ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. ΤΕΧΝΕΣ ΙΙ:ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΟΡΟΥ 1 η Γραπτή Εργασία Ακαδημ. Έτους 2007-2008 ΘΕΜΑ: «Λαϊκή και έντεχνη δημιουργία: Ορισμοί και ιδεολογική συγκρότηση των όρων με πεδία αναφοράς τη μουσική και το χορό». ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η διάκριση μεταξύ λαϊκής και έντεχνης δημιουργίας απηχεί την απόπειρα διαχωρισμού Τέχνης σε επίπεδα και άρα είναι αξιολογικά σημασιοδοτημένη. Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε τη διάκριση αυτή κυρίως μέσα από αντιθετικά δίπολα, τα οποία την προβάλλουν, για να καταλήξουμε ότι μεταξύ των δύο μερών υπάρχει πάντα μια διαλεκτική και παραπληρωματική σχέση, που μαρτυρεί την ενότητα της Τέχνης. ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ λαός: Ο προσδιορισμός του απαιτείται προκειμένου για την κατανόηση της έννοαις «λαϊκός πολιτισμός», «λαϊκό δημιούργημα», κ.ο.κ. Η ελληνική ιστοριογραφία αναδεικνύει δύο βασικές χρήσεις του όρου: α) την εθνολογική, σύμφωνα με την οποία πρόκειται για μια ομάδα ανθρώπων που με την πάροδο του χρόνου ανέπτυξαν κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά (γλώσσα, αξίες, κ.α), και β) την κοινωνιολογική, σύμφωνα με την οποία πρόκειται για την ομάδα των μελών του συνόλου που είναι αποκλεισμένοι από τον επίσημο πολιτισμό. Κατά το 19 ο αιώνα οι Ρομαντικοί θεώρησαν ότι πρόκειται για ένα συλλογικό πρόσωπο, που αντιμετωπίζεται με εξιδανικευτική διάθεση, ως ο εκπρόσωπος του γνήσιου, παραδοσιακού πολιτισμού 1. Από αυτά γίνεται σαφές ότι δεν πρόκειται για μια οντότητα σαφώς οριοθετημενη και περιγεγραμμένη, αλλά ότι η νοηματοδότηση της έννοιας επιδέχεται μια πληθώρα τοποθετήσεων 2. λαϊκός πολιτισμός: Ως βασικά διακριτικά του έχουν θεωρηθεί: α) η εμμονή στην παράδοση: κάθε νέα δημιουργία στηρίζεται στα διάφορα πρότυπα που προκρίνει η αμέσως προηγούμενη γενιά. Βεβαίως η παράδοση είναι μια δυναμική οντότητα, η οποία αργά, αλλά σταθερά, εμπλουτίζεται, ανανεώνεται, υφίσταται τομές, ρήξεις, ασυνέχειες, κλπ, αλλά κατά βάση δημιουργείται με βάση ορισμένα κοινά αποδεκτά από το εκάστοτε κοινωνικό σύνολο πρότυπα. β) ο συλλογικός χαρακτήρας: η νέα δημιουργία στηρίζεται στα καθιερωμένα πρότυπα, τα οποία καθιέρωσε το σύνολο, το οποίο και αυτή, όπως και όσο και εκείνα, εκφράζει και καθιερώνεται ως μέρος της παράδοσης με κριτήριο το βαθμό αποδοχής 1 Βιρβιδάκης, Στ., Γράψας, Ν., Γρηγορίου, Μ., Ζωγράφου, Μ., Λέκκας, Δ. & Παπαοικονόμου Κηπουργού, Κ., «Διαλεκτικοί Συσχετισμοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 59 2 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 66 Σελίδα 1 από 6

