KLASA 1 - CERTIFIKATA E ARRITJEVE NË GJUHË SHQIPE - OBJEKTIVAT E ARRRITJEVE TEZA DO TË KETË 30 PYETJE me nga 5 alternativa, që do të zhvillohen për jo më shumë se 60 minuta. Në fund të ORËS (60 MINUTA), teza do të merret. TEZA është parashikuar që të realizohet për një kohë të tillë. REZULTATI jepet me përqindje të realizimit të tezës. LEXIMI 1. Detyrë kryesore e klasës së parë është aftësimi i fëmijës në të lexuar dhe të shkruar të gjuhës shqipe. Jepet një pjesë për t`u lexuar. Jepen pyetje të thjeshta rreth saj. Fjala të thjeshta ka të bëjë vetëm me faktin që fëmija po provohet nëse di apo jo të lexojë, duke anashkaluar faktin se sa i zoti është në thellimin në përmbajtjen e pjesës. 2. Në përfundim të klasës së parë, nxënësi duhet të lexojë shpejt dhe kjo testohet përmes një sasie pyetjesh përgjigjet e të cilave kanë një kohë të caktuar për t`u plotësuar. Shpejtësia e të lexuarit nuk mund të kontrollohet drejtpërdrejt në një testim me shkrim. Por ajo quhet e nënkuptuar në rezultatin e përgjithshëm të nxënësit në përgjigje të pyetjeve. Një fëmijë që lexon shpejt, është i aftë dhe i lejon vetes të lexojë disa herë për të dhënë një përgjigje të saktë. Nxënësi që lexon ngadalë, megjithëse mund të jetë më i saktë, mund të dështojë në rezultatin e përgjithshëm pikërisht prej shpejtësisë së tij të leximit. 3. Nxënësi duhet të jetë i aftë t`u përgjigjet pyetjeve rrreth përmbajtjes së një teksti, kur përmbajtja nuk është e ngarkuar me figura letrare, por kur fjalët jepen me kuptimin e tyre të parë dhe jo të figurshëm. Jepet një tekst dhe hartohen pyetje mbi të. NJOHURI PËR GJUHËN SHKRONJA 1. Nxënësi duhet të njohë renditjen e shkronjave në alfabetin shqip. Jepen copa të alfabetit, ku mungon një shkronjë. Nxënësi duhet të dijë ta plotësojë. Shembull 1: Cila shkronjë mungon në këtë copë të alfabetit M, N, NJ,, P? Shembull 2: Cila nga këto shkronja është më parë në renditjen alfabetike: t, r, e, n, i? 2. Nxënësi duhet të dallojë zanoret nga bashkëtingëlloret. Shembull: Rretho zanoret në këtë fjalë. Sa bashkëtingëllore kemi në këtë fjalë? Etj. 3. Nxënësi duhet të njohë rrokjen si pjesë e fjalës. Ai duhet të gjejë sa rrokje ka një fjalë. Shembull Në një fjalë të dhënë të gjejë numrin e rrokjeve. Të japë shembuj fjalësh me 1, 2,3... rrokje. 4. Nxënësi duhet të njohë rrokjet e hapura (që mbarojnë me një zanore) nga rrokjet e mbyllura (që mbarojnë me bashkëtingëllore). Shembull Cila nga këto rrokje është e hapur (e mbyllur): në, hap, pi, dal, flas, im? Formo me shkronjat m,e një rrokje të hapur dhe një të mbyllur (me e hapur; em, mem e mbyllur) 5. Nxënësi të dijë dyshet e shkronjave me tingëllim të përafërt. b-p, d-t, c-x,ç-xh, dh-th, f-v, g-k, gj-q, i-j, r-rr, s-z, sh-zh, Nxënësit duhet t`i jepen raste ku në dëgjim piano merret për pjano, cingla për xingla, dhe për the etj. Shembull Me cilën fjalë mund të ngatërrohet në dëgjim fjala pesa? (lesa, teza, besa... ) Shembull Me cilën shkronjë mund të ngatërrohet në dëgjim shkronja dh? A, O, K, TH apo R? 6. Të dallojnë shkronjat sipas mënyrës së tyre të artikullimit. : Shembull 1: Dikush është duke thënë një tingull me buzë të bashkuara. Cili mund të jetë: m, n, nj, g? (m) nuk bëhet duke përdorur terminologjinë: buzore, qiellëzore, grykore,... por duke e nënkuptuar atë. Synimi është që nxënësi të dijë të japë një shpjegim pak a shumë të saktë të mënyrës se si artikulohet një fjalë. Shembull 2: Me majën e gjuhës godasim qiellëzën. Cilin tingull jemi duke shqiptuar: m, p, k, r? (r) Situata jepet në mënyrë të pangatërruar. Pra nuk jepet për t`u dalluar n nga r tek të cilat gjuha prek qiellëzën. Shembull 3: Jemi duke kafshuar buzën e sipërme me dhëmbët e poshtme, a mund të formojmë ndonjë tingull të alfabetit shqip në këtë mënyrë? JO. 7. Nxënësi të dijë shkronjat dyshe të alfabetit shqip (dh,gj,ll, nj, rr, sh, th, xh, zh). Nxënësi duhet ta mbajë mend termin shkronjë dyshe. Shembull: Cila nga këto fjalë përdor një shkronjë dyshe: majtas, floku, them etj. FJALA 8. Të dallojnë fjalën nga jo fjala, duke kërkuar prej bashkimeve të shkronjave që të kenë edhe një kuptim të caktuar. Shembull 1: A quhet fjalë çdo bashkim shkronjash? Jo. Shembull 2: Çfarë duhet të bëjmë që edhe grupi i shkronjave TRIL të bëhet një fjalë? (Ne vetë t`i japim një kuptim të caktuar.) Shembull 3: Cila nga këto nuk është fjalë: abetare, gur, bukë, lepysh, trokas? (lepysh nuk e shoqërojmë dot me ndonjë kuptim të caktuar) Shembull 4: Fjalë janë ato grupe shkronjash që unë ua di kuptimin. Kjo është e vërtetë: a. gjithmonë b. ndonjëherë c. asnjëherë Koment për përgjigjen e saktë: Nuk mund të themi gjithmonë sepse nuk varet nga dituritë që kam unë. Unë mund të mos ia di kuptimin, por mundet që ajo të ketë një kuptim që ia dinë të tjerët. Nuk mund të jetë asnjëherë. Përgjigjia e saktë është ndonjëherë FJALIA 9. Nxënësit të dinë që me të njëjtat fjalë ne mund të ndërtojmë fjali të ndryshme. Kjo në sajë të aftësisë së disa fjalëve për të ndryshuar formën e tyre apo për të qëndruar në renditje të ndryshme. Shembull 1 Jepen fjalët dje, Sokoli, me, mami, shkoj, në, dyqan. Një nga fjalitë më poshtë nuk ka përdorur të njëjtat fjalë që u dhanë (ose mungon diçka ose është shtuar diçka). a) Dje, Sokoli me mamin shkuan në dyqan. b) Dje, shkuam me mamin e Sokolit në dyqan. c) Dje, ne shkuam me mamin e Sokolit në dyqan. (është shtuar ne) Shembull 2 Formo një fjali me 2 fjalë, 3 fjalë, 4 fjalë. 10. Nxënësit të dinë ndryshimin ndërmjet fjalive pyetëse dhe jopyetëse. (Fjalitë jopyetëse mund të jenë dëftore, nxitëse, dëshirore. Ndaj nëse duhet të kemi dy grupe fjalish, lehtësisht të dallueshme për nivelin e klasës së parë, ky do të jetë fjali pyetëse dhe jopyetëse) Shembull Cila nga këto fjali është pyetëse dhe kërkon shenjën? në fund? a) Lejleku u ul për të kërkuar ushqim b) Si e ke emrin c) Hapeni derën, ju lutem Duke mos dashur, që nxënës që tashmë kanë dijeni që fjalia pyetëse nuk kërkon domosdoshmërisht edhe fjalë pyetëse, por mund të ndërtohet me intonacion (Agimi erdhi në shtëpi?), shembujt që do të jepen duhet të jenë të tillë që të mos lënë dyshim. TEKSTI 11. Nxënësi do të dijë që fjala tekst i referohet një grupi fjalish që së bashku tregojnë për diçka, por nuk do t`i kërkohet nxënësit që ta dëshmojë këtë përmes një ushtrimi konkret për të dalluar tekstin nga joteksti. Vetëm, nëse përdoret fjala tekst në kontekstin e kërkesës së një ushtrimi, ai/ajo ta dijë se përse është fjala. (Shembull: Në tekstin më poshtë gjeni fjalët që tregojnë fruta.) 57
