқич ривожлантиришни давр талаб этади. Мамлакат иқтисодиѐти ривожланишида автойўл-транспорт мажмуасининг ўрни транспорт иқтисодиѐт инфратузулмасини шакллантирувчи тармоқлардан бири саналади ва моддий бойликларни тақсимлашда транспорт воситаси сифатида ишлаб чиқариш жараѐнларининг зарурий шароитлари ва меҳнат қуроли вазифасини ўтайди. Йўллар ва ҳаракатдаги воситалар меҳнат жараѐни меваси бўлгани билан ўзлари хам меҳнат маҳсулуни яратишда иштирок этади [15]. 11

12 МАВЗУНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ. «Мамлакатни жадал ривожлантириш борасидаги дастурий вазифаларни амалга оширишда фанни ва илмий инфраструктурани ривожлантириш ғоят муҳим аҳамиятга эга». Ислом Каримов. Президентимиз ўз сўзларида 2010 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривoжланишнинг энг муҳим мақсади ва асoсий устувoр вазифаси бу ислoҳoтларни давoм эттириш ва чуқурлаштириш, мамлакатимизни янгилаш ва модернизация қилиш, йилларга мўлжалланган Инқирoзга қарши чoралар дастурини сўзсиз бажариш ва шу асoсда иқтисoдий ривoжланишнинг юқoри ва барқарoр суръатларини, самарадoрлигини ҳамда макрoиқтисoдий мувoзанатни таъминлашдан ибoратдир деб таъкидлаб ўтди. Ангрeн шаҳрида мамлакатимиз ҳудудлари ва Фарғoна вoдийси вилoятлари ўртасида йил давoмида кафoлатли транспoрт алoқасини таъминлайдиган Xалқарo лoгистика маркази қурилиши тoпширилди [1-2]. Президентимиз И.Каримов ўзининг якунланди ва фoйдаланишга «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» асарида якунида мамлакатимизда ишлaб чиқилган Инқирoзгa қaрши чoрaлaр дaстуридa кўздa тутилгaн тaдбирлaрни изчиллик билaн aмaлгa oшириш жaҳoн мoлиявий-иқтисoдий инқирoзининг тaҳдид вa xaтaрлaригa мунoсиб қaрши туриш, унинг иқтисoдиѐтимизгa сaлбий тaъсирининг oлдини oлиш имкoнини бeришига ишoнч билдирдилар. Aйни пaйтдa бу дaстур инқирoздaн сўнг Ўзбeкистoн иқтисoдиѐтининг янaдa кучли, бaрқaрoр вa мутaнoсиб ривoжлaнгaн ҳoлдa мaйдoнгa чиқиши, жaҳoн бoзoрлaридa ўзимизнинг мустaҳкaм ўрнимизни эгaллaш, шулaр aсoсидa изчил иқтисoдий ўсишни тaъминлaш, xaлқимизнинг ҳaѐт дaрaжaси вa фaрoвoнлигини янaдa oшириш бўйичa oлдимиздa тургaн устувoр вaзифaлaрни мувaффaқиятли ҳaл этиш учун ишoнчли зaмин ярaтишини белгилаб бердилар [3]. 12

13 Маълумки, юртимизда жаҳон молиявий инқирозининг салбий таъсирларига қарши кўрилаѐтган чора-тадбирлар самарадорлиги Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Осиѐ тараққиѐт банки сингари нуфузли халқаро молиявий ва иқтисодий институтлар томонидан юқори баҳоланмоқда. Жумладан, Халқаро валюта жамғармасининг 2011 йил ноябр ойида мамлакатимизга келган миссиясининг баѐнотида Ўзбекистон изчил ўсишга эришгани ва глобал молиявий инқирозга қарши муваффақиятли чоралар кўраѐтгани қайд этилди, шунингдек, ўрта муддатли истиқболда иқтисодий ўсишнинг юқори суръатлари сақланиб қолиши ҳақида ижобий прогноз билдирилди 1 [4]. Президентимиз маърузасида 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг қуйидаги энг муҳим устувор вазифа ва йўналишлари белгилаб берилди: биринчидан, юқори ва изчил ўсиш суръатларини сақлаш, макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлаш; иккинчидан, иқтисодиѐтининг рақобатдошлигини ошириш бўйича дастур тайѐрлаш ва уни амалга ошириш; учинчидан, хизматлар соҳасини жадал ривожлантириш; тўртинчидан, транспорт ва муҳандислик-коммуникация инфратузилмасини жадал ривожлантириш; бешинчидан, қишлоқ жойларда намунавий лойиҳалар асосида хусусий уй-жойларни қуриш бўйича дастурни амалга ошириш; олтинчидан, аҳоли бандлигини таъминлаш ва янги иш ўринларини ташкил қилиш муаммосини ҳал этиш. Вазирликлар, идоралар, хўжалик бирлашмалари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари раҳбарлари олдига иқтисодиѐтимизда юқори ва барқарор ўсиш суръатларини сақлаб қолишни, макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлашни, шунингдек, иқтисодиѐтни изчил ислоҳ қилиш, таркибий ўзгартириш ва диверсификация жараѐнларини чуқурлаштириш, янги, юқори технологияларга асосланган ишлаб чиқаришни жадал ривожлантириш, мавжуд қувватларни модернизация қилиш ва технологик жиҳатдан янгилаш жараѐнини жадаллаштириш ҳисобидан 1 Ислом Каримов йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. Т.: Ўзбекистон, 2012 йил, 5-бет. 13

14 мамлакатимиз иқтисодиѐтининг рақобатдошлилигини оширишни таьминлайдиган комплекс чора-тадбирлар ишлаб чиқиш ва амалга ошириш вазифаси қўйилди. Транспорт ва муҳандислик-коммуникация инфратузилмасини жадал ривожлантиришни таъминлаш, қишлоқлар қиѐфасини тубдан ўзгартириш ва қишлоқ жойларда уй-жой қурилишини ривожлантириш, янги иш ўринларини ташкил этиш ҳамда шу асосда аҳоли бандлиги ва фаровонлигини ошириш масалаларини самарали ҳал этиш бўйича аниқ чора-тадбирлар белгиланди. Аҳолининг енгил автомобиллари сонини ортиши, умумий қилиб айтганда, йўлларнинг равонлиги, йўл белгиларининг қўлланилиши, светафорларнинг ишлаши, йўлларда ҳаракатланишини яхшилаш, йўл транспорт ҳодисаларни, ҳар хил бахтсиз ҳодислар вужудга келишини олдини олиш муҳим муаммолардан бири бўлиб келмоқда [9-12]. Вазирликлар, идоралар ва ҳокимликлар автомобиль транспорти ва йўл қурилишига катта аҳамият беришлари зарур. Бу борада вазирлар маҳкамаси: «Автомобиль йўллари, уларнинг қурилиши ва созлашни яхшилаш чоратадбирлари» ҳақида қарор қабул қилди. Унда энг муҳим масалалардан бири моддий ва маънавий ресурслардан фойдаланган ҳолда автомобиль йўлларининг созлигини таъминлаш, ишлаб чиқариш технологиясини ташкил қилишни таъминлаш кўзда тутилган. Қарорга асосан йирик туманлар ва ахоли яшайдиган жойлар ўртасида мустахкам алоқа қиладиган магистраллар, автомобиль йўллари қурилишини бошлаш кўзда тутилган. Шунингдек туман, хўжаликлар марказлари билан боғловчи автомобиль йўллари қурилишини кенгайтириш. Ҳаракат хавфсизлигини ҳисобга олган ҳолда йўл қурилиши сифатини яхшилаш, юк ва пассажир ташишнинг тўғри ташкил қилиш, йўл элементлари талабини автомобиль транспорти муҳандислари томонидан тўғри баҳолаш, уни исботлаш каби масалалар ҳам аниқ белгилаб берилган. Шу муносабат билан Республикамизда ҳаракат хавфсизлигини мувофиқлаштириш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси қошида Йўлларда ҳаракат хавфсизлигини таъминловчи ҳайат (Вазирлар Маҳкамасининг

