Ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικής ολοκληρωμένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε μια υδρολογική λεκάνη με την εφαρμογή μιας δημόσιας κοινωνικής συμφωνίας στη βάση των αρχών της Agenda 21 και των κατευθύνσεων της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ Δράση 4.1.2. «Ανάπτυξη διαδικασίας υποστήριξης λήψης αποφάσεων για την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα» ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2005
Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή...2 2. Μεθοδολογία...4 2.1. Εισαγωγή...4 2.2. Προσδιορισμός του προβλήματος...5 2.3. Καθορισμός των εμπλεκόμενων φορέων...5 2.4. Επιλογή και ποσοτικοποίηση των κριτηρίων αξιολόγησης...6 2.5. Η μέθοδος ELECTRE III...10 Βιβλιογραφία... 14 ΕΠΕΜ Α.Ε. 1
1. Εισαγωγή Το παρόν αποτελεί το παραδοτέο της Δράσης 4.1.2 «Ανάπτυξη διαδικασίας υποστήριξης λήψης αποφάσεων για την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα» η οποία πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Έργου LIFE με τίτλο «Ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικής ολοκληρωμένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε μια υδρολογική λεκάνη με την εφαρμογή μιας δημόσιας κοινωνικής συμφωνίας στη βάση των αρχών της Agenda 21 και των κατευθύνσεων της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60/ΕΕ. Στο παρόν παραδοτέο περιγράφεται και αναλύεται η διαδικασία υποστήριξης λήψης αποφάσεων που προτείνεται να χρησιμοποιηθεί για την ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων στη λεκάνη του Ανθεμούντα. Μια τέτοια διαδικασία θεωρείται απαραίτητη καθώς αφενός η σημερινή διαχείριση των υδάτινων πόρων ακολουθεί μηβιώσιμη συμπεριφορά τόσο ως προς την ποσότητα του νερού (παραδοτέο της Δράσης 4.1.1) όσο και ως προς τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά (παραδοτέο της Δράσης 2.3) και αφετέρου, η διαχείριση των υδάτινων πόρων αποτελεί ένα σύνθετο πρόβλημα στο οποίο συνήθως συμμετέχουν πολλές κοινωνικές ομάδες με διαφορετικούς στόχους και προτεραιότητες. Γενικά, η αποτελεσματική διαχείριση των υδάτινων πόρων σε μια γεωγραφικά και υδρολογικά ορισμένη περιοχή, αποτελεί ένα σύνθετο ζήτημα το οποίο παρουσιάζεται όλο και συχνότερα τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Το ζήτημα προκύπτει από την διαπίστωση ότι οι υδάτινοι πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι, αλλά αποτελούν ένα πεπερασμένο φυσικό πόρο. Παράλληλα, κινδυνεύουν από ρύπανση και υφαλμύριση λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων σε μια περιοχή. Έτσι, η υπερκατανάλωση νερού και η υποβάθμιση της ποιότητας του μπορούν να αποτελέσουν τροχοπέδη στην αναπτυξιακή πορεία της περιοχής. Ως τέτοιοι, οι υδάτινοι πόροι πρέπει συχνά να μοιραστούν μεταξύ διαφορετικών δραστηριοτήτων και κοινωνικών ομάδων. Στην καλύτερη περίπτωση, τα συμφέροντα διαφορετικών κοινωνικών ομάδων δεν συμπίπτουν μεταξύ τους, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι αντικρουόμενα, και σε τέτοιες περιπτώσεις, η κατανομή των διαθέσιμων υδατικών πόρων και η προστασία της ποιότητάς του μπορεί να προκαλέσει κοινωνικές ανισότητες και αντιδικίες. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η κατάσταση αυτή, απαιτείται κατάλληλη διαχείριση και σχεδιασμός της εκμετάλλευσης των υδάτινων πόρων στη βάση των γενικών αρχών της αειφόρου ανάπτυξης: Εξασφάλιση ενός υγιούς περιβάλλοντος, μέσω της διατήρησης της οικολογικής σταθερότητας Δυναμική οικονομική ανάπτυξη, αποσυνδεδεμένη από την υποβάθμιση του περιβάλλοντος Κοινωνική συνοχή και διαγενεακή δικαιοσύνη Η διαχείριση των υδάτινων πόρων πρέπει να ακολουθεί δύο βασικές αρχές. Η πρώτη αφορά την ενσωμάτωση στη λήψη των σχετικών αποφάσεων όλων των ΕΠΕΜ Α.Ε. 2
περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών κριτηρίων που ισχύουν στην περιοχή. Η αποτυχία ενσωμάτωσης μιας τέτοιας λογικής οδηγεί συνήθως σε διαχειριστικές λύσεις στενά εστιασμένες στα συμφέροντα ή τους στόχους ενός μόνο τμήματος της κοινωνίας. Τέτοιες λύσεις συνήθως αποτυγχάνουν σε μεσοπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα καθώς δεν λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες του συνόλου και, επομένως, διαιωνίζουν ή / και εντείνουν υφιστάμενες ανισότητες. Η δεύτερη αρχή για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων αφορά τη σημασία της ενεργού συμμετοχής της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία της λήψης αποφάσεων. Η συμμετοχή αυτή αφορά όλες τις κοινωνικές ομάδες, καθεμία από τις οποίες πρέπει να θέσει τους στόχους και τις προτεραιότητές της. Οι δύο αυτές αρχές δημιουργούν ένα σύνθετο πρόβλημα, η επίλυση του οποίου απαιτεί συνήθως συμβιβασμούς μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων και σύνθεση ενός σημαντικού όγκου δεδομένων και πληροφοριών. Ο σχεδιασμός της διαχείρισης των υδάτινων πόρων χαρακτηρίζεται από (Netto et al 1996): Σημαντικό βαθμό αβεβαιότητας στα δεδομένα του προβλήματος Περίπλοκο υποκείμενο σχεδιασμού με πολλαπλούς και πολυδιάστατους στόχους Δυσκολία στον καθορισμό των ατόμων ή κοινωνικών ομάδων που συντελούν στη λήψη των αποφάσεων Εξεζητημένη δομή των εναλλακτικών λύσεων, οι οποίες συνδυάζουν σε αλληλουχία πολλές επιμέρους δράσεις και διαφορετικούς χρονικούς ορίζοντες σχεδιασμού. Τεχνικές και αλγόριθμοι της πολυκριτηριακής ανάλυσης (multi criteria decision analysis, MCDA) έχουν χρησιμοποιηθεί τα τελευταία είκοσι τουλάχιστο χρόνια για την επίλυση περιβαλλοντικών προβλημάτων και προβλημάτων διαχείρισης υδάτινων πόρων. Ο Nikamp (1989) κατέγραψε περισσότερες από 40 διαφορετικές τέτοιες τεχνικές, η διαφορά των οποίων έγκειται στη μέθοδο ανάθεσης βαρύτητας σε κάθε κριτήριο και αξιολόγησης των εναλλακτικών λύσεων. Οι Duckstein et al (1994) συνέκριναν τέσσερις διαφορετικές πολυκριτηριακές μεθόδους για την επίλυση του προβλήματος διαχείρισης υπόγειων υδάτων (compromise programming, ELECTRE III, multiattribute utility function, utilite additive). Οι Srdevic et al (2002) χρησιμοποίησαν τη μέθοδο αναλυτικής ιεράρχησης (analytic hierarchy process, AHP) για να επιλύσουν τη διαχείριση υδάτινων πόρων σε λεκάνες ποταμών. Στις εργασίες τους χρησιμοποιούν πέντε βασικά κριτήρια για την επιλογή της βέλτιστης στρατηγικής: πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά και τεχνολογικά. Οι Simonovic et al (1997) χρησιμοποίησαν τη μέθοδο του αντικειμενοστραφούς προγραμματισμού (obect oriented programming) για το σχεδιασμό της διαχείρισης υδάτινων πόρων στην Αίγυπτο. Οι Assimakopoulos et al (2005) έχουν χρησιμοποιήσει γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών (GIS) για τη διαχείριση υδατικών πόρων σε νησιά του Αιγαίου. Στο παρόν παραδοτέο παρουσιάζεται το μεθοδολογικό πλαίσιο που θα χρησιμοποιηθεί για τη στήριξη αποφάσεων σε ό,τι αφορά τη διαχείριση των υδάτινων πόρων της λεκάνης του Ανθεμούντα, με τη βοήθεια της πολυκριτηριακής ανάλυσης ΕΠΕΜ Α.Ε. 3
2. Μεθοδολογία 2.1. Εισαγωγή Το πρόβλημα της επιλογής μιας «βέλτιστης λύσης» μεταξύ ενός αριθμού διαθέσιμων επιλογών, στην απλούστερη μορφή του επιλύεται με την επιλογή ενός κριτηρίου το οποίο πρέπει να βελτιστοποιηθεί (μεγιστοποιηθεί ή ελαχιστοποιηθεί) από την εφαρμογή της συγκεκριμένης βέλτιστης λύσης. Το κριτήριο αυτό είναι συνήθως ένα οικονομικό μέγεθος (π.χ. η καθαρή παρούσα αξία, το κόστος, ο λόγος κόστους ωφελειών, κλπ). Σε κάποιες περιπτώσεις, το κριτήριο μπορεί να μην είναι οικονομικό μέγεθος αλλά ένα άλλο χαρακτηριστικό το οποίο κρίνεται σημαντικότερο σε σχέση με την οικονομική απόδοση της επιλεγόμενης λύσης. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις μη-οικονομικών κριτηρίων είναι η αξιοπιστία ενός συστήματος (η δυνατότητα παροχής επαρκών ποσοτήτων νερού ικανοποιητικής ποιότητας) ή οι συνέπειες της αστοχίας του συστήματος. Σε προβλήματα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, η επιλογή ενός μοναδικού κριτηρίου προς βελτιστοποίηση οδηγεί συνήθως σε δυσκολία ή / και πλήρη αδυναμία αποτύπωσης της πραγματικότητας και οι προτεινόμενες ως «βέλτιστες λύσεις» δεν καταφέρνουν να ενσωματώσουν τη δυναμική του προβλήματος. Η κριτική στην μονοδιάστατη επίλυση περιβαλλοντικών προβλημάτων βελτιστοποίησης επικεντρώνεται μεταξύ άλλων, στην αδυναμία της μεθόδου να ενσωματώσει ποιοτικές παραμέτρους που δύσκολα ποσοτικοποιούνται (π.χ. κοινωνική αποδοχή) και στην αδυναμία της να αντικειμενοποιήσει υποκειμενικές αντιλήψεις και εκτιμήσεις ατόμων ή ομάδων. Παράλληλα, η αβεβαιότητα που διακρίνει μια σειρά από παραμέτρους του προβλήματος (π.χ. συνολικά απολήψιμα αποθέματα νερού) μπορεί να οδηγήσει σε επιλογές οι οποίες εμφανίζουν υψηλή ευαισθησία ως προς μικρές σχετικά μεταβολές των παραμέτρων αυτών. Τα συστήματα λήψης αποφάσεων που στηρίζονται στην πολυκριτηριακή ανάλυση έχουν τη δυνατότητα να διαχειριστούν τα περισσότερα από τα προβλήματα που αναφέρθηκαν. Γενικά, οι πολυκριτηριακές μέθοδοι επιδιώκουν την εύρεση μιας «βέλτιστης λύσης» μεταξύ ενός αριθμού διαθέσιμων επιλογών με την επιλογή ενός πλήθους κριτηρίων (αντί ενός) τα οποία πρέπει να βελτιστοποιούνται από την επιλεγόμενη λύση. Στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν υπάρχει μια μοναδική επιλογή η οποία βελτιστοποιεί ταυτόχρονα όλα τα κριτήρια που τίθενται. Για το λόγο αυτό κατά την εφαρμογή πολυκριτηριακών μεθόδων δεν γίνεται λόγος για μια «βέλτιστη λύση» αλλά για την «συμβιβαστική» λύση η οποία αποτελεί την ευνοϊκότερη επιλογή από όσες είναι διαθέσιμες. Με άλλα λόγια, η ευνοϊκότερη λύση εμφανίζει το βέλτιστο συνδυασμό επιδόσεων στα κριτήρια που έχουν τεθεί. Τα βασικά σημεία στην ανάπτυξη του μεθοδολογικού πλαισίου είναι: Ο σαφής προσδιορισμός του προβλήματος Ο καθορισμός των εμπλεκόμενων φορέων στη διαδικασία λήψης απόφασης Η επιλογή και ποσοτικοποίηση των κριτηρίων λήψης απόφασης και Ο προσδιορισμός της βαρύτητα κάθε κριτηρίου ΕΠΕΜ Α.Ε. 4
Είναι προφανές ότι η επιλογή των κριτηρίων και ο προσδιορισμός της βαρύτητας του καθενός αποτελούν το περισσότερο ευαίσθητο σημείο της μεθοδολογίας καθώς καθορίζουν τη λύση του προβλήματος. Η επιλογή των κριτηρίων δεν γίνεται με βάση κάποια αναγνωρισμένη μεθοδολογία, υπάρχουν ωστόσο μια σειρά από μελέτες που έχουν αναδείξει τα σημαντικότερα κριτήρια που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τη διαδικασία επιλογής στρατηγικών διαχείρισης υδάτινων πόρων. Η βαρύτητα κάθε κριτηρίου καθορίζεται ουσιαστικά από τους εμπλεκόμενους φορείς, με βάση απαντήσεις τους σε δομημένα ερωτηματολόγια. Προκειμένου να βρεθεί η βέλτιστη στρατηγική διαχείρισης των υδάτινων πόρων, θα ιεραρχηθούν τα εναλλακτικά σχέδια δράσης, με την μέθοδο ELECTRE III. Η εφαρμογή της μεθόδου αυτής προϋποθέτει την ολοκλήρωση των παρακάτω σταδίων: Καταγραφή όλων των πιθανών συνδυασμών δράσεων Υπολογισμός του ποσοστού επίτευξης των στόχων για κάθε σχέδιο δράσης. Θέσπιση κριτηρίων αξιολόγησης και υπολογισμός της σχετικής βαρύτητας του καθενός. Υπολογισμός των επιδόσεων, σε κάθε κριτήριο, των προτεινόμενων μέτρων (ή ομάδας μέτρων σεναρίων). Αναλυτική ιεράρχηση και αξιολόγηση σύμφωνα τις βαρύτητες των κριτηρίων και των επιδόσεων σε κάθε κριτήριο 2.2. Προσδιορισμός του προβλήματος Το «πρόβλημα» το οποίο πρέπει να επιλυθεί με τη χρήση πολυκριτηριακής ανάλυσης είναι ο προσδιορισμός της ευνοϊκότερης στρατηγικής διαχείρισης των υδατικών πόρων της λεκάνης του Ανθεμούντα. Η ανάγκη επιλογής στρατηγικής διαχείρισης προκύπτει από την ελλειμματικότητα του ισοζυγίου προσφοράς ζήτησης νερού στη λεκάνη και από την παρατηρούμενη υποβάθμιση της ποιότητάς του. Η στρατηγική διαχείρισης πρέπει να ικανοποιεί