Σοφιστές και σοφιστική κίνηση

Transcript

1 Μιχαήλ Άγγελος, Η δελφική Σίβυλλα. Απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού, κατ άλλους, της µάντισσας Σίβυλλας ή της Κασσάνδρας (λεπτοµέρεια από νωπογραφία Θόλου, Καπέλλα Σιξτίνα, Βατικανό, 6ος αιώνας). ΚΕΦAΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ Σοφιστές και σοφιστική κίνηση Στο κεφάλαιο αυτό: Θα γνωρίσουµε τoυς Σοφιστές και τη σοφιστική κίνηση και θα την εντάξουµε στο πλαίσιο της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Θα µελετήσουµε τη χρήση των όρων σοφιστής και σοφιστική τέχνη, όπως τους χρησιµοποιεί ο σοφιστής Πρωταγόρας, υποστηρίζοντας το επάγγελµα που ασκούσε, δηλαδή τη σοφιστική τέχνη, που ήταν άσκηση στη ρητορική και στην πολιτική. Θα εκτιµήσουµε την επικοινωνιακή αξία του λόγου, προφορικού και γραπτού, και τη σηµασία του φιλοσοφικού επιχειρήµατος, όπως αναδεικνύεται από τον ρητορικό λόγο του σοφιστή Γοργία, ο οποίος δίδασκε τη ρητορική τέχνη και την ανέδειξε σε τέχνη της πειθούς και του επιχειρήµατος. Θα εξετάσουµε το πρόβληµα της σχετικότητας της γνώσης και των αξιών µέσα από τα λόγια του Πρωταγόρα. Θα δούµε, επίσης, τις απόψεις των σοφιστών Πρωταγόρα, Πρόδικου και Kριτία για τους θεούς και την παραδοσιακή θεολογία και θα διαπιστώσουµε την αξία των κριτηρίων για τον περιορισµό του υποκειµενικού στοιχείου σε θέµατα της γνώσης και της ηθικής. Θα γνωρίσουµε την αντίθεση νόµου και φύσης, του συµβατικού ή κατά συνθήκη και του φυσικού ή πραγµατικού µέσα από το κείµενο του σοφιστή Aντιφώντα και θα την συνδέσουµε µε ανάλογες αντιλήψεις νεότερων και σύγχρονων φιλοσόφων για την πολιτική οργάνωση.

2 π ø ÔÊÈÛÙ Î È ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË Στην Aθήνα του 5ου αι. π.x. µετά τους Mηδικούς πολέµους, ανθίζουν τα γράµµατα και οι τέχνες, ιδιαίτερα η αρχιτεκτονική, και εδραιώνεται η δηµοκρατία. Απεικόνιση της Ακρόπολης και της Πνύκας που ήταν ο τόπος συγκέντρωσης της αθηναϊκής Εκκλησίας του ήµου. Στο διαµορφωµένο στον βράχο βήµα αγόρευαν οι ρήτορες, ενώ στην ηµικυκλική κατηφορική πλατεία στεκόταν το πλήθος (Philipp von Foltz, O Περικλής αγορεύει από την Πνύκα, 85). Ο Περικλής εκφώνησε στον Kεραµεικό, κατά την αρχή του Πελοποννησιακού πολέµου, τον γνωστό σε όλους επιτάφιο λόγο του προς τους Αθηναίους (Θουκυδίδης, Iστορία, B βιβλίο, κεφ ). O Περικλής, όπως και ο ιστορικός Θουκυδίδης, είχαν επηρεαστεί από τους Σοφιστές και τη ρητορική τέχνη. ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË H ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù Ó ÌÈ appleóâ Ì ÙÈÎ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎ Î ÓËÛË appleô ÂÎ ËÏÒıËΠÛÙ Ì Û ÙÔ 5Ô È. apple.ã. ÛÙËÓ Ú ÏÏ Î È È È ÙÂÚ ÛÙËÓ ı Ó ÙÔ ÂÚÈÎÏ. Ù Ó appleôù ÏÂÛÌ ÙË ÔÈÎÔÓÔÌÈÎ, appleôïèùèî Î È appleóâ Ì ÙÈÎ ÓıÈÛË ÙË applefiïë ÙË Aı Ó Î È ÙË Ó ÂÈÍ ÙË Û ΠÓÙÚÔ ÙË ÂÏÏËÓÈÎ apple È Â. Ó ÂÈ ÙË ÊÈÏÔÛÔÊ ÙˆÓ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÒÓ Î È ÙÂÚÌ Ù ÂÙ È Ì ÙË È ÛÎ Ï ÙÔ ˆÎÚ ÙË Î È ÙÔ Ï ÙˆÓ ÔÈ ÔappleÔ ÔÈ ÙÔ ÛÎËÛ Ó ÎÚÈÙÈÎ. O Ï ÙˆÓ, Ì ÏÈÛÙ, ıâˆúô Û fiùè ÔÈ ÛÔÊÈÛÙ Î È ÔÈ Ú ÙÔÚ ÂÓ Î ÓÔ Ó Ù appleôùâ ÏÏÔ applefi ÙÔ Ó apple Ú appleï ÓÔ Ó Î È Ó ÎÔÏ ÎÂ Ô Ó ÙÔ appleï ıô. ÛÔÊÈÛÙÈÎ, ˆ Ì ıô Ô È ÛÎ Ï, ÓÙÈÌÂÙÒappleÈÛ ٠appleúô Ï Ì Ù appleô Ó - Ê ÚÔÓÙ È ÛÙË ÁÓÒÛË, ÙËÓ ËıÈÎ Î È ÙËÓ appleôïèùèî Ì ÌÈ Ù ÎÙÈÎ ÌÊÈÛ ÙËÛË ÙˆÓ Î ıèâúˆì ÓˆÓ È ÂÒÓ Î È ÍÈÒÓ. ÙËÚÈ fiù Ó ÛÙËÓ ÂÍ ÛÎËÛË ÙˆÓ Ì ıëùòó ÛÙË ÚËÙÔÚÈÎ Î È ÛÙË È ÏÂÎÙÈÎ, ËÏ ÛÙËÓ Ù ÓÈÎ ÙË ÚËÙÔÚÈÎ ÓÙÈapple Ú ıâûë ÂappleÈ ÂÈÚËÌ ÙˆÓ ÁÈ Î ıâ ı Ì. OÈ ÔÊÈÛÙ ÎappleÚfiÛˆappleÔÈ ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË ÙÔ 5Ô È. apple.