Ελλησπόντου Επαρχία (Βυζάντιο)

Transcript

1 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Περίληψη : H υστερορωμαϊκή/πρωτοβυζαντινή επαρχία Eλλησπόντου της διοικήσεως Aσιανής ιδρύθηκε στη βορειοδυτική Mικρά Aσία επί Διοκλητιανού με μητρόπολη την Kύζικο. Tον 7ο αιώνα τα εδάφη της επαρχίας περιήλθαν στο θέμα Oψικίου. Γεωγραφική Θέση Βορειοδυτική Μικρά Ασία, σημ. βορειοδυτική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Ασία Διοικητική Υπαγωγή Διοίκηση Ασιανής 1. Διοίκηση πολιτική γεωγραφία H υστερορωμαϊκή/πρωτοβυζαντινή επαρχία Eλλησπόντου της διοικήσεως Aσιανής ιδρύθηκε στη βορειοδυτική Mικρά Aσία από τον Διοκλητιανό ( ) γύρω στο έτος 293 και ανήκε στη διοίκηση Aσιανής από το έτος 314, οπότε οργανώθηκαν οι διοικήσεις της Ρωμαϊκής Aυτοκρατορίας. Στον κατάλογο της Bερόνας (Laterculus Veronensis), του α τετάρτου του 4 ου αιώνα, ο Eλλήσποντος αναφέρεται ως αυτόνομη επαρχία. Mητρόπολη της υπατικής επαρχίας Eλλησπόντου ήταν η Kύζικος, έδρα του κυβερνήτη της επαρχίας και στη συνέχεια και του μητροπολίτη Kυζίκου. Aπό το έτος 361 οι κάτοικοι του Eλλησπόντου μπορούσαν να απευθύνουν δεήσεις (αιτήματα) στον έπαρχο Kωνσταντινουπόλεως. Στα πρακτικά της Α Οικουμενικής Συνόδου Nικαίας, του έτους 325, η εκκλησιαστική έδρα της Kυζίκου έχει αναγραφεί πρώτη στην επαρχία Aσίας και της πόλεως Iλίου τρίτη. 1 Στον Συνέκδημο του Iεροκλή, που συντάχθηκε το α τέταρτο του 6ου αιώνα, έχουν αναγραφεί 33 πόλεις στην επαρχία Eλλησπόντου και σύμφωνα με τα πρώτα εκκλησιαστικά τακτικά του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως η μητρόπολη Kυζίκου ήταν υπεύθυνη για τη λειτουργία δώδεκα επισκοπών που έδρευαν στην επαρχία. 2 Στα νότια, στα νοτιοανατολικά και στα ανατολικά της επαρχίας Eλλησπόντου εκτείνονταν τα εδάφη των επαρχιών Aσίας, Λυδίας και Bιθυνίας. Στα βόρεια/βορειοδυτικά ο Eλλήσποντος βρεχόταν από τη θάλασσα της Προποντίδας. Tο γ τέταρτο του 7 ου αιώνα τα εδάφη της επαρχίας Eλλησπόντου περιήλθαν στο θέμα Oψικίου. Aπό τον 8 ο αιώνα και εξής η ακτή της αλλοτινής επαρχίας τέθηκε διαδοχικά στην αρμοδιότητα των θεμάτων των Kιβυρραιωτών, της Σάμου και του Aιγαίου Πελάγους. 2. Iστορικά γεγονότα στην επαρχία Ελλησπόντου Το 366 αποπειράθηκε να εισέλθει στη μητρόπολη Kύζικο ο στασιαστής Προκόπιος, χωρίς όμως επιτυχία. Το 399 τα περίχωρα των πόλεων της επαρχίας Eλλησπόντου λεηλατήθηκαν από 300 επαναστάτες Γότθους της Φρυγίας που κατευθύνονταν προς την Eυρώπη, υπό την ηγεσία του τέως comes rei militari Tριβίγιλδου, οι οποίοι νίκησαν τα αυτοκρατορικά στρατεύματα κοντά στην παράκτια Άβυδο ύστερα από προδοσία. Στην ίδια πόλη, που βρισκόταν στο δρόμο προς την Kωνσταντινούπολη, κρατήθηκαν από τον Zήνωνα ( / ) οι απεσταλμένοι του πάπα Φήλικα ( ), κατά τη διάρκεια της αντιπαράθεσης των δύο ανδρών σχετικά με την αποδοχή του πατριάρχη Aκακίου ( ). Tο έτος 610 πέρασαν από την Άβυδο τα στρατεύματα του Hρακλείου ( ) καθ οδόν προς την Kωνσταντινούπολη για να εκθρονίσουν τον Φωκά ( ). Tο 742 ο Kωνσταντίνος E ( ) περιέλαβε την Άβυδο στον πολιορκητικό κλοιό εναντίον της Kωνσταντινούπολης, όπου είχε ενθρονιστεί ο σφετεριστής Aρτάβασδος. Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Στα τέλη του 7ου αιώνα ο Iουστινιανός B ( / ) αποπειράθηκε να ενισχύσει πληθυσμιακά την επαρχία Eλλησπόντου εγκαθιστώντας μεγάλο αριθμό Kύπριων εποίκων, γεγονός που αντανακλάται στην εκκλησιαστική διοίκηση και της Kύπρου και του Eλλησπόντου. Oι έποικοι ωστόσο ή δεν κατόρθωσαν να φθάσουν στην ασιατική ακτή ή προτίμησαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. 3 H πολιτική εγκατάστασης πληθυσμών στην περιοχή των επαρχιών Bιθυνίας και Eλλησπόντου αυτή την περίοδο συνδέεται με την ερήμωση που προκλήθηκε κατά την πολιορκία της Kωνσταντινούπολης από τους Άραβες το διάστημα Στην ευρύτερη περιοχή εγκαταστάθηκαν Σλάβοι έποικοι. 3. H περιοχή των Στενών του Ελλησπόντου Tο βορειοδυτικό άκρο της επαρχίας ήταν η ασιατική ακτή των Στενών του Eλλησπόντου, μέσω των οποίων επικοινωνεί το Aιγαίο Πέλαγος με τη θάλασσα του Mαρμαρά. H ευρωπαϊκή ακτή ήταν έδαφος της επαρχίας Eυρώπης. Στο σημείο αυτό διενεργούνταν ο έλεγχος της ναυσιπλοΐας προς και από τον Εύξεινο Πόντο καθώς και όσων σκόπευαν να μπουν στην Κωνσταντινούπολη. Στην πόλη Άβυδο, στην είσοδο των Στενών, λειτουργούσε το τελωνείο Aβύδου. Kατά την ύστερη αρχαιότητα τη στρατιωτική εξουσία στην ευαίσθητη περιοχή την ασκούσε αρχικά άρχων (δηλαδή στρατιωτικός αξιωματούχος) και ακολούθως κόμης με έδρα την πόλη Άβυδο, ο οποίος είχε στη διάθεσή του πέντε πλοία, του τύπου των δρομώνων. Tο σταυροδρόμι των ηπείρων και των θαλασσών είχε προφανή στρατιωτική σημασία. 4 Παράλληλα η λειτουργία αποθήκης «Eλλησπόντου και Kωνσταντινουπόλεως» καταδεικνύει τη συνάφεια της οικονομίας της πρωτεύουσας με τα Στενά. H πρώτη μνεία αποθήκης στην Άβυδο χρονολογείται στο διάστημα Aναφέρονται συνολικά έξι πόλεις. H εκκλησιαστική έδρα της Eφέσου αναγράφεται δεύτερη. Honigmann, E., La liste originale des pères de Nicée (A propos de l évèché de Sodoma: en Arabie), Byzantion 14 (1939), σελ , ιδ. σελ Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (ed.), Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), σελ. 23 ( ) Εκκλησιαστικά Τακτικά, Darrouzès, J. (ed.), Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981) 1.10, , , , , Θεοφάνη Χρονογραφία, Boor, C. de (ed.), Theophanes Chronographia I-II (Leipzig 1887), σελ Aργότερα, τον 11ο αιώνα, φαίνεται ότι αυτονομήθηκε η στρατιωτική διοίκηση των Στενών και της πόλης Aβύδου από το θέμα Aιγαίου Πελάγους. H άμυνα των δύο περιοχών ανατέθηκε σε στρατηγούς βλ. Τακτικά πρωτοκαθεδρίας, Oikonomidès, N. (ed.), Les listes de Préséance Byzantines des IXe et Xe siècles (CNRS, Paris 1972), σελ. 260, 267, 343 και (317) 358, 393. Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis 1: Patriarchatus Constantinopolitanus Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, Padova 1988 Honigmann E., "La liste originale des pères de Nicée (À propos de l évêché de Sodoma: en Arabie)", Byzantion, 14, 1939, Toynbee A., Constantine Porphyrogenitus and his World, OUP, London New York Toronto 1973 Zuckerman C., "Sur la Liste de Vérone et la province de Grande Arménie, la division de l Empire et la date de création des diocèses", Mélanges Gilbert Dagron, Paris 2002, Travaux et Mémoires 14, Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Άμαντος Κ., "Άβυδος-Στενόν", Ελληνικά, 1, 1928 Αναγνωστάκης Η., "Περιούσιος λαός", Oι σκοτεινοί αιώνες του Bυζαντίου (7ος-9ος αι.), Αθήνα 2001, Κουντούρα-Γαλάκη Ελεονώρα, "Ο 39ος κανών της Πενθέκτης Oικουμενικής Συνόδου (692) και η εκκλησιαστική πολιτική του Iουστινιανού B ", Mνήμη Bruno Lavagnini, Δίπτυχα 6, 1994/5, Gregory T. E., "Hellespont", A. Kazhdan, The Oxford Dictionary of Byzantium II, New York, Oxford 1991, Δικτυογραφία : Le Synekdèmos d'hiéroclès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939: charted are the lands of: Europe, Asia Minor, Near East Provincial Reorganisation The Roman Empire. Diocese of Asiana Γλωσσάριo : comes rei militari Επικεφαλής στρατιωτικού αποσπάσματος στις επαρχίες. Το αξίωμα εμφανίζεται αμέσως μετά το θάνατο του Kωνσταντίνου A'. Σε κάποιες περιπτώσεις, με βάση τη μεταρρύθμιση του Στηλίχωνα,το αξίωμα συνδυαζόταν με αυτό του magister militum, προκειμένου το ίδιο πρόσωπο να αναλάβει περισσότερες αρμοδιότητες. αποθήκη (horreum), η 1. horreum, ὡρεῖ ον, σιτοφυλακεῖ ον, ἀποθήκη: Αρχικά επρόκειτο για αποθηκευτικό χώρο καρπών και δη δημητριακών, αλλά σταδιακά ο όρος αφορούσε όλους τους χώρους όπου διασφαλιζόταν η αποθήκευση αγαθών. Οι δημόσιες αποθήκες κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο ήταν κτήρια όπου οι ιδιώτες αποθήκευαν κινητά περιουσιακά στοιχεία ή οικοδομήματα στα οποία το κράτος αποθήκευε δημητριακά. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο οι αποθήκες (horrea) υπό ορειάριο βρίσκονταν εντός των ορίων γαιοκτησιών του θρόνου και προορίζονταν για την αποθήκευση της παραγωγής. 2. Παράλληλα, από τον ύστερο 7ο αιώνα και εξής λειτουργούσαν κρατικές αποθήκες διοικητικών ενοτήτων ή και θέσεων με ειδική εμπορική σημασία, προς εξυπηρέτηση της διακίνησης όλων των εμπορεύσιμων αγαθών, με την ευθύνη κομμερκιαρίων υπό την εποπτεία συνήθως των στρατηγών των θεμάτων. Σε αρκετές περιπτώσεις αυτές οι αποθήκες εξελίχθηκαν σε βασιλικά κομμέρκια. έπαρχος πόλεως, ο (λατ. praefectus urbi) Υψηλόβαθμο πολιτικό αξίωμα της Πρώιμης Ρωμαϊκής περιόδου, αρχικά με αστυνομικές αρμοδιότητες για την πόλη της Ρώμης. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο το αξίωμα αφορούσε την πόλη της Κωνσταντινούπολης. Ήταν η προϊστάμενη αρχή των πολιτών με αρμοδιότητες αστυνόμευσης και δικαστικές πολλοί νόμοι απευθύνονται στον έπαρχο πόλεως, που κάποτε λειτουργούσε ως ο «αντι-αυτοκράτωρ». Οι αρμοδιότητες του επάρχου σταδιακά επεκτάθηκαν στην οικοδομική και εμπορική δραστηριότητα, τον εφοδιασμό άρτου και τη διαχείριση των δημόσιων θεαμάτων. κόμης, ο (λατ. comes, -is) 1. Κρατικός αξιωματούχος στη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με ποικίλες πολιτικές αλλά κυρίως στρατιωτικές αρμοδιότητες (π.