την ανάγκη όλων των κοινωνικών ομάδων για προσφορά νερού καλής ποιότητας χωρίς να προκαλεί μη-αντιστρεπτές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η στρατηγική διαχείρισης πρέπει να ισορροπεί την οικονομική ανάπτυξη με την περιβαλλοντική προστασία και την κοινωνική συνοχή της περιοχής της λεκάνης. Επιπλέον, η επιλογή της στρατηγικής διαχείρισης πρέπει να λαμβάνει υπόψη και να συμβιβάζει τους στόχους, τις προτεραιότητες και τα συμφέροντα όλων των κοινωνικών ομάδων της περιοχής με τρόπο τέτοιο ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα εμφάνισης κοινωνικών ανισοτήτων και αποκλεισμών. 2.3. Καθορισμός των εμπλεκόμενων φορέων Ως εμπλεκόμενοι φορείς ορίζονται τα άτομα, οι κοινωνικές ομάδες, οι εκπρόσωποί τους και οι δημόσιοι φορείς που λαμβάνουν μέρος στη διαδικασία λήψης απόφασης ΕΠΕΜ Α.Ε. 5
σχετικά με την επιλογή της ευνοϊκότερης στρατηγικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων της λεκάνης του Ανθεμούντα. Δεν υφίσταται συγκεκριμένη μεθοδολογία για τον καθορισμό ή τον αριθμό των εμπλεκόμενων φορέων. Γενικά, ως εμπλεκόμενοι φορείς μπορούν να καθοριστούν όλοι όσοι συμμετέχουν διεκδικώντας: Ποσότητες νερού προς κατανάλωση (αγρότες, βιομηχανία, αστικός πληθυσμός, κλπ) Διαχείριση της προσφοράς νερού (Δήμοι, ιδιωτικές γεωτρήσεις, εταιρίες παροχής νερού, κλπ) Διαχείριση της ποιότητας του νερού (Δήμοι, Εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων, κλπ) Υλοποίηση έργων για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων (Δήμοι, Νομαρχία, Υπουργεία, κλπ) Επίσης, στους εμπλεκόμενους φορείς πρέπει να συμπεριληφθούν όσοι έχουν έννομο συμφέρον από την κατασκευή ή/και τη λειτουργία των προτεινόμενων έργων για τη διαχείριση του νερού (π.χ. ιδιοκτήτες εκτάσεων στις οποίες προτείνεται να δημιουργηθούν έργα όπως λιμνοδεξαμενές ή εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων). Οι εμπλεκόμενοι φορείς διαχωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν εκείνοι που έχουν τα υλικά και οικονομικά μέσα για την υλοποίηση της στρατηγικής. Σε αυτή την κατηγορία εμπίπτουν συνήθως δημόσιοι φορείς (Υπουργεία, Νομαρχίες, Δήμοι, κλπ) αλλά είναι δυνατό να εμπίπτουν έως ένα βαθμό και κοινωνικοί εταίροι (π.χ. Γεωργικοί Συνεταιρισμοί, Σύνδεσμοι Βιομηχανιών, κλπ). Στην δεύτερη κατηγορία εμπίπτουν οι φορείς εκείνοι οι οποίοι δεν υλοποιούν άμεσα την στρατηγική διαχείρισης αλλά διαθέτουν τη κοινωνική δύναμη να επηρεάσουν την κατεύθυνση της στρατηγικής (αγρότες, αστικός πληθυσμός, κλπ). Η «δύναμη» κάθε εμπλεκόμενου φορέα στη διαδικασία λήψης απόφασης για την επιλογή της στρατηγικής, δηλαδή η επιρροή της συμμετοχής του στη λήψη της απόφασης, εκφράζεται με την ανάθεση μίας βαρύτητας σε κάθε εμπλεκόμενο φορέα. Δεν υπάρχει αντικειμενική μεθοδολογία για την ανάθεση βαρύτητας σε κάθε εμπλεκόμενο φορέα. Η ανάθεση γίνεται συνήθως από μια επιστημονική επιτροπή η οποία επιβλέπει την όλη διαδικασία. 2.4. Επιλογή και ποσοτικοποίηση των κριτηρίων αξιολόγησης Στη διεθνή βιβλιογραφία προτείνονται τεχνικές για την επιλογή και την κατάταξη ως προς τη σημαντικότητά τους, κριτηρίων με βάση τα οποία θα αξιολογηθούν ένα πλήθος εναλλακτικών προτάσεων για να βρεθεί η ευνοϊκότερη (Roy, 1996), (Saaty, 1980). Στην παρούσα μελέτη υιοθετείται η κανονιστική προσέγγισης (prescriptive approach) σύμφωνα με την οποία κάθε εμπλεκόμενος φορέας (decision maker) καλείται να βαθμολογήσει τη σχετική σημαντικότητα μιας σειράς κριτηρίων, αποκαλύπτοντας με αυτό τον τρόπο το «σύστημα αξιών» με βάση το οποίο αποφασίζει. Επομένως, τα κριτήρια πρέπει να καλύπτουν επαρκώς όλο το φάσμα των ΕΠΕΜ Α.Ε. 6