KLASA 1 - CERTIFIKATA E ARRITJEVE NË GJUHË SHQIPE - OBJEKTIVAT E ARRRITJEVE SHKRIMI 12. Nxënësi duhet të dallojë se jo çdo shkronjë që bëhet me dorë quhet shkronjë dore. Me dorë ne bëjmë edhe shkronja shtypi. Me kompjuter dhe printer ne shtypim edhe shkronja dore. Dallimi qëndron në llojin e grafikës që kanë shkronjat e dorës dhe të shtypit. Nxënësi e ka më të lehtë të dallojë shkronjat e dorës sepse ato janë zakonisht në më pak variante se sa shkronjat e shtypit. Dallimi dore dhe jodore, do të ishte një ndihmë në këtë drejtim. DREJTSHKRIMI 13. Megjithëse drejtshkrimi i fjalëve është një detyrë e përhershme dhe mjaft voluminoze për të gjitha klasat e arsimit bazë, nxënësit e klasës së parë do të vendosen para kërkesave për të shkruar si duhet fjalët, në rastet kur është evident gabimi. Shembull: Jepet figura e tavolinës. Cila është fjala e shkruar saktë: talovinë, tavlina, tavolin, tavolinë. 14. Do të kërkohet dallimi i emrave të përveçëm nga ata të përgjithshëm, duke kërkuar përdorimin e shkronjës së madhe, por nxënësit duhet të kenë të qartë që nuk është shkronja e madhe ajo që e bën emrin të përveçëm, por shkronja e madhe është shenja që i vihet për t`u dalluar një emër i përveçëm. Emri i përveçëm mbetet i tillë edhe kur ai shkruhet gabimisht me të vogël. Shembull Bujari dhe motra e tij Besa janë nxënës të shkollës Udha e shkronjave. Pse Besa shkruhet me të madhe? (Sepse është emër i përveçëm, emri i një njeriu). Pse motra shkruhet me të vogël? (Sepse motra mund të kemi shumë.) Në një test me shkrim dhe aq me tepër me alternativa, kërkesat mund të jenë për të dalluar fjalën që është shkruar gabim: Shembull: Cila fjalë duhej shkruar me të madhe në fjalinë Bujari dhe motra e tij besa shkuan me dajën në mal.? 15. Nxënësit duhet të kenë të qartë duke e treguar këtë përmes përgjigjeve të sakta që jo çdo fjali mbaron me pikë, pra, pohimi se Fjalia (duke nënkuptuar të gjitha) fillon me shkronjë të madhe dhe mbaron me pikë është e gabuar. Mund të thuhet që Shumica e fjalive mbarojnë me pikë. Shembull Fjalitë mbarojnë me pikë. Kjo është e vërtetë: a. gjithmonë b. shpesh herë c. asnjëherë (Saktë: b. shpeshherë) FOLJA 16. Kërkesa për të dalluar foljen në një grup fjalësh, nuk do të jetë përmes termit folje por përmes shpjegimit të saj si një fjalë që na tregon një veprim që kryhet prej dikujt apo diçkaje, pa hyrë në foljet që tregojnë gjendje. Nuk do të ngatërrohet fëmija në emrat që vijnë prej foljesh dhe që e bëjnë të vështirë dallimin nëse është folje apo jo: kafshim kafshoj, veprim-veproj, etj. Shembull Cila nga këto fjalë tregon një veprim: banane, qëroj, lëkurë? LEXIME DHE VJERSHA 7 pyetje (25-32) TITULLI I NJË TEKSTI 1. Nxënësi duhet të dijë që titulli është përshkrimi më i shkurtër i mundshëm i një teksti të dhënë. Edhe pse duket si një punë e shkurtër, vendosja e titullit kërkon një analizë mjaft të gjatë të pjesës. Megjithatë nxënësi i klasës së parë nuk do të vihet të zgjedhë ndryshimin ndërmjet dy titujve që janë të përafërt, por me nuanca të holla dallimi, por ndërmjet situatave qartësisht të ndryshme. Duke qenë se e njëjta pjesë mund të përfaqësohet me më shumë se një titull, atëherë rastet në të cilat i kërkohen fëmijës të gjejë titullin e duhur për një pjesë, janë të tilla që nuk lënë vend për dyshime. Fabula Dhelpra dhe rrushtë mund të ketë tituj të përafërt dhelpra, pakënaqësia e dhelprës, oreksi i dhelprës etj. Nëse merret një pjesë e panjohur, atëherë bëhet edhe më e vështirë dallimi i titullit: por kur një pjesë flet për gabimin e Gentit që theu pasqyrën, ajo nuk mund 58 të ketë titull telefoni etj. Pra në test kërkohet vëmendja e nxënësit në dallimin e një titulli që qartësisht duket që është ai, pa e futur në diskutimet ndërmjet titujve të përafërt. Gjuha në përgjithësi, Gjuha shqipe dhe Gjuhët e huaja 2. Nxënësit duhet të dinë të përbashkëtat dhe dallimet ndërmjet gjuhës shqipe dhe një gjuhe të huaj përmes shembujve të thjeshtë. Shembull 1 Nëse pjesën e krahut me të cilën ne kapim sende e quajmë dorë, çfarë presim prej një gjuhe të huaj? a. që të mos ketë fjalë për këtë pjesë të krahut b. që të ketë fjalë, por të mos e quajë si ne dorë (Saktë: b)) Shembull 2 Cila nga këto shenja nuk është shkronjë e alfabetit shqip? A) k B) r C) Ψ D) th E) asnjëra RIMA 3. Nxënësit duhet të dijnë fjalët që rimojnë me njëra-tjerën (që tingëllojnë afërsisht njëlloj në fund). Mëson kupton, shi-ti, ne-pe, etj. Nxënësit duhet të jenë të ditur për përmbajtjen e fjalës rimë dhe rimon (ka të njëjtën rimë). Shembull Cila fjalë rimon me fjalën e mirë : e bukur, e shkëlqyer, errësirë, lule? PJESËT PËRMENDËSH Të mësuarit përmendësh të vjershave (gjithsej 100 vargje) është vetëm një pjesë e punës. Pjesa tjetër është analiza e tyre, mbi bazën e njohurive gramatikore të synuara më sipër. Shembuj kërkesash Cila fjalë mungon në këtë varg? Cili varg vjen pas këtij? Kuptimi i fjalëve të figurshme të përdorura saktësisht në këto vjersha? Etj.