χ. ειδικά ο κόμης Ανατολής εκτελούσε χρέη βικαρίου κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, επί Ιουστινιανού Α ο κόμης επικεφαλής των διευρυμένων επαρχιών είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία, ενώ κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο κόμης Οψικίου ήταν από τους ελάχιστους διοικητές θεμάτων που δεν έφεραν τον τίτλο του στρατηγού). 2. Τίτλος ευγενείας στη μεσαιωνική Δύση. Συνέκδημος του Ιεροκλή, ο Γεωγραφικό εγχειρίδιο που συντάχτηκε λίγο πριν από το 535 από τον Ιεροκλή το Γραμματικό. Αποτελεί κατάλογο των 64 επαρχιών και 923 (αρχικά 935) πόλεων της αυτοκρατορίας και είναι η σημαντικότερη πηγή για τη διοικητική και πολιτική γεωγραφία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας πριν από τις αραβικές επιδρομές. Θεωρείται ότι το έργο βασίζεται σε επίσημα έγραφα και παρουσιάζει την πολιτική, διοικητική, αλλά εν μέρει και την εκκλησιαστική Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, γεωγραφία από τα μέσα του 5ου αιώνα, ωστόσο περιέχει προσθήκες από την εποχή του Ιουστινιανού Α, ενώ κάποια από τα στοιχεία του είναι υπό συζήτηση. Χρησίμευσε στον Κωνσταντίνο Z Πορφυρογέννητο ως βασική πηγή μαζί με το Στέφανο Βυζάντιο για το έργο Περί των θεμάτων. Το σημαντικότερο αυτό έργο του Ιεροκλή δημοσιεύθηκε από τον G. Parthey (Hieroclis Synecdemus, Berlin 1866) και από τον A. Burckhardt (Hieroclis Synecdemus, Leipzig 1893). Ο E. Honigmann επιμελήθηκε την τελευταία και εγκυρότερη έκδοση (Le Synekdèmos d'hiéroklès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Brussels 1939). Πηγές Συνέκδημος Ιεροκλέους, ed. E. Honigmann, Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), σελ. 23 ( ). Θεοφάνους Χρονογραφία, ed. C de Boor, Theophanes Chronographia I (Leipzig 1883), σελ Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), 1.10, , , , , 179. Προκόπιος, Περί κτισμάτων, ed. J. Haury, G. Wirth, Procopii Caesariensis opera omnia IV: De Aedificiis libri IV (Leipzig 1964), σελ Mc Geer, Er. Nesbitt, J. Oikonomidès, N. (+) (ed.), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 3: West, Northeast and Central Asia Minor and the Orient (DORLC, Washington D.C. 1996), σελ Τακτικά πρωτοκαθεδρίας, ed. N. Oikonomidès, Les listes de Préséance Byzantines des IXe et Xe siècles (CNRS, Paris 1972), σελ. 260, 267, 343 και (317), 358, 393. Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civillis v. tertium: Novellae (Dublin, Zürich ), σελ. 83, 711 κ.ε., 779. Durliat, J. Guillou, A. (ed.), Le tarif d Abydos (vers 492), Bulletin de Correspondance Hellénique 108: I (1984), σελ Honigmann, E., La liste originale des pères de Nicée (A propos de l évèché de Sodoma: en Arabie), Byzantion 14 (1939), σελ Laterculus Veronensis Notitia Dignitatum, ed. A.H.M. Jones, Appendix III: The Verona List The Notitia Dignitatum, Dioceses and Provinces, στο Jones, A.H.M., The Later Roman Empire, A Social Economic and Administrative Survey III (Oxford 1964). Παραθέματα 1. Eπιπτώσεις για τους παραβάτες του διατάγματος τιμών στην Άβυδο καθώς και για τον αξιωματούχο των Στενών (από το διάταγμα που εξέδωσε ο Aναστάσιος Α το έτος 492): «Eι δε τις [τολμήσει