Οι επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στον εσωτερικό τουρισμό Ονοματεπώνυμο: Κατταβενός Κωνσταντίνος Σειρά: MSM 7 Επιβλέπων Καθηγητής: Πατσουράτης Βασίλειος Δεκέμβριος 2011 1
Εισαγωγή Ο τομέας του τουρισμού, ειδικά από τη στιγμή που η χώρα στερείται άλλων μορφών παραγωγής, χρίζει ιδιαίτερης σημασίας καθώς μπορεί να συμβάλλει στην οικονομία της χώρας με σχετικά χαμηλό κόστος επενδύσεων. Η μεγάλη ύφεση του τουριστικού τομέα τη διετία 2009-2010, το κλείσιμο ξενοδοχείων με κύρος και η μείωση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουριστικού προϊόντος διαχρονικά, θέτουν πολλούς προβληματισμούς. Ο Σ.Ε.Τ.Ε δίνει έμφαση στη συνέργεια και στις οικονομίες φάσματος με κλάδους όπως αθλητισμός, εκπαίδευση, ιατρικές υπηρεσίες, γαστρονομία και τουριστική κατοικία. Η οικονομική κρίση ανέδειξε νέους προορισμούς και νέους ανταγωνιστές στο διεθνές στερέωμα, όπως η Τουρκία κι η Κροατία, που προσφέρουν παρόμοιο προϊόν σε καλύτερη τιμή. 2
Οικονομική Κρίση και Τουρισμός Η έναρξη της νέας χιλιετίας και μέχρι να ξεσπάσει η χρηματοοικονομική κρίση, βρίσκει την Ελλάδα σε κατάσταση αντιστροφής της αναλογίας αύξησης των εισπράξεων σε σχέση με τις αφίξεις, καθώς οι τελευταίες αυξάνονται με υπερδιπλάσιο ρυθμό (Πατσουράτης 2009). Αρκετές χώρες, συνειδητοποιώντας τη σημασία του τουριστικού τομέα στην απασχόληση και τη δημιουργία προστιθέμενης αξίας, πήραν μέτρα για να υποκινήσουν τη τουριστική ζήτηση (Papatheodorou, Rosselló and Xiao 2010). Η ύφεση στο διεθνή τουρισμό ξεκινά το δεύτερο εξάμηνο του 2008, με τα αποτελέσματα να γίνονται αισθητά στον κλάδο το 2009 (Πατσουράτης 2009). Ωστόσο, το 1 ο 8μηνο του 2011 η μείωση των συντελεστών που αφορούν στα τουριστικά καταλύματα και οι πολιτικές διαταραχές σε Αίγυπτο και Λιβύη αύξησαν τις αφίξεις κατά 9,9% και οδήγησαν τις εισπράξεις στα 7,7 δις. 3
Έρευνα Και Σκοπός Γίνεται μια απόπειρα να εξεταστεί εάν οι νέες τάσεις που δημιουργούνται στην τουριστική αγορά έχουν άμεση επίδραση στον εσωτερικό τουρισμό. Σκοπός εργασίας: συσχέτιση των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στον εσωτερικό τουρισμό, με ένα σύνολο παραγόντων που αφορούν στον οικονομικό τομέα, τον τομέα του μάρκετινγκ, τον πολιτικό χώρο και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων. Η τουριστική ζήτηση στο εσωτερικό αποτελεί στην παρούσα έρευνα το κλειδί για τη μελέτη της τάσης των Ελλήνων να αγοράζουν το τουριστικό προϊόν της χώρας μας. Το πλαίσιο των ερευνητικών υποθέσεων που προτείνεται συμπεριλαμβάνει για κάθε βασικό τομέα τις μεταβλητές εκείνες που πιστεύεται ότι επηρεάζουν τη στάση των Ελλήνων τουριστών, ώστε να εξεταστούν οι λόγοι που οδηγούν στην ύπαρξη ή μη τουριστικής ζήτησης στο εσωτερικό. 4