15 йил 2 июль 333-сонли қарори) фаолият кўрсатмокда. Ҳайатнинг иш тажрибасидан келиб чиққан ҳолда шуни таъкидлаш лозимки, ҳаракат хавфсизлиги бу мураккаб ва долзарб масала бўлиб, замон талабига мос мутахассислар тайѐрлаш, ривожланган мамлакатларни тажрибасини ўрганиш, ўз ўлкамизда юксак малакали, ҳар жиҳатдан етук кадрлар тайѐрлашни ўз вақтида таъминлаб беришни талаб этади. Собиқ совет иттифоқи даврида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида автомобиль йўллари қуришга кам эътибор берилган эди. Ички йўллар қурилиши амалга оширилган бўлсада, республикани шарқ ва узоқ шарқ давлатлари орқали денгиз ва океан портларига олиб чиқувчи йўллар қурилишига умуман эътибор берилмади. Натижада Ўзбекистон фақат Россия ва бошқа иттифоқдош республикалар билан автомобиль йўллари орқали боғланишга мажбур бўлган. Ҳаракатни ташкил этишни такомиллаштириш прогрессив бошқариш воситалари чорраҳаларни ҳар хил сатҳида ўтказиш, шунингдек, транспорт воситаларининг ҳаракат маршрутини рационал равишда танлаш ѐрдамида эришилади. Йўл ҳаракатини ташкил этишда ЭҲМ ѐрдамида автобус ва тролейбусларни, шунингдек, ялпи юк ташувчи автомобилларни оптимал ҳаракатланиш графигини тўғри тузиш катта аҳамиятга эга. Тиғиз соатларда ҳаракатни ташкил этиш мақсадида асосий магистралнинг тирбанд йўл бўлакларидаги транспорт оқимининг ҳаракати айланма йўллар орқали ўтишга интилади. Ҳаракатланиш тартибини ошириш учун автомобиль ва автобусларга икки томонлама радио алоқа ўрнатилади, бу эса ҳаракат графигини йўлда назорат қилиш имконини беради. Йўл ҳаракатини ташкил этишда қуйидаги хужжатларнинг аҳамияти катта. «Йўл ҳаракати хавфсизлиги тўғрисидаги» Ўзбекистон Республикасининг қонуни; йўл ҳаракати қоидаси; транспорт воситаларининг конструктив хавфсизлик меъѐрлари; йўл ва кўчалар учун қурилиш меъѐрлари ва қоидалари, шунингдек, ҳаракат хавфсизлиги бўйича соҳа меъѐрий хужжатлари [9-12]. 15

16 Автомобиль транспорти ишини, ҳайдовчи меҳнатини, йўлдаги транспорт воситаларининг ва пиѐдаларнинг ҳаракатини ташкил этишни бир биридан фарқлаш лозим. Биринчи икки масала билан асосан автокорхоналар, кейингиси билан эса йўл хўжаликлари, йўл ҳаракати хавфсизлиги бошқармалари ва ҳокимият вакиллари шуғулланадилар. Юқоридаги келтирилганлардан келиб чиқиб, йўл ҳаракатини ташкил қилишнинг асосий мақсади ҳар хил транспорт воситаларини юқори тезликлар билан йўлнинг турли бўлагидан йилнинг ҳар қандай об-ҳаво шароитларида хавфсиз ўтказилишини таъминлаш зарур. Ҳаракатни ташкил қилишнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: -транспорт воситаларининг ҳаракат тартибини белгилаш ва таъминлаш; -автомобилларни юқори самарадорлик билан ишлашини таъминлаш ва энг яхши йўл шароитларини вужудга келтириш; -ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш; -атроф муҳитни булғатмаслик; -транспорт воситаларини ва йўл иншоатларини тез ишдан чиқмаслигини таъминлаш. Транспорт йўллари сифати ҳамда замонавий инфратузулмавий таъминоти юкларни ташиш тезлигининг ошишига олиб келади ва пировард натижада мамлакат ялпи ички махсулотнинг ўсишини таъминлайди. Халқаро молия бозорларидаги инқироз ва бунинг оқибатида вужудга келган иқтисодий қийинчиликлар даврида ривожланаѐтган мамлакатлар учун иқтисодиѐтнинг бошқа тармоқларида вақтинчалик фойдаланилмаѐтган меҳнат ресурсларини мамлакатнинг транспорт инфратузилмасини ривожлантиришга сафарбар қилиш бўйича ривожланган мамлакатлар тажрибасини амалиѐтга тадбиқ этиш кутилган натижаларга олиб келади. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда автомобиль йўлларини қуриш, ундан фойдаланиш соҳасида мавжуд йўл жамғармаси маблағлари ҳисобидан кенг 16

17 қамровли ишларни янада жонлантириш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз [15]. Республикамизда автомобилларнинг кескин кўпайиши чорраҳаларнинг тирбанд бўлишлиги, йўлларда ҳар хил бахтсиз ҳодисалар вужудга келишини, йўл-транспорт ҳодисаларнинг кўпайишини, йўл шароитининг ѐмонлашишини ва экологияни бузилишини олдини олишга бўлган эҳтиѐжи ортди. Автойўл тизимининг ривожланиши ва самарали фаолияти мамлакат ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларининг яхшиланишига бевосита таъсирини икки жабҳада кузатиш мумкин: -бевосита самарадорлик - автомобиль йўлларидаги шартшароитларнинг яхшиланиши ҳисобига транспортдан фойдаланувчиларнинг олувчи нафи; -билвосита самарадорлик транспорт билан боғлиқ бўлмаган иқтисодий самарадорлик бўлиб, иқтисодиѐт тармоқларининг моддий оқимлар айланиш тезлигининг ошиши ҳисобига олувчи фойдаси. Сўнги йиллар ичида йўл қурилиш тармоғининг ҳуқуқий асослари яратилди. Хусусан, 1992 йилдан буѐн Ўзбекистон Республикасининг Автомобиль йўллари тўғрисида ги қонуни, давлатимиз раҳбарининг бир қатор муҳим фармонлари амал қилмоқда. Мустақил Ўзбекистон қарор топиш даврининг муайян иқтисодий қийинчиликларига қарамай, Президентимиз олдимизга умумий фойдаланишдаги автомобиль йўллари тармоғини сифат жиҳатдан янгича ривожлантириш вазифасини қўйди. Турли русумли автомобилларнинг ҳар хил динамик сифати ҳаракат режимига таъсир қилиш муқаррар. Йўл ҳаракатида автомобилларнинг ўзаро таъсири ҳаракат миқдори қанча кўп бўлса, шунча ортиб боради. Йўл ҳаракатини ташкил этиш йўлларда ҳаракатни бошқариш бўйича ҳуқуқий, ташкилий-техникавий тадбирлар ва бошқарув ҳаракатлари мажмуи. Йўл ҳаракатини ташкил этишда транспорт воситалари оқимини максимал даражада йўлнинг геометрик ўлчам имкониятларидан фойдаланиб, унинг ҳар хил бўлакларида хавфсиз ҳаракат режимини ва юқори ўтказиш 17

18 қобилиятини таъминлашга қаратилиб, у транспорт воситаларини юқори самарадорлик билан ҳаракатланишига қаратилган тадбирлар тизимидан иборат. Йўл ҳаракатини ташкил этиш тамойиллари қуйидаги: транспорт оқимини тўғри йўналтиришга, керак холларда уларни тезликлар бўйича гуруҳларга ажратишга, ҳар бир йўл бўлаги учун рационал тезликларни белгилашга, ҳайдовчиларга ўз вақтида ҳаракат маршрути ва йўл шароити тўғрисида ахборот беришларига қаратилади. Мен, «Йўнaлишлaрдa қaтнoвчи транспорт воситалари ҳaйдoвчилaри тoмoнидaн сoдир этилгaн ЙТҲ-нинг тaҳлили» мавзусида малакавий битирув ишини бажариш учун вазифа қилиб олдим. У кириш, мавзунинг долзарблиги, адабиѐтлар шарҳи, назарий қисм, таҳлил қисм, ижтимоий-иқтисодий қимс, ҳаѐт фаолияти хавфсизлиги, хулоса ва адабиѐтлар рўйхатидан ташкил топган. Шу сабабли мени бажарган малакавий битирув иш мавзуим ҳозирги кунда ўта долзарбдир. 18

19 АДАБИЁТ ШАРҲИ. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон миллий автомагистрали бўйлаб йўл инфратузилмаси ва сервис объектларини комплекс жойлаштиришнинг мақбуллигини таъминлаш мақсадида алоҳида талаблар ишлаб чиқилган. Масалан, Ўзбекистон миллий автомагистрали қўриқлаш зонаси полосасининг кенглиги тасдиқланган шаҳарсозлик нормалари ва қоидаларига мувофиқ йўлнинг ҳар бир томонидан 25 метрни ташкил этади. Ҳаракат хавфсизлигини ташкил қилишда ва автомобиль йўлларини лойиҳалашда энг зарур бўлган адабиѐтлар ва манбаълардан кенг фойдаланилади. И.А.Каримов «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» асарида 2008 йилда бошланган ва бугунги кунда кўлами тобора кенгайиб ва чуқурлашиб бораѐтган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозига баҳо берар экан, кўпгина халғаро эксперт ва мутахассислар бу инқирознинг сабаблари ва янада авж олиши билан боғлиқ прогнозларида жавоблардан кўра кўпроқ саволларга дуч келишмоқда. Ҳавола этилаѐтган «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» деб номланган Ушбу асарнинг долзарблиги ҳам айнан анна шу ҳолатлар билан изоҳланади [3]. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги 2012 йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади мавзусидаги маърузаси асосида яратилган ушбу ўқув қўлланмада маърузани ўрганиш бўйича иқтисодий ва ноиқтисодий таълим йўналишлари ва мутахассисликлари учун махсус курснинг ўқув дастури, ўқув қўлланма, тест саволлари, илмий-назарий атамалар глоссарийси ҳамда умумий назорат 19