KLASA 1 - VJERSHAT PËRMENDËSH Kaloi dimri, erdh` pranvera, me lulëzim Erdh` lejleku, dallëndyshja, fluturim. Rritet bari, vishet pylli, me blerim Hapet zemra e fëmijëve, plot gëzim. Ç`ke harruar, moj Valbonë? Sot, kur shkonim për në shkollë, pse u ktheve si veri? Ç`ke harruar moj Valbonë, ç`ke harruar në shtëpi? Mos vallë stilolapsin, a mos bojërat në kuti? Ç`ke harruar, moj Valbonë, që u ktheve si veri? Thotë Valbona e gëzuar: - Asnjë gjë s`kisha harruar, por, kur ika, u nxitova, gjyshen nuk e përqafova. Kam një qengj që ha bar Kam një qengj, që ha bar, me një zile në qafë varë, kam një qengj, një larosh, që ma quajnë bukurosh. Giçi giçi, plot me gaz unë e ndjell, ai vjen pas, be-be-be blegërin, vjen nga prapa e m`arrin. E me brirë dap e dap, do të më hedhë mu në trap, po s`më hedh, se më ka shok, prandaj lozim të dy tok. STINËT Me të shtatë ngjyrat, mbi letrën e bardhë, vizatoj natyrën si piktor i rrallë. Fushën gjelbëroj dhe çel luleshqerrën, kështu në mes tonë unë sjell pranverën. Gjithë kalamajtë plazheve i mbledh, zverdh grurin e artë dhe verën e sjell. Rrushin pjek në vreshta, zogjtë larg i shpie dhe, papritur, vjeshta përmbi letër bie Erën vë të fryjë edhe retë ikin, ujin bëj të ngrijë Dhe e kam sjellë dimrin. NËNA Ti ke pak zjarrmi vogëlushe Leonorë, e nënës i digjet zemra në kraharor. Ndodh në mëngjes s`të hahet nuk ha, urinë e tërë botës nëna atë ditë ka Oh, papandehur gishtin e gërvishte pak, E di ç`ndodh me nënën? Zemra i pikon gjak! Mbi shtrojen më t`butë Ajo shpesh këlthet: - Kam dro` ndonjë pupël vashëzën mos ma vret. PËRRALLËTARJA (Xhevahir Spahiu) S do që s do të bjerë qepalla, s më zë gjumi pa përralla; pa arush, ujk e të tjerë s mbyllet syri që të flerë. Asnjë zë s ndihet në dhomë: -Mami, mami, hë, tregomë! Një përrallë për zonjën dhelpër, po s desh dhelpra, për një ketër. - Kafshët, -thotë,- dhe fik dritën porsa panë gjahtarët, ikën... - O moj mami, përralltare, Çdo përrallë një dritare. Ti kallzon, kallzon kaq bukur, Në çdo fjalë rri një flutur. Në çdo fjalë trokon kali, vret e pret kuçedrën djali; del qerosi mendjemprehtë bukuroshen e merr vetë. Ja, qepalla zë e ulet, mami thotë diçka për lulet. Mijëra lule, buzë një lumi... Mua, trak më zuri gjumi. KËNGA E ABETARES Udha e shkronjave Xhevahir Spahiu Abetare, abetare, Sillma diellin në dritare! Lehtë, lehtë e bukur, bukur, Dora ime, sa e lumtur, Hap një faqe kthen një fletë Nëpër shkronja bota vetë. Rrjedh në fjalë plot kumbim, Gjuhë e lashtë e vendit tim. Me ty mendjen lartësoj, Me ty zemrën e gëzoj, Bëhem zog e fluturoj. Abetare, abetare, Ti je dielli në dritare. 59
SHKENCA PËR KLASËN E PARË LITERATURA BAZË (Science Success starter book-terry Jennings - Oxford University Press) 1. Trupi i njeriut Kur ju shiheni në pasqyrë, ju shikoni trupin tuaj. Është makineria më e mrekullueshme në botë. Trupi juaj përbëhet nga mijëra pjesë të ndryshme. Secila pjesë kryen një punë të veçantë. Të gjitha pjesët e trupit punojnë së bashku dhe ju lejojnë juve të bëni gjithçka që ju doni. Qëniet njerëzore Djemtë, vajzat, të rriturit dhe fëmijët janë të gjithë gjallesa që quhen qënie njerëzore. Trupat tanë punojnë njësoj dhe të gjithë ne kemi të njëjtat pjesë në trupin tonë. Pjesëtarët e një familjeje ngjajnë me njëri-tjetrin edhe pse ata janë të ndryshëm Qëniet njerëzore kanë forma, masa dhe ngjyra të ndryshme. Edhe pse trupat tanë punojnë në të njëjtën mënyrë, ne përsëri jemi të ndryshëm. Ne gjithashtu pëlqejmë gjëra të ndryshme dhe kemi mendime të ndryshme. Këto janë gjërat që e bëjnë secilin prej nesh të veçantë. Gjeni një figurë me shumë fëmijë dhe mendoni në sa mënyra ndryshojnë ata nga njëri-tjetri? 2. Shqisat Ne përdorim shqisat tona për të treguar për diçka, për të nuhatur ose për të dëgjuar. Ne gjithashtu përdorim shqisat edhe për të shijuar diçka. Pesë shqisat Ne kemi pesë shqisa kryesore. Ato janë të parët, të dëgjuarit, të prekurit, të shijuarit dhe të nuhaturit. Ju i përdorni shqisat për të dalluar rrezikun. Ato ju tregojnë juve nëse diçka është e nxehtë ose e mprehtë, e sigurt për tu prekur ose e sigurt për tu shijuar. Ne shohim me sy. Dëgjojmë me veshë. Marrim frymë dhe nuhasim me hundë. Sytë mund të kenë ngjyra të ndryshme, por ne shohim të gjithë në të njëjtën mënyrë. E nuhatura Nuhatja përhapet përmes ajrit. Ajo është e padukshme, por truri dhe hunda jonë tregon se çfarë është. Era e keqe na lajmëron të mos hamë ose pimë gjëra të cilat nuk janë të sigurta. Të shijuarit dhe të ndjerët Ne shijojmë se çfarë hamë dhe pimë duke përdorur gjuhën. Ka mijëra kokrra të vogla në gjuhën tonë. Ato janë quajtur pupilat e shijes. Ne i ndjejmë gjërat kur ato prekin lëkurën tonë. Ne mund të ndjejmë nxehtësinë, ftohtësinë, dhimbjen, ashpërsinë, butësinë dhe mprehtësinë. Shqisat na tregojnë se çfarë po ndodh rreth nesh. Ato na ndihmojnë për të shijuar jetën. Ato gjithashtu na mbajnë të sigurt dhe na lajmërojnë për rreziqet. 3. Shqisat e kafshëve Kafshët përdorin shqisat e tyre për të qënë të sigurta dhe për të qëndruar gjallë, por jo të gjitha kafshët kanë të njëjtat shqisa me njerëzit. Ne mund të shohim ngjyra të ndryshme. Disa kafshë si qentë, minjtë dhe lepujt, mendohet se shohin vetëm të zezën, të bardhën dhe grinë. Të parët e ngjyrave Shumica e kafshëve që kanë lekurë me shkëlqim, siç janë zogjtë dhe fluturat, mund ti shohin ngjyrat. Por shumë nga këto kafshë nuk mund të shohin të gjitha ngjyrat që ne shohim. E dëgjuara te kafshët Disa kafshë mund të dëgjojnë më mirë se njerëzit. Këto kafshë zakonisht kanë veshë të gjatë. Shumë kafshë grabitqare ose kafshë të tjera që hahen prej tyre kanë veshë të gjatë. Disa kafshë të tjera kanë veshë shumë të vegjël. Veshët e një zogu janë të fshehura mes puplave prapa syve. Këto kafshë përdorin shqisat e tjera për tu mbrojtur nga rreziqet. Të nuhaturit dhe të shijuarit Shumë kafshë kanë shqisën e nuhatjes më të mirë se të tjerët. Disa qen stërviten për të ndjekur erën e njeriut. Jo të gjitha kafshët shijojnë me gjuhë. Fluturat shijojnë me këmbë. Ato përplasin këmbët mbi gjethet për t i shijuar dhe për të gjetur vendin ku ato do të lëshojnë vezët e tyre. Dreri e ka shumë të mirë shqisën e të parit, e të dëgjuarit dhe të shijuarit. 