Βιβλιογραφική Επισκόπηση - Ορισμοί Απασχόληση ο αριθμός των ατόμων των οποίων η εργασία σχετίζεται είτε άμεσα είτε έμμεσα με τον αριθμό των θέσεων εργασίας στον τομέα του τουρισμού. Χωρίζεται σε: άμεση, έμμεση, επαγωγική και του τομέα κατασκευών (ΣΕΤΕ). Τουρισμός αναφέρεται στο κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό φαινόμενο το οποίο περιλαμβάνει τη μετακίνηση ατόμων σε χώρες ή μέρη εκτός του συνήθους περιβάλλοντός τους, για προσωπικούς ή επαγγελματικούς λόγους (UNWTO). Οικονομική κρίση κατάσταση στην οποία οικονομικά ιδρύματα και/ή μετοχές αυτών υφίστανται μεγάλη πτώση της αξίας τους. Τουριστική ζήτηση ακολουθεί τους κανόνες της ζήτησης κάθε άλλου προϊόντος ή υπηρεσίας. Η κλασσική οικονομική θεωρία υποδηλώνει πως οι σημαντικότεροι προσδιοριστικοί παράγοντες της τουριστικής ζήτησης είναι οι οικονομικοί, αν και οι χρησιμοποιούμενες μεταβλητές διαφέρουν ανά έρευνα (Witt και Song 2000). 5
Βιβλιογραφική Επισκόπηση - Μοντέλα Τουριστικής Ζήτησης Naïve traditional neoclassical models: πρότυπα του 60 που στόχευαν στον υπολογισμό του αριθμού τουριστών για έναν προορισμό, χωρίς θεωρητική αιτιολόγηση για τη λειτουργική μορφή τους και χρησιμοποιώντας μεταβλητές όπως: εισόδημα, τιμές του τόπου προέλευσης και τιμές του τόπου προορισμού (Witt and Witt 1992, Lim 1997). Advanced traditional neoclassical models: εμφανίστηκαν ως συνέχεια το 90. Εστιάζουν στην προέλευση των τουριστών. Εξετάζουν τρόπο και κριτήρια τουριστών για κατανομή του διαθέσιμου εισοδήματος μεταξύ των προσφερόμενων τόπων προορισμού (Costa and Manente 2000, Divisekera 2003). Naïve modern neoclassical models: Αναπτύσσουν περιεκτικά συστήματα μέτρησης τουριστικής ζήτησης, υιοθετώντας και παράγοντες πέρα από τη τιμή (Eilat and Einav 2004, Hamilton 2004, Martin, Morales and Scarpa 2004). Econometric models: στηρίζονται στο πλεονέκτημα της δυνατότητάς τους να αναλύσουν τις αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ εξαρτημένης μεταβλητής τουριστικής ζήτησης και παραγόντων που την επηρεάζουν (Li, Song and Witt 2005, Lim 1999). ARIMA SARIMA models: εκδοχές τους ανάλογα με τη χρονική σειρά απλή ή εποχιακήχρησιμοποιούνται τις τελευταίες δεκαετίες, καθώς ο παράγοντας εποχικότητα απασχολεί ιδιαίτερα τους εμπλεκόμενους με τη τουριστική ζήτηση (Smeral and Wüger 2005). 6
Ερευνητικό Πλαίσιο Υ Π Ο Θ Ε Σ Ε Ι Σ 7