20 саволлари жамланган. Қўлланма Юртбошимиз томонидан илгари сурилган ўта муҳим ва долзарб фикрлар, ғоялар, амалий таклиф ва тавсияларни ҳамда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш борасида 2012 йил учун белгилаб берилган устувор йўналишлар, мақсад-вазифаларни талаба ѐшлар ўртасида кенг тарғиб этиш, уларнинг ижтимоий-иқтисодий, сиѐсийҳуқуқий онгу тафаккурини юксалтириш, тасаввур доирасини кенгайтиришга қаратилган [4]. И.А.Каримов «Биздан озод ва обод ватан қолсин» тўпламида Республикада бозор муносабатларини йўлга қўйиш, иқтисодий ислоҳатларни жадаллаштириш, хусусий мулкни ҳамда тадбиркорлар манфаатларини ҳимоя қилиш масалаларига бағишланган, янгиланиш жабҳасида учраѐтган мураккабликлар ва тўсиқларни енгиш йўллари кўрсатиб берилган асарлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши сессияларида қилган маърузалари, чет эл сафарларида, халқаро миқѐсдаги йиғилишларда, республика Вазирлар Маҳкамаси йиғилишларида, турли учрашувларда сўзлаган нутқлари жамланган [5]. И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари» асарида айтилганидек, транспорт воситаларининг ўрни Ўзбекистоннинг ривожланиш асосларидан бири ҳисобланади. Айниқса ҳозирги ижтимоий ривожланиш даврида мустақил Ўзбекистонимизда автомобилларнинг сони кундан-кунга кўпайиб бораѐтган бир даврда уларни техник соз холда ушлаб туриш зарур. Транспорт воситаларини ишлаш муддатини узайтириш учун уларга вақтида техник хизмат кўрсатиш ва автомобиль йўллари талабга жавоб бериши керак. Ҳозирги вақтда мамлакатимизда йўл қурилиши бўйича катта ишлар олиб борилмоқда ҳамда «Ўзбекистон буюк келажак сари» асарига халқимиз ҳамда халқаро жамоатчилик ўртасида жуда катта қизиқиш уйғотган «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», «Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шаортлари ва тараққиѐт кафолатлари» каби машхур асарлари киритилган. Уларда буюк келажак сари 20

21 дадил олға бораѐтган республикамиз ички ва ташқи сиѐсатининг асосий қоидалари, чинакам ҳуқуқий-демократик давлат барпо этишнинг ўзига хос тамоиллари ҳамда туб иқтисодий, сиѐсий ва маънавий ислоҳотларни изчил амалга ошириш асосида Ўзбекистоннинг Дунѐ ҳамжамиятида ўз ўрнини таъминлаш борасидаги долзарб масалалар теран таърифлаб берилган [6-7]. И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» асари Ватанимиз иқтисодининг ривожланиши автотранспорт ва автомобиль йўлларининг аҳамияти бошқа соҳалар каби муҳумлиги кўрсатиб ўтилган [8]. Қ.Ҳ.Азизов «Ҳаракат хавфсизлигини ташкил этиш асослари» дарслигида йўл ҳаракатини ташкил этишнинг асосий тамойиллари ва уларни муайян шароитда амалга ошириш усуллари, транспорт ва пиѐдалар оқимларини тавсифловчи кўрсаткичлар, ҳаракат хавфсизлигини таъминлашда транспорт воситалари техник ҳолатининг аҳамияти, ҳайдовчи ва унинг ҳаракат хавфсизлигини таъминлашдаги ўрни, ҳаракатни бошқаришнинг техник воситалари ва йўл ҳаракатини ташкил этишнинг амалий тадбирлари ҳар томонлама фан ва техника ютуқлари ҳамда чет эл тажрибаларини ҳисобга олган ҳолда ѐритиб берилган [9]. Қ.Ҳ.Азизов «Ҳаракат хавфсизлигини ташкил этиш асослари» дарслигида йўл ҳаракатини ташкил этишнинг асосий тамойиллари ва уларни муайян шароитда амалга ошириш усуллари, транспорт ва пиѐдалар оқимларини тавсифловчи кўрсаткичлар, ҳаракат хавфсизлигини таъминлашда транспорт воситаларининг техник холатининг аҳамиятини, ҳайдовчи ва унинг ҳаракат хавфсизлигини таъминлашдаги ўрни, ҳаракатни бошқаришнинг техник воситаларини ва йўл ҳаракатини ташкил этишнинг амалий тадбирлари ҳар томонлама фан ва техника ютуқлари ҳамда чет эл тажрибаларини ҳисобга олган ҳолда ѐритиб берилган [10]. С.М.Қодиров, К.М.Назаров «Йўл-транспорт ҳодисалари таҳлили» ўқув қўлланмасида йўл транспорт ҳодислари таҳлили, тушунчалар, атамалар, экспертиза турлари, экспертиза материалларини расмийлаштириш, 21

22 экспертизанинг ўтказиш процессуал меъѐрлари, ҳисоблаш ишларини компьютерда бажариш асослари ѐритилган [11]. Қ.Ҳ.Азизов «Ҳаракат хавфсизлигини ташкил этиш асослари» қўлланмасида Ўзбекистон умумжаҳон иқтисодиѐтига қараб бориши жадаллашаѐтган ҳозирги даврда Республикамиз раҳбарияти томонидан «Йўлларда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш муаммоси»га катта эътибор қаратилган. Республикамиз Вазирлар маҳкамаси хузуридаги ҳаракатланиш хавфсизлигини таъминлаш комиссияси фаолияти кўрсатилмоқда. Комиссия қарорига асосан мамлакатимиздаги шу соҳанинг йирик олимлари ва мутахассислари томонидан «Йўлларда ҳаракатланиш хавфсизлигини ошириш» концепцияси ишлаб чиқилди. Ҳаракат хавфсизлигини таъминлашга молик қонунлар мажмуаси устида иш олиб борилмоқда. Пировард мақсад автомобиллаштиришнинг салбий оқибати бўлмиш йўл-транспорт ҳодисаларини, ҳалок бўлаѐтган ва жароҳатланаѐтган инсонлар сонини камайтиришга қаратилган [12]. В.Ф.Бабков, О.В.Андреевлар тайѐрланган А.Р.Қодирова таржима қилинган «Автомобиль йўлларини лойиҳалаш» дарслигида қидирув ишларига ва автомобиль йўлларини лойиҳалашга бағишланган. Биринчи қисмида йўлнинг режадаги ва профилдаги элементларига қўйиладиган асосий талаблар, йўл пойи турғунлигини таъминлаш усуллари, йўл қопламасининг қалинлигини белгилаш ва йўл ўқ чизиғини жойда ўтказиш, сув ўтказувчи кичик иншоотларни ҳисоблаш масалалари баѐн этилган. Иккинчи қисмида кўприкли ўтиш жойларини лойиҳалашдаги гидрологик, гидравлик ва ўзан ҳисоблашлари, мураккаб табиий шароитларда йўлларни лойиҳалаш хусусиятлари, шунингдек, лойиҳа-қидирув ишлари технологияси тавсифланган. Автоматлаштирилган лойиҳалашга эътибор кучайтирилган, Янги меъѐрий хужжатлар ва автомобиль йўлларини лойиҳалашдаги энг янги ютуқлар ҳисобга олинган [13-14]. Қ.М.Сидиқназаров умумий таҳрири остида таржима қилинган «Автомобиллар техник эксплуатацияси» дарслигида автомобиллар техник 22

23 эксплуатациясининг ҳолати фан тармоғи ва амалий фаолият сифатида, эксплуатация соҳасида ишлаѐтган муҳандисга талаблар ѐритилган, автомобиллар техник ҳолатининг ўзгариш сабаблари, техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш режали-огоҳлантириш тизими, уларнинг меъѐрлари, хизмат кўрсатиш воситаларининг ўтказиш қобилиятини шакллантириш қонуниятлари, автомобилларга ТХК ва таъмирлаш технология асослари, ишлаб чиқаришни бошқариш услублари ва моддий техник таъминотни ташкил этиш, махсус шароитларда автомобилларнинг техник эксплуатацияси, автомобиллар техник эксплуатацияси тараққиѐтининг истиқболлари ва экологик хавфсизликни таъминлаш услублари баѐн этилган [16]. Ў.Йўлдашев ва бошқалар «Меҳнат мухофазаси» ўқув қўлланмасида меҳнат мухофазасининг умумий қоидалари, ишлаб чиқариш санитарияси, ускуналар хавфсизлиги техникаси, ѐнғин хавфсизлиги масалалари ҳамда Ўзбекистон республикасида қабул қилинган меъѐрий хужжатлар асосида ѐзилган [17]. О.Қ.Қудратов ва бошқалар «Ҳаѐт фаолияти хавфсизлиги» қўлланмасида фаннинг тарихи, келиб чиқиши ва унинг инсон учун аҳамияти келтирилган. Унда саноат корхоналарида меҳнат муҳофазаси инсонни ишлаб чиқаришдаги аҳволи билан шуғулланади [18]. И.Абдукаримов, М.Pардаев, Б.Икромов Корхонанинг иктисодий салоҳияти таҳлили ҳамда В.В.Семѐнов Экономика предприяти ўқув қўлланмаларида ишлаб чиқариш корхоналарнинг иқтисодий салоҳияти, иқтисодий харажатларни асослаш, бозордаги ресурс нарҳларидан фойдаланиш, ишлаб чиқариладиган маҳсулотни рақобот даражаси ҳисобга олиш, лойиҳа орқали тайѐрланган маҳсулотни нарҳи ҳисобланиб бозордаги нарҳга солиштириш, ишлаб чиқариш дастурини тузишда рақобат даражаси ҳисобга олиш, лойиҳани амалга ошириш учун керакли маблағни банк кредит фоизи ҳисобга олиш, ишлаб чиқишни асосий фонди ҳамда ишлаб чиқариш фонди ҳисоблаб чиқиш, йиллик ишлаб чиқариш хажми ва тайѐрлов нарҳи (маҳсулот бирлигига) ҳисоблаш, даромад, таннарҳ, фойда, амортизатция ва самаралар ҳисоблаш услублари баѐн этилган [19-20]. 23