60 4. Ne jemi të gjallë Ne jemi të gjallë. Si të gjitha qëniet e gjalla, ne mund të lëvizim. Edhe kur jemi në gjumë, ne përsëri lëvizim pak. Kafshët lëvizin nga një vend në tjetrin. Bimët lëvizin shumë ngadalë kur ato janë duke u rritur. Ushqimi dhe uji Ne kemi nevojë për ushqim dhe ujë që të rritemi dhe të jetojmë. Ne e marrim ushqimin dhe ujin përmes gojës. Shumica e bimëve e marrin ujin përmes rrënjëve, por ato e bëjnë vetë ushqimin. Rritja dhe frymëmarrja Vetëm qëniet e gjalla rriten. Në fillim kur lindni, ju jeni fëmijë dhe më pas rriteni dhe bëheni të mëdhenj. Kafshët e ndalojnë rritjen kur ata bëhen të rritur, por përsëri kanë nevojë për ushqim. Disa bimë e ndalojnë rritjen pas një farë kohe, kurse disa të tjera rriten gjatë gjithë jetës së tyre Të gjitha qëniet e gjalla marrin frymë. Ajri që ne thithim na ndihmon të jetojmë. Riprodhimi. Vetëm bimët, kafshët dhe njerëzit riprodhohen. Kjo do të thotë që ata mund të kenë të vegjël. Disa bimë shumohen nëpërmjet farave. Bretkosat, gjarpërinjtë, zogjtë dhe peshqit shumohen me vezë. Njeriu dhe shumë kafshë shumohen duke lindur të vegjël. 5. Llojet e lëndëve Çdo gjë rreth nesh përbëhet nga lënda. Shtëpia, shkolla, rrobat, mobiljet, autobusët, makinat dhe anijet përbëhen nga lëndë të ndryshme. Ku i gjejmë ne lëndët? Disa lëndë si leshi, lëkura dhe mëndafshi, vjen nga kafshët. Druri, pambuku dhe goma vjen nga bimët. Guri, argjila, ari, qymyri dhe nafta nxirren nga nëntoka. Ne përdorim edhe lëndët që prodhohen nga njeriu. Njeriu prodhon qelqin, plastikën, betonin, letrën dhe çelikun duke përdorur lëndë të tjera. Përdorimi i lëndëve Betoni dhe çeliku janë të fortë dhe njeriu i përdor ato në ndërtim. Leshi, mendafshi dhe pambuku janë të buta dhe të ngrohta dhe ne bëjë veshje me to. Ne shohim përmes qelqit kështu që bëjmë xhamat e dritareve me qelq. Goma dhe plastika janë të përthyeshme dhe i rezistojnë ujit. Si mendoni, për çfarë i përdorim ne ato? 6. Druri një material që përdoret çdo ditë Ne e përdorim drurin për gjëra të ndryshme. Drurin e sigurojmë nga pemët. Pjesën më të madhe të drurit ne e sigurojmë nga pishat ose bredhat që janë mbjellë nga njerëzit. Kur pemët priten, të tjera pemë mbillen. Përdorimi i drurit Druri është i fortë dhe është e lehtë të pritet dhe t i jepet formë. Ai gjithashtu mund të lyhet dhe t i jepet shkëlqim, kështu që mund të përdoret për të ndërtuar shtëpi, mobilje, instrumenta muzikore dhe varka. Përpunimi Përpara se druri të përdoret ai duhet të thahet ngadalë dhe me shumë kujdes, në rast të kundërt ai do të përthyhet dhe do të krijojë të çara. Ky proçes quhet përpunim. Një pjesë e drurit thahet në furra të veçanta ku ajri i ngrohtë futet mes dërrasave. Një pjesë e madhe e drurit pritet në copa të vogla dhe përdoret për të prodhuar letrën ose kartonin. Ky dru nuk përpunohet. 7. Unë të shoh ty! Gjenden shumë objekte me ngjyrë dhe dritë rreth nesh. Disa prej tyre janë me shkëlqim dhe disa të tjerë të zbehtë. Sytë tanë punojnë së bashku me trurin tonë për t i parë të gjitha këto objekte. Pa dritë ne nuk do të mund të shikonim asgjë. Drita hyn në syrin tonë përmes një vrime të vogël që quhet bebja e syrit. Kjo është pjesa e zezë në qëndër të syrit tonë. Ju mund ta shihni dritën që hyn në bebe. Drita e zbehtë dhe drita e fortë Bebja e syrit zmadhohet kur ju jeni në një vend të errët, për të futur sa më shumë dritë në të. Kjo na ndihmon për të parë më mirë. Bebja jonë zvogëlohet kur jemi në një vend me dritë të fortë. Të parët e objekteve Drita na mundëson për të parë gjërat. Disa gjëra si psh dielli, yjet, elektrikët ose dritat e rrugëve, lëshojnë dritë. Këto quhen burime drite. Gjërat e tjera e reflektojnë këtë dritë. Ne mund t i shohim objektet kur drita i reflekton ata ne sytë tanë.
KLASA 1 - CERTIFIKATA E ARRITJEVE NË SHKENCË - MATERIALI PËR T U STUDIUAR Jo të gjithë mund të shohin mirë. Disa njerëz përdorin syze ose lente kontakti, që i ndihmon ata të shohin më mirë. 8. Drita dhe errësira Gjatë ditës, pothuajse e gjithë drita vjen nga dielli. Dielli prodhon më shumë dritë se çdo gjë tjetër në qiell. Megjithëse është miliona kilometra larg, dielli është shumë i shkëlqyeshëm dhe i nxehtë. Ta krijojmë vetë dritën Edhe ne mund të krijojmë vetë dritë. Ne kemi dritë brenda shtëpive tona dhe në rrugë. Këto drita mund të jenë me ngjyra të ndryshme. Nata Kur nuk ka dritë, është errësirë. Bëhet errësirë në fund të ditës, kur nga dielli vjen gjithnjë e më pak dritë. Më pas kudo bëhet errësirë dhe fillon nata. Toka rrotullohet e rrotullohet. Kur ajo pjesë e Tokës ku ju jetoni është përballë me diellin, është ditë. Kur kjo pjesë nuk është përballë me diellin, atëherë është natë. Kur është errësirë një elektrik të ndihmon për të parë. 9. Është një botë e zhurmshme Çdo ditë ju dëgjoni tinguj. Disa tinguj, si ai i një aeroplani janë të fortë. Disa tinguj të tjerë si krahët e fluturës janë tinguj të butë. Tingujt dhe lëvizja Sa herë që ju dëgjoni një tingull do të thotë se diçka po lëviz. Ora lëshon tingull, sepse disa pjesë brenda saj po lëvizin. Makina lëshon tingull, sepse rrotat dhe pjesët e motorrit po lëvizin. Vendosni gishta në fyt dhe flisni. A mund ta ndjeni lëvizjen e fytit? Qetësi! Kur ju nuk dëgjoni tinguj është qetësi. Asnjëherë nuk ka qetësi të plotë, sepse gjithmonë do të dëgjoni disa tinguj. Zakonisht është qetësi në fshat 10. Si dëgjojmë Ne dëgjojmë me veshë. Ajo pjesë e veshit që shihet, nuk është pjesa më e rëndësishme. Pjesët më të rëndësishme për të dëgjuar, janë brenda kokës tonë. Tinguj përhapen mes ajrit. Kur arrin tek veshët tanë, ai futet tek një kanal i ngushte. Tingulli shkon në daullen e veshit dhe daullja e veshit bën që disa kocka shumë të vogla në vesh të lëvizin. Ne i dëgjojmë këto lëvizje si tinguj. Përhapja e tingullit Kur heshim një gur në një pellg, gurgullima përhapet mbi sipërfaqen e ujit. Tingulli është i njëjti me valëzimin e pellgut. Edhe ajri në pellg lëviz gjithashtu. Ne dëgjojmë më mirë tingujt që janë afër nesh, se ata që janë larg nesh. Kështu, tingujt mund të na lajmërojnë për rreziqet një makinë që afrohet afër nesh, dëgjohet gjithmonë e më mirë. 11. Si lëvizin gjërat? Çdo ditë ju lëvizni gjëra. Çdo ditë ju shihni objekte që lëvizin. Jeta jonë është e mbushur me objekte në lëvizje. Ne shpesh përdorim shtyrjen dhe tërheqjen për të lëvizur gjërat. Lëvizja Çdo gjë që të lëvizë ka nevojë për një shtyrje ose tërheqje. Kur ju hidhni topin, ju e keni shtyrë topin larg jush. Kur ju merrni një libër, ju e tërhiqni atë drejt vetes. Ju shtyni pedalet e biçikletës në mënyrë që të lëvizin rrotat. Tërheqja dhe shtytja bëjnë që diçka të fillojë të lëvizë, të ngadalësohet, të ndalojë ose të ndërrojë drejtim. 