ACENTUACIÓN E ORTOGRAFÍA GALEGA 1- Normas ortográficas: a acentuación. Lembre que a ortografía é a parte da gramática que se ocupa da escritura

Transcript

1 ACENTUACIÓN E ORTOGRAFÍA GALEGA 1- Normas ortográficas: a acentuación. Lembre que a ortografía é a parte da gramática que se ocupa da escritura correcta das palabras e do uso dos outros signos gráficos da lingua. Neste caso ímonos centrar nas regras de acentuación. O acento das palabras. A sílaba tónica Acento é a maior intensidade coa que se pronuncia unha sílaba dentro de cada palabra. A esa sílaba que se pronuncia con máis intensidade chámaselle sílaba tónica, e ás demais sílabas átonas. Vexamos as clases de palabras segundo a posición da sílaba tónica (regras xerais): Agudas: cando a sílaba tónica é a última. Levan acento gráfico cando son polisílabas (máis dunha sílaba) e rematan en vogal, en vogal + n ou en vogal + s. Exemplos: motor, papá, cartón, alguén, irmáns... Non levan acento gráfico cando son monosílabas: xa, la, fe, di, si, cu, Xan, len,... Tampouco cando acaban en ditongo decrecente (seguido ou non de n ou s): amei, amou, seguiu, colleu, ademais, capitais, papeis, españois, etc., nin noutra consoante que non sexa n ou s: capital, papel, cantar, nariz, arroz, etc. Graves: cando a sílaba tónica é a penúltima. Levan acento gráfico cando rematan en consoante distinta de n ou s e en grupos consonánticos distintos de ns. Exemplos: dúctil, lapis, paxaro, fácil... Tamén se acentúan as palabras graves con ditongo decrecente na última sílaba: amábeis. En consecuencia, non se acentúan graficamente as palabras graves rematadas en vogal (canta, cantara), vogal + n (cantan, cantaran), vogal + s (cantas, cantaras, lapis) ou vogal + ns (canons, colons, dolmens). Esdrúxulas: cando a sílaba tónica é a antepenúltima. Levan sempre acento gráfico. Exemplos: cárcere, árbore, médico... Sobreesdrúxulas: se a sílaba tónica vai antes da antepenúltima. Levan sempre acento gráfico. Exemplos: Mandámosvolo, díxonolo... Acentuación de i, u en hiato Con independencia do dito anteriormente, as vogais i, u tónicas levan acento gráfico cando van inmediatamente antes ou despois dunha vogal átona, para indicar que ambas as vogais pertencen a sílabas distintas e que, polo tanto, non forman ditongo. Exemplos: acentúo, aínda, baúl, caída, egoísmo, etc. Para indicar que non forman ditongo coa anterior, as vogais i, u tónicas non se acentúan graficamente cando entre estas e a átona aparece o grafema h: prohibo. Lembre que ditongo é a agrupación de dúas vogais na mesma sílaba: paciencia, loureiro, puido. Hiato é o encontro de dúas vogais que pertencen a distintas sílabas: ceo, sa-ída. Acentuación dos estranxeirismos As palabras estranxeiras de uso máis común, aínda que non estean plenamente adaptadas ao galego, seguen as regras de acentuación enunciadas anteriormente. Exemplos: agudas: iglú, popurrí, iceberg, relax, etc.; graves: béisbol, ídem, karaoke, médium, etc.; esdrúxulas: bádminton, déficit, hándicap, etc. Neste tipo de palabras pódese prescindir do acento gráfico correspondente e manter íntegramente a grafía propia da lingua de que proceden cando exista conciencia clara de que son estranxeirismos. 1

2 2 - Normas ortográficas: acento diacrítico. Utilízase o acento diacrítico para diferenciar na escrita dúas palabras homógrafas (que se escriben igual pero que teñen distinto significado ou función). Nalgúns casos, esas dúas palabras diferéncianse porque a vogal tónica se pronuncia nun caso como aberta e no outro como pechada: póla/pola; ou porque unha palabra é tónica e a outra átona: dá/da... Algunhas destas palabras son: _ á (a + a artigo; substantivo: membro das aves e insectos para voar) _ a (artigo; pronome; preposición) _ bóla ( esfera ) _ bola ( peza de pan ) _ cá (ca + a) _ ca (conxunción) _ cás (ca + as) _ cas (preposición) _ chá ( plana ) _ cha (che + a) _ có (ca + o) _ co (con + o) _ cós (ca + os; substantivo: parte superior da camisa do traxe feminino tradicional galego)_ cos (con + os) _ cómpre ( é mester ) _ compre ( merque ) _ dá (presente e imperfecto do verbo dar) _ da (de + a) _ dás (presente do verbo dar) _ das (de + as) _ dó ( compaixón ) _ do (de + o) _ é (presente do verbo ser) _ e (conxunción) _ máis (adverbio de cantidade) _ mais (conxunción = pero) _ présa (apuro, rapidez) _ presa (encoro; peza de caza, verbo prender)) O verbo con pronome enclítico Cando os verbos levan pronomes enclíticos, no tocante á acentuación gráfica compórtanse como se fosen unha soa palabra. De aí que teñamos: cantaraa/cantáraa, méteseche; meteuse; tómao... As formas verbais que levan acento diacrítico mantéñeno cando van seguidas dunha forma átona do pronome: é/éche/éa; dáo/dáme/dálle... Os adverbios rematados en mente e as palabras compostas _ Os adverbios rematados en mente non levan acento gráfico en galego: dificilmente, habilmente, utilmente... _ Tampouco leva acento gráfico o primeiro termo das palabras compostas soldadas: Riotorto, vichelocrego... Outros casos _ Non se acentúan as formas do demostrativo para distinguir cando é determinante ou pronome: esta casa, este sitio, gústame esta, colle aquel... _ Non se acentúan as interrogativas e exclamativas directas: Cantos anos tes? Como te chamas? Que é iso?, Que desgraza!, Canto tempo sen verte!... _ Tampouco as interrogativas e exclamativas indirectas: pregúntalle cando volve, pregúntalle como se chama... Pódese exceptuar cando cumpra para evitar confusións: dille qué queres/dille que queres, xa sabes cánto lle gustou/xa sabes canto lle gustou Normas ortográficas: uso do b e do v O b e o v representan en galego un son único. Isto quere dicir que se pronuncian da mesma maneira as sílabas ba/va; be/ve; bi/vi, etc. No galego actual, como non hai esa distinción de son, as palabras escríbense con b ou v seguindo normalmente o criterio etimolóxico, é dicir, de acordo coa orixe de cada palabra. 2