ã. Ù Ó ÔÈ ÔÊÈÛÙ, ÂÌappleÓ - ÛÌ ÓÔÈ ÛÙÔ ÛÙ Ì ÌÂÁ ÏË ÂÁÎ ÎÏÔapple È ÈÎ ÌfiÚʈÛË, Ì ÔÍ Î È Ó Û Ô appleóâ - Ì. ÛÎ Ó ÎÔÛÌÔÏÔÁ, Ì ıëì ÙÈÎ, ÁÚ ÌÌ ÙÈÎ, ÂÚÌËÓ appleôèëùòó, Ì ıôïôá, ÊÈÏÔÛÔÊ ÙË ıúëûîâ Î È ÈÛÙÔÚ ÙÔ appleôïèùèûìô. ÓÒÚÈ Ó ÙËÓ È ÙÚÈÎ Î È ÙË Ì ÓÙÈÎ Ù ÓË. Ù Ó appleï Ófi ÈÔÈ ÛÎ ÏÔÈ ÙË ÓÙ ÓË Ú ÛË ÙÔ ÏfiÁÔ, ËÏ ÙË ÚËÙÔÚÈÎ, appleô ÙËÓ Ó ÂÈÍ Ó Û ٠ÓË ÙË appleâèıô Î È ÙÔ ÂappleÈ ÂÈÚ Ì ÙÔ. Ó ÂÛ Ó ÙË ÚËÙÔÚÈÎ Ì ÙËÓ appleôïèùèî Ú ÛË Î È ÛÎ Ó Ì ÌÔÈ fiûô Ó Ô ÂappleÈı ÌÔ Û Ó Ó Ì ıô Ó appleò Ó ÛÎ ÊÙÔÓÙ È Î È Ó ÁÔÚÂ Ô Ó Î Ï, ÒÛÙÂ Ó Î ÙÔÚıÒÛÔ Ó Ó Î ÚÈ Ú Ô Ó ÛÙËÓ appleôïèùèî ˆ. Ù Ó ÛÎ ÏÔÈ, ÏÔÈapplefiÓ, Î ıâ Â Ô ÁÓÒÛË Î È ÂÈ ÈÎfiÙÂÚ ÙË ÁÓÒÛË ÙˆÓ appleôïèùèîòó appleú ÁÌ ÙˆÓ. ÙËÁÔÚ ıëî Ó, ÁÈ Ù appleïëúòóôóù Ó ÁÈ ÙË È ÛÎ Ï ÙÔ ÏÏ Î È ÂappleÂÈ ÂÈÛËÁÔ ÓÙ Ó Ó Â È Â. OÈ ÔÊÈÛÙ Î Ù ÁÔÓÙ Ó applefi È ÊÔÚ Î ÓÙÚ ÙÔ ÂÏÏËÓÈÛÌÔ. Ù Ó Û Á ÚÔ- ÓÔÈ ÙÔ ˆÎÚ ÙË ÏÏ Î È ÙˆÓ ÓÂfiÙÂÚˆÓ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÒÓ (AÓ Í ÁfiÚ, ËÌfiÎÚÈ- ÙÔ, AÚ Ï Ô Î..). OÈ ÛËÌ ÓÙÈÎfiÙÂÚÔÈ Ù Ó: Ô ÚˆÙ ÁfiÚ applefi Ù Õ ËÚ (appleâú. 490/80-40/ apple.ã.), Ô Úfi ÈÎÔ applefi ÙËÓ ( apple.x.), Ô πappleapple applefi ÙËÓ ÏÈ (  ÙÂÚÔ ÌÈÛfi ÙÔ 5Ô È. apple.ã.), Ô ÓÙÈÊÒÓ applefi ÙËÓ ı Ó (480-4 apple.ã.), Ô Ú Û Ì Ô applefi ÙË Ã ÏÎË fió ÙË ÚÔappleÔÓÙ (  ÙÂÚÔ ÌÈÛfi ÙÔ 5Ô È. apple.x.), Ô ÚÈÙ applefi ÙËÓ ı Ó ( ÎÌ : ÙÂÏÂ Ù Ô Ù Ù ÚÙÔ 5Ô È. ı Ó ÙÔ : 403 apple.x.), Ô ÔÚÁ applefi ÙÔ ÂÔÓÙ ÓÔ ÙË ÈÎÂÏ (appleâú. 483/80-376/5 apple.x.), Ô ÏÎÈ Ì applefi ÙËÓ EÏ ÙË M. AÛ (appleúòùô ÌÈÛfi ÙÔ 4Ô È. apple.x.). 3 ÔÈ appleúô Ï Ì Ù ÙÔ apple Û fiïëû Ó; OÈ ÔÊÈÛÙ apple ÛÙÂ Ó È È ÙÂÚ ÛÙËÓ Í ÙË apple È Â Î È ÙË ÁˆÁ. ŒÛÙÚÂ- Ó ÙÔ ÂÓ È Ê ÚÔÓ ÙÔ appleúô ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ, ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ Î È ÙÔÓ appleôïèùèûìfi, ÁÈ Ùfi ıâˆúô ÓÙ È ˆ ÔÈ appleúòùôè ÓıÚˆappleÔÏfiÁÔÈ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÔÏfiÁÔÈ. AÛ ÔÏ ıëî Ó È È ÙÂÚ Ì ËıÈÎ, appleôïèùèî Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎ appleúô Ï Ì Ù. T Î ÚÈfiÙÂÚ ı Ì Ù appleô

3 π ø 37 Σοφιστές και σοφιστική κίνηση ÙÔ apple Û fiïëû Ó Ù Ó: () appleôï appleïâ ÚË ÌfiÚʈÛË ÙˆÓ Ó ˆÓ Î È Ë ËıÈÎ Û ÌappleÂ- ÚÈÊÔÚ ÙÔ. () H È ÛÎ Ï ÙË ÚÂÙ, ËıÈÎ Î È appleôïèùèî. (3) H ÓÙ ıâûë «Ê ÛË» Î È «ÓfiÌÔ», Ê ÛÈÎ appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎÒÓ Û Ì ÛˆÓ, ÛÙÈ appleôïèùèî ÔÚÁ ÓˆÌ Ó appleôïèùâ Â, Î È Ë ÓÓÔÈ ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË. (4) H Û ÂÙÈÎfiÙËÙ ÙË ÁÓÒÛË Î È ÙË Ï ıâè (Û ÂÙÈÎÈÛÌfi ), appleô ÔÊ ÏÂÙ È ÛÙÈ appleï ÓÂ ÙˆÓ ÈÛı ÛÂˆÓ Î È ÙËÓ appleôîâèìâóèîfiùëù ÙˆÓ ÈÛıËÌ ÙˆÓ. (5) appleúô Ï ÛË ÙË ıúëûîâ Î È Ë ÎÔÈ- ÓˆÓÈÔÏÔÁÈÎ ÂÚÌËÓÂ ÙˆÓ ıúëûîâ ÙÈÎÒÓ ÔÍ ÛÈÒÓ. 4 Ò ÁÓˆÚ Ô Ì ÙÔ ÚÁÔ ÙÔ ; Ô Û ÁÁÚ ÊÈÎfi ÚÁÔ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ ÙÔ ÁÓˆÚ Ô Ì applefi Ù Ï Á Ûˆ fiìâó appleôûapple - ÛÌ Ù ÙˆÓ ÚÁˆÓ ÙÔ. apple ÛË ÙÔ ÁÓˆÚ Ô Ì applefi ÙÔ ÔÌÒÓ ÌÔ È ÏfiÁÔ ÙÔ Ï ÙˆÓ (Ï.. ÚˆÙ ÁfiÚ, ÔÚÁ, πappleapple ªÂ ˆÓ), Î ıò Î È applefi ÏÏ ÚÁ ÙÔ ( ÔÏÈÙÂ,  ÙËÙÔ, ÔÊÈÛÙ ), ÏÏ Î È applefi ÚÁ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË (PËÙÔÚÈÎ Î È ÔÊÈ- ÛÙÈÎÔ ŒÏÂÁ ÔÈ) applefi Ó ÊÔÚ Û ÙÔ Î È ÙÔ ÚÁÔ ÙÔ applefi Û Á ÚÔÓÔ ÙÔ Î È ÓÂfiÙÂÚÔ ÛÙÔ ÛÙ ÙË Ú ÈfiÙËÙ, fiappleˆ Ô πûôîú ÙË, Ô ÂÓÔÊÒÓ Î.. ÔÏÏ ÓÙÈÏ ÂÈ ÙÔ Ú ÛÎÔÓÙ È Û ÚËÙÔÚÈΠΠÌÂÓ ÙˆÓ ÙÙÈÎÒÓ ÚËÙfiÚˆÓ, Û ÙÚ Áˆ  ÙÔ ÔÊÔÎÏ Î È ÙÔ ÚÈapple Ë Î È Û Έ̈  ÙÔ ÚÈÛÙÔÊ ÓË, Ô ÔappleÔ Ô Â Â ÎÚÈÙÈÎ ÛÙ ÛË apple Ó ÓÙ ÙÔ. ËÌ ÓÙÈÎ appleëá ÁÈ ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË Â Ó È Ô ºÈÏfiÛÙÚ ÙÔ (Ô -3Ô È. Ì.Ã.) appleô ÁÚ Â ÙÔ ÚÁÔ µ ÔÈ ÔÊÈÛÙáÓ. 5 ÍÈÔÏfiÁËÛË ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ OÈ ÔÊÈÛÙ ıâˆúô ÓÙ È ÔÈ appleèô ÚËÍÈÎ Ï ıôè Î È Î ÈÓÔÙfiÌÔÈ ÛÙÔ ÛÙ ÙË Ú ÏÏ. ËÌÈÔ ÚÁËÛ Ó Î ÓËÛË È ÂÒÓ Î È Ó appleù Í Ó Ó Ó ÁfiÓÈÌÔ È ÏÔÁÔ ÌÂÙ Í ÙˆÓ ÊÈÏÔÛfiÊˆÓ Î È ÙˆÓ È ÓÔÔ Ì ÓˆÓ ÙË ÂappleÔ. ÙËÚ ÙËÎ Ó ÛÙËÓ ÂÌappleÂÈÚ Î È ÛÙÔÓ ÏfiÁÔ, ÛÎËÛ Ó ÎÚÈÙÈÎ ÛÙÔÓ Ì ıèîfi Î È ıúëûîâ ÙÈÎfi ÙÚfiappleÔ ÛÎ Ë Î È appleôûù ÚÈÍ Ó ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ ÈÛfiÙËÙ. È ÙÔÓ ÏfiÁÔ ÙfiÓ, ÙÔÓ 9Ô ÈÒÓ ÙÔ Ú ÎÙ ÚÈÛ Ó ˆ «È - ʈÙÈÛÙ» Î È ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË ˆ ÙÔÓ «Ú Ô ÏÏËÓÈÎfi È ÊˆÙÈÛÌfi». K Ù ÙÔ appleúfiù appleô ÙˆÓ È ÊˆÙÈÛÙÒÓ ÙÔ 8Ô ÈÒÓ, ÔÈ ÔÊÈÛÙ È ÎÚ ÓÔÓÙ È applefi ÔÚıÔÏÔÁÈ- ÛÌfi, ÎÚÈÙÈÎfi appleóâ Ì Î È applefi ÂÓ È Ê ÚÔÓ ÁÈ Ù appleúô Ï Ì Ù ÙË ÓıÚÒappleÈÓË ˆ Î È ÙË ÎÔÈÓˆÓ. EÁÎ ÈÓ Û Ó ÙË Û ÙËÛË Î ÚÈˆÓ ÊÈÏÔÛÔÊÈÎÒÓ appleúô ÏËÌ ÙˆÓ appleô Û Â- Ù ÔÓÙ Ó Ì ÙË ÁÓÒÛË Î È ÙËÓ Ï ıâè, ÙËÓ ÚÂÙ, ÙÔ appleôïèùèîfi Û ÛÙËÌ ÙË ÂappleÔ, ÙÔ ıâûìô, ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ Î È ÙË ıúëûîâ. OÈ ÔÊÈÛÙ, Ó Î È Â Ó ÌÂÁ ÏË Âapple Ú ÛË ÛÙËÓ ÂappleÔ ÙÔ, ÙËÎ Ó ÚÓËÙÈ- Î ÎÚÈÙÈÎ, Î Ú ˆ applefi ÙÔÓ ˆÎÚ ÙË Î È ÙÔÓ Ï ÙˆÓ. K ÙËÁÔÚ ıëî Ó ÁÈ ıúë- ÛΠÙÈÎfi ÁÓˆÛÙÈÎÈÛÌfi, ÁÈ ÌÊÈÛ ÙËÛË ÙˆÓ apple Ú ÔÛÈ ÎÒÓ ÍÈÒÓ Î È ÁÈ Âapple Á- ÁÂÏÌ ÙÈÛÌfi, ÂappleÂÈ appleïëúòóôóù Ó ÁÈ ÙË È ÛÎ Ï ÙÔ. appleôù ÏÂÛÌ ÙË ÚÓËÙÈ- Î ÎÚÈÙÈÎ Ù Ó Ô fiúô «ÛÔÊÈÛÙ», appleô Â Ó ÎÂÚ ÛÂÈ ˆ ÂÈ ÈÎÔ Û ı Ì Ù ÛÔÊ, Ó Î Ù Ï ÍÂÈ Î È Ó apple Ú Ì ÓÂÈ ÛÙËÓ ÎÔÈÓ Ú ÛË, ˆ ÙÈ Ì Ú Ì, ˆ Û ÓÒÓ ÌÔ ÙÔ ÌÔÚ ÏÈÛÙ Î È ÙÔ «Âapple ÁÁÂÏÌ Ù ÊÈÏÔÛfiÊÔ». ÂˆÚ ıëî Ó appleˆ ÂÓ Ù Ó «ÊÈÏfiÛÔÊÔÈ» Ì ÙËÓ Î ıèâúˆì ÓË ÛËÌ Û ÙÔ fiúô, appleô ÛËÌ ÓÂÈ ÙË Û ÛÙËÌ ÙÈÎ Î È Âapple ÌÔÓË ÂappleÈ ˆÍË ÙË Ó Î Ï Ë ÙË Ï ıâè Î È ÙËÓ ÂÈÏÈÎÚÈÓ ÊÔÛ ˆÛË Û ٠Ó, fiappleˆ apple ÂÈÍÂ Ô ˆÎÚ ÙË, ÏÏ ÌÂÈ fiìâóôè ÛÎ ÏÔÈ ÙË ÛÔÊ, appleô ÂappleÈ ˆÎ Ó Ó ÌÂÙ ÒÛÔ Ó ÛÙÔ Ó Ô fi È ÙËÓ ÏËıÈÓ ÁÓÒÛË, ÏÏ ÙË Ì ıô Ô ÁÈ Ó ÂÎÊÚ Ô Ó appleâèûùèî ÙÔ Â Ô ˆ Ï ıâè. Ρέµπραντ, Oι δύο φιλόσοφοι (68). Η συζήτηση, το επιχείρηµα και η διαφωνία είναι απαραίτητα για τη φιλοσοφική συζήτηση, αφού οτιδήποτε λέγεται χρειάζεται να είναι ανοικτό στην αµφισβήτηση και στην κριτική. Εποµένως, η φιλοσοφία αποτελεί µια αναζήτηση της αλήθειας από δύο ή περισσότερους συνοµιλητές. Ο πάπυρος του Αντιφώντα. Πάµπλο Πικάσο, Dora Maar (0ός αι.) Μία από τις απεικονίσεις της γνωστής καλλιτέχνιδας, η οποία αναδεικνύει την έντονη προσωπικότητά της αλλά και την έννοια του σκεπτόµενου προσώπου γενικότερα.