από το σύνολο. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια η ατομικότητα η οποία οπωσδήποτε υφίσταται, καθώς ο δημιουργός είναι πάντα ένας υποχωρεί τα πρωτεία στη συλλογικότητα. γ) ο αυθορμητισμός: η δημιουργία εκφράζει μια πιο απλή αντίληψη των πραγμάτων, θεωρείται ότι ο έλεγχος του ορθολογισμού είναι χαλαρότερος. Τα γνωρίσματα αυτά, αν και αντιπροσωπευτικά, δεν έχουν βέβαια απόλυτη ισχύ 3. Ο λαϊκός πολιτισμός συνδέθηκε με τον αστικό ή αστικολαϊκό και πάντως συνιστά το αντίπαλο δέος στον «λόγιο» ή «υψηλό» πολιτισμό. η παράδοση Συνιστά τη σύμπλοκη πυραμίδα των βιωματικών εκφράσεων και λειτουργιών μιας ομάδας, η οποία περνάει από γενιά σε γενιά μέσα από συγκεκριμένα (πνευματικά και υλικά) πολιτισμικά αγαθά. Βασικό συστατικό της είναι η κοινή έξη των μελών του συνόλου, η οποία παγιώνεται σε έθιμα, συλλογική αντίληψη και μνήμη, κοινές πεποιθήσεις και πρακτικές και εν τέλει σε παράδοση 4. τα δίπολα και η χρησιμότητά τους Η θεωρητική προσέγγιση της μουσικής και του χορού μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη χρήση αντιθετικών διπόλων, που βοηθούν την κατανόηση των διαδικασιών που συντελούνται αρχής γενομένης από την θεωρητικη και αφηρημένη έμπνευση και καταλήγοντας στη συγκεκριμένη πραγμάτωση των ιδεών του καλλιτέχνη. Επομένως, τα δίπολα, που θα παρουσιάσουμε αμέσως παρακάτω συνιστούν ταυτόχρονα θεωρητικά, αλλά και μεθοδολογικά εργαλεία, καθώς συμβάλλουν στη διερεύνηση των διαφόρων μορφών και προσανατολισμών της τέχνης. προφορική - γραπτή παράδοση Η προφορική παράδοση έχει ως αποκλειστική πηγή της πνευματικής ζωής την εμμονή στα παραδεδομένα, στηρίζεται στη συνέχεια του πνευματικού πολιτισμού 5, ενώ αντίθετα η γραπτή παράδοση συνεπάγεται καταγραφή των καλλιτεχνικών προτύπων, των γλωσσικών και άλλων σημειακών κωδίκων και μεθοδολογικών κανόνων 6. Αυτό πρακτικά σημαίνει δηλ. ότι η δημιουργία που λαμβάνει χώρα στα πλαίσια μιας κοινωνίας που στηρίζεται στη προφορική παράδοση βασίζεται στο συνδυασμό των παραδεδομένων πρότυπων και της ατομικής πρωτοβουλίας, δηλ. του αυθορμητισμού, ενώ όταν πραγματοποιείται στα πλαίσια κοινωνιών που έχουν γραπτή παράδοση βασίζεται κατά βάση σε μελέτη των πηγών. προφορικός - εγγράμματος πολιτισμός Τα κοινωνικά σύνολα που προκρίνουν την προφορική παράδοση συγκροτούν τον προφορικό πολιτισμό, ενώ όσα στηρίζονται στη γραπτή παράδοση ανήκουν στους εγγράμματους πολιτισμούς. Βεβαίως η διάδοση της εγγραμματοσύνης και της εγκύκλιου παιδείας σταδιακά αναγκάζουν το πρώτο σε δραματική υποχώρηση. Η 3 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σσ. 59-61 4 Γράψας, Ν., Γρηγορίου, Ν., Δραγούμης, Μ., Εμεπιρίκος, Λ., Λέκκας, Δ., Λούντζης, Ν., Μανωλιδάκης, Γ., Μωραΐτης, Θ., Ρωμανού, Κ., Σαρρής, Χ., Τζάκης, Δ., Τσάμπρας, Γ., Τυροβολά, Β., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Γ, Ελληνική Μουσική Πράξη: Λαϊκή Παράδοση Νεότεροι Χρόνοι, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 31 και Γύφτουλας, Ζωγράφου, κ.α, ο.π., σ. 49 5 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 234 6 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 61 Σελίδα 2 από 6