12. Shtyrjet, tërheqjet të mëdha dhe të vogla Objekteve të vogla i duhet vetëm një shtyrje ose terheqje që të fillojnë të lëvizin. Objekteve të mëdha dhe të rënda i duhet një shtyrje ose tërheqje shumë e madhe per të filluar që të lëvizin.sa më shumë të shtyni ose të tërhiqni një objekt, aq më shpejt do të lëvizë ai. Ndalimi i lëvizjeve Diçka është duke lëvizur, do të vazhdojë të lëvizë derisa një shtyrje ose tërheqje ta ndalojë atë. Gjërat e rënda janë të vështira për tu ndalur. Është më e vështirë të ndalosh diçka që lëviz shpejt se sa një gjë që lëviz ngadalë. Kur makina përplaset me një pemë ajo do të ndryshojë formë. Makina shtyn pemën dhe pema shtyn makinën. Pema është më e fortë se makina kështu që makina do të dëmtohet më shumë se pema. 13. Pjesët e bimëve Bimët janë qënie të gjalla. Ka mijëra lloje të ndryshme bimësh në botë. Pem e vadhës në foto është një bimë e madhe. Zhabina në fotografi është një bimë e vogël. Rrënjët Rrënjët e mbajnë bimën në tokë. Rrënjët e mëdha kanë rrënjë më të vogla poshtë tyre, të cilat marrin ujin nga dheu. Të gjitha bimët kanë nevojë për ujë që të rriten. Kërcelli dhe gjethet Kërcelli i një bime rritet nga rrënjët. Ai e çon ujin në gjethe dhe i drejton gjethet drejt dritës së diellit. Kërcelli i një peme është quajtur trung. Gjethet rriten nga kërcelli i bimës. Ato janë pothuajse gjithmonë jeshile. Gjethet marrin dritën e dillellit dhe ajrin. Të gjitha bimët kanë nevojë për dritën e diellit dhe ajër që të rriten. Sythet dhe lulet Sythet dhe lulet rriten gjithashtu nga kërcelli i bimës ose nga degëzat e njoma të bimës. Disa sythe kthehen në gjethe, të tjerat kthehen në lule. Lulet prodhojnë frutin e bimës dhe farat. Nga farat rriten bimët e reja. 14. Ne i hamë bimët Perimet që ne hamë janë pjesë të bimëve. Arrat dhe frutat ne i sigurojmë nga bimët. Perimet Disa perime ne i gjejmë të gatshme dhe disa të tjera i gatuajmë. Ndonjëherë ne i hamë rrënjët e një bime. Karrotat dhe rrepat janë rrënjë. Ndonjëherë ne hamë kërcellin e bimëve. Selinoja dhe shpargulli (asparagua) janë kërcell të një bime. Kur ne hamë spinaq, sallatë, majdanoz etj, ne jemi dukë ngrënë gjethet e një bime. Farat dhe filizat Arrat, bizelet dhe bathët janë fara të bimëve. Kur ne hamë mustardë dhe bathë, ne jemi duke ngrënë fara të cilat sapo kanë filluar të rriten. Frutat Fruti është pjesa e një bime e cila ka fara brenda. Disa nga gjërat që ne i quajmë perime, në të vërtetë janë fruta. Ka fara brenda domates, bamjeve dhe në të vërtetë ato janë fruta. Specat në të vërtetë janë fruta, jo perime. 15. Rritja e bimëve Prodhimi i farave. Kur një bimë plaket, ajo vdes. Bimë të reja duhet të rriten, ose përndryshe nuk do të mbesin më bimë. 1. kur një lule vdes, petalet i bien. 2. farat formohen brenda lules 3. lulet prodhojnë farat. Bimët e reja rriten nga farat 4. farat rriten në bimë të vogla që quhen filiza 5. Filizat rriten në bimë të reja. Shpërndarja e farave Bimët i shpërndajnë farat në mënyra të ndryshme. Disa përhapen nga era. Disa ngjiten tek kafshët. Farat rriten në bimë të reja kur ato bien në tokë. Rritja e bimëve Shiu ujit farat e mbjella në toka, kurse në mot të thatë ne i ujisim ato. Farat e thithin ujin. Dielli ngroh dheun dhe farat fillojnë të rriten në bimë të reja. Më pas bimët e reja prodhojnë lulet. Farat e reja formohen në secilën lule. 16. Ushqimi dhe pijet Trupi ynë ka nevojë për ushqim që të funksionojë plotësisht. Ushqimi na jep energji, na ndihmon të rritemi dhe të jemi të shëndetshëm. Uji Trupi ynë ka nevojë edhe për ujë gjithashtu. Askush nuk mund të jetojë më shumë se disa ditë pa ujë. Uji përbën një pjesë të madhe të trupit tonë. Ai e mban trupin tonë të freskët kur bën nxehtë. Shumica e ushqimeve përbëhen nga ujë. Shumica e pijeve të tjera kanë ujë. Gjenden disa ushqime dhe pije. Nga vinë ushqimet tona Disa ushqime vinë nga kafshët. Mishi, qumështi, djathi, vezët dhe peshku vinë nga kafshët. Disa nga ushqimet tona vinë nga bimët. Bananet, domatet, qepët dhe bizelet janë disa ushqime që vinë nga bimët. 17. Ushtrimet dhe rritja Ne duhet të kujdesemi për trupin tonë tonë.duhet të hamë ushqime për të na dhënë energji, për të na ndihmuar që të rritemi dhe të shërohemi më shpejt kur ne sëmuremi. Ushtrimet Trupi ynë ka nevojë për ushtrimet çdo ditë. Ushtrimet e rregullta na mbajnë në formë dhe na ndihmojnë që trupi ynë të funksionojë plotësisht. Trupi ka nevojë për pushim dhe për një gjumë të mirë gjatë natës, që të rikuperohet nga aktivetet që ka kryer gjatë ditës. Kemi nevojë për ushqim që të rritemi dhe të jemi të shëndetshëm. Kemi nevojë për ushtrime, pushim dhe ajër të pastër që të jemi të 61
KLASA 1 - CERTIFIKATA E ARRITJEVE NË SHKENCË - MATERIALI PËR T U STUDIUAR shëndetshëm. Ilaçet Kur ne sëmuremi, doktori na jep ilaçe. Ilaçet janë kimikate dhe na ndihmojnë që të shërohemi. Bëhemi më të mëdhenj Sa më shumë kalojnë vitet, aq më të rritur bëhemi. Ne gjithashtu mësojmë gjithnjë e më shumë. Ne nuk zgjatemi më pasi kemi mbushur 18 vjeç, por gjatë gjithë jetës ne mësojmë më shumë gjëra për veten tonë dhe botën që na rrethon. Shënim Asnjëherë mos prekni ose gëlltisni ilaçe të cilat nuk jua ka dhënë një doktor, infermiere ose një i rritur që kujdeset për ju. Ilaçet mund t ju sëmurin juve, nëse ju i merrni ato pa qënë nevoja. 18. Materialet natyrore Materialet natyrore e kanë prejardhjen nga kafshët, nga bimët ose nga nëntoka. Disa nga materialet që ne përdorim, janë materialet natyrore që ne ne kemi përpunuar. Plastika, qelqi dhe çeliku janë matriale të përpunuara. Kauçuku dhe pambuku Kauçuku përdoret për të bërë gomat, rripat elastikë, çizmet e shiut dhe dorezat kundër ujit. Kauçuku është prodhuar nga një lëng i bardhë që del nga druri i kauçukut. Pambuku përdoret për të bërë rrobat. Ai del nga bima e pambukut. Leshi dhe lëkura Leshi hiqet nga lëkura e kafshëve. Përdoret për të bërë rrobat, tapete dhe batanije. Lëkura vjen nga lëkura e kafshëve të ngordhura. Përdoret për të bërë këpucë, rripa, çanta dhe xhupa. Pjesa më e madhe e leshit vjen nga lëkura e deleve, por një pjesë tjetër sigurohet nga dhitë dhe lamat. Argjila Argjila nxirret nga toka. Mund të bëhet në forma të ndryshme. Kur piqet bëhet shumë e fortë. Argjila përdoret për të bërë tulla, pllaka, filxhanë, pjata dhe vazo. Argjila merr formë shumë shpejt, por kur ngrohet bëhet shumë e fortë. 