4 O Ë ÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË Î È ÔÊÈÛÙ ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÁÓˆÚ ÛÔ ÌÂ ÙË ÛËÌ Û ÙˆÓ fiúˆó ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË Î È ÛÔÊÈÛÙ. Ô ÌÂ appleò ÂÓÓÔÂ ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË Î È ÙÔ ÙÈ Â Ó È Ô ÛÔÊÈÛÙ Ô ÚˆÙ ÁfiÚ, Ô È Ú Ù ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË, Ì Û applefi Ó ÓÂ ÓÈÎfi ÚÁÔ ÙÔ Ï ÙˆÓ, ÙÔÓ ÔÌÒÓ ÌÔ È ÏÔÁÔ, fiappleô Á ÓÂÙ È ÏfiÁÔ ÁÈ ÙË Ó ÙfiÙËÙ Ó È ıâ Ë ÚÂÙ. Û ËÙ ÛÔ ÌÂ ÙÔ ÏfiÁÔ ÁÈ ÙÔ ÔappleÔ Ô ÔÈ ÔÊÈÛÙ Î Ù ÎÚ ıëî Ó Âapple ÈÓ ıëî Ó ÛÙËÓ ÂappleÔ ÙÔ, ËÏ ÙÔ ÏfiÁÔ appleô appleúôî ÏÂÛ Ó ÙÔÓ apple ÈÓÔ ÙÔÓ fiáô ÁÈ ÙËÓ Âapple ÁÁÂÏÌ ÙÈÎ ÙÔ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ, appleô Ù Ó Î Ú ˆ Ë È ÛÎ Ï ÙË ÚËÙÔÚÈÎ Î È Ë ÂÍ ÛÎËÛË ÙˆÓ Ó ˆÓ ÛÙÔÓ appleôïèùèîfi ÏfiÁÔ. KEIMENO Σοφιστική τέχνη και σοφιστής κατά τον Πρωταγ ρα ƒø ƒ (490/80-40/ π.χ.) Ο σπουδαιότερος και αρχαιότερος από τους σοφιστές του 5ου αιώνα π.χ. Γεννήθηκε και έζησε στα Άβδηρα της Θράκης. Το 443 π.χ. εµφανίζεται στο προσκήνιο της κοινωνικής και πνευµατικής ζωής της Αθήνας. Στον πλατωνικό διάλογο Πρωταγόρας είναι το κύριο πρόσωπο οµάδας συνοµιλητών που συζητούν αν η αρετή, και µάλιστα η πολιτική αρετή, διδάσκεται ή όχι. Εγώ πάντως υποστηρίζω τι η σοφιστική τέχνη είναι παλιά, αλλά τι σοι την ασκο σαν τα παλιά χρ νια, επειδή φοβο νταν τον φθ νο που προκαλεί, πρ βαλλαν ως προστατευτικ κάλυµµα 3 άλλοι την ποίηση, πως ο µηρος, ο Ησίοδος, ο Σιµωνίδης, κι άλλοι τις µυστηριακές τελετές και τις προφητείες, πως οι οπαδοί του Oρφέα και του Μουσαίου άλλοι πάλι [...] ακ µη και τη γυµναστική [ ] Τη µουσική χρησιµοποίησε για προκάλυµµα και [ ] ο Αγαθοκλής, σοφιστής µεγάλος Παραδέχοµαι τι είµαι σοφιστής 4 κι τι µορφώνω ανθρώπους 5, κι έχω την εντ πωση πως µε αυτ ν τον τρ πο, δηλαδή οµολογώντας το κανείς πως είναι σοφιστής, προφυλάγεται πιο αποτελεσµατικά παρά αν το αρνείται [ ] Και το µάθηµα αυτ συνίσταται στο να µπορείς να αντιµετωπίζεις σωστά απ τη µια τις υποθέσεις του σπιτιο σου 6, δηλαδή πώς να διοικείς το σπίτι σου µε τον πιο σωστ τρ πο, κι απ την άλλη τα κοινά 7, δηλαδή πώς να γίνεις ασυναγώνιστος στο να χειρίζεσαι τις υποθέσεις της π λης. Και να µιλάς γι αυτές 8 [...] Ακριβώς αυτ, είπε, είναι το πράγµα που αναλαµβάνω να φέρω σε πέρας. (Πλάτων, Πρωταγ ρας, 36d-e, 37b Î È 38e-39a)

5 O Ë 39 Σοφιστική τέχνη και Σοφιστής ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π EÁÒ apple ÓÙˆ appleôûùëú ˆ: Ô ÚˆÙ ÁfiÚ appleôûùëú ÂÈ ÙÔ Âapple ÁÁÂÏÌ appleô ÛÎÂ, ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË, ÛÙÔ applefiûapple ÛÌ Ùfi appleô appleúô Ú ÂÙ È applefi ÙÔÓ ÔÌÒ- Ó ÌÔ È ÏÔÁÔ ÙÔ Ï ÙˆÓ. Ï ÙˆÓ Ï ÂÈ ÁÈ ÙfiÓ fiùè Ù Ó Ô appleúòùô appleô ÈÔı ÙËÛ ÙÔ fióôì ÛÔÊÈÛÙ Î È ËÙÔ Û ÌÔÈ ÁÈ ÙËÓ ÂÎapple  ÛË appleô apple Ú Â. EappleÈÛÎ ÊıËΠÙËÓ Aı Ó ÙÔ 443 apple.ã. Î È ÙfiÙÂ Ô ÂÚÈÎÏ ÙÔ Ó ıâûâ Ó ÁÚ ÂÈ ÙÔ «Û ÓÙ ÁÌ» ( ÔÏÈÙ ) ÙË ıëó Î appleôèî Ô ÚÈÔÈ ÙË K. IÙ - Ï. Ó ÂfiÙ Ó Ì appleúôûˆappleèî ÊÈÏ Ì ÙÔÓ ÂÚÈÎÏ Î È apple Ú Û ÌÂÁ ÏÔ Ì ÚÔ ÙË ˆ ÙÔ ÛÙËÓ Aı Ó Î È ÛÙÈ applefiïâè ÙË K. IÙ Ï. ÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË apple Ï È : Ô ÚˆÙ ÁfiÚ Ó ÁÓˆÚ ÂÈ ÙËÓ Ú ÈfiÙËÙ ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË appleô Ùfi ÛÎÂ. Ó ÂÈ ÙË Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÙÔ Ì ÙËÓ appleúôëáô ÌÂÓË apple Ú ÔÛË, Ì appleúôûˆappleèîfiùëùâ appleô Â Ó È ÎÚÈı ÁÈ ÙË ÛÔÊ Î È ÙË Û ÓÂÛË, fiappleˆ ÔÈ ÌÂÁ ÏÔÈ appleôèëù, ÌÔ ÛÈÎÔ Î È Ú ˆ Ô, ÔÈ Ì ÓÙÂÈ, ÔÈ ÂappleÙ ÛÔÊÔ Î È ÏÏÔÈ ÂÊÂ Ú Ù ÂappleÈÓÔËÙ appleú ÎÙÈÎÒÓ ÂÍÈÔÙ ÙˆÓ. ΓΛΩΣΣΑΡΙO IA EKTIKH (τέχνη): στη σοφιστική, µέθοδος της ρητορικής µε την οποία γίνεται αντιπαράθεση ενός ισχυρισµού ενάντια σε