24 НАЗАРИЙ ҚИСМ. Ўзбекистон замини тарихдан маълумки, савдо, иқтисодий, маданий алоқалар ва Буюк ипак йўли бўйлаб шаклланган турли цивилизацияларни туташтириб турувчи марказ бўлиб келган. Ҳозирги глобалашув шароитида Марказий Осиѐнинг халқаро ташувлардаги аҳамияти тўхтовсиз ўсиб бормоқда. Бу ўринда, биринчи навбатда, минтақа етакчиларидан бири бўлган Ўзбекистоннинг салоҳияти яққол ажралиб туради.бугунги кунга келиб самарали ташувлар тизими иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи омили экани ҳеч кимга сир бўлмай қолди. Транспорт тизимлари ва коммуникациялари Марказий Осиѐ орқали трансосиѐ ва трансевропа ташувларининг асосидир. Денгизга чиқиш йўлининг мавжуд эмаслигига қарамасдан, Марказий Осиѐнинг қулай географик жойлашуви унга қатор қулайликлар туғдиради. Аввало, Марказий Осиѐ етакчи минтақавий иқтисодий бозорлар Европа ва Жанубий ва Жануби-ғарбий Осиѐ, Узоқ Шарқ оралиғида жойлашган. Ушбу бепоѐн ҳудуднинг йиллик умумий импорт ҳажми 335 миллиард АҚШ долларини ташкил қилади. Марказий Осиѐ орқали Яқин ва Ўрта Шарққа боришнинг энг қисқа йўли ўтган. Президентимизнинг таъбири билан айтганда, бизнинг пировард мақсадимиз «...Еврoпa вa Oсиѐ ўртaсидaги сaвдo oқимининг мaълум қисмини мaмлaкaтимиздaги трaнзит йўнaлишлaригa буриш вa шу aсoсдa юртимиздa трaнспoрт вa трaнзит xизмaти ҳaжмини oшириш, мaвжуд инфрaтузилмa нeгизидa лoгистикa мaркaзлaрини тaшкил этиш, минглaб oдaмлaрни иш билaн тaъминлaшдaн ибoрaт». Аммо Ўзбекистоннинг Марказий Осиѐнинг ҳал қилувчи транспорттранзит тармоғига айланиши учун транспорт-коммуникация инфратузилмасини модернизация қилиш ва янгилаш, маҳаллий ва халқаро транспорт хизматлари таркибини диверсификация этиш, янги транспорт йўлакларини шакллантириш ва ривожлантириш, транспорт хизматлари сифатини ошириш ва таннархини камайтириш талаб этилади [4]. 24

25 Ўзбекистон республикаси Конституциясида белгиланган инсон ва фуқароларнинг асосий хуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари йўлларда ҳаракатни амалга ошириш, хавфсизлигини таъминлаш жараѐнида вужудга келадиган барча ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш йўналишидаги меъѐрий хужжатлар Ўзбекистон республикаси Конституцияси талабларига мувофиқ равишда ишлаб чиқилган. Йўл ҳаракати тўғрисидаги Қонунда қуйидаги асосий тушунчалар қабул қилинган: Йўл транспорт воситалари қатнови учун қурилган ѐки мослаштирилган ва худди шу мақсаддда фойдаланиладиган ер минтақасида ѐхуд сунъий иншоот юзаси; Йўл ҳаракати одамлар ва юкларнинг транспорт воситалари ѐрдамида ѐки бундай воситаларсиз йўллар доирасида ҳаракатланиш жараѐнида юзага келувчи воситалар мажмуи; Йўл ҳаракати қатнашчиси йўл ҳаракати жараѐнида транспорт воситасининг ҳайдовчиси, йўловчиси ѐки пиѐдалар тариқасида бевосита иштирок этаѐтган шахсга айтилади; Йўл ҳаракати хавфсизлиги йўл ҳаракати қатнашчиларининг йўлтранспорт ҳодисалари ва уларнинг оқибатларидан ҳимояланганлик даражасини акс эттирувчи йўл ҳаракати ҳолатига айтилади; Йўл-транспорт ҳодисаси йўлда ҳаракатланаѐтган лоақал битта транспорт воситаси иштирокида содир этилиб, одамлар ўлими ѐки уларнинг соғлиғига зарар етишига, транспорт воситалари, йўл иншоатлари, юкларнинг шикастланишига ѐки бошқа тарзда моддий зарар етказилишига сабаб бўлган ҳодисага айтилади; Йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлаш йўл-транспорт ҳодисаларининг юзага келиш сабабларининг олдини олишга, бундай ҳодисалар оқибатларининг оғирлигини енгиллаштиришга қаратилган фаолиятга айтилади; 25

26 Транспорт воситаси одамларни, юкларни ташишга ѐки махсус ишларни бажаришга мўлжалланган қурилмага айтилади. Автомобиль йўлларида инсонлар томонидан бошқариладиган турли хилдаги механик ва механик бўлмаган транспорт воситалари, ҳаракатланаѐтган (ѐки ҳаракатда бўлмаган) пиѐдалар мажмуидан иборат мураккаб динамик тизим мавжуддир. Бу тизимни йўл ҳаракати деб аталади. Ҳаракатни ташкил этишни такомиллаштириш прогрессив бошқариш воситалари (ҳаракатни бошқаришни автоматик тизими; светофор объектларини «яшил тўлқин», «яшил кўча» тизими услубида ишлаши; тезлашувчи-секинлашувчи, реверсив, резерв полосаларидан фойдаланиш, баъзи бир кўчаларни бир томонли ҳаракатга ўтказиш ва ҳ.к.з.) чорраҳаларни ҳар хил сатҳда ўтказиш, шунингдек, транспорт воситаларининг ҳаракат йўналишини рационал равишда ташлаш ѐрдамида эришилади. Йўл ҳаракатини ташкил этишда қуйидаги хужжатларнинг аҳамияти катта. «Йўл ҳаракати хавфсизлиги тўғрисидаги» Ўзбекистон республикасининг қонуни, йўл ҳаракати қоидаси, транспорт воситаларининг конструктив хавфсизлик меъѐрлари, йўл ва кўчалар учун қурилиш меъѐрлари ва қоидалари, шунингдек, ҳаракат хавфсизлиги бўйича соҳа меъѐрий хужжатлари. Автомобиль транспорти ишини, ҳайдовчи меҳнатини, йўлдаги транспорт воситаларининг ва пиѐдаларнинг ҳаракатини ташкил этишни бир биридан фарқлаш лозим. Биринчи икки масала билан асосан автокорхоналар, кейингиси билан эса йўл хўжаликлари, Йўл ҳаракати хавфсизлиги органлари ва ҳокимият вакиллари шуғулланадилар. Йўлларда ҳаракатланиш деганда ҳаракатдаги транспорт воситалари мажмуи билан пиѐдаларнинг ўзаро муносабатлари тушунилади. Юқорида келтирилганлардан келиб, чиқиб йўл ҳаракатини ташкил қилишнинг асосий мақсади деб ҳар хил транспорт воситаларини юқори тезликлар билан йўлнинг турли бўлагидан йилнинг ҳар қандай об-ҳаво шароитларида хавфсиз ўтказилиши тушунилади. 26