λαϊκή δημιουργία εκφράζει κυριότατα τους προφορικούς πολιτισμούς ακόμα και όταν υφίσταται μέσα στα πλαίσια των εγγράμματων κοινωνιών, οπωσδήποτε στερείται του δυναμικού χαρακτήρα της και συνιστά κυρίως επιβίωμα. Αντίθετα, η έντεχνη δημιουργία σε γενικές γραμμές εκφράζεται μέσα στα πλαίσια ενός εγγράμματου πολιτισμού. κοινωνίες 1 ου και κοινωνίες 2 ου θεμελιακού πολιτισμικού τύπου Οι κοινωνίες 1 ου θεμελιακού πολιτισμικού τύπου είναι οι παραδοσιακές, της προφορικής παράδοσης, προεγγράμματες (π.χ. οι ελληνικές περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας) 7 και οι δεύτερες οι σύγχρονες, εγγράμματες, του ατομικού προσανατολισμού, του σύγχρονου Δυτικού κόσμου (οι σημερινές αστικές) 8. Οι πρώτες στηρίζονται κατεξοχήν στο σύνολο, ενώ οι δυτικού τύπου στην ατομικότητα των μελών της 9. Οι πρώτες προβάλλουν την ενότητα των τριών συνιστωσών του αρχικά ενιαίου τριφυούς δρωμένου, δηλαδή της μουσικής, του χορού και του τραγουδιού 10, ενώ αντίθετα οι δεύτερες διακρίνονται για το διαχωρισμό και την ξεχωριστή αξιοποίηση των τριών συνιστωσών 11 (π.χ. μπαλέτο, όπερα, κ.α). ανήκειν αισθητική Συνιστούν δύο βασικούς άξονες για την αντιμετώπιση της λειτουργίας της Τέχνης. Η πρώτη είναι ότι η μουσική και ο χορός, όπως και κάθε μορφή Τέχνης έχει ως σκοπό να καταδείξει την ενότητα του συνόλου από το οποίο προέκυψε, καταδεικνύει την ένταξη και την αποδοχή των μελών από το σύνολο. Η δεύτερη υποστηρίζει ότι κάθε δημιούργημα υπάγεται αποκλειστικά σε καλλιτεχνικά κριτήρια και υπηρετεί την καλαισθησία. Μια βασική διαφορά των δύο πολιτισμικών τύπων είναι ότι η παραδοσιακή δημιουργία προβάλλει το ανήκειν, και ενέχει «κοινωνιολογικό οπλισμό» 12, ενώ η εντεχνότητα των σύγχρονων κοινωνιών την καλλιέργεια 13, την αισθητική 14, κ.α. Στην πραγματικότητα οι δύο αυτές όψεις είναι αλληλένδετες και συνυπάρχουν, καθώς μια δημιουργία μπορεί και αποκτά πρόσθετη αξία όταν επιτελεί παράλληλα κοινωνικούς και αισθητικούς σκοπούς κάτι που γίνεται λίγο ως πολύ σε κάθε περίπτωση 15. συλλογική - ατομική έκφραση Η συλλογική έκφραση κατά κανόνα συνδέεται με τη λαϊκή δημιουργία και η ατομική με την έντεχνη. Αυτό συμβαίνει γιατί η δημιουργία που λαμβάνει χώρα μέσα σε μια παραδοσιακή κοινωνία του προφορικού πολιτισμού στηρίζεται στα παραδεδομένα πρότυπα, απηχεί τις καθιερωμένες, αισθητικές, αξιακές, κλπ αντιλήψεις και γίνεται μέρος της παράδοσης μόνο με την προϋπόθεση της αναγνώρισης και αποδοχής από 7 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.δ, σσ. 156-159 8 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.δ, σσ.159-163 9 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 169 10 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σσ. 218, 230 11 Γύφτουλας Ν., Ζωγράφου Μ., Κουτσούμπα Μ., Λέκκας Δ., Μανωλιδάκης Γ., Πανάγου Μιχαλακάκη Β., Σαβράμη Κ., Τυροβολά Β., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και χορού, τ.δ, Θεωρία Χορού Ελληνική Χορευτική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 59 12 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 229 13 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.δ, σσ. 61-63 14 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σσ. 171-173 15 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 223 Σελίδα 3 από 6