κάποιο άλλο. Στη φιλοσοφία του Σωκράτη και του Πλάτωνα µέθοδος εύρεσης της αλήθειας που στηρίζεται στον λόγο και τον αντίλογο. ƒπ π à : µέθοδος της ρητορικής που καλλιεργήθηκε από τους σοφιστές. Συνίσταται στη διατύπωση πειστικών, εκ πρώτης όψεως, αλλά εσφαλµένων επιχειρηµάτων ÚÔÛÙ Ù ÙÈÎfi Î Ï ÌÌ : Ô ÚˆÙ ÁfiÚ appleèûùâ ÂÈ fiùè fiûôè ÛÎÔ Û Ó apple Ï Èfi- ÙÂÚ ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË Ó ÁÎ ÔÓÙ Ó Ó ÎÚ Ô Ó ÙË Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ ÙÔ Ù, appleô Ù Ó Ë È ÛÎ Ï ÙË appleú ÎÙÈÎ Î È appleôïèùèî ÛÔÊ, applefi Êfi Ô Ì appleˆ ÂÁ ÚÔ Ó ÙÔÓ ÊıfiÓÔ Î È ÙËÓ ÎÚÈÙÈÎ. ÈÔ fiìˆ ÙÔÏÌ Ó ÙÔ ÔÌÔÏÔÁÂ. ÔÊÈÛÙ : applefi ÙÔ Ú Ì «ÛÔÊ ÔÌ È» appleô ÛËÌ ÓÂÈ ÌË Ó ÔÌ È ÙÂ Ó ÛÌ Ù, Ê ÓÙ ÔÌ È, ÂappleÈÓÔÒ. applefi Ù Ó appleúôî appleùâè Ë ÛËÌ Û «ÌappleÂÈÚÔ», «ÂappleÈ ÍÈÔ», «ıâóù» Û Πappleôè ÂÚÁ Û, ÂappleÈÛÙ ÌË ÔappleÔÈ appleôùâ Ù ÓË, Ï.. ÛÙ Ì ıë- Ì ÙÈÎ ÛÙË Ó appleëáèî. Ó ÂÙ È Ë Ï ÍË ÛÔÊÈÛÙ Ì ÙË ÛÔÊ Î È ÙÔÓ ÛÔÊfi, appleô Ù Ó Ú ÈÎ Ô ÌappleÂÈÚÔ Û ÌË ÓÈÎ Ù ÓË Û Πappleôè  ÁÂÓ Ù ÓË, ÏÏ Î È Ô Û ÓÂÙfi, Ô appleôï Ì ı, ÂΠÓÔ appleô ÂÈ ÛÊ Ï ÎÚ ÛË, appleô Â Ó È ÂappleÈ- ÓÔËÙ ÁÓˆÛÙˆÓ ÏËıÂÈÒÓ. ªÔÚÊÒÓˆ ÓıÚÒappleÔ : Ó ÊÔÚ ÛÙËÓ ÂÎapple  ÛË appleô Î Ó ÙÔÓ Ó Ô ÈÎ Ófi ÛÙÔÓ ÏfiÁÔ Î È ÛÙË Û ÙËÛË. applefi ÙÔÓ 5Ô È. apple.ã. Ë Ï ÍË ÛÔÊÈÛÙ ÚËÛÈÌÔappleÔÈ- Â Ù È ÁÈ Ó appleúôû ÈÔÚ ÛÂÈ ÙÔ ÛÎ ÏÔ ÙË Â ÁψÙÙ, ËÏ ÙÔ Î ıë- ÁËÙ ÙË ÁÚ ÌÌ ÙÈÎ, ÙË ÚËÙÔÚÈÎ Î.., appleô appleúfiûêâú Ó ÓÒÙÂÚË ÌfiÚʈ- ÛË ÛÙÔ Ó Ô. È appleôı ÛÂÈ ÙÔ ÛappleÈÙÈÔ ÛÔ : apple ÚÔ ÁÓÒÛÂˆÓ Ú ÛÈÌˆÓ ÛÙËÓ È ÈˆÙÈÎ ˆ. ÎÔÈÓ : ÁÓÒÛÂÈ Ó ÁÎ Â ÁÈ ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Î È appleôïèùèî ˆ. ÙÔ Ó ÂÈÚ ÂÛ È... ÁÈ Ù : È ÛÎ Ï Û fiûô ÂappleÈ ÈÒÎÔ Ó ÛÙ ÈÔ ÚÔÌ ÛÙËÓ appleôïèùèî Î È ÛÙË ËÌfiÛÈ ˆ. Îapple  ÛË ÛÙËÓ Ó appleù ÍË appleâèûùèîòó ÂappleÈ- ÂÈÚËÌ ÙˆÓ Ì Ûˆ ÙË ÚËÙÔÚÈÎ Ù ÓË. ºπZOMAI (ως αποθετικό): µηχανεύοµαι τεχνάσµατα ευφυή µεταχειρίζοµαι σοφιστικά επιχειρήµατα επινοώ κάτι µε πανουργία. ºπZø: κάνω κάποιον σοφόν, εκπαιδεύω, διδάσκω. ºπ ª : απατηλό επιχείρηµα. ºπ π (η): τέχνη του σοφιστή, αλλά και σοφιστικός συλλογισµός ή επιχειρηµατολογία, στρεψοδικία. ºπ Àø (ρ. αµετ.): διδάσκω όπως οι σοφιστές, ιδίως τη ρητορική. Προβάλλω σοφιστικά επιχειρήµατα. ºπ π - - : ό,τι αφορά το σόφισµα, απατηλός, ψευδής. º : αυτός που έχει σύνεση και ασφαλή κρίση, ο επινοητής άγνωστων αληθειών. ºπ ºπ : αγάπη για τη σοφία και τη γνώση.

6 40 O Ë Σοφιστική τέχνη και Σοφιστής APA H A KEIMENA ÎÚÈÙÈÎ ÙÔ Ï ÙˆÓ ÂÓ ÓÙ ÔÓ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ Κύριος σκοπός της φιλοσοφίας είναι να ανακαλύψει την αλήθεια. Η ετυ- µολογία της λέξης «αλήθεια» (από το στερητικό α και το ρ. λανθάνω) έχει συχνά συνδεθεί µε αυτό που δεν µπορεί να κρυφτεί, ή να καλυφθεί, αυτό που είναι γυµνό. Η αλήθεια, εκτός από το αντίθετο του ψεύδους, δηλώνει το αντίθετο του φαινοµένου, δηλαδή το πραγµατικό. Γι αυτό και έχει υπάρξει µια µακρόχρονη καλλιτεχνική παράδοση απεικόνισης της αλήθειας ως γυµνής, όπως στην απεικόνιση αυτή, από το έργο του Σ. Μποτιτσέλι Συκοφαντία (6ος αι., Λονδίνο, Mansell Collection). Oι σχέσεις της φιλοσοφίας µε τη σοφία και την πνευµατική καλλιέργεια είναι φανερές στο παράλληλο κείµενο (3). ιαπιστώθηκε, πρώτον, τι είναι [δηλ. ο σοφιστής] αµειβ µενος κυνηγ ς πλο σιων νέων ανθρώπων [ ] δε τερον, κάτι σαν χονδρέµπορος των µαθηµάτων που θρέφουν την ψυχή [ ] τρίτον, λιανοπωλητής των ίδιων αυτών πραγµάτων [ ] τέταρτον, µας φάνηκε ως βιοτέχνης που πουλάει δικής του κατασκευής µαθήµατα [ ] πέµπτον, ένα είδος αθλητή στο αγώνισµα των λ γων, ο οποίος επάγγελµά του έχει την εριστική [ ] ωστ σο δεχτήκαµε, συγκαταβατικά, τι ο σοφιστής καθαρίζει την ψυχή απ δοξασίες που στέκονται εµπ διο στη µάθηση. ( Ï ÙˆÓ, ÔÊÈÛÙ, 3d-6e) ÎÚÈÙÈÎ ÙÔ ÚÈÛÙÔÙ ÏË ÁÈ ÙÔ ÛÔÊÈÛÙ Î È ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ [ ] γιατί η σοφιστική είναι φαινοµενική σοφία, χι πραγµατική, κι ο σοφιστής άτοµο που κερδίζει χρήµατα απ φαινοµενική σοφία και χι απ πραγµατική. ( Αριστοτέλης, Σοφιστικο Eλεγχοι Ι, 65a ) 3 appleô Ô ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ: Σοφιστ ς κοιν ν ν νοµα» fiappleïèô ÏÈÔ ÚÈÛÙÂ Ë, Ú ÙÔÚ Î È ÏfiÁÈÔ ÙÔ Ô È. Ì.