1. Έρευνα: Ποσοτική Μεθοδολογία 2. Συλλογή Δεδομένων: Ερωτηματολόγιο 3. Μέθοδος Διανομής: Προσωπική, έντυπη και ηλεκτρονική μορφή 4. Pre-test: 3 άτομα για έλεγχο σαφούς διατύπωσης και κατανοητού περιεχομένου ερωτήσεων 5. Πληθυσμός Έρευνας: Έλληνες, άνδρες και γυναίκες αγοραστές του ελληνικού τουριστικού προϊόντος 6. Δείγμα: Ευκολίας, 150 άτομα 7. Χρόνος διεξαγωγής: Οκτώβριος Νοέμβριος 2011 8. Τόπος διεξαγωγής: Αθήνα Ρόδος 9. Ανάλυση Δεδομένων: SPSS 18.0 / μονο-μεταβλητές αναλύσεις με την χρήση περιγραφικής στατιστικής, συχνοτήτων, μέσων όρων και συσχετίσεων και πολύ-μεταβλητές αναλύσεις με χρήση της πολλαπλής παλινδρόμησης 8
Μεθοδολογία - Ερωτηματολόγιο 2 Μέρη Ερωτήσεων: Γενικές ερωτήσεις (τόπος επιλογής διακοπών, διάρκεια διακοπών, περικοπές εισοδήματος και τομείς επιρροής τους, μεταφορικά μέσα και καταλύματα, θέματα ασφάλειας, πηγή πληροφοριών για τόπο προορισμού, διαφημίσεις και προωθητικές ενέργειες, οικονομική κρίση και τουρισμός στην Ελλάδα) Δημογραφικά στοιχεία (φύλο, ηλικία, μέγεθος οικογένειας, μορφωτικό επίπεδο, επάγγελμα, μηνιαίο ατομικό εισόδημα) Ερωτήσεις: 30 κλειστού τύπου (23 κλίμακας Likert, 4 διχοτομικές, 1 κλίμακας σταθερού αθροίσματος, 1 ιεράρχησης και 6 πολλαπλής ) 1 ανοιχτού τύπου Συνοδευτική επιστολή: Ενημέρωση για αντικείμενο και σκοπό έρευνας, στοιχεία ερευνητή και διαβεβαίωση ότι οι απαντήσεις παραμένουν εμπιστευτικές 9
Δημογραφικά Στοιχεία Φύλο: 94 άνδρες 56 γυναίκες Περιγραφική Ανάλυση Ηλικία: 45,3%: 26 33 ετών, μόνο 2% άνω των 58 ετών Μορφωτικό Επίπεδο: 70% : ΑΕΙ / ΑΤΕΙ, κανένας απόφοιτος Δημοτικού ή Γυμνασίου Επάγγελμα: 86 δημόσιοι υπάλληλοι, 35 φοιτητές Μηνιαίο Ατομικό Εισόδημα: 42%: 801-1000, 26%: <600, 4%: >1500 Μέγεθος Οικογένειας: το 44% είχε 4 μέλη και το 21,3% είχε 3 μέλη Εισαγωγικά Συμπεράσματα Πού προτίμησαν να ταξιδέψουν: 64% Ελλάδα, 8% εξωτερικό, 12% και στα δύο Μείωση εισοδήματος την τελευταία διετία: 46,7%: μείωση κατά 31-50% - μόλις 6% με καθόλου μείωση Περικοπή δαπανών: ένδυση 28,2%, διασκέδαση 27,63%, διακοπές 19,6% Πηγή πληροφοριών: γνώμες φίλων κατά 90% σημαντικό κριτήριο, διαδίκτυο κατά 70% και προηγούμενη εμπειρία κατά 68% 10
Ανάλυση Έλεγχος Υποθέσεων Οικονομικοί Παράγοντες Εξαρτημένη Μεταβλητή Τουριστική ζήτηση για προορισμούς εσωτερικού Υποθέσεις Μεταβλητή Υποτεθείσα επίδραση Beta Sig. Αποτέλεσμα Υπόθεση 1 Εισόδημα (+),090 0.044 (ρ<0.05) Υπόθεση 2 Νύχτες διαμονής (+),045 0.618 Χ Υπόθεση 3 Τιμές κόστους ζωής στη χώρα προορισμού (-),080 0.399 Χ Υπόθεση 4 Κόστος μεταφοράς (-),224 0.021 (ρ<0.05) Χ Υπόθεση 5 Υπόθεση 6 Τιμές υποκατάστατων προορισμών Τιμές συμπληρωματικών προορισμών (+),261 0.008 (ρ<0.05) (-) -,047 0.584 Χ Υπόθεση 7 Συναλλαγματική ισοτιμία (-) -,047 0.493 Χ 11