αξιών που επηρεάζουν τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, δηλαδή την οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον. Παράλληλα, έχουν χρησιμοποιηθεί ως ξεχωριστές αξίες η τεχνολογία και η πολιτική, καθώς έχει βρεθεί ότι επηρεάζουν τη λήψη της απόφασης. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις η μεν αξίες της τεχνολογίας ενδέχεται να καλύπτονται από την οικονομία και οι δε αξίες της πολιτικής από την κοινωνία. Με βάση τα παραπάνω κατασκευάστηκε και προτείνεται η χρήση ενός δέντρου κριτηρίων αξιολόγησης το οποίο δομείται σε τρία επίπεδα (Σχήμα 2.4.1). Στο πρώτο επίπεδο βρίσκεται η αναζητούμενη ευνοϊκότερη στρατηγική διαχείρισης. Σε δεύτερο επίπεδο βρίσκονται τέσσερα κριτήρια με βάση τα οποία θα καθοριστεί η στρατηγική διαχείρισης. Κάθε κριτήριο περιλαμβάνει έναν αριθμό «υποκριτηρίων» τα οποία συνεισφέρουν στην ποσοτικοποίηση της επίτευξης / βελτιστοποίησης αυτού. Τα τέσσερα βασικά κριτήρια είναι: Το οικονομικό κριτήριο Η οικονομική αποδοτικότητα μιας στρατηγικής διαχείρισης αποτελεί στις περισσότερες περιπτώσεις το σημαντικότερο κριτήριο για την επιλογή της. Στις περιπτώσεις των περιβαλλοντικών προβλημάτων, το οικονομικό κριτήριο εξακολουθεί να είναι σημαντικό αν και συνήθως υπάρχουν πλευρές του προβλήματος οι οποίες δεν μπορούν να αποτιμηθούν με οικονομικούς όρους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το οικονομικό κριτήριο εξετάζεται ως δημόσιο κόστος κατασκευής και λειτουργίας μιας προτεινόμενης δράσης. Το κόστος εκτιμάται σε ΕΥΡΩ και επιδιώκεται η ελαχιστοποίησή του. Το κοινωνικό κριτήριο Το κοινωνικό κριτήριο ενσωματώνει τη διάθεση της τοπικής κοινωνίας και των εμπλεκόμενων φορέων προς κάθε προτεινόμενη δράση. Το κοινωνικό κριτήριο περιλαμβάνει τρία υποκριτήρια: Αποδοχή από εμπλεκόμενους φορείς: Εννοείται η αποδοχή που εκτιμάται ότι απολαμβάνει κάθε δράση από μεμονωμένες ομάδες που εμπλέκονται άμεσα σε αυτή. Κατά τη διαδικασία εξεύρεσης της ευνοϊκότερης στρατηγικής επιδιώκεται η μεγιστοποίησή του. Αποδοχή από το ευρύ κοινωνικό σύνολο: Εννοείται η αποδοχή που εκτιμάται ότι απολαμβάνει κάθε δράση από το σύνολο της κοινωνίας και όχι από μεμονωμένες ομάδες. Το κριτήριο αυτό δηλαδή εκφράζει ουσιαστικά τη σκοπιά του πολίτη ως προς την εφαρμογή των διαφόρων μέτρων. Για τα μέτρα όπου υπάρχει ιδιωτικό κόστος είναι φανερό ότι η αντίστοιχη κοινωνική αποδοχή είναι αντιστρόφως ανάλογη αυτού που ουσιαστικά εκφράζει. Κατά τη διαδικασία εξεύρεσης της ευνοϊκότερης στρατηγικής επιδιώκεται η μεγιστοποίησή του. Κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις: Εκτιμώνται οι επιπτώσεις από οικονομική και κοινωνική σκοπιά στο κοινωνικό σύνολο. Κατά τη ΕΠΕΜ Α.Ε. 7
διαδικασία εξεύρεσης της ευνοϊκότερης στρατηγικής επιδιώκεται η μεγιστοποίησή του (υπό την έννοια των θετικών επιπτώσεων). Το περιβαλλοντικό κριτήριο Η ανάγκη προστασίας και αειφόρου διαχείρισης των φυσικών πόρων επιβάλλει την εισαγωγή ενός περιβαλλοντικού κριτηρίου το οποίο θα συνεισφέρει στην ανάδειξη της ευνοϊκότερης στρατηγικής διαχείρισης των υδάτινων πόρων στην λεκάνη. Το κριτήριο αυτό περιλαμβάνει δύο υποκριτήρια: Επάρκεια υδάτινων πόρων: Εκτιμάται η συνεισφορά κάθε δράσης στην επίτευξη επάρκειας υδάτινων πόρων με την έννοια της επίτευξης μηδενικού ή θετικού ισοζυγίου προσφοράς ζήτησης νερού στη λεκάνη. Ειδικότερα χρησιμοποιείται η έννοια της «καλής ποσοτικής κατάστασης» των υδάτινων πόρων (προκειμένου περί υπογείων υδάτων) όπως αυτή ορίζεται στην παράγραφο 2.1.2 του Παραρτήματος V της Οδηγίας Πλαισίου 2000/60/ΕΚ Κατά τη διαδικασία εξεύρεσης της ευνοϊκότερης στρατηγικής επιδιώκεται η μεγιστοποίησή του. Ποιότητα υδάτινων πόρων: Εκτιμάται η συνεισφορά κάθε δράσης στην προστασία και βελτίωση της ποιότητας του νερού στη λεκάνη. Ειδικότερα χρησιμοποιείται η έννοια της «καλής χημικής κατάστασης» των υδάτινων πόρων όπως αυτή ορίζεται στην παράγραφο 2.3.2 του Παραρτήματος V της Οδηγίας Πλαισίου 2000/60/ΕΚ Κατά τη διαδικασία εξεύρεσης της ευνοϊκότερης στρατηγικής επιδιώκεται η μεγιστοποίησή του. Το τεχνικό κριτήριο Οι τεχνικές δυνατότητες αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα της διαδικασίας αξιολόγησης των προτεινόμενων δράσεων. Στο κριτήριο αυτό ενσωματώνονται παράμετροι όπως η εφικτότητα υλοποίησης μιας δράσης, ο χρονικός ορίζοντας υλοποίησης και η ευελιξία της δράσης σε μελλοντικές μεταβολές της προσφοράς και της ζήτησης νερού. Το κριτήριο αυτό περιλαμβάνει δύο υποκριτήρια: Ευελιξία: Εκτιμάται η δυνατότητα κάθε προτεινόμενης δράσης να ανταπεξέλθει σε μελλοντικές μεταβολές της προσφοράς και της ζήτησης νερού στην περιοχή. Η δυνατότητα αυτή εξαρτάται από την επεκτασιμότητα κάθε υλικής δράσης και από το χρόνο ζωής της. Κατά τη διαδικασία εξεύρεσης της βέλτιστης στρατηγικής επιδιώκεται η μεγιστοποίησή του. Χρονικός ορίζοντας εφαρμογής: Εκτιμάται ο χρονικός ορίζοντας εφαρμογής κάθε δράσης ως μέτρο της τεχνικής πολυπλοκότητας και του σχετικού μεγέθους της δράσης. Κατά τη διαδικασία εξεύρεσης της βέλτιστης στρατηγικής επιδιώκεται η ελαχιστοποίησή του. ΕΠΕΜ Α.Ε. 8
Σχήμα 2.4.1.: Δέντρο κριτηρίων αξιολόγησης για την επιλογή ευνοϊκότερης στρατηγικής διαχείρισης υδάτινων πόρων στη λεκάνη του Ανθεμούντα ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Κόστος επένδυσης Κόστος Λειτουργίας Ευνοϊκότερο εναλλακτικό σενάριο ΚΟΙNΩΝΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Αποδοχή από εμπλεκόμενους φορείς Αποδοχή από το κοινωνικό σύνολο Κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις Επάρκεια υδάτων Ποιότητα υδάτων ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Ευελιξία Χρονικός ορίζοντας εφαρμογής Η βαθμολόγηση των κριτηρίων γίνεται με δύο τρόπους: Σε απόλυτη κλίμακα: Αφορά τα κριτήρια εκείνα των οποίων η τιμή είναι μετρήσιμη στη βάση πραγματικών δεδομένων, που προκύπτουν από τα τεχνικοοικονομικά δεδομένα κάθε δράσης. Τα κριτήρια που βαθμολογούνται σε απόλυτη κλίμακα είναι το κόστος επένδυσης και λειτουργίας, η συμβολή στην επάρκεια νερού και ο χρονικός ορίζοντας εφαρμογής της δράσης Σε σχετική κλίμακα: Αφορά τα κριτήρια για τα οποία η μέτρηση γίνεται στη βάση συγκριτικής αξιολόγησης διαφόρων δράσεων. Η κλίμακα μέτρησης εκτείνεται από το 1 έως το 7, όπου 1 είναι η χειρότερη τιμή και 7 η καλύτερη. Τα κριτήρια που μετρώνται με αυτό τον τρόπο είναι τα κοινωνικά (αποδοχή από το κοινωνικό σύνολο, αποδοχή από τους εμπλεκόμενους φορείς και κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις) και το κριτήριο της ποιότητας του νερού. Είναι προφανές ότι η συγκριτική αξιολόγηση εμπεριέχει στοιχεία υποκειμενικότητας του αξιολογητή και ενσωματώνει τους στόχους, τις προσδοκίες, τις προτεραιότητες και τα συμφέροντα διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και ατόμων. Ο υπολογισμός της Βαρύτητας των κριτηρίων, είναι κρίσιμο στάδιο της πολυκριτηριακής ανάλυσης. Το βάρος των κριτηρίων δηλώνει την σχετική σημαντικότητα των θεσπισμένων κριτηρίων (Rogers 2000). Την σημαντικότητα αυτή θα εκτιμήσει μια ομάδα εμπλεκόμενων φορέων, απαντώντας σε αντίστοιχο ερωτηματολόγιο. Η αξιολόγηση θα πραγματοποιηθεί ιεραρχικά στη βάση των ΕΠΕΜ Α.Ε. 9
κριτηρίων που αναφέρθηκαν προηγουμένως, και στη συνέχεια στη βάση των υποκριτηρίων κάθε κριτηρίου. Για την εκτίμηση των συντελεστών βαρύτητας των κριτηρίων και των υποκριτηρίων θα ακολουθηθεί η μεθοδολογία της ανά ζεύγη σύγκρισης. Θα αξιολογηθεί κάθε πιθανός ανά δύο συνδυασμός κριτηρίων και θα προσδιοριστεί το σημαντικότερο κριτήριο και ο σχετικός βαθμός σημαντικότητας. Η ίδια τακτική θα ακολουθηθεί και για τα υποκριτήρια κάθε κριτηρίου. Για την εύρεση του βέλτιστου συνδυασμού δράσεων κάθε μέτρου θα χρησιμοποιηθεί η μέθοδος πολυκριτηριακής ανάλυσης ELECTRE III. Η μέθοδος αυτή επινοήθηκε από τον Bernard Roy το 1978, και ανήκει στις μεθόδους υπεροχής (outranking methods). Η προσέγγιση των σχέσεων υπεροχής βασίζεται στην ανά ζεύγη σύγκριση των επιλογών σε κάθε μεμονωμένο κριτήριο με βάση τις επιδόσεις τους και τις ενδοκριτηριακές προτιμήσεις του υπεύθυνου για την λήψη της απόφασης, όπως αυτές εκφράζονται με τα κατώφλια αδιαφορίας, προτίμησης και veto. Η μέθοδος ELECTRE III είναι κατάλληλη για τέτοιου είδους προβλήματα πολιτικής και ιδιαίτερα για προβλήματα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος (Salminen et al, 1998). Η ανάλυση της μεθόδου και οι μαθηματικές εξισώσεις που την διέπουν, περιγράφονται στην επόμενη παράγραφο. 