Ã., applefi ÙË M Û ÙË M. AÛ, fiù Ó ÎÌ ÂÈ Ë Â ÙÂÚË ÛÔÊÈÛÙÈÎ, appleôûùëú ÂÈ ÛÙÔ apple Ú Î Ùˆ applefi- Ûapple ÛÌ fiùè Ô fiúô ÛÔÊÈÛÙ ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ıëîâ ÁÈ ÛËÌ ÓÙÈÎ appleúôûˆappleèîfiùëùâ ÙË Ú ÈfiÙËÙ ÌÂ ÚÓËÙÈÎ ÏÏ Î È ıâùèî ÛËÌ Û. Έχω την εντ πωση τι δε γνωρίζουν [ σοι επικρίνουν] καν τι δήλωνε η λέξη «φιλοσοφία» στους Έλληνες και τι σήµαινε, και γενικά τι δεν ξέρουν τίποτε γι αυτά τα πράγµατα. εν έχει αποκαλέσει ο Ηρ δοτος «σοφιστή» τον Σ λωνα; εν έχει επίσης αποκαλέσει έτσι τον Πυθαγ ρα; εν έχει χαρακτηρίσει και ο Ανδροτίων τους Επτά εννοώ τους Επτά Σοφο ς «σοφιστές»; Έτσι δε χαρακτήρισε και τον Σωκράτη, τον περίφηµο εκείνον [...] Η γνώµη µου είναι τι «σοφιστής» ήταν ένας ρος αρκετά κοιν ς, κι τι «φιλοσοφία» σήµαινε, κατά κάποιο τρ πο, να ασχολείσαι µε τις ωραίες τέχνες και να καταπιάνεσαι µε διανοήµατα κι χι αυτ που υποδηλώνει τώρα ο ρος, αλλά εν γένει την πνευµατική καλλιέργεια [ ] και πως αυτ ς που κατεξοχήν τα έβαλε µε αυτ ν τον ρο είναι, νοµίζω, ο Πλάτων. ( Αριστείδης, Λ γοι 46 (II 407 Dindorf): Πρ ς Πλάτωνα π ρ τ ν τεττάρων λ γος) 4 ÔÊ Î È ÔÊÈÛÙ : «ÂÈÓfiÙË appleôïèùèî Î È Ú ÛÙ ÚÈÔ Û ÓÂÛÈ» O ÏÔ Ù Ú Ô (Ô È. Ì.X.), ÌÈÏÒÓÙ ÁÈ ÙÔÓ AıËÓ Ô MÓËÛ ÊÈÏÔ, Û Ì Ô ÏÔ ÙÔ ÂÌÈÛÙÔÎÏ, Ì ÓÂÈ appleïëúôêôú Â Ú ÛÈÌÂ ÁÈ ÙËÓ Î Ù ÓfiËÛË ÙÔ ÚÁÔ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ. [...] Ο τε ρήτορας ήταν ο τε σ αυτο ς που αποκλήθηκαν «φυσικοί φιλ σοφοι» συγκαταλεγ ταν, αλλά είχε κάνει επάγγελµά του,τι χαρακτηριζ ταν τ τε ως «σοφία», ενώ στην πραγµατικ τητα ήταν απλώς πολιτική ικαν τητα και γνώση πως να ενεργείς αποτελεσµατικά τη σοφία αυτή ο Μνησίφιλος µε µιά αδιά-

7 O Ë 4 Σοφιστική τέχνη και Σοφιστής σπαστη συνέχεια που έφθασε ως τον Σ λωνα την κρατο σε σαν να ήταν η διδασκαλία κάποιας αίρεσης. Οι µετέπειτα, που την ανάµιξαν µε τις δικανικές τέχνες και µετατ πισαν την εφαρµογή της απ τα δηµ σια πράγµατα στη θεωρία, αποκλίθηκαν «σοφιστές». (Πλο ταρχος, Bίοι Παράλληλοι, «Θεµιστοκλ ς», 6) ƒø π ƒ π  appleôè apple Ú ÔÛË ÂÓÙ ÛÛÂÈ ÙËÓ Âapple ÁÁÂÏÌ ÙÈÎ ÙÔ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Ô ÚˆÙ ÁfiÚ ; ÔÈÔ ÚÁÔ ÂappleÈÙÂÏÂ Ô ÚˆÙ ÁfiÚ, Û ÌÊˆÓ Ì ٠ÏÂÁfiÌÂÓ ÙÔ, Î È appleò Ùfi Û Ó ÂÙ È Ì ÙÈ appleôïèùèî Û Óı ΠÙË ıëó Î ËÌÔÎÚ Ù ; (µï. ÈÛ - ÁˆÁ Î È Î ÌÂÓÔ). applefi appleôèô Ú Ì apple Ú ÁÂÙ È Ë Ï ÍË ÛÔÊÈÛÙ Î È appleôè ÛËÌ Û Ô Ó Û ÌÂÚ ÔÈ Ï ÍÂÈ «ÛÔÊÈÛÙ » Î È «ÛÔÊ ÔÌ È»; (µï. ÁψÛÛ ÚÈÔ Î È Û fiïèô 4). ÔÈ ÎÚÈÙÈÎ ÛÎ ıëîâ ÛÙÈ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ Î È applefi appleôèô ; Ò Ú ÎÙËÚ ÔÓÙ È ÔÈ ÔÊÈÛÙ applefi ÙÔÓ ÏÔ Ù Ú Ô; [ Ú ÏÏËÏÔ Â ÌÂÓÔ (4)]. Ò ÔÚ ÂÙ È Ë ÊÈÏÔÛÔÊ ÛÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (3); H λυρική ποιήτρια Σαπφώ ήταν ένα από τα αγαπητά θέµατα των αρχαίων καλλιτεχνών. Eδώ εικονίζεται σε µια υδρία του 5ου αι. π.x. καθισµένη να κρατά έναν παπύρινο κύλινδρο µε κείµενο που πρόκειται να τραγουδήσει, το οποίο αρχίζει µε την επίκληση ερίων πέων ρχοµαι λλων (=αρχίζω το τραγούδι µου µ αιθέρια λόγια, µτφρ. Oδ. Eλύτης). Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. EMA IA YZHTH H PA TH EP A IA AÊÔ ÌÂÏÂÙ ÛÂÙ ٠apple Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ () Î È (), Ó Û ËÙ ÛÂÙ ÛÙËÓ Ù ÍË Ó Û ÌʈÓ Ù Ì ÙËÓ ÎÚÈÙÈÎ appleô ÛÎ ıëîâ ÂÓ ÓÙ ÔÓ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ ÁÈ ÙÔÓ Âapple ÁÁÂÏ- Ì ÙÈÛÌfi ÙÔ ÛÙËÓ ÂappleÔ ÙÔ. Ò ÓÔÌ ÂÙ fiùè ı ÓÙÈÌÂÙˆapple ÔÓÙ Ó ÔÈ ÔÊÈÛÙ ÙË ÛËÌÂÚÈÓ ÂappleÔ ; π ª π ƒ π ªÂ appleôèôó ÙÚfiappleÔ appleúôû ÈÔÚ ÂÈ ÙÔ ÚÁÔ ÙÔ ÛÔÊÔ ÛÙÔ apple Ú Î Ùˆ appleô ËÌ Ô ˆÓ- ÛÙ ÓÙ ÓÔ ÊË, Ô ÔappleÔ Ô ÂÈ ÂappleËÚ ÛÙ applefi ÙË Â ÙÂÚË ÛÔÊÈÛÙÈÎ, appleô È - ÌÔÚÊÒıËΠÛÙËÓ ÂÏÏËÓÈÛÙÈÎ ÂappleÔ ; ËÙ ÛÙ ÙÔ ı Ì Ùfi ÛÙËÓ Ù ÍË ÍÈÔappleÔÈÒ- ÓÙ ÙÈ apple Ú Î ÌÂÓ ÂÈÎfiÓÂ, ÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (3) Î È ÙËÓ ÈÛ ÁˆÁ. ÔÊÔ Â appleúôûèfióùˆó Οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γιν µενα. Τα µέλλοντα γνωρίζουν οι θεοί, πλήρεις και µ νοι κάτοχοι πάντων των φώτων. Εκ των µελλ ντων οι σοφοί τα προσερχ µενα αντιλαµβάνονται. Η ακοή H Θέµις, η οποία κυριαρχούσε στο δελφικό µαντείο, απεικονίζεται εδώ στο εσωτερικό ερυθρόµορφης κύλικας να δίνει χρησµό στον βασιλιά της Aθήνας Aιγέα σχετικά µε τη γέννηση του Θησέα. H Θέµις κρατά στο αριστερό χέρι φιάλη και στο δεξιό κλαδί ιερής δάφνης. Tο νερό και η δάφνη έδιναν στην Πυθία µαντική δύναµη (5ος αι. π.x., Bερολίνο, Aρχαιολογικό Mουσείο). αυτών κάποτε εν ώραις σοβαρών σπουδών ταράττεται. Η µυστική βοή το ς έρχεται των πλησιαζ ντων γεγον των. Και την προσέχουν ευλαβείς. Ενώ εις την οδ ν έξω, ουδέν ακο ουν οι λαοί. Θεο µ ν γ ρ µελλ ντων, νθρωποι δ γιγνοµένων σοφο δ προσι ντων α σθάνονται. (Φιλ στρατος, T ς τ ν Tυανέα, Aπολλώνιον VIII 7) (K.. ÊË, ÔÈ Ì Ù, ÂÎ. ÿî ÚÔ, Aı Ó 963)

8 O Ë ÚËÙÔÚÈÎ Ù ÓË Î È Ë Ó ÌË ÙÔ ÏfiÁÔ ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÁÓˆÚ ÛÔ Ì ÌÈ ÌÔÚÊ ÚËÙÔÚÈÎÔ ÏfiÁÔ, ÙÔ ÂÁÎÒÌÈÔ, Ì Û applefi Ó applefiûapple ÛÌ applefi ÙÔ ÚÁÔ ÙÔ ÛÔÊÈÛÙ ÔÚÁ Ï ÓË ÁÎÒÌÈÔÓ. Ô Ì ÙÈ Ó ÙfiÙËÙÂ Î È ÙÈ ÚÂÙ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È ÙÔ ÚËÙÔÚÈÎÔ ÂappleÈ ÂÈÚ Ì ÙÔ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ Î È ı ÂÎÙÈÌ ÛÔ Ì ÙË Ó ÌË ÙÔ ÏfiÁÔ ÛÙËÓ È ÈˆÙÈÎ Î È ÙË ËÌfiÛÈ ˆ. KEIMENO «O λ γος δυνάστης µέγας στίν» 3 ƒ π EONTINO (483/80-376/5 π.χ.) Κορυφαίος σοφιστής και ρήτορας, δίδαξε στη Σικελία, την Αττική και τη Θεσσαλία. Μελέτησε πρώτος τον λόγο και την επίδρασή του στον ψυχισµό του ανθρώπου και είδε τη ρητορική ως «πειθούς δηµιουργό», δηλαδή ως µέθοδο για να διατυπώνει ο άνθρωπος τη γνώµη του µε τρόπο πειστικό. Ευκοσµία είναι για την π λη οι γεροί άνδρες, για το σώµα η οµορφιά, για την ψυχή η σοφία, για την πράξη η αρετή, για τον λ γο η αλήθεια τα αντίθετά τους είναι ακοσµία. Τον άνδρα και τη γυναίκα, τον λ γο και την πράξη, την π λη και το πράγµα που αξίζουν τον έπαινο πρέπει µε επαίνους να τα τιµά- µε, ενώ τα ανάξια να τα κατακρίνουµε 4 [ ] [Η Ελένη] έκανε σα έκανε είτε απ θέληµα της Τ χης και απ φαση των θεών και της Ανάγκης προσταγή είτε επειδή αρπάχτηκε µε τη βία είτε πείστηκε µε λ για είτε επειδή απ τη θωριά ερωτε τηκε 5 [ ] Αν ήταν ο λ γος που την έπεισε και εξαπάτησε την ψυχή της, ο τε σε αυτή την περίπτωση είναι δ σκολη η υπεράσπιση και η ανασκευή της κατηγορίας [ ] Ο λ γος είναι ένας µεγάλος δυνάστης, που ενώ έχει το πιο µικρ και αφανές σώµα, επιτελεί τα έργα τα πιο θεϊκά γιατί µπορεί και το φ βο να σταµατήσει και τη λ πη να διώξει και χαρά να προκαλέσει και τον οίκτο να αυξήσει [ ] Π σοι δεν έχουν πείσει 6 ή δεν πείθουν τ σους και τ σους για τ σα πράγµατα, πλάθοντας έναν ψευδή λ γο! [ ] Ποια αιτία λοιπ ν µας εµποδίζει να θεωρήσουµε τι η Ελένη ήρθε στην Τροία χωρίς τη θέλησή της, το ίδιο πως αν αρπάχτηκε απ απαγωγέων τη βία; Αφο η επίδραση της πειθο ς 7, αν και δεν έχει του εξαναγκασµο τη µορφή 8, έχει την ίδια µε αυτ ν δ ναµη. (Γοργίας, Ελένης Εγκώµιον,, 6-8 και -) Aναγεννησιακή αναπαράσταση της Ρητορικής, που κρατάει το σπαθί ως σύµβολο της δύναµης του λόγου.