3 Usos do b _ Os verbos rematados en -bir e as formas que deles se derivan. Exemplos: escribir, percibir, recibir, prohibir, sucumbir, concibir... Son excepcións desta regra os verbos vivir e servir, que se escriben con v. _ Todos os verbos rematados en -buír e as formas que deles se derivan. Exemplos: atribuír, contribuír, imbuír, distribuír, retribuír... _ Os verbos beber, caber, deber, haber, saber, sorber, e todas as formas que deles se derivan. _ As terminacións do copretérito dos verbos da primeira conxugación: -ba, -bas, -ba, - bamos, -bades, -ban. Exemplos: andaban, bailabamos, camiñabades, cantabas, choraba,falabamos... _ As palabras que comezan con prefixos bi- e -bis. Exemplos: bicicleta, bienio, bifocal, bilateral, bilingüismo, bimembre, bisavó, bisneto... _ As palabras rematadas en -bundo, -bunda e -bilidade. Exemplos: furibunda, meditabunda, moribundo, vagabundo, amabilidade, sensibilidade, contabilidade, habilidade... _ As palabras comezadas por bu-, bure bus-. Exemplos: bucal, bufanda, bulir, burato, burbulla, burla, buscar, busto... _ Escríbese b cando este son vai seguido de calquera outra consoante. Exemplos: abstracto, blasfemia, bloque, blusa, branco, breve, brisa, cable, moble, obstáculo, obstruír, obxecto, público... Hai algunhas excepcións a esta regra, como a palabra ávrego. _ Tamén se escriben con b moitas palabras por fidelidade etimolóxica, isto é, porque así se escribían en latín ou na lingua a través da que entraron no galego. Exemplos: abelá, automóbil, baldeiro, bolboreta, inmóbil, marabilla, móbil, rebentar, trobador... Loxicamente, tamén se escriben con b todas as palabras derivadas das anteriores. Usos do v _ Os verbos rematados en -ver e os seus derivados. Exemplos: ferver, mover, volver, absolver, ver... Son excepcións desta regra os verbos: beber, caber, deber, haber, saber, sorber e lamber. _ Os verbos rematados en -servar e -versar. Exemplos: conservar, conversar, malversar, reservar, observar... _ As formas dos verbos ter e estar que levan este son. Exemplos: tivo, tivera, tivemos, tivese, estivo, estivera, estivemos, estiveches... Como excepción lembre que o copretérito do verbo estar, como todos os da primeira conxugación, se escribe con b). _ As palabras rematadas en -ava, -avo, -eve, -evo, -eva, -ivo e -iva. Exemplos: cativo, conflictiva, escravo, leve, lonxeva, oitava, suevo... Son excepción árabe e sílaba. _ As palabras rematadas en -ívoro e -ívora. Exemplos: carnívora, granívora, herbívoro, insectívoro... É excepción a esta regra a palabra víbora. _ Tamén se escriben con v moitas palabras por fidelidade etimolóxica, isto é, porque así se escribían en latín ou na lingua a través da que entraron no galego. Exemplos: avó, avogado, chuvasco, covarde, esvarar, esvelto, garavanzo, gravar, pavillón, varrer, vasoira, verniz, voda, vulto... Loxicamente, tamén se escriben con v todas as palabras derivadas das anteriores. 4 - Normas ortográficas: o uso do x O xe é a vixésimo segunda letra do alfabeto galego e pode pronunciarse de dúas maneiras diferentes: _ Nas palabras patrimoniais (xente, queixo, xamón, xílgaro, xogador, xuntar...) representan o fonema propio do galego (fricativo prepalatal xordo). 3