Ανάλυση Έλεγχος Υποθέσεων (2) Εισόδημα: η μείωση του πραγματικού εισοδήματος ωθεί όλο και λιγότερα άτομα στο να επιχειρήσουν ένα ταξίδι (Vanegas and Croes 2000). Νύχτες διαμονής: μόλις το 28,7% ανεπηρέαστο από τις μεταβολές του εισοδήματός του. Το 2011, 113 ερωτώμενοι μείωσαν 1-3 εβδομάδες τις διακοπές τους, ενώ το 2009 μόλις 35. Τιμές κόστους ζωής στη χώρα προορισμού; η μείωση του εισοδήματος επηρέασε αρνητικά τα διαθέσιμα ποσά για φαγητό, διασκέδαση και κατάλυμα στον τόπο προορισμού. Το 2011, 61 ερωτώμενοι προτίμησαν εξοχικό σπίτι δικό τους ή φίλων, ενώ τα προηγούμενα χρόνια μόνο 35. Κόστος μεταφοράς: το 26,7% προτίμησε προορισμό σε κοντινή απόσταση. 8 στους 150 δεν προτίμησαν φέτος αεροπλάνο όπως συνήθιζαν. Τιμές υποκατάστατων προορισμών: 62,7% των ερωτηθέντων εξετάζει το κόστος ζωής σε έναν παρεμφερή -με αυτόν που προτιμά προορισμό- πριν επιλέξει. Τιμές συμπληρωματικών προορισμών: 62,4% των ερωτηθέντων εξετάζει το κόστος ζωής σε έναν κοντινό -με αυτόν που προτιμά προορισμό- επιλέγοντας να τους συνδυάσει. Συναλλαγματική ισοτιμία; 50% δήλωσαν ότι ενδεχόμενη υποτίμηση νομίσματος σε μία χώρα θα αποτελούσε κίνητρο για αυτούς να την επισκεφθούν (Lee 1996). 12
Ανάλυση Έλεγχος Υποθέσεων (3) Παράγοντες μάρκετινγκ και πολιτικοί Υποθέσεις Μεταβλητή Υποτεθείσα επίδραση Εξαρτημένη Μεταβλητή Τουριστική ζήτηση για προορισμούς εσωτερικού Beta Sig. Αποτέλεσμα Υπόθεση 8 Διαφήμιση για το τόπο προορισμού (+),052 0.532 Χ Υπόθεση 9 Προωθητικές ενέργειες τόπου προορισμού (+),007 0.931 Χ Υπόθεση 10 Πολιτικές αστάθειες (-),117 0.131 Χ Διαφήμιση: η πλειοψηφία (102 ερωτώμενοι) μένει αδιάφορη απέναντι στις διαφημιστικές καμπάνιες που κάνει ένας προορισμός για να προσελκύσει τουρίστες (αντίθετα με Song και Witt 2005). Προωθητικές ενέργειες: 110 από τα 126 άτομα ηλικίας κάτω των 41 χρονών αναζητούν νέους προωθητικούς τρόπους αγοράς του τουριστικού προϊόντος. Πολιτικές αστάθειες: μόλις 42 από τους 150 δε δίνουν σημασία στην έλλειψη ασφάλειας που μπορεί να χαρακτηρίζει τον τόπο διακοπών που σκοπεύουν να επιλέξουν (Seddighi, Nuttall and Theocharous 2001). 13
Ανάλυση Έλεγχος Υποθέσεων (4) Δημογραφικοί παράγοντες Εξαρτημένη Μεταβλητή Τουριστική ζήτηση για προορισμούς εσωτερικού Υποθέσεις Μεταβλητή Υποτεθείσα επίδραση Beta Sig. Αποτέλεσμα Υπόθεση 11 Ηλικία (+) -,044 0.669 Χ Υπόθεση 12 Μορφωτικό επίπεδο (+),002 0.981 Χ Υπόθεση 13 Επάγγελμα (+) -,122 0.224 Χ Υπόθεση 14 Αριθμός μελών οικογένειας (+) -,104 0.126 Χ 14
Ανάλυση Έλεγχος Υποθέσεων (5) Μέγεθος Οικογένειας: οι οικογένειες που αποτελούνται από 3-5 μέλη ενδιαφέρονται στην πλειοψηφία τους για προωθητικές ενέργειες πριν επιλέξουν προορισμό διακοπών (95 στους 122). Ηλικία: από τους 42 που επέλεξαν να πάνε διακοπές το 2011 Ελλάδα και εξωτερικό, οι 25 ήταν ηλικίας 26-33. Μορφωτικό επίπεδο: δεδομένου πως ελάχιστοι ερωτώμενοι δεν κατείχαν κάποιο πανεπιστημιακό δίπλωμα, ενισχύεται η θεωρία που θέλει τους υψηλά μορφωμένους να έχουν περισσότερες απαιτήσεις από τον τόπο που επιλέγουν για διακοπές. Επάγγελμα: χαρακτηριστικό είναι πως από τους 12 ερωτώμενους που το 2011 ταξίδεψαν στο εξωτερικό για διακοπές, 5 ήταν δημόσιοι υπάλληλοι και άλλοι 5 φοιτητές. 15