2.5. Η μέθοδος ELECTRE III Για την εφαρμογή της ELECTRE III θα χρησιμοποιηθεί το λογισμικό ELECTRE III/IV Version 3.1b. Για να συγκριθούν δύο εναλλακτικές a και b Α, για ένα ορισμένο κριτήριο όπου η επίδοση της κάθε εναλλακτικής στο συγκεκριμένο κριτήριο είναι g (a) και g (b) σύμφωνα με τους παραδοσιακούς τρόπους κατάταξης εναλλακτικών αρκούν οι παρακάτω δύο σχέσεις: apb (η a προτιμάται της b) g (a)>g (b) aib (η a είναι αδιάφορη της b) g (a)=g (b) Αντίθετα η μέθοδος ELECTRE III εισάγει και την έννοια των ψευδοκριτηρίων. Τα ψευδοκριτήρια που χρησιμοποιούνται στην ELECTRE III απαιτούν την χρήση των κατωφλιών αδιαφορίας, προτίμησης και veto. Πιο συγκεκριμένα ορίζεται ένα κατώφλι αδιαφορίας μία τιμή για την οποία οι παραπάνω σχέσεις προτίμησης και αδιαφορίας επαναπροσδιορίζονται ως εξής: apb (η a προτιμάται της b) g (a)>g (b) + q ΕΠΕΜ Α.Ε. 10
aib (η a είναι αδιάφορη της b) g (a)-g (b) q Αντίστοιχα ορίζεται ένα κατώφλι σαφούς προτίμησης p πάνω από την τιμή του οποίου θα υπάρχει σαφείς προτίμηση της μίας εκ των δύο εναλλακτικών: apb (η a προτιμάται σαφώς της b) g (a)-g (b) > p aqb (η a προτιμάται ασθενώς της b) q < g (a)-g (b) p aib (η a είναι αδιάφορη της b) g (a)-g (b) q Η χρήση των κατωφλιών αυτών εμπλέκει τον συνυπολογισμό της αστοχίας με την φυσική έννοια, αλλά και τη σημαντική, υποκειμενική εισροή του υπευθύνου για την λήψη της απόφασης. Για οποιοδήποτε κριτήριο αυτά τα κατώφλια μπορούν να είναι είτε σταθερές τιμές, είτε γραμμικές συναρτήσεις της επίδοσης g της κάθε εναλλακτικής στο κριτήριο. Για να χρησιμοποιηθούν τα κατώφλια αυτά στην ELECTRE, θα πρέπει πρώτα να έχει οριστεί βαρύτητα του κάθε κριτηρίου. Με τη χρήση τον κατωφλιών, η μέθοδος ELECTRE κατασκευάζει μια σχέση κατάταξης S. Έτσι η έννοια asb σημαίνει ότι η a είναι τουλάχιστον σαν τη b ή ότι η a δεν είναι χειρότερη από την b. Πιο αναλυτικά: όταν ισχύει asb και δεν ισχύει bsa, η κατάταξη δηλώνει προτίμηση στην εναλλακτική a έναντι της b, όταν δεν ισχύει asb και ισχύει bsa, η κατάταξη δηλώνει προτίμηση στην εναλλακτική b έναντι της a, όταν ισχύει asb και bsa, η κατάταξη δηλώνει αδιαφορία ανάμεσα στις a και b, και τέλος, όταν δεν ισχύει asb ούτε bsa τότε η κατάταξη δηλώνει ασυγκρισιμότητα ανάμεσα στις δύο εναλλακτικές. Αν υποτεθεί ότι όλα τα κριτήρια έχουν βέλτιστη τιμή τη μέγιστη, για να γίνει αποδεκτή η σχέση asb, πρέπει να εφαρμόζονται δύο αρχές: Η αρχή της συμφωνίας, η οποία απαιτεί την πλειοψηφία των κριτηρίων αφού έχει συνυπολογιστεί το βάρος τους να συντείνουν στην αλήθεια της παραπάνω σχέσης Η αρχή της μη ασυμφωνίας, η οποία απαιτεί ότι εντός της μειοψηφίας των κριτηρίων που δεν ικανοποιούν την παραπάνω σχέση, κανένα από αυτά να μην είναι σε μεγάλο βαθμό εναντίον της. ΕΠΕΜ Α.Ε. 11
Αρχικά πρέπει να υπολογιστεί ο δείκτης συμφωνίας για κάθε ζεύγος εναλλακτικών a, b C(a,b). Αν k είναι το βάρος του κριτηρίου, τότε ορίζεται η σχέση της συμφωνίας των δύο εναλλακτικών για κάθε κριτήριο: C(a,b)= 1 r kc(a,b) k =1 Όπου: c 1, Αν g (a)+q g(b) (a,b)= 0, Αν g (a)+p g(b) p +g(a)-g(b) Διαφορετικά, p -q Στην συνέχεια υπολογίζεται ο δείκτης ασυμφωνίας για κάθε κριτήριο και κάθε ζεύγος εναλλακτικών a, b d (a,b). Για να υπολογιστεί όμως, η ασυμφωνία ανάμεσα σε δύο εναλλακτικές πρέπει να οριστεί πρώτα το κατώφλι veto. Ακόμα και αν μια εναλλακτική a είναι γενικά καλύτερη από μια άλλη b, μπορεί να υπάρχουν κάποια κριτήρια (ίσως και μόνο ένα) στα οποία η επίδοση της a να είναι χειρότερη από της b σε τέτοιο βαθμό που να μετριάζεται η συνολική προτίμηση για την εναλλακτική a (Rogers 1999). Έτσι η σχέση asb μπορεί να ανατραπεί αν για οποιοδήποτε κριτήριο ισχύει g (b)>g (a) + v. Ο δείκτης ασυμφωνίας υπολογίζεται ως εξής: 1, Αν g (a)+v g(b) d ( ab, ) = 0, Αν g (a)+p g(b) g( b) g ( a) p, Διαφορετικά v p Τέλος υπολογίζεται ο βαθμός αξιοπιστίας ως : C(a,b), 1-d(a,b) Αν d(a,b) C(a,b) S(a,b)= C(a,b)*, Διαφορετικά ÎJ(a,b) 1-C(a,b) ΕΠΕΜ Α.Ε. 12