27 Йўлда юришни ташкил қилиш деганда ҳар хил транспорт воситаларини юқори тезликлар билан йўлнинг ҳар қандай бўлагидан хавфсиз ўтказилиши тушинилади. Ҳаракатни ташкил қилишни асосий мақсади ва вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Транспорт воситаларини ҳаракат таркибини белгилаш ва таъминлаш; 2. Автомобилларни юқори самарадорлик билан ишлашини таъминлаш ва энг яхши йўл шароитларни вужудга келтириш; 3. Ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш; 4. Атроф-муҳитни булғатмаслик; 5. Транспорт воситаларини ва йўл иншоатларини тез ишдан чиқмаслигини таъминлаш. Автомобиль йўлларида ҳаракат тартибсиз равишда вужудга келади. Ҳар бир ҳайдовчи ўзига қулай ҳаракат режимини танлайди ҳамда ўзи танлаган ҳаракат режимининг бошқа ҳаракат қатнашчиларига таъсири билан ҳисоблашмайди. Йўл ҳаракатида автомобилларнинг ўзаро таъсири ҳаракат миқдори қанча кўп бўлса, шунча ортиб боради. Йўл ҳаракатини ташкил этиш йўлларда ҳаракатни бошқариш бўйича ҳуқуқий, ташкилий-техникавий тадбирлар ва бошқарув ҳаракатлари мажмуидир. Йўл ҳаракатини ташкил этишда транспорт воситалари оқимини максимал даражада йўлнинг геометрик ўлчам имкониятларидан фойдаланиб, унинг ҳар хил бўлакларида хавфсиз ҳаракат режимини ва юқори ўтказиш қобилиятини таъминлашга қаратилиб, у транспорт воситаларини юқори самарадорлик билан ҳаракатланишига қаратилган тадбирлар тизимидан иборат. Йўл ҳаракатини ташкил этиш тамойиллари қуйидагиларга қаратилади: транспорт оқимини тўғри йўналтиришга, керак ҳолларда уларни тезликлар бўйича гуруҳларга ажратишга, ҳар бир йўл бўлаги учун рационал тезликларни белгилашга, ҳайдовчиларга ўз вақтида ҳаракат йўналиши ва йўл шароити тўғрисида ахборот беришга. 27

28 Йўл транспорт ҳодисаси деб йўлда ҳаракатланаѐтган лоақал битта транспорт воситаси иштирокида содир этилиб, одамлар ўлими, жароҳатланиши, транспорт воситаси, йўл иншоатлари, юкларнинг шикастланиши натижасида моддий зарар келтирган ҳодисаларга айтилади. Йўл транспорт ҳодисалари учун 3 холат характерлидир: 1. Йўл транспорт ҳодисасида лоақал битта транспорт воситаси иштирок этади. Йўлда содир бўладиган ҳар қандай қайғули ҳодисага транспорт воситаси иштирок этмаса у йўл транспорт ҳодисаси деб айтилмайди. 2. Йўл транспорт ҳодисасида иштирок этган транспорт воситаси албатта ҳаракатда бўлиши керак. Масалан, тўхтаб турган жойида таъмирлаш ишлари натижасида автомобиль ѐниб кетса у Йўл транспорт ҳодисасига кирмайди. 3. Ҳодиса оқибатида одамлар ўлган, жароҳатланган ѐки моддий зарар етказилган бўлади. Масалан, шаҳардан ташкарида йўлда, ҳайдовчи ҳаракатланиш тезлигини ошириб, бошқаришни бажара олмади ва автомобиль йўлдан чиқиб кетди, бунда автомобиль шикастланмади. Бундай воқеа йўлларда ҳаракатланиш қоидасини бузиш оқибати бўлиб, ҳайдовчи тегишли жазо олиши керак, лекин йўл транспорт ҳодисаси ҳисобланмайди. Механик транспорт воситасига автомобиллар, мотоцикл, мотороллѐр, мотоаравача, мопед, осма двигатели велосипед, трамвай, троллейбус, трактор ва ўзи юрар машина ва механизмлар, шунингдек ҳайвонлар қўшилган аравалар киради. Йўл транспорт ҳодисаларини келиб чиқиш шарт-шароитлари турлича бўлсада, уларни ўрганиш, таҳлил қилиш, баъзи бир ўхшашлик аломатларини белгилашда ѐрдам беради. Шу асосда ҳодисаларни классификациясини ишлаб чиҳиш, уларни вужудга келиш сабабларини ўрганиш ва бартараф қилиш учун чора тадбирлар ишлаб чиқиш муҳим рол ўйнайди. Йўл транспорт ҳодисаси қуйидагича классификация килинади: тўқнашув, ағдарилиб кетиш, тўхтаб турган транспорт воситасини уриб кетиш, тўсиқларга урилиш, пиѐдаларни босиб кетиш, велосипедчини босиб кетиш, аравани босиб кетиш, ҳайвонларни уриб кетиш, бошқа йўл транспорт 28

29 ҳодисалари. Автомобиль йўлларида, шаҳар кўча ва майдонларида транспорт воситаларининг нормал ҳаракат режимининг бузилиши оқибатида инсонлар ҳалок бўлишига, тан жароҳат олишига, шунингдек, транспорт воситаларига ва ундаги юкларнинг зарар кўришига, йўлдаги сунъий иншоотларнинг зарарланишига ѐки бошқа турдаги моддий зарарлар етказишга сабабчи бўлувчи ҳалокатларга йўл транспорт ҳодисаси дейилади. Бу таърифга кўра Йўл транспорт ҳодисасида иккита фактор бўлиши характерлидир, булар: инсонларнинг ўлими, тан жароҳати ѐки катта миқдордаги моддий зарар, шунингдек, бирон-бир транспорт воситасининг ҳаракатда бўлишлигидир. Ҳар бир йўл транспорт ҳодисасида шартли равишда учта фазани ажратиш мумкин: бошланғич, кульминацион ва якуний. Улар ўзаро бўлиб, бири иккинчисининг давоми бўлиши мумкин. Йўл транспорт ҳодисасининг бошланиш фазаси деганда автомобилларнинг ва пиѐдаларнинг хавфли вазият арафасидаги ҳаракатланиши шароити тушунилади. Хавфли вазият деб шундай йўл ҳаракат шароити тушуниладики, унда ҳаракат қатнашчилари йўл транспорт ҳодисасининг олдини олишга имкониятлари етарли, агарда тезда бу имкониятдан фойдаланилмаса ѐки кўрилган чоралар самараси етарли бўлмаса, унда автомобиллар ва пиѐдалар яқинлашуви фалокатли (авария) вазиятни вужудга келтиради. Фалокатли вазиятда ҳаракат қатнашчиларининг йўл транспорт ҳодисасини олдини олиш бўйича техник имкониятлари етарли бўлмайди ва у содир бўлади. Йўл транспорт ҳодисасининг кульминацион фазаси оғир оқибатлар юзага келиши билан характерланади (транспорт воситаларининг бузилиши, пиѐдаларнинг ва ҳайдовчиларнинг тан жароҳати олиши ѐки ҳалок бўлиши). Бу фаза бир неча дақиқа, об-ҳаво ѐмон шароитларида эса бир неча минутларгача давом этиши мумкин. Бундай ҳолда асосан бир нечта транспорт воситаси иштирок этади ва уни кўпинча занжирли йўл транспорт ҳодисаси ҳам дейилади. 29

30 Амалдаги меъѐрий ҳужжатларга кўра йўл транспорт ҳодисаси қуѐидаги 9 турдан иборат [9-10, 12]: 1. Тўқнашув. Бунга транспорт воситаларининг қарама-қарши томонидан, бир йўналишда ѐки ѐн томондан ҳаракатланаѐтган вақтдаги тўқнашуви, шунингдек, темир йўл транспорти билан автомобил транспортининг тўқнашуви киради. Бу турдаги йўл транспорт ҳодисасига тўсатдан тўхтаган транспорт воситаси билан тўқнашув ҳам киради. 2. Ағдирилиб (тўтарилиб) кетиш. Ҳаракатланаѐтган транспорт воситаси турғунлигини йўқотиб ағдарилиши. Бу турдаги йўл траснпорт ҳодисасига тўқнашу, тухтаб турган транспорт воситаларига ѐки тўсиққа урилиш натижасида траснпорт воситаларининг ағдарилиши кирмайди. Ағдарилиб кетиш йўл транспорт ҳодисасида асосан битти транспорт воситаси иштирок этади. 3. Турган транспорт воситасини уриб кетиш. Ҳаракатланаѐтган транспорт воситасининг ҳаракатланмаѐтган транспорт воситасига урилиши. Бу турдаги йўл транспорт ҳодисасига бирданига (тўсатдан) тўхтаган транспорт воситасининг урилиши кирмайди. 4. Тўсиқларга урилиш. Транспорт воситаларининг қўзғалмайдиган тўсиқлар (кўприк таянчига, столба ва мачта таянчига. Йўл тўсиқларига, дарахтларга ва ҳоказоларга урилиши. 5. Пиѐдаларни босиб (уриб) кетиш. Транспорт воситалари пиѐдаларни уриб ѐки пиѐдалар траснпорт воситаларига урилиши, шунингдек, ташилаѐтган юкдан (ғоч, труба плита ва ҳ.к) пиѐдаларнинг шикастланиши ҳам мумкин. 6. Велосипедчини босиб (уриб) кетиш. Транспорт воситаси велосипедчини босиши (ѐки) велосипедчи транпорт воситасига урилиши. 7. Аравани босиб (уриб) кетиш. ҳаракатланаѐтган транспорт воситаси ҳаракатланаѐтган аравани уриб кетиши. 8. Ҳайвонларни уриб (босиб) кетиш. Транспорт воситаси ѐввойи ѐки уй ҳайвонини уриб кетиши. 30