το σύνολο, άρα το συλλογικό στοιχείο υπερσκελίζει το ατομικό. Επιπλέον, σε μια κοινωνία που στηρίζεται στην προφορικότητα, η δημιουργία του ενός περνάει στο άλλο άτομο και στο στόμα των μελών του συνόλου, ώστε εμπλουτίζεται, μεταπλάθεται, ανανεώνεται και γίνεται κτήμα του συνόλου, χάνοντας την αρχική μορφή του, οπότε πραγματικός δημιουργός είναι πλέον η κοινωνία 16. Παλιότερα, μάλιστα, λόγω του ότι τα λαϊκά έργα ήταν ανώνυμα αντιμετωπίζονταν ως δημιουργήματα του λαού 17 - γεγονός που ισχύει, αλλά μόνο υπό την έννοια που περιγράψαμε παραπάνω και όχι σύμφωνα με την αντίληψη των Ρομαντικών. Αντίθετα, οι κοινωνίες που προκρίνουν την εντεχνότητα και αυτές είναι κυρίως οι εγγράμματες, προμηθεύουν στο άτομο ένα σύνολο γραπτών πηγών μέσα από τις οποίες μπορεί να αντλήσει την έμπνευση και τα μέσα υλοποίησής της. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η ατομική δημιουργικότητα διαλέγεται με τη συλλογική συνείδηση του δημιουργού, ως μέλους του κοινωνικού συνόλου αυτό που βασικά διαφοροποιείται στις δύο μορφές κοινωνικών /πολιτισμών είναι η ένταση της διαλεκτικής αυτής. δημόσια ιδιωτική έκφραση Η δημόσια έκφραση συνδέεται με το συλλογικό και τους πολιτισμούς της προφορικότητας, ενώ η ιδιωτική με το ατομικό και εκδηλώνεται στα πλαίσια ενός εγγράμματου πολιτισμού 18. Αυτό συμβαίνει γιατί στους παραδοσιακούς πολιτισμούς ο ιδιωτικός είναι συνυφασμένος με το δημόσιο βίο, το άτομο αναγνωρίζεται, νοείται και λειτουργεί μόνον ως μέλος της κοινωνικής ομάδας, ενώ στους πολιτισμούς της εγκυκλίου παιδείας, όπως είναι οι σημερινοί αστικοί, το άτομο έχει περισσότερο αναπτυγμένο τον ιδιαίτερό του χαρακτήρα και το χώρο του 19. ιερή κοσμική τέχνη Οι πολιτισμοί που προβάλλουν τη λαϊκή δημιουργία, δηλ. οι παραδοσιακοί, της προφορικότητας, έχουν έντονη την αίσθηση του ιερού, της αντίληψης ότι υπάρχει κάτι υπερβατικό, το οποίο καθορίζει ή πάντως ασκεί σημαντική επίδραση στη ζωή του ανθρώπου. Η μουσική και ο χορός όπως και άλλες τέχνες υπηρετούν το ιερό και διασφαλίζουν ποικιλοτρόπως τη διατήρηση της απόσταση με την κοσμική ζωή. Οι σημερινοί, σύγχρονοι πολιτισμοί, αυτοί δηλαδή που στηρίζονται στην εγγραμματοσύνη και την εντεχνότητα, διακρίνονται για συνεχή εκκοσμίκευση του ιερού στοιχείου, δηλαδή έχουν απορρρίψει αυτή τη διάκριση και έχουν εισάγει τα ιερά στοιχεία στην κοσμική ζωή 20. Επομένως, η εκκοσμίκευση αυτή συνδέεται με την χαλάρωση των επιταγών του συνόλου και την ανάπτυξη της ατομικότητας. αυθορμητισμός - ορθολογισμός Ο αυθορμητισμός συγκαταλέγεται στα βασικά χαρακτηριστικά του λαϊκού πολιτισμού, ενώ αντίθετα ο ορθολογισμός θεωρείται ουσιώδες γνώρισμα των «υψηλών» πολιτισμών που ανέπτυξαν οι σύγχρονες αστικές κοινωνίες οπότε 16 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 60 17 Γύφτουλας Ν., Ζωγράφου Μ., Κουτσούμπα Μ., Μητροπούλου Γ., Τσάτσου Συμεωνίδη Ντ., Τυροβολά Β., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και χορού, τ. Ε, Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και σύγχρονος Χορός, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ. 