Όπου J(a,b) είναι το σύνολο των κριτηρίων για τα οποία ισχύει d (a,b) > C(a,b) Η επεξεργασία των αποτελεσμάτων σύμφωνα με την μέθοδο γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο: Κατασκευή μιας ολοκληρωμένης κατάταξης Ζ 1 Κατασκευή μιας ολοκληρωμένης κατάταξης Ζ 2 Κατασκευή της μερικής κατάταξης Ζ = Ζ 1 Ζ 2 ως τελικό αποτέλεσμα. Οι κατατάξεις Ζ 1 και Ζ 2 υλοποιούνται μέσω μιας ανιούσας και κατιούσας απόσταξης αντίστοιχα. Έστω λ= max S(a,b) a,b A ορίζεται μια τιμή αξιοπιστίας έτσι ώστε μόνο τα S(a,b) που είναι ικανοποιητικά κοντά στην τιμή αυτή να μελετούνται. Πιο συγκεκριμένα μελετούνται τα S(a,b) που είναι ίσα ή μεγαλύτερα του λ-s(λ), όπου s(λ) είναι ένα κατώφλι που πρέπει να οριστεί. Η διαδικασία αυτή αποφέρει μια όχι ακριβή σχέση κατάταξης για την οποία η πιστοποίηση Q(a) για κάθε εναλλακτική μπορεί να υπολογιστεί και ισούται με των αριθμό των εναλλακτικών που έχουν καλύτερη κατάταξη από την a μείον τον αριθμό των εναλλακτικών που έχουν χειρότερη κατάταξη από την a. Το σύνολο των εναλλακτικών που έχουν την μεγαλύτερη πιστοποίηση ονομάζεται πρώτη απόσταξη Ζ 1. Αν το Ζ 1 περιέχει μία εναλλακτική η διαδικασία επαναλαμβάνεται στο υπόλοιπο σύνολο Α, διαφορετικά η διαδικασία επαναλαμβάνεται μέσα στο σύνολο Ζ 1 κ.ο.κ.. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται ανιούσα απόσταξη και επαναλαμβάνεται αντίστροφα (ξεκινώντας από το σύνολο των εναλλακτικών που έχουν τη μικρότερη πιστοποίηση) και ονομάζεται κατιούσα απόσταξη. ΕΠΕΜ Α.Ε. 13
Βιβλιογραφία Ασημακόπουλος Δ., Αραμπατζής Γ., (2002), Τεχνικές Ανάλυσης Δεδομένων και Λήψης Αποφάσεων, Παπασωτηρίου, Αθήνα Netto C.O., Parent E., Duckstein L., (1996) Multicriterion design of long-term water supply in southern France, Journal of Water Resources Planning and Management, Vol. 122, No. 6, p. 403-413 Duckstein L., Treichel W., Magnouni E., (1994), Ranking ground-water management alternatives by multicriterion analysis, Journal of Water Resources Planning and Management, Vol 120, No. 4, p. 546-565 Manoli E., Arampatzis G., Pissias E., Xenos D., Assimakopoulos D., (2001), Water demand and supply analysis using a spatial decision support system, Global Nest: The Int. J., Vol 3(3), p. 199-209 Nikamp P., (1989), Multicriteria analysis: A decision support system for sustainable environmental management, in F. Archibugi and P. Nikamp (eds), Economy and Ecology: Towards Sustainable Development, Kluwer Academic, London, 1989 Rogers M., (2000), Using ELECTRE III to aid the choice pf housing construction process within structural engineering. Construction Management and Economics Vol. 18, p. 333 342. Roy B., (1996), Multicriteria methodology for decision aiding, Kluwer Academic, Dordrecht Saaty T., (1980), The Analytic Hierarchy Process, McGraw Hill, New York Salminen P., Hokkanen J., Lahdelma R., (1998) Comparing multicriteria methods in the context of environmental problems. European Journal of Operational Research, Vol. 104, p. 485 496. Simonovic S., Fahmy H., Shorbagy A., (1997), The use of obect-oriented modeling for water resources planning in Egypt, Water Resources Management, Vol. 11(4), p. 243-261 Srdevic B., Medeiros Y., Srdevic Z., Schaer M., (2002), Evaluating management strategies in Paraguacu River Basin by Analytic Hierarchy Process, Faculty of Agriculture, University of Novi Sad, 2002 ΕΠΕΜ Α.Ε. 14