19. Ngrohja e materialeve Një nga mënyrat për ta ndryshuar një material është ta ngrohësh atë. Shkrirja Nxehtësia e diellit mund të ngrohë gjalpin dhe çokallatën dhe i bën ato të shkrijnë. Ato bëhen të butë dhe të rrëshqitshëm. Në këtë çast ne themi që ata janë bërë të lëngshëm. Gjalpi dhe çokollata bëhen përsëri të ngurtë kur ne i ftohim. Kur ato janë të fortë ne themi që janë të ngurtë. Në një ditë të nxehtë, nxehtësia e diellit mund të shkrijë edhe ziftin në rrugë. Zifti bëhet i butë. Gjatë natës kur zifti ftohet, ai bëhet përsëri i fortë. Nëse ju ngrohni kubat e akullit ata shkrijnë dhe kthehen në ujë. Uji është i lëngshëm. Nëse ju e ngrohni ujin ai kthehet në avull, në gaz. Kur avulli ftohet ai kthehet në ujë. Nëse e ftohni ujin ai do të kthehet në akull. Ndryshimi i materialeve përgjithmonë Ngohtësia i ndryshon disa gjëra përgjithmonë. Kur ju zieni një vezë, ajo nuk mund të kthehet më si më parë, pra të jetë e pazier. 20. Pse na duhet elektriciteti? Ne e përdorim elektricitetin në shumë mënyra. E përdorim për të ndriçuar shtëpitë. Shumë njerëz gatuajnë me elektricitet. Disa të tjerë e përdorin për të ngrohur shtëpinë. Gjithashtu e përdorim elektricitetin për t i mbajtur gjërat të ftohta dhe të freskëta. Ne e përdorim elektricitetin çdo ditë. Sill disa shembuj. Elektriciteti në shtëpitë tona Elektriciteti përdoret për të ngrohur ujin dhe na ndihmon ta mbajmë shtëpinë pastër. Ne e përdorim elektricitetin për të larë, tharë dhe hekurosur rrobat, dhe për të tharë flokët tanë. Me elektricitet punojnë zilet e dyerve, telefonat, sistemet e alarmit nëpër shtëpi, radiot, televizorët dhe kompjuterat. Elektriciteti jashtë shtëpive tona Jashtë shtëpive tona, shumë drita dhe tabela punojnë me elektricitet. Elektriciteti vë në lëvizje shumë trena dhe disa makina, furgona dhe autobusa. 21. Nga na vjen elektriciteti Ne nuk mund ta shohim elektricitetin, por mund të shohim se çfarë bën ai. Ne gjithashtu shohim se ku prodhohet ai Pjesa më e madhe e elektricitetit prodhohet në ndërtesa të mëdha të quajtura termocentrale. 62 Termocentralet Brenda një termocentrali ndodhen makineri të mëdhaja të quajtura gjeneratorë që prodhojnë elektricitetin. Elektriciteti shpërndahet nga termocentralet me anë të telave të trashë të cilët mbahen nëpër shtylla. Më pas me anë të telave më të hollë vjen në shtëpitë dhe shkollat tona. Kjo quhet rrymë kryesore. Bateritë Orat, disa lodra dhe makineritë e vogla kanë nevojë për një sasi të vogël elektriciteti. Ky elektricitet vjen nga bateritë. Brenda një baterie ka elemente kimike të cilat prodhojnë elektricitetin. Kur keto elemente kimike harxhohen, bateria nuk prodhon më elektricitet. Bateritë janë të formave dhe përmasave të ndryshme. 22. Rreth e qark Ju nuk duhet të prekni çelësat ose prizat. Por është e sigurt të prekni bateritë e vogla, për të parë se si elektriciteti ndez një llambë. Qarku elektrik Për të ndezur një elektrik dore na duhen tela që bashkohen me baterinë dhe një llambë. Elektriciteti mund të rrjedhë nga bateria në llambë dhe llamba do të ndizet. Më pas elektriciteti kthehet përsëri mbrapsh në bateri. Ky rreth është quajtur qark elektrik. Çdo gjë që vihet në punë me elektricitet, ka një qark elektrik. Çelësat Elektriciteti nuk mund të rrjedhë, nëse ka një ndërprerje në qark. Një çelës është si një derë. Ai ndalon ose lejon elektricitetin të rrjedhë në qark. 23. Të mësojmë më shumë për shtytjet dhe tërheqjet Shtytjet dhe tërheqjet i bëjnë gjërat që të lëvizin, të ndërrojnë drejtim ose të ndryshojnë formë. Shkencëtarët i quajnë shtytjet dhe tërheqjetforca. Forcat në dyshe Forcat zakonisht veprojnë së bashku në drejtime të kundërta. Nëse një forcë është më e madhe se një forcë tjetër, atëherë diçka do të lëvizë. Nëse ju shtyni një mur kur keni veshur patina, ju do të largoheni nga muri. Muri ju shtyn juve më fort, se ç e shtyni ju atë. Nëse forcat balancojnë (janë të barabarta) njëra-tjetrën, atëherë objekti nuk lëviz. Nëse dy skuadra po tërheqin njësoj një litar, atëherë asnjë nga dy anët (dy skuadrat) nuk do të lëvizë nga vendi. Ndryshimi i drejtimit dhe i formës Shtytjet dhe tërheqjet mund të ndryshojnë drejtimin e lëvizjes së një objekti. Ato gjithashtu mund të ndryshojnë edhe formën e tij. Kur ju fryni një tullumbace ju po shtyni ajër brenda saj. Tullumbacja ndryshon formën dhe bëhet më e madhe. Ju mund të ndryshoni edhe formën e argjilës duke e shtypur, ose tërhequr atë. 24. Më shpejtë, më ngadalë Sa më shumë të shtyjmë diçka, aq më shpejt do të lëvizë ai. Sa më shumë të tërheqim diçka, aq më shpejt do të lëvizë ai. Çfarë do të ndodhë sikur dy njerëz të tërheqin litarin e një slite? Slita do të lëvizë më shpejt, apo më ngadalë. Ngadalësimi Një forcë mund të ngadalësojë shpejtësinë e një objekti në lëvizje. Edhe mund ta ndalojë atë. Sa më shpejt që vajza do të ndalojë së tërhequri ose së shtyri slitën, aq më shpejt do të ndalojë slita. Ky tren në foto mund të eci shumë shpejt. Ai ka dy motorrë. Motorri që është vendosur në pjesën e përparme të trenit e tërheq trenin, dhe motorri që është vendosur në fund të trenit, e shtyn atë. Nëse treni do të punonte me një motorr, do të ecte më shpejt apo më ngadalë? Çfarë do të ndodhte sikur forcat të vepronin në drejtime të kundërta? Ky tren po ecën me 300 kilometra në orë. 25. Bimët dhe kafshët rreth nesh Bimët dhe kafshët jetojnë pothuajse në çdo pjesë të Tokës në tokë dhe në oqean. Ka kafshë që jetojnë në male të larta dhe në shkretëtira të thata dhe të nxehta. Ka gjithashtu kafshë të tjera që e kalojnë pothuajse të gjithë jetën e tyre në ajër. Vendbanimet Vendi ku një bimë ose një kafshë jeton është quajtur vendbanimi i tij. Ju mund të gjeni vendbanime kudo në një moçal, në bar, në mur, në trungjet e pemëve, në të çarat e betonit. Disa kafshë jetojnë poshte gurëve ose trungjeve. Këto janë vende të mira për tu fshehur. Shumë kafshë të tjera jetojnë në grumbujt e gjetheve të vdekura ose shkurreve. Krimbi i tokës jeton në tokë dhe ushqehet me gjethet e kalbura.