46-47 18 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 63 19 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σσ. 63-64 20 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σσ. 64-66 Σελίδα 4 από 6

συνδέεται με την απώλεια της αίσθησης του ιερού, που περιγράψαμε παραπάνω. Η αντίληψη αυτή, με προέλευση ίσως ρομαντική, στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος των παραδοσιακών κοινωνιών αποδέχεται ευκολότερα δοξασίες που στερούνται λογικού ερείσματος και οι τέχνες που αναπτύσσει αντανακλούν μια πιο άμεση έως και αφελή αντίληψη του κόσμου. Η λαϊκή δημιουργία, πάντως, όντως διακρίνεται από μεγαλύτερη ζωντάνια, που της προσφέρει η απουσία επιτήδευσης 21. τοπικότητα - παγκοσμιότητα Η σύγκριση των δημιουργημάτων σε αυτό το επίπεδο αφορά την προέλευση και την απήχησή τους. Τα έργα που έχουν τοπική αναγνωρισιμότητα διαθέτουν τέτοια χαρακτηριστικά ως προς τη μορφή και το περιεχόμενό τους που να αναγνωρίζονται και να εκτιμώνται μόνον από τα άτομα του περιβάλλοντος από το οποίο προέκυψαν. Τα έργα παγκόσμιας εμβέλειας έχουν χαρακτηριστικά μορφής και περιεχομένου τέτοια που να τα καθιστούν ικανά να συγκινούν και άτομα προερχόμενα από άλλα κοινωνικά περιβάλλοντα, από εκείνο μέσα στα πλαίσια του οποίου δημιουργήθηκαν. Αν το θέμα αφορά τη σύλληψη και την πραγμάτωση του δημιουργήματος, τότε δικαιώνεται η άποψη του Hegel, ότι δηλαδή η αξία του έργου κρίνεται από την ικανότητά του να συνδυάζει επιτυχώς τη συγκεκριμένη του υλοποίηση με καθολικά νοήματα 22. λαϊκός παραδοσιακός αστικόλαϊκός πολιτισμός Για τα ελληνικά δεδομένα τα δημιουργήματα που στηρίχτηκαν στην προφορικότητα και τη συλλογικότητα τόσο για τη δημιουργία, όσο και για τη διάδοση και καθιέρωσή τους, εντάσσονται στον λαϊκό παραδοσιακό πολιτισμό, ο οποίος διακρίνεται από αυτόν που συγκροτήθηκε στα αστικά κέντρα, δηλαδή τον αστικολαϊκό πολιτισμό 23. Επομένως, σε αυτό το σημείο προβάλλεται η διττή χρήση του όρου «λαός», αφού στην πρώτη περίπτωση χρησιμοποιείται με την εθνολογική χροιά του (δηλ. το ειδοποιώς ελληνικό, π.χ. το δημοτικό) και στη δεύτερη με την κοινωνιολογική (δηλ. αυτό που εκφράζει τα χαμηλά ταξικώς και κοινωνικών στρώματα, π.χ. αστικολαϊκά μουσικά και χορευτικά είδη). Και σε αυτή την περίπτωση ωστόσο τα όρια είναι ρευστά, αφού, π.