Θεωρητικές Προεκτάσεις Ευρημάτων Οι περικοπές εισοδημάτων ως και πάνω από 30% οδήγησαν σε αύξηση του εσωτερικού τουρισμού. Η μείωση των εισοδημάτων σε σύνδεση με τις περικοπές βασικών αναγκών θα οδηγήσουν του καταναλωτές σε οικονομικότερους προορισμούς και αναμένεται ο εσωτερικός τουρισμός να κινηθεί αυξητικά τα επόμενα χρόνια. Γνώμες φίλων και προηγούμενες εμπειρίες θα συνεχίσουν να αποτελούν τις πιο αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης, με το διαδίκτυο να κερδίζει έδαφος έναντι των ταξιδιωτικών πρακτορείων Το γενικότερο οικονομικό κλίμα έχει επηρεάσει την απόφαση για διακοπές Πίστη για ανοδική τάση αναφορικά με τον εισερχόμενο τουρισμό σε αντίθεση με τον εσωτερικό όπου προβλέπουν ότι η κατάσταση θα χειροτερέψει. 16
Πρακτικές Προεκτάσεις Ευρημάτων Εκλογίκευση των εμπλεκομένων στον τουριστικό κλάδο με σκοπό την περεταίρω συνεργασία τους. Συντονισμός των βραχυπρόθεσμων ενεργειών για την προετοιμασία των μακροπρόθεσμων προκλήσεων του κλάδου. Συντονισμένο σχέδιο δράσης με έμφαση στις προωθητικές ενέργειες. Ριζικές αλλαγές και καινοτομίες στα τμήματα μάρκετινγκ των επιχειρήσεων του τουριστικού κλάδου, για αποτελεσματικότερη προσέλκυση καταναλωτών. Εστίαση σε εκπαίδευση κι ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού. Εστίαση στις προσπάθειες για εξάλειψη του προβλήματος της ανεπάρκειας των συγκοινωνιών. 17
Περιορισμοί Έρευνας Δείγμα Μη Πιθανότητας: δείγμα ευκολίας πρόβλημα γενίκευσης αποτελεσμάτων Χρονικοί Περιορισμοί: διεξαγωγή έρευνας σε σύντομο χρονικό διάστημα Ηλικιακοί Περιορισμοί: πλειοψηφία 18 33 ετών / σχεδόν διπλάσιοι οι άνδρες Γεωγραφικοί Περιορισμοί: έρευνα σε Αθήνα και Ρόδο 18
Προτάσεις για Μελλοντική Έρευνα Έρευνα για το αν έχουν υποστεί μειώσεις και οι εταιρικές διακοπές (συνεδριακός τουρισμός). Μελέτη στάσης απέναντι στην κρίση και το τουριστικό προϊόν Ελλήνων των οποίων το εισόδημα δεν περικόπηκε. Μελέτη σε βάθος παραγόντων που αφορούν στην έλλειψη ασφάλειας που προκαλούν οι πολιτικές αστάθειες ενός τόπου. Διεξαγωγή έρευνας και σε άλλες περιοχές ή πόλεις της Ελλάδας. 19
Συμβολή Έρευνας Αποτελεί προέκταση της ήδη υπάρχουσας βιβλιογραφίας, που προσφέρει χρήσιμες ιδέες σε μελλοντικούς ερευνητές κατανοώντας τα κριτήρια βάσει των οποίων οι περισσότεροι Έλληνες επιλέγουν έναν τόπο προορισμού και μελετώντας παράγοντες από τους οποίους ορισμένοι δεν έχουν ακόμα εξεταστεί σε βάθος. 20
Ευχαριστώ για την προσοχή σας! 21