31 9. Бошқа қолган йўл транспорт ҳодисаси. Бу турдаги йўл транспорт ҳодисасига трамвайнинг рельесдан чиқиб транспорт воситасини ѐки пиѐдаларни уриши, юк автомобилларидан юк тушиб кетиши натижасида бўладиган фалокатлар, пассажирнинг йиқилиб тушиши ва ҳ.к. Қуйидагилар йўл транспорт ҳодисаси сифатида ҳисобга олинмайди: тракторлар, бошқа ўзи юрар машиналар ва механизмлар билан улар мўлжаллаган асосий ишлаб чиқариш операцияларини (ер ҳайдаш, хандоқлар қазиш, далада қишлоқ хўжалик маҳсулотларини йиғиш, автокранлар ѐрдамида амалга ошириладиган юк ортиш-тушириш ишлари, мачта таянчларини ўрнатиш ва ҳ.к.) бажараѐтган вақтда рўй берган ҳодисалар (улар асосан эксплуатация тартибларини ва техника хавфсизлигига риоя қилинмаганликдан келиб чиққан ҳодисалар); одамлар ҳаѐтидан маҳрум этиш ѐки улар саломатлигига, ѐҳуд мулкига зарар етказишга қаратилган қасддан ҳаракатлар натижасида вужудга келган ҳодисалар; жабрланувчининг ўз жонига қасд қилишга уриниш оқибати ҳисобланган ҳодисалар; табиий офатлар нитажасида вужудга келган ҳодисалар; ҳайдовчи рулда бўлмаган пайтда техника хавфсизлигининг бузилиши натижасида вужудга келган ҳодисалар (моторни дастак билан ўт олдириш ѐки уламада турган моторни ўт олдириш ва ҳ.к.); территорияси ѐпиқ бўлган ташкилотларда, аэродромларда, ҳарбий қисмларда ва бошқа қўриқланадиган объектларда вужудга келган ҳодисалар; спорт йиғинларини ўтказиш даврида транспорт воситасининг носозлиги ѐки ҳайдовчи-спортсмен ѐки бошқа қатнашчиларнинг айби билан вужудга келган ҳодисалар; ҳаракатланаѐтган транспорт воситаларида уларнинг техник носозлиги билан боғлиқ бўлган ѐнғинлар. 31

32 Пиѐдалар йўл ҳаракатида алоҳида ўрин эгаллайдилар. Уларни йўл ҳаракат қоидаларини мукаммал билишлари ва уларга амал қилишлари реал йўл шароитларида ҳаракат хавфсизлигини таъминлашга имкон яратади. Хавфсиз ҳаракатни ташкил этишда транспорт ва пиѐдалар ҳаракатини тафсивловчи кўрсаткичларни тадқиқот қилиш биринчи навбатдаги вазифа ҳисобланади. Қуйида улар тўғрисидаги асосий тушинчаларга тўхталиб ўтамиз. Мақсад ва вазифаларига қараб тезлик қуйидаги турларга бўлинади: Ҳисобий тезлик якка автомобилларнинг (хавфсизлик ва устиворлик шарти бўйича) об-ҳавонинг муқим шароитида, автомобиль шинасининг йўл қатнов қисми юзаси билан меъѐрий тишлашиш ҳолатида, йўлнинг энг ноқулай рухсат этилган элементларига эга бўлакларида мумкин бўлган энг катта тезликдаги ҳаракатига айтилади. Бу тезлик бўйича йўлнинг режадаги, бўйланма ва кўндаланг кесимдаги барча геометрик элементлари лойиҳаланади. Оний тезлик-аниқ кичик масофадаги реал йўл шароитидаги ҳақиқий тезлик. У якка автомобилларнинг ѐки транспорт оқимининг у ѐки бу белгиланган қисқа масофадаги (одатда масофа 50, 100, 150, 200 метр белгиланади) тезлигини билдиради. Бу тезликдан маълум йўл бўлакларида ҳаракатни ташкил қилишда кенг кўламда фойдаланилади. Алоқа тезлиги маълум маршрутдаги ушланиб қолишлар (бир сатҳли чорраҳалар, темир йўл переездлари, қопламанинг нотекис бўлаклари мавжудлигидан ҳамда транспорт оқимидаги автомобилларнинг ўзаро таъсири натижасида) ҳисобий аниқланадиган тезлик. Бу тезлик ҳаракатланувчи лаборатория ѐрдамида бир неча маротаба реал маршрут узунаси бўйича ҳаракат тезлигини ўлчаш орқали топилади. Алоқа тезлиги автомобиль йўлининг транспорт иншооти сифатида қандай ишлашини белгиловчи асосий кўрсаткич сифатида юритилади. Автомобилнинг конструктив тезлиги маълум конструкцияли автомобилнинг максимал тезлиги, у асосан автомобилнинг турига боғлиқ 32

33 равишда ўзгаради, масалан, ўрта ва кичик литражли енгил автомобиллар км/соат; кичик литражли енгил автомобиллар км соат; кичик юк кўтарувчи автомобиллар км/соат ва ҳ.к.ни ташкил этади. Техник тезлик маълум маршрутдаги ушланиб қолишларни ҳисобга олмаган равишда аниқланган ҳаракат тезлиги, унинг қиймати асосан автомобиль йўлининг геометрик ўлчамларига ва йўл шароитига, шунингдек, транспорт оқимининг таркибига боғлиқ. Ҳаракатнинг ушланиши йўл участкасида ҳисобий тезликка нисбатан транспорт воситалари тезлигининг пасайиши тушинилади, уни м с ѐки км соатда, шунингдек, секунд миқдорида ҳам аниқлаш мумкин. Пиѐдалар ҳаракатини тавсифловчи кўрсаткичлар ҳам асосан ҳаракат миқдори, тезлик ва зичлик орқали белгиланади ва физик жиҳатдан аввал келтирилган бирликларда ўлчанади. Пиѐдаларнинг ҳаракат миқдори маълум йўл кесимидан вақт бирлиги ичида ўтган пиѐдалар сони билан ўлчанади. Пиѐдалар ҳаракат миқдори ўзгарувчан кўрсаткич бўлиб, у ойлар, ҳавта кунлари ва сутка соатлари ичида йўналишлар бўйича ўзгариб туради, ҳамда кўчанинг аҳамиятига боғлиқ. Масалан, йирик шаҳарларнинг марказий кўчаларида 5-6 минг пиѐда соат миқдорида кузатилса, туман аҳамиятидаги кўчаларда эса пиѐда соатни ташкил этади. Пиѐдалар ҳаракат тезлиги пиѐдаларнинг ѐшига, психологик ҳолатига, ҳаракатланиш мақсадига, қатнов зичлигига боғлиқ бўлиб, ўртача 1,8-5,7 км соат ташкил этади. Минимал тезлик 0,7-0,8 км/соат билан асосан ѐш болалик аѐллар ва қариялар ҳаракатланса, максимал тезлик 10 км/соат билан эса ѐшлар ҳаракатланади. Пиѐдалар ҳаракатига об-ҳаво шароити катта таъсир кўрсатади ва яхши шароитда юқори тезликда ҳаракатланиш кузатилади. Шунингдек, пиѐдалар ҳаракат тезлиги ўртача қийматдан эрталабки соатларда %га кўпроқ ва аксинча кечки вақтларда % пастроқ бюўлади. 33

34 Пиѐдалар оқимининг зичлиги бир метр квадрат тротуар майдонига тўғри келадиган қиймат билан аниқланади. Пиѐдалар оқимининг зичлиги тротуарнинг энига ва пиѐдаларнинг ҳаракат миқдорига тўғридан-тўғри боғлиқ бўлиб, уларнинг нисбати пиѐдаларнинг ҳаракатланиш қулайлигини белгилайди. Йилнинг ҳар қандай вақтида ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш учун автомобиль йўлининг конструктив элементлари ва ҳолатини тинимсиз кузатиб бориш даркор. Бундай ишларни бажариш учун эса автомобиль йўлини текширишнинг мужассамлашган режаси тузилади ва унга ҳаракатланиш шароитини яхшилаш борасида тавсиялар ишлаб чиқилади. Йўлнинг транспорт-эксплуатацион сифатини оширишга қаратилган ҳар қандай иш тури кузатув асосида олиб борилади. Кузатув натижалари йўл ҳаракатини ташкил этишда, йўл тўшамасини мустаҳкамлашда ѐки бирон бирон-бир йўл бўлагини қайта таъмирлашда бошланғич материал сифатида фойдаланилади. Ҳаркат хавфсизлигини таъминлаш борасида тавсиялар ишлаб чиқиш учун биринчи навбатда йўл элементларининг ҳақиқий ўлчамларини аниқлаш зарур. Фойдаланишдаги йўл элементларининг вақт ўтиши билан ўлчамлари ўзгариб боради. Йўл элементларининг ўлчамлари тўғрисидаги маълумотни тўлалигича лойиҳа ҳужжатларидан олиш мумкин, лекин юқорида айтганимиздек, кўрсаткичлар вақт ўтиши мобайнида ўзгариши, баъзан лойиҳа ҳужжатлари йўқлиги ѐки етишмаслиги сабабли йўл элементининг ҳақиқий ўлчамлари тўғрисида маълумотлар кўрик давомида дала шароитида аниқланади. Автомобил йўлининг фаол хавфсизлиги деганда йўлнинг йўлтранспорт ҳодисаларини вужудга келтирмаслик ѐки унинг бўлиш эҳтимолини камайтириш хусусияти тушунилади. Бу хусусият жамловчи ҳалокатлилик коэффициенти орқали характерланади ва йўлнинг конструктив элементлари ҳамда уларнинг фойдаланиш сифатининг (қатнов қисмининг, йўл ѐқасининг, ҳаракат полосасининг, ажратувчи полоса энларининг, йўл 34