χ. οι πρώτες μουσικές και οι χοροί των αστικών κέντρων ήταν οι παραδοσιακοί 24. λαϊκή - έντεχνη δημιουργία Η λαϊκή και η έντεχνη δημιουργία αντιπαρατίθενται και συνδυάζονται με τον ίδιο τρόπο, όπως τα ανωτέρω περιγραφόμενα αντιθετικά δίπολα. Η λαϊκή δημιουργία εκφράζει κυρίως τις παραδοσιακές κοινωνίες και αποτελεί προϊόν του λαϊκού πολιτισμού, που στηρίζεται στην προφορικότητα, προβάλλει τη δημόσια ζωή, συλλογική έκφραση και το ανήκειν, προκρίνει τον αυθορμητισμό και την ιερότητα και αναδεικνύει την τοπικότητα. Η λαϊκή δημιουργία, που εκδηλώθηκε μέσα από τις παραδοσιακές κοινωνίες, προηγείται ιστορικά 25 και κατά κανόνα συνιστά τη βάση πάνω στην οποία δομείται η εντεχνότητα (πχ. οι αυλικοί χοροί σε 21 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 61 22 Βιρβιδάκης, Γράψας, κ.α., ο.π., σ. 68 23 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.ε, σ. 129 24 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.ε, σ. 131 25 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.δ, σ. 61 Σελίδα 5 από 6

Ανατολή και Δύση 26 ή ορισμένοι λάτιν και οι ευρωπαϊκοί χοροί 27 ). Ως έντεχνο ορίζεται το δημιούργημα εκείνο που διαφοροποιείται από τη συλλογική δημιουργική διεργασία 28, είναι ατομικό, τόσο στη σύλληψη όσο και στα μέσα έκφρασής του, είναι εξειδικευμένο και επώνυμο. Η έννοια και είδη εντεχνότητας στην Ελλάδα ήρθαν κυρίως από τη Δύση (π.χ. νέο κύμα, μπαλέτο, σύγχρονος χορός, κ.α). Η έντεχνη δημιουργία εκφράζει κυρίως τις σύγχρονες κοινωνίες και αποτελεί προϊόν του δυτικού πολιτισμού, που στηρίζεται στην εγγραμματοσύνη, προβάλλει την ιδιωτική πρωτοβουλία, την ατομική έκφραση και την αισθητική, προκρίνει τον ορθολογισμό και την εκκοσμίκευση και απευθύνεται στην παγκοσμιότητα. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα αντιθετικά δίπολα που παρουσιάστηκαν απηχούν το ιδεολόγημα του πολιτισμικού δυισμού περί διάκρισης μεταξύ «υψηλού / ανώτερου» και «λαϊκού / κατώτερου», το οποίο είναι βεβαίως απορριπτέο, καθώς μία τέτοια οπτική δυσχεραίνει την αντικειμενική εξέταση και τοποθέτηση και υποβιβάζει την αξία και τη σημασία των έργων που συγκροτούν τη μουσικοχορευτική ή ευρύτερη πολιτισμική ταυτότητα ενός λαού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιρβιδάκης, Στ., Γράψας, Ν., Γρηγορίου, Μ., Ζωγράφου, Μ., Λέκκας, Δ. & Παπαοικονόμου Κηπουργού, Κ., «Διαλεκτικοί Συσχετισμοί Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής», Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Ε.Α.Π, Πάτρα 2003, Γύφτουλας Ν., Ζωγράφου Μ., Κουτσούμπα Μ., Λέκκας Δ., Μανωλιδάκης Γ., Πανάγου Μιχαλακάκη Β., Σαβράμη Κ., Τυροβολά Β., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και χορού, τ.δ, Θεωρία Χορού Ελληνική Χορευτική Πράξη: Αρχαίοι και Μέσοι Χρόνοι, ΕΑΠ, Πάτρα 2003 Γύφτουλας Ν., Ζωγράφου Μ., Κουτσούμπα Μ., Μητροπούλου Γ., Τσάτσου Συμεωνίδη Ντ., Τυροβολά Β., Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και χορού, τ. Ε, Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και σύγχρονος Χορός, ΕΑΠ, Πάτρα 2003 26 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.ε, σ. 46 27 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.ε, σσ. 193, 195, 200, 202, 210 28 Γύφτουλας, Ζωγράφου, Κουτσούμπα, κ.α., ο.π., τ.ε, σ. 153 Σελίδα 6 από 6