KLASA 1 - CERTIFIKATA E ARRITJEVE NË SHKENCË - MATERIALI PËR T U STUDIUAR 26. Kafshët e fshatit dhe të qytetit Shumë kafshë jetojnë në fshat dhe në qytet. Kafshët që jetojnë në fshat e gjejnë vetë ushqimin e tyre, ndërsa kafshët e qytetit ushqehen me mbeturinat e ushqimeve të njerëzve. Ka dhelpra që shumicën e ushqimit e sigurojnë nga mbeturinat e ushqimeve të njerëzve Përdorimi i ndërtesave dhe pemëve Pëllumbat, harabelat dhe gargulli jetojnë në ndërtesat e qyteteve. Babili e ndërton çerdhen e tij poshtë çative të shtëpive. Disa njerëz vendosin kuti të veçanta për zogjtë, që ata të ndërtojnë foletë e tyre. Disa zogj ushqehen me mbeturinat e ushqimeve të njerëzve. Disa kafshë të tjera si ketri ngjyrë gri dhe disa zogj jetojnë në qytet, në pemët e qytetit. Fluturat Ne fluturat mund t i shohim edhe në qytet. Fluturat e rritura ushqehen me nektarin e luleve, që ndodhen në parqet dhe kopshet e qyteteve. Si mund të keni sa më shumë flutura në kopshtin tuaj? 27. Pemët Disa pemë, siç është dushku, jeton për qindra vjet. Brenda dhe jështë tyre jetojnë shumë gjallesa. Kjo pemë siguron strehim dhe ushqim edhe për disa kafshë. Një pemë e madhe dushku është shtëpia e shumë zogjve, ketrave dhe insekteve Mbillni edhe ju pemën tuaj Në vjeshtë, kërkoni për fara të pemëve, të cilat sapo kanë filluar të rriten. Mbillini ato në një enë me dhe ose me pleh. Mbajeni dheun të lagësht. Pas disa javësh secila farë do të lëshojë një filiz. Shumë shpejt edhe gjethet do të rriten. Në pranverë, mbillni pemën tuaj të vogël në një vend ku ajo mund të behët e madhe. BANKA E PYETJEVE - SHKENCA 1 1. Shqisat ju ndihmojnë që të mos dëmtoheni, ose aksidentoheni. Cila nga shqisat do t ju ndihmonte në këto raste rreziku: zjarr, qelq i thyer, grenxë, një kamion në rrugë? 2. Vizatoni diçka që mund ta shihni, nuhasni, shijoni, ndjeni, dëgjoni. 3. Bëni një listë të aromave që pëlqeni dhe nuk i pëlqeni. 4. Pse kafshët që gjuajnë (grabitqare) duhet të kenë shijim dhe nuhatje të mirë? Pse duhet që edhe kafshët që bien pre e kafshëve të tjera duhet të kenë shikim të mprehtë dhe nuhatje të hollë? 5. Shumë kafshë i kanë sytë në anë të kokës së tyre. Bëj një provë, pa lëvizur kokën, deri ku prapa arrin të shohësh. Krahasohu me një shok. 6. Vizato një pikturë me shumë ngjyra. Pastaj vizato të njëjtën skenë ashtu si mund ta shohë një lepur (mendohet që lepujt shohin të bardhën, të zezën dhe grinë). 7. Dallo gjallesat nga jo gjallesat në këtë listë: ora, libri, lapsi, filxhani, pema, djali, macja, karrigia, guri, krimbi, makina, bima e mbjellë në vazo. 8. Shiko rreth e qark mjedisit të shtëpisë sa gjallesa dhe jo gjallesa mund të dallosh. Bëj një listë të tyre. 9. Mendoje veten si shkencëtar që ke zbuluar një gjallesë të re. Vizatoje. Nga do ta kuptosh se ke të bësh me një bimë apo kafshë? 10. Nga cili material përbëhet: dritarja, këmisha, goma e biçikletës, lapsi, kanoçja e pijes, vizorja? 11. Cilat janë të buta dhe cilat të forta nga këto sende: tulla, arushi lodër, jastëku, pupla, peshqiri, lapsi, tigani, sfungjeri, guri i zallit të lumit, çekiçi, pambuku? 12. Vështro rreth e rrotull në klasë. Cilat sende përbëhen nga druri? Cilat nga plastika? Vizato një objekt prej druri dhe një objekt prej plastike. Pse mendon se ato përbëhen pikërisht nga ai material? 13. Bëj një listë objektesh që kanë doreza druri. Pse përdoret druri për dorezat? Cilat materiale të tjera mund të përdoren për dorezat? 14. Pse objektet prej druri në shtëpi janë shpesh të lyera. Vetëm që të duken bukur apo mund të ketë edhe arsye të tjera? 15. Shiko veten në pasqyrë dhe pikturo syrin. Pastaj emërto pjesët e ndryshme të tij. Klasifikimi i kafshëve dhe bimëve Ka më shumë se një milion kafshë të ndryshme në botë. Ato janë në lëvizje për të siguruar ujin he ushqimin. Disa kafshë përdorin këmbët për të lëvizur, disa përdorin krahët dhe disa të tjera notojnë përmes ujit. Disa kafshë ushqehen me bimë. Të tjerat vrasin dhe ushqehen me kafshë më të vogla. Disa kafshë ushqehen edhe me bimë edhe me kafshë. Bimët janë kudo Ka rreth 400000 lloje të ndryshme bimësh në botë. Shumë bimë kanë lule. Shumë bimë rriten nga farat që formohen në lule. Myshqet dhe fieret janë bimë, por ato nuk kanë lule dhe fara. Ato prodhojnë disa pjesë të vogla që quhen spore. Myshqet dhe likenet e reja çelin nga këto spore. Bimët e prodhojnë vetë ushqimin. Të gjitha kafshët ushqehen me bimë, ose ato hanë kafshët që edhe këto ushqehen me bimë. Pa bimët nuk do të kishte kafshë, gjithashtu nuk do të kishte njerëz në botë. Ne jemi të gjithë të ndryshëm Njerëzit janë të ndryshëm nga kafshët. Ne mund të skruajmë, të lexojmë, të flasim dhe të shpikim gjëra të reja. Kafshët e tjera nuk mund t i bëjnë dot këto. Ne jemi të ndryshëm Ne gjithashtu jemi të ndryshëm nga njëritjetri. Ne kemi fytyra të ndryshme. Edhe flokët, sytë dhe ngjyrën e lëkurës e kemi të ndryshme. Ne pëlqejmë gjëra të ndryshme. Vetëm nëse keni një binjak identik, ju mund të jeni i njëjtë me dikë. Askush nuk flet si ti ose mendon si ti. Edhe ëndrrat e tua janë të ndryshme nga të tjerët. Nuk asnjë tjetër si ti në botë. 16. Çfarë ndryshimi mund të dalloni tek një sy i hapur në dritë dhe tek i njëjti sy në errësirë? 17. Disa njerëz nuk shohin. Si mendoni se ndihet njeriu që nuk sheh? A mund të bënit ju të njëjtat gjëra që i bëni edhe tani? 18. Bëj një pikturë të dhomës tënde ditën. Tani vizato të njëjtin mjedis natën, me dritë të dobët. Trego ndryshimet. 19. Mendo një listë gjërash që sjellin dritë dhe rendit cila prej tyre sjell më shumë dritë. 20. Bëj një list llambash që mbeten të ndezura gjithë natën. Përse përdoren ato? 21. Cilët nga këto sende prodhojnë tinguj të lartë dhe cilët të ulët: motorri, ora, gjethja, pupla, daullja, flutura, zilja, trapani i rrugës. 22. Tingujt që nxjerrin njerëzit me gojën e tyre: të folurit, të klithurit, të fishkëlluarit, të bërtiturit, të thërriturit, të përshpëriturit. A mund t i vendosësh ata sipas radhës së forcës që kanë? 23. Bëj një listë tingujsh të kafshëve. Dallo më të lartët dhe më të ultit ndër ta. Vizato kafshët dhe shkruaj tingullin që nxjerrin pranë (lopa pëllet). 24. Mbyll sytë dhe dëgjo fërshëllimën e një shoku tënd që lëviz nëpër dhomë. A mund ta gjesh vendndodhjen e tij vetëm përmes dëgjimit? Tani provo ti të fishkëllesh për shokun që ka mbyllur sytë. Kush ishte më mirë në gjetjen e vendndodhjes? 25. Vendos pëllëmbët e tua pranë veshëve si kupa të vogla. A mund të dëgjosh më mirë kështu tingujt e ulët? 26. Mat sa larg mund ta dëgjosh rënien e një shkopi të vogël. A mund të dëgjojë më mirë apo më dobët shoku juaj? 27. Vizato një fëmijë që po shtyn dhe një tjetër që tërheq. 28. Bëj një listë për sendet që kanë nevojë për shtytje ose për tërheqje që të nisin të punojnë. 29. Mendo rreth këtyre pyetjeve: Nëse e shtyjmë një objekt a do të lëvizë ai gjithmonë? Po nëse e tërheqim? A e shtyni apo e tërhiqni derën? A shtyni apo tërhiqni kur vishni këpucët? 30. Bëj një listë të makinave që shtyjnë, tërheqin, ose që edhe shtyjnë edhe tërheqin. 31. Vizato një bimë dhe emërto pjesët e saj: rrënja, gjethja, dega, lulja, sythi, petali. 32. Shkruaj emrat e bimëve që gjenden rreth shtëpisë, apo shkollës. 63