35 тўшамасининг мустаҳкамлиги, қопламанинг равонлиги, ғадир-будирлиги ва бошқа кўрсаткичлар) яхшиланиши орқали таъминланади. Автомобиль йўлининг суст ҳавфсизлиги деганда йўлнинг ҳаракат қатнашчиларида тан жароҳатларини вужудга келтирмаслик ѐки унинг оғирлик даражасини пасайтириш хусусияти тушунилади. Ҳалокатдан кейинги хавфсизлик деганда йўл транспорт ҳодисаси бўлиб транспорт воситаси тўхтагандан кейин автомобилни ѐнғиндан, портлашдан сақлаш, жабрланувчиларни тез автомобилдан чиқариб олиб, биринчи ѐрдамни кўрсатиб касалхонага юборилиши ва шикастланган транспорт воситаларини четга чиқариб қўйиш тушунилади. Ҳалокатдан кейинги хавфсизликни таъминлаш учун чорраҳаларда, кичик радиусли эгри участкаларда, тикка кўтарилиш ва тушиш, кўприк, йўл ўтказгич олди участкалари махсус идишларга қум солиб қўйиш ҳамда ДЙҲХХ, АЙБ ва касалхоналар билан боғлайдиган телефон-автоматларни ҳар 1-2 км масофадан кейин ўрнатиш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, туман автомобиль йўл бошқарма хўжаликларида авария натижаларини бартараф қилувчи бригадалар ташкил қилинади. Экологик хавфсизлик деганда транспорт воисталариниг ҳаракати натижасида ва йўл ҳолатнинг ѐмонлиги оқибатида атроф муҳитга кўрсатиладиган зарар тушунилади. Бу зарар асосан транспорт ҳаракати натижасида чиқадиган шовқин ва ишлатилган газларнинг автомобилдан чиқишидан иборат. Экологик хавфсизлик йўлнинг конструктив элементларига ва транспортдан фойдаланиш сифат кўрсаткичларига тўғридан-тўғри боғлиқ. Транспорт жараѐнининг самарадорлиги меҳнат ва моддий харажатлар билан характерланади ва транспорт воситаларининг хавфсизлиги асоси бўлган транспорт воситаларининг конструктив ва фойдаланиш хусусиятларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Транспорт воситаларининг хавфсизлиги ўз ичига комплекс конструктив ва фойдаланиш хусусиятларини олиб, улар кўрсаткичларини яхшилаш 35

36 натижасида йўл транспорт ҳодисасининг содир бўлиш эҳтимоллигини, уларнинг оғирлик даражасини ҳамда атроф-муҳитга транспорт воситасининг салбий таъсирини камайтириш кўзда тутилади. Ҳаракатланиш хавфсизлигига куплаб факторлар таъсир кўрсатадилар: автомобиль йўлларининг ривожланганлиги ва ҳолати ҳамда уларда ҳаракатнинг ташкил этилганлиги ва жиҳозланганлик даражалари; транспорт воситалари конструкциялари ва техникавий ҳолатларидаги камчиликлар ва ҳк. Автомобилнинг конструктив хавфсизлигини комплекс баҳолаш. Автомобилни аниқ бир шароитда қўллаш ва унинг конструкцияси талабларига мос келиши ундан фойдаланиш хусусиятлари орқали аниқланади. Алоҳида фойдаланиш хусусиятларини баҳолаш учун комплекс ўлчамлар ва кўрсаткичлар хизмат қиладилар. Ўлчам автомобилнинг маълум бир фойдаланиш хусусиятларини тавсифловчи кўрсаткичдир. Кўрсаткич ўлчам катталигининг миқдорий жиҳатини характерловчи сондир. Кўрсаткич автомобилнинг эксплуатацион қобилиятини маълум ишлаш шароитида баҳолаш имконини беради. Автомобилнинг тортиш динамик кўрсаткичларидан бири унинг яхши қопламага эга бўлган йўлнинг горизонтал қисмида эришган энг юқори тезлиги ҳисобланади. Автомобиль сифати деб ўзининг белгиланган вазифасига кўра маълум эхтиѐжларини мос равишда қондирилиши мумкин бўлган қобилиятлар йиғиндиси тушунилади. Конструктив хавфсизлик бу транспорт воситаларининг ишлаш жараѐнида атроф-муҳитга, ҳаракат қатнашчиларига зарар етказишни йўқотиш, шунингдек ЙТҲ оғирлик даражасини пасайтириш қобилияти. Транспорт воситаларининг конструктив хавфсизлиги: фаол, суст, авариядан кейинги ва экологик хавфсизликларга бўлинади. Фаол хавфсизлик транспорт воситасининг йўл-транспорт ҳодисасини олдини олиш (унинг вужудга келиш эҳтимолини камайтириш) хусусиятларидир. 36

37 Фаол хавфсизлик ҳайдовчи транспорт воситасини ҳаракатланиш характерини ўзгартиришга қодир бўлган даврда вужудга келади. Суст хавфсизлик транспорт воситасининг ЙТҲ оқибатлари оғирликларини камайтирувчи хусусиятидир. Суст хавфсизлик ҳайдовчи хавфсизлик тадбирларини кўришига қарамасдан автомобилнинг ҳаракатланиш характерини ўзгартира олмайдиган ва фалокатни бартараф қила олмайдиган даврда вужудга келади. Суст хавфсизлик ички ва ташқиларга бўлинади. Ички суст хавфсизлик транспорт воситасининг унинг ичидаги ҳайдовчи ва йўловчиларнинг шикастланмасликлари бўйича хавфсизликларини ошириш ва ҳаѐтларини сақлаб қолиш ҳамда юкларни сақлашни таъминлаш бўйича конструктив хусусиятини белгилайди. Ташқи суст хавфсизлик ҳаракатланишнинг бошқа қатнашчилари учун ЙТҲ оқибатлари оғирликларини камайтириш қобилиятидир. Йўл транспорт ҳодисаларини статистик маълумотларига қараганда чорраҳаларда умумий автомобиль йўлида бўладиган ЙТХ % ташкил этади. Чорраҳаларда бундай кўп авариялар бўлишига асосий сабаблар чорраҳага кириш ва чиқиш жойлари яхши жиҳозланмагани, кўриниш ѐмонлиги ҳамда транспортларни ҳаракати мураккаблашишидир. Бир сатҳдаги чорраҳаларда ҳаракат хавфсизлиги чорраҳадаги кесиб ўтишаѐтган транспорт оқимини ҳаракат миқдорига, конфликт нуқталарни кам-кўплигига ва улар орасидаги масофага боғлиқдир. Агарда конфликт нуқтадан қанча кўп транспорт воситалари ўтса, унда шу жойда шунча кўп ЙТХ вужудга келиши мумкин. Йўл ҳаракатини ташкил этишнинг асосий услубий йўналишлари. Ҳаракатни ташкил қилишни асосан икки усули мавжуд, яъни транспорт оқимини тезликлар бўйича полосаларга ажратиш ва транспорт оқимини йўналишлар бўйича ажратиш. Транспорт оқимини тезликлар бўйича полосаларга ажратишда қуйидаги ишлар бажарилади: 37

38 1. Кўп полосали йўлларда секин юрувчи автомобиллар, автобуслар, троллейбуслар, маҳаллий транспорт воситалари, транзит транспортлар ва велосипед ҳаракати учун махсус ихтисослаштирилган полосалар кўзда тутилади. 2. Йўлнинг тик кўтарилиш участкаларида секин ҳаракатланувчи автомобиллар учун қўшимча полоса қурилади. 3. Мураккаб чорраҳаларда тормозланиш ва тезланиш учун полосалар қилинади. 4. Йўлда ҳаракатланаѐтган транспорт воситалари, пиѐдалар ва йўловчилар учун хизмат кўрсатадиган йўл иншоатлари олдида тўхташ, туриш учун полосалар ва майдончалар назарда тутилади. 5. Жамоат транспортлари тўхтайдиган бекатларда тормозланиш ва тезлашиш полосалари билан биргаликда автобуслар тўхтаб туриши учун «Чўнтак» қурилади. Транспорт оқимини йўналишлар бўйича ажратишда қуйидаги ишлар режалаштирилади: 1. Ажратувчи полоса ѐрдамида алоҳида йўналишлар бўйича йўл қатнов қисмини битта яхлит йўл пойида жойлаштириш. 2. Йўналишлар бўйича қатнов қисмини алоҳида йўл пойида жойлаштириш. 3. Кўриниши таъминланмаган радиуси кичик эгриликларда йўналишлар бўйича ажратувчи хавфсизлик оролчаларини ўрнатиш. 4. Аҳоли яшайдиган жойдаги параллел кўчаларда бир томонламалик ҳаракатни ташкил қилиш. 5. Чорраҳада кесишадиган йўлларни ҳар хил сатҳда жойлаштириш. 6. Бир сатҳда жойлашган чорраҳаларда чапга буриладиган автомобиллар кутиб туриши учун хавфсизлик оролчалари (йўл белги чизиғи орқали) ѐрдамида кутиш полосаларини ажратиш. 38