4 _ Nas palabras cultas, é dicir, que entraron no galego tardiamente procedente doutras linguas, representa o grupo fónico /ks/. Por exemplo, texto, taxi, exame... Regras para o uso correcto do x: _ Escríbense con s e non con x: escavar (e derivados), espremer, espremedor, estender (pero extensión, extenso, extensivo, extensamente ), estraño (e derivados), estranxeiro (e derivados)... _ Se nunha mesma palabra coinciden dous x, un con valor de /ks/, e outro con valor de fonema fricativo prepalatal xordo, pódese substituír o primeiro por s (esaxerar, esixir, osíxeno...) ou deixar os dous x: exaxerar, exixir, oxixeno. Levan x, de xeito diferente ao castelán: No canto de s: xarampón, taxa, Bruxelas, enxalzar, graxa, xastre, cornixa, igrexa... En lugar de y: cónxuxe, inxección, pexorativo, proxectil, traxecto, xeso, xacer, conxuntura, maxestático, proxecto, subxugar, xema, xugular, xustaposición, así coma os derivados destas palabras. No canto de ch: bolxevique, clixé, haxix, xilin, xilaba... No canto doutras grafías: arxila, bocexar, bosquexo, cervexa, conxectura, enxiva, lixivia, oxalá, pelexa, solfexo, xaxún... e moitas máis. 5 - Normas ortográficas. O uso do c e do z Estas dúas letras poden representar en galego o mesmo son (/θ/), que pronunciamos en palabras como zapato, cereixa, cidade, zona, zumbar. _ Escribese c coas vogais e e i. Exemplos: cebola, cereixa, céspede, cicel, cidade, cinceiro, cociña... _ Escribese z coas vogais a, o e u. Exemplos: rapaza, zoco, zume, azul, zorza... FÍxese como forman o plural as palabras rematadas en z: noz/noces; luz/luces; verniz/vernices; paz/paces; xuiz/xuices... _ Cando soa como /k/, escribese c diante das consoantes c e t se van precedidos das vogais a, e, o. Exemplos: abstracción, reacción, abstracto, tractor, recto, colección, colecta... _ Non se escribe ct nin cc cando van precedidas das vogais i ou u. Exemplos: aflición, condución, conduta, condutor, conflito, construción, construtor, contradición, dedución, dedutivo, delito, destrución, destrutor, dicionario, ditado, ditadura, ditar, estrito,estrutura, frutífero, frutificar, indución, indutor, introdutor, introdutorio, produción, produto, produtor, reconstrución, redución, reprodución, reprodutor, restrición, restritivo, tradutor Normas ortográficas: uso do h O h e un signo ortográfico que non representa ningún son, pero mantense na lingua escrita, en posición inicial, en interior ou final de palabra (horta, prohibir, oh, ah). _ Escribense con h todas as formas dos seguintes verbos e derivados: haber, habitar, herdar, honrar, hospedar e humillar. Exemplos: había, haberes, habitamos, habitante, hai, herdanza, herdaran, honradez, honrarían, hospedara, hospedaxe, humillante,... Escribense con h os seguintes prefixos: _ Hecto-: hectolitro... _ Hemero-: hemeroteca... _ Hemi-: hemisferio, hemiplexia... _ Hemo-: hemofilia, hemorraxia... _ Hepta-: heptasílabo... _ Hetero-: heterosexual... _ Hexa-: hexágono... _ Hidro-: hidróxeno, hidrografía... _ Hiper-: hipermercado, hipermetropía... 4

5 _ Hipo-: hipódromo... _ Homo-: homosexual, homoxéneo... As seguintes palabras que levan o h intercalado: adherir, adhesivo, anhídrido, coherente, cohibir, deshidratado, deshonesto, deshonra, exhausto, exhibir, exhortar, inhábil, inhumano, prohibir, rehabilitar, vehículo... Por motivos etimolóxicos escríbense con h palabras como harmonía, hasta e helmo. Tamén por razons etimolóxicas non levan h palabras como: aí,!ala!,!ola!, baía, ermida, irmán, inchar, ombro, orfo, oso, ovo, úmero Normas ortográficas: o uso do r /rr. Escríbese sempre r: En posición inicial de palabra (rato, Ramón, recuar, rito). En posición final de sílaba (altar, mercar, dicir). Cando vai despois doutra consoante (outro, tres, xenro, honra). _ En posición intervocálica: Escríbese r cando representa o son suave (vibrante simple): caro, fero,lira. Escríbese rr cando representa o son forte (r vibrante múltiple):carro, ferro, terra. Cando a unha palabra que comeza por r se lle antepón outra palabra ou un prefixo rematados en vogal, non separados dela por guión, hai que duplicar a consoante: rítmico /monorrítmico, rogativa / prerrogativa, redor / arredor, rei / vicerrei, románico / iberorrománico. 8 Normas ortográficas.o grupo nh O dígrafo nh representa a consoante nasal velar en posición interior antevocálica: unha, algunha, ningunha. Este son non existía en posición intervocálica en latín nin na lingua medieval; por iso carece de representación antiga. Debe ter en conta que este grupo non debe separarse cando vai en posición final de liña. 5