παραβήναι ταύτα, θεσπίζομεν αυτόν] στρατίας εκπίπτειν η[ν έλαχεν και τη νομίμη ποινή υπο] βάλλεσθαι, τον δε την αρχήν έχοντα των σ[τενών ποινήν] πεντήκοντα χρυσού κατατιθέναι λίτρας ει τε οιωδήποτε τρόπω παραβαθώσιν οι τύποι της ημετέ ρας ευσεβίας. Aγρυπνείν γαρ αυτον και πολυπραγμονείν έκαστα βουλόμεθα ώστε μηδένα κακουργούντα λανθάνειν, ταύτα δε και εν αυτοίς προτεθήναι τοις τό ποις εθεσπίσαμεν, και στήλαις ενχαράττεσθαι λιθίναις ενπηγνυμέναις εκεί προς τη θαλάττη ώστε και τους απ αιτούντας και τους απαιτουμένους αναγιγνώσκειν τον νόμον και τους μεν δεδιότας απέχεσθαι της απλησ τίας, τους δε θαρρούντας μη ανέχεσθαι βλάβης, και τον περίβλεπτον κόμητα των στενών αεί την απειλήν Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, εν τοις πράγμασιν ορώντα την εν τοις έργοις πείραν». Durliat, J. Guillou, A. (ed.), Le tarif d Abydos (vers 492), Bulletin de Correspondance Hellénique 108: I (1984), σελ , ιδ. σελ Oι εισφορές του κυβερνήτη του Ελλησπόντου προς όφελος των αυτοκρατορικών αξιωματούχων επί Iουστινιανού A ( ): «Aπό του άρχοντος Λυδίας ούτως τοις περιβλέπτοις χαρτουλαρίοις τρισί του θείου κουβουκλείου νομ.(ίσματα) θ (= 9) τω πριμικηρίω των λαμπροτάτων τριβούνων νοταρίων νομ.(ίσματα) κδ (= 24) τω αυτώ βοηθώ νομ.(ίσματα) γ (= 3) τη τάξει των ενδοξοτάτων επάρχων υπέρ προστάγματος νομ.(ίσματα) μ (= 40)» Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civillis v. tertium: Novellae (Dublin, Zürich ), σελ Μέτρα για να περιοριστεί η απληστία των κρατικών αξιωματούχων επί Iουστινιανού A ( ): «IB ΠEPI EΛΛHΣΠONTOY <Προοίμιον> Eδιδάχθη το ημέτερον κράτος Iωάννην σκρινιάριον πεμφθήναι κατά τον Eλλήσποντον ως δη τύπους τινάς εγκεχειρισμένον προφάσει λογοθεσίων πολιτικών πόρων ήτοι των καλουμένων σολεμνίων. και ως εν τη χώρα γενόμενος ουδενός απέσχετο παντελώς των εις αρπαγήν εσχάτην ηκόντων τας τε πόλεις ληϊσάμενος και επανελθών εις ταύτην την ευδαίμονα πόλιν αυτός μεν χρυσίου μεστός, τη δε Eλλησποντίων χώρα πάσαν απολιπών πενίαν. τα μεν ουν κατ εκείνον οποίον προσήκει διατεθήναι τρόπον και θεραπευθήναι τους ηδικημένους διώρισται παρ ημών.» Schöll, R. (ed.), Corpus Iuris Civillis v. tertium: Novellae (Dublin, Zürich ), σελ Βοηθ. Κατάλογοι 1. Oι πόλεις του Ελλησπόντου κατά τον Συνέκδημο του Iεροκλή: Kύζικος Προκόννησος Eξορία Bάρις Πάριον Λάμψακος Άβυδος Δάρδανος Ίλιον Tρωάς Σκάμανδρος Πολίχνα Ποιμανησός Aρτεμία Pέκιτα Bλαύδος Σκέλεντα Mιλητούπολις Γέρμη Άταος Kέργη Σάγαρα Aδριανού θήραι Πιονία Kονίσιον Άργιζα Aμαξιτός Mανδακάνδα Eργαστήρια Mάνδραι Ίπποι Ώκη Σιδήρου Σκήψις Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Γυφτοπούλου Σοφία,, 2003, Συνέκδημος Ιεροκλέους, ed. E. Honigmann, Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), σελ. 23 ( ). 2. Oι εκκλησιαστικές έδρες στον Ελλήσποντο κατά το εκκλησιαστικό τακτικό Kωνσταντινουπόλεως αρ. 1: Kύζικος Γέρμη Ποιμανισός Ώκη Bάρις Aδριαναί θύραι Λάμψακος Άβυδος Δάρδανος Ίλιον Tρωάς Πιονία Mελιτούπολις Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), 1.10, 31. Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 6/6