39 ТАҲЛИЛИЙ ҚИСМ. Таъкидлаш лозимки, мамлакатимизни барқарор ривожлантиришда минтақаларнинг ўзаро узвий иқтисодий алоқасини таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, Фарғона водийсини мамлакатимизнинг бошқа минтақалари билан доимий ва тезкор боғлаш масаласи узоқ йиллар давомида анча долзарб масала бўлиб келган. Шу нуқтаи назардан қараганда, Тошкент Андижон автомобиль йўлининг Қамчиқ довони орқали ўтадиган тоғли участкасини реконструкция қилиш, бу ерда 4 полосали, цемент-бетон қопламали йўл қурилиши бўйича ишларни жадаллаштириш устувор вазифалардан ҳисобланади. Бунинг натижасида йўлнинг умумий юк ўтказувчанлиги, хавфсизлиги ортади. Бу эса, ўз навбатида, бутун йил давомида Фарғона водийсини юртимизнинг қолган ҳудудлари билан автомобиль транспорти воситасида ҳеч қандай техник қийинчиликларсиз боғлаш имконини беради [4]. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги 2012 йил Ватанимиз тараққиѐтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади номли маърузасида хизматлар соҳасини ривожлантириш ҳақида тўхталиб, қуйидагиларни таъкидлаб ўтди: Таркибий янгиланишдаги алоҳида эътиборни талаб этадиган навбатдаги муҳим масала бу хизматлар соҳасининг жадал ривожланишини таъминлашдан иборат. Хизматлар ва сервис соҳасининг жорий йилда кескин ўсиши, аввало қурилиш, транспорт, молия-банк ва ахборот-коммуникация соҳаларида, аҳолига тиббий ва коммунал-маиший хизматлар кўрсатишда, айниқса, қишлоқ жойларда бу соҳани янада кенгайтириш учун ҳали-бери фойдаланилмаѐтган катта имкониятлар мавжудлигини кўрсатмоқда. Хизматлар соҳасининг 39

40 ривожланиши, кўрсатилаѐтган хизматлар ҳажми ва сифати бўйича биз иқтисодий ривожланган мамлакатлардан ҳамон жиддий орқада қолмоқдамиз. Кузатиш (визуал ҳам дейилади) усулида ҳаракат миқдори йўлнинг кўрсатилган бўлагида бир ѐки бир неча соат давомида ҳисобчилар ѐрдамида махсус тайѐрланган бланкага транспорт воситаларининг ўтишини белгилаш орқали аниқланади. Бу усулдан фойдаланилганда соҳа меъѐрий кўрсатмаларига амал қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади. Кўпчилик давлатларда, шунингдек Ўзбекистонда ҳам автомобил йўлларидаги ҳаракат миқдорини кузатувчилар орқали аниқланади. Вилоятимиз бўйича жами содир этилган йўл транспорт ҳодисалари сони 1-диаграммада келтирилган йилнинг 1 июнига қадар ЙТҲ сони жами 137 тани, жароҳат олганлар сони 123 тани, ҳалок бўлганлар сони 14 тани кўрсатмоқда. 1-диаграмма. Вилоят бўйича жами содир этилган ЙТҲ сони Жароҳат олганлар Ҳалок бўлганлар 2 14 ЙТҲ сони Йил бошидан 1-ойда Хавфсиз ҳаракатни ташкил этишда пиѐдалар ва транспорт воситаларнинг ҳаракатини тавсифловчи кўрсаткичларни тадқиқ қилиш биринчи навбатдаги вазифа ҳисобланади. Ҳаракат миқдори (жадаллиги) - йўлнинг бирон-бир кўндаланг кесимидан вақт бирлиги ичида ўтган 40

41 транспорт воситаларининг сони (авт/сут ѐки авт/соат) - бу кўрсаткич кузатиш ва автоматик усуллар билан ўлчаниши мумкин. Транспорт оқимининг таркиби ҳаракат миқдорига ўхшаш ўзгарувчан кўрсаткичдир, у вақт ўтиши билан йўл шароитига қараб ўзгаради. 1 июнгача йўловчи ва юк ташувчи ТВ ҳайдовчилари томонидан содир этилган ЙТҲ лар сони қуйидаги диаграммада келтирилган (2-диаграмма). Йўловчи ва юк ташувчи ТВ ҳайдовчилари томонидан содир этилган ЙТҲ ва қоида бузарликлар сони 2-диаграмма. Йил бошидан ойда Автомобил йўлларида инсонлар томонидан бошқариладиган турли хилдаги механик ва механик бўлмаган транспорт воситалари, ҳаракатланаѐтган (ѐки ҳаракатда бўлмаган) пиѐдалар мажмуидан иборат мураккаб динамик тизим мавжуддир. Бу тизим йўл ҳаракати деб аталади. Йўл ҳаракатининг муаммолари ва махсус томонлари, энг аввало, Автомобил-ҳайдовчи-йўл-пиѐда тизими орқали белгиланади. Улар ўз навбатида атроф-муҳитда фаолият кўрсатадилар [9,12,15]. Тизимга қуйидаги ташкилий қисмлар киради: А (автомобил), Ҳ (ҳайдовчи), Й (йўл), П (пиѐда), М (муҳит). Бу ташкилий қисмлар муҳитда 41

42 фаолият кўрсатибгина қолмасдан, атроф-муҳит билан уларнинг ҳар бири чамбарчас боғлиқ бўлади. Муҳит деб атроф-муҳитнинг йўл ҳаракати хавфсизлигига мужассамлашган таъсири тушунилади ва у қуйидаги омиллардан ташкил топади: 1) об-ҳаво (метрологик кўриниш, ѐғингарчилик, шамол, ҳарорат); табиий ландшафт (текислик, қир-адирлар, тоғлик, ер остиусти сувлари ва ҳ.к.); механик (шовқин, чанг, тебраниш, газ чиқиндилари билан ифлосланганлик ва ҳ.к.) А-Ҳ-Й-П-М тизимида механик Автомобилйўл (А-Й) ва биомеханик Ҳайдовчи автомобил (Ҳ-А), Ҳайдовчи-йўл (Ҳ- Й), Пиѐда-Автомобил (П-А) ва Пиѐда-йўл (П-Й) ҳамда биологик Ҳайдовчи-пиѐда (Ҳ-П) тизимларини ажратиб кўрсатиш мумкин. AҲ Х ҲЙ А Й Ҳаракат муҳити АП П ЙП АҲЙП Автомобил ҳайдовчи йўл пиѐда - муҳит тизими. А-Й-Ҳ-П-М тизими оптимал равишда фаолият кўрсатишда тизимдаги автомобил, ҳайдовчи, йўл, пиѐда ва муҳит ташкил этувчиларининг алоҳида ҳамда уларнинг биргаликдаги А-Ҳ, Ҳ-Й, Й-П, А-П ва бошқа таснифлари катта аҳамиятга эга. Жисмоний шахслар томонидан бошқариладиган содир этилган ЙТҲ сони йўловчи ташувчи автомобилда содир этилган сони 228 тани ташкил қилган бўлса, юк автомобили ҳайдовчилари томонидан эса 102 та кузатилди, юридик шахслар томонидан содир этилган ЙТҲ сони йўловчи ташувчи автомобилда содир этилган сони 139 тани ташкил қилган бўлса, юк автомобили ҳайдовчилари томонидан эса 122 та кузатилди (3-4-диаграмма). 42

43 Жисмоний шахслар томонидан содир этилган ЙТҲ сони 3-диаграмма. Йўловчи ташувчи автомобиль Юк автомобили Йил бошидан 1-ойда Республикамизда автомобилларнинг сони кескин кўпайиши оқибатида транспорт воситаларининг ҳаракати кескин жадаллашиб бормоқда. Транспорт воситаларининг кескин кўпайиши натижасида пиѐдалар, транспорт воситаси ва йўловчилар ўртасида зиддиятлар юзага келиб турмоқда. 4-диаграмма. Юридик шахслар томонидан содир этилган ЙТҲ сони Йўловчи ташувчи автомобиль Юк автомобили Йил бошидан 1-ойда 43