KLASA 1 - CERTIFIKATA E ARRITJEVE NË SHKENCË - MATERIALI PËR T U STUDIUAR 33. Një bimë mbillet në një vazo me dhe, vendoset në një vend të ngrohtë dhe me diell dhe ujitet çdo ditë. Një tjetër bimë vendoset po ashtu një vazo me të njëjtin dhe, në mjedis të ngrohtë dhe me diell, por nuk ujitet. Cila bimë mendoni se do të rritet më mirë? Pse? 34. Frut apo zarzavate? Karrota, portokallja, dardha, patatja, spinaqi, bizelet, molla, qepa, domatja, mango, patëllxhan, bamja. 35. Cilat fara hamë? Shkruaj emrat. Bëj një vizatim për secilën. 36. Cilat ushqime që gatuajmë përdorin farat? 37. Bëj një listë bimësh që prodhojnë frutat dhe farat e tyre në vjeshtë. 38. Pse një shumica e farave mbillen në pranverë dhe verë? Pse farat nuk rriten në pakot e mbyllura në të cilat ato ruhen? 39. Çfarë ushqimesh hëngre dje? Vizato tre pjata dhe etiketoi Mëngjesi, Dreka dhe Darka. Vizato brenda tyre çfarë ke ngrënë në secili vakt. 40. Cilat ushqime të pëlqejnë dhe cilat jo? Pse? 41. Mblidh foto nga revistat ose nga interneti për ushqime që hyjnë në grupin e Mishit, Zarzavateve, Frutave dhe Drithërave. Ndaji të gjitha ushqimet në grupin Ushqime të pagatuara, të papregatitura (pra, në gjendjen e tyre natyrore) dhe Ushqime të gatuara. 42. Si kujdeseni për shëndetin? Sa orë fle natën? Çfarë ha ose pi gjatë ditës? Çfarë ushtrimesh fizike bën? Si e mban pastërtinë? Kur keni nevojë për përkujdesje të tjera për shëndetin? 43. Gjej një foto tënden kur ke qenë fëmijë i vogël. Përshkruaj ndryshimet që ke pësuar. Vizato një fëmijë në moshat 2 vjeç, 10 vjeç, 60 vjeç. 44. Fëmijët shkojnë në shtrat para të rriturve. Pse ndodh kjo? A keni nevojë ju për më shumë apo për më pak gjumë se një i rritur? Cilat gjëra ju bëjnë të ndiheni të lodhur? 45. Cila nga veshjet tuaja është prej materiali që vjen nga kafshët? Nga bimët? Cila nga veshjet është prej materiali të prodhuar në fabrikë (e fabrikuar)? 46. Shiko materialet që janë përdorur në shkollë. Cilat nga materialet janë ashtu si janë në natyrë dhe cilat janë të prodhuara në fabrika? 47. Gjej se ku prodhohen tullat? Nga se bëhen ato? Si prodhohen? Provo të bësh vetë tulla të vogla. 48. Nëse ushqimet që zakonisht i lëmë në frigorifer, i lëmë jashtë në diell për një kohë të gjatë çfarë do të ndodhte me to? P.sh. me bukën, djathin, gjalpin, biskotat, kekun, tortën, peshkun. 49. Cilat nga këto materiale do të ndryshonte përgjithmonë nëse e nxehnim: uji, plastelina, akullorja, qiriri, brumi i bukës, zifti, letra, çokollata, druri? 50. Vini re kubat e akullit. Si duken, shijojnë dhe si ndihen? Në cilin vend të klasës ata do të shkrinin më shpejt? 51. Elektriciteti na jep dritë, nxehtësi, lëvizje dhe tingull. Të gjitha objektet që vijojnë përdorin elektricitetin. Trego çfarë na jep secili (D-dritë, N-nxehtësi, L-lëvizje apo T-tingull): ambazhuri, tharësja e flokëve, makina larëse, ngrohësja, televizori, trapani, radio, kompjuteri, çajniku. 52. Bëj një plan të klasës dhe trego në plan ku përdoret elektriciteti. 53. Bëj një listë të të gjitha mënyrave që e përdor elektricitetin një supermarket ose një dyqan i madh. 54. Gjej se ku ndodhet stacioni elektrik që prodhon energjinë elektrike që vjen në shtëpinë apo shkollën tuaj. 55. Nga vjen energjia elektrike për objektet që vijojnë nga bateria apo nga sistemi qëndror i transmetimit të energjisë? (kompjuter, tharësja e flokëve, tosti, feneri i dorës, makina llogaritëse, ora, makina larëse, frigoriferi, telefoni celular) 56. Vizato dhe shkruaj emrin poshtë tyre për këto objekte elektriciteti: llambë, spinë, fener, portollambë, çelës, tel përcjellës, prizë. 57. Vizato një fener dore. A janë të gjithë fenerët e dorës njëlloj. Gjej nga cilat pjesë përbëhet feneri. 64 58. A janë të vërteta apo të gabuara pohimet: Elektriciteti që vjen nga sistemi qëndror është i rrezikshëm. Bateritë e vogla janë të sigurta për t u prekur. Elektriciteti prodhohet prej shkëmbinjve. Elektriciteti mund të na japë dritë dhe ngrohtësi. Elektriciteti nuk mund të lëvizë apo të rrjedhë. Elektriciteti rrjedh vetëm nëse qarku nuk ka hapësira (pra, është i mbyllur). 59. Ndaj lodrat e tua dhe të një shoku në lodra që shtyhen dhe në lodra që tërhiqen. Në sa mënyra të tjera mund ta grupohen këto lodra. 60. Si mund të ndryshosh formën e këtyre objekteve: me shtytje, tërheqje, apo me të dyja bashkë? (kanoçe pijeje, plastelinë, pipëzë për pijet, tullumbace, top llastiku, furçë dhëmbësh, kapse letrash, vizore). 61. Çfarë i shtyn ose i tërheq këto objekte: motoskafin, makinën, helikopterin, biçikletën, aeroplanin? 62. Përfytyroni sikur keni një top të madh. Sa mënyra do të kishte për ta bërë të lëvizte më ngadalë ose më shpejt? 63. Si do të vepronit për t ia ndryshuar drejtimin? 64. Bëj një koleksion lodrash me rrota. Cila prej tyre do të shkonte më larg nëse i jepnit një të shtyrë? Provoni ta shihni nëse ju kishit të drejtë? A është prova juaj e ndershme? (pra a u bë në të njëjtat kushte?) 65. Nëse një kafshë jeton në tokë, shkruaj T, nëse jeton në ujë, shkruaj U, nëse fluturon në ajër shkruaj A. (peshku i kuq, qeni, gushëkuqi, shtatëpikaloshja, oktapodi, luani, fulterëza, kali, peshkaqeni, flutura, elefanti, bleta). 66. Kombino çdo kafshë me habitatin e vet. Kafsha: peshk, krimbtoke, brumbull, delfin. Habitati: gjethe të njoma, det, lumë, dhe. 67. Listo bimët që gjeni përreth shkollës: a) që jetojnë në gurë, tulla, çimento b) në dhe. Ku jetojnë shumica e bimëve? Vizato bimët që ju gjeni. 68. Vizato dhe emërto emrat e shpendëve të ndryshëm që shikon për një javë rreth shkollës. Bëj të njëjtën gjë në një periudhë tjetër të vitit. A janë të njëjta listat? 69. Bëj një listë të të gjitha kafshëve që jetojnë brenda shtëpisë tënde. Vizatoji ato. 70. Bisedo me një shokë rreth këtyre fjalive. Do të kishte më pak zogj, nëse a) njerëzit marrin vezët ose trembin që rrinë në foletë e tyre; b) fermerët presin pemët buzë kufijve të tokave të tyre; c) rrugët bëhen më të ngarkuara me makina dhe kamionë; d) fermerët spërkatin të mbjellat me kimikate që vrasin insektet dhe barërat e këqia. 71. Cilat fjali janë të vërteta dhe cilat të gabuara? (a. Një pemë është një bimë shumë e madhe. b. Pemët nuk kanë rrënjë. c. Shumica e bimëve kanë lule. d. Shumica e bimëve kanë gjethe. e.ne e marrim drurin nga pemët. f.pemët jetojnë një ose dy vjet.) 72. Sa këmbë kanë këto kafshë: merimanga, djali, miza, bretkosa, peshku, zogu, kali, elefanti, shumëkëmbëshi)? 73. Në sa mënyra mund t i ndani këto bimë në bashkësi? (margarita, zhabina, bari, myshku, fieri, alga e detit, lisi) 74. Shkruaj dhjetë gjëra që mund t i bëjë njeriu, por jo kafshët. 75. Vizato rrobat që ke veshur kur ishe bebe. Vizato rrobat që vesh tani. Në çfarë ndryshojnë ato? 76. Fillo një libër me titull Gjithçka rreth meje. Shkruaj emrin tënd mbi të. Shkruaj sa vjeç je. Vizato fytyrën dhe ngjyrose. Vizato se si dukesh kur ju jeni të lumtur, të trishtuar, të mërzitur, të befasuar. Çfarë tjetër mund të vendosësh në librin tënd? 77. Për sa gjëra ju shkon mendja se jeni të ndryshëm nga shoku apo shoqja juaj? Bëj një tabelë ku tregohen këto ndryshime.