9 O Ë 43 Η ρητορική τέχνη και η δύναµη του λόγου ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π O ÛÔÊÈÛÙ ÔÚÁ (483/80-376/5 apple.x.) Î Ù ÁfiÙ Ó applefi ÙÔ ÂÔÓÙ ÓÔ ÙË ÈÎÂÏ. Úı ÛÙËÓ Aı Ó ÁÈ appleúòùë ÊÔÚ ÙÔ ÙÔ 47 apple.x., ˆ appleúâû  ٠ÙË apple ÙÚ ÙÔ, Î È ÁÔ Ù Û ÙÔ AıËÓ Ô Ì ÙË ÚËÙÔÚÈÎ ÙÔ Ù ÓË. Í ÛÙË MÂÁ ÏË EÏÏ, ÙË ÂÛÛ Ï Î È ÙËÓ Aı Ó. o ^ Ï ÓË \EÁÎÒÌÈoÓ Â Ó È ÚËÙoÚÈÎfi ÏfiÁo ÙÔ ÔÚÁ Î È ÂappleÈ ÂÈÚ ÙËÓ appleâú ÛappleÈÛË ÙË ˆÚ Ï ÓË. Œ ÂÈ Ú ÎÙËÚÈÛÙ ˆ δοκίµιο για τη φ ση και τη δ ναµη του λ γου Î È Â Ó È ÏfiÁÔ appleôïôáëùèîfi. ÏfiÁo Â Ó È ÌÂÁ Ïo Ó ÛÙË : Ë appleèô ÁÓˆÛÙ ÊÚ ÛË ÛÙo Ï ÓË EÁÎÒÌÈoÓ Ùo oúá, fiappleô È Ù appleòóâù È ÂappleÈÁÚ ÌÌ ÙÈÎ Ë appleo ÙÔ ÁÈ ÙË Ó ÌË ÙË ÚËÙoÚÈÎ Ù ÓË. ÙË Û Ó ÂÈ, o oúá ÂÍ ÌÓ ÙË Ó ÌË Ùo ÏfiÁo, ÙËÓ oappleo Û ÁÎÚ ÓÂÈ Ì ÙËÓ Âapple Ú ÛË ÙˆÓ Ê ÚÌ ÎˆÓ ÛÙo ÛÒÌ. O Èo o Ï ÙˆÓ Î Ù ÁÚ ÊÂÈ ÙËÓ ÂappleÈÙ ÙË ÚËÙoÚÈÎ ÂÈÓfiÙËÙ Ùo oúá, Î ıò ÙoÓ apple Úo ÛÈ ÂÈ Ó ÈËÁÂ Ù È Ùo ÂÍ Ó Î oùo: Γιατί µου έχει συµβεί πολλές φορές να πάω µε τον αδελφ µου (ο αδελφ ς του Γοργία ήταν γιατρ ς και ονοµαζ ταν Πρ δικος) και µε άλλους γιατρο ς σε κάποιον άρρωστο που δεν ήθελε να πιει φάρµακο ή να αφήσει το γιατρ να τον εγχειρήσει ή να του κάνει καυτηριασµ και, ενώ ο γιατρ ς δεν µπορο σε να τον πείσει, τον έπειθα εγώ χι µε άλλη τέχνη παρά µε τη ρητορική ( Ï ÙˆÓ, oúá, 456 a-b). E ÎÔÛÌ Î Ù ÎÚ ÓÔ ÌÂ: Â Ò Ô Ì Ùo appleúôô ÌÈÔ ÙÔ ÏfiÁÔ ^ Ï ÓË \EÁÎÒÌÈoÓ Ô ÔappleÔ Ô ˆÚ ÂÙ È Û appleúoo ÌÈo (ÂÈÛ ÁˆÁ ), È ÁËÛË ( Ê ÁËÛË), apple ÛÙË ( applefi ÂÈÍË) Î È Âapple ÏoÁo (Û Ìapple Ú ÛÌ ). ÛÈÎ ÏÂÈÙo ÚÁ Ùo appleúooèì o (ÛÙ. -5) Â Ó È Ë appleúoâùoèì Û Ùo ÎÚo ÙËÚ o ÁÈ Ó Îo ÛÂÈ Ì appleúoûo, Ì  ÓoÈ Î È ˆÚ ÛÎoÏ ÙoÓ Ú ÙoÚ. O ÚÈÛÙoÙ ÏË Âapple ÈÓ ÛÙ ÔÏÈÙÈÎ (, 60a 5-8) ÙÔÓ oúá, ÁÈ Ù apple ÚÈıÌo ÛÂ Û ÁÎÂÎÚÈÌ Ó ÚÂÙ, Û ÓÙ ıâûë Ì ÙoÓ ˆÎÚ ÙË appleo Ó ËÙo ÛÂ Ó Ó ÁÂÓÈÎfi oúèûìfi ÙË ÚÂÙ : εκείνοι που µιλο ν γενικά υποστηρίζοντας τι η αρετή είναι ευδαιµονία της ψυχής ή ορθή πράξη ή κάτι παρ µοιο αυταπατώνται πολ πιο κοντά στην αλήθεια είναι εκείνοι που απαριθµο ν τις αρετές, πως έκανε ο Γοργίας, παρά εκείνοι που δίνουν τέτοιας λογής ορισµο ς. H EÏ ÓË Î Ó fiû Î Ó ÂÚˆÙ ıëîâ: Ô oúá appleúoùâ ÓÂÈ Â Ò Ù ÛÛÂÚÈ ÏfiÁo, ÁÈ Ùo oappleo o Ë Ï ÓË Ó ÁÎ ÛÙËÎÂ Ó Ê ÁÂÈ Ì ÙoÓ ÚË Î È appleúoûapple ıâ Ó Â ÍÂÈ fiùè Û Πıâ appleâú appleùˆûë Ë Ï ÓË Ù Ó ËıÈÎ ÌÂÌappleÙË, ÁÈ Ù ÂÓ Ê Á Ì ÈÎ ÙË appleúfiıâûë. fiûôè ÂÓ Ô Ó appleâ ÛÂÈ: Â Ò Û Ó ÓÙo Ì ÙËÓ È fiùè Ë apple ÙË Â Ó È ÛÈÎ ÏÂÈÙo ÚÁ Ùo appleoèëùèîo Î È ÚËÙoÚÈÎo ÏfiÁo. O apple ÙËÏfi ÏfiÁo, ı appleâè Ï Áo apple Ú Î Ùˆ o oúá, ÂÈ Ù ÙÔÈ ÁoËÙÂ, ÒÛÙ ÌÂÙ ÏÏÂÈ ÙËÓ Î È Ùo Óo. O Âapple ÁÁÂÏÌ Ù Ú ÙoÚ ÂÓ ÂappleÈ ËÙ ÙËÓ Ï ıâè, ÏÏ ÙËÓ ÏËıoÊ - ÓÂÈ, ÙË ËÌÈo ÚÁ ÂÓÙ appleòûâˆó. O oúá Â Ó È o appleúòùo appleo Ù Ù ÂÈ ÙËÓ Ù ÓË ÙË ˆÁÚ ÊÈÎ Ì ÙËÓ apple ÙË Î È ÙË ÁoËÙÂ Î È ÂÎÊÚ ÂÈ Ì ıâˆú ÙË Ù ÓË ˆ  ÛıËÛË. Αφίσα από σύγχρονη κινηµατογραφική ταινία για την Ελένη της Τροίας (παραγωγή του 956, σκηνοθεσία R. Wise, µε τη Rossana Podestà). Η Ελένη αποτέλεσε πηγή έµπνευσης πολλών διανοούµενων και καλλιτεχνών από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Dante Gabriel Rossetti, Η Ελένη της Τροίας (863). Ο ζωγράφος έζησε στην Aγγλία τον 9ο αι. και ανήκει στους προ-ραφαηλίτες ζωγράφους, οι οποίοι λάτρευαν την οµορφιά. Η Ελένη αποτέλεσε το τέλειο πρόσωπο για ένα από τα πιο γνωστά αλληγορικά πορτρέτα του. H αρπαγή της ωραίας Eλένης από τον Πάρη σε ερυθρόµορφο αγγείο (περ. 450 π.x.).

10 44 O Ë Η ρητορική τέχνη και η δύναµη του λόγου ΓΛΩΣΣΑΡΙO ƒ : ετυµολογικά συγγενής µε το επίθετο άριστος, σήµαινε αρχικά υπεροχή και τέλεια εκδήλωση µιας κύριας ιδιότητας προσώπου, ζώου ή πράγµατος (π.χ. η αρετή ενός µαχαιριού είναι ότι κόβει καλά). Στη φιλοσοφία περιορίστηκε στην ηθική αξία. π (από το ρήµ. οικα): το πιθανό, το εύλογο. Το εικός αποτελούσε σηµαντικό τεχνικό στοιχείο του λόγου για τις ρητορικές σχολές του 5ου και του 4ου αι. π.χ. EYKO MIA: αρετή, οµορφιά, κόσµηµα (αντίθετο ακοσµία). : η ενδιάθετη στον άνθρωπο ικανότητα έκφρασης του περιεχοµένου της διάνοιάς του µέσω της γλώσσας, η οµιλία (λατ. oratio), η γλώσσα, το λογικό επιχείρηµα. ƒ ƒπ (από το ρέω= ρ, ρήσις): µέθοδος ή τέχνη της σύνθεσης λόγων. à : στην αρχαιότητα δήλωνε επιδεξιότητα για εκτέλεση κάπoιας δραστηριότητας για τη δηµιουργία έργoυ σύµφωνα µε oρισµένoυς κανόνες (γραµµατική, ρητoρική, ναυπηγική, αρχιτεκτoνική τέχνη κ.ά.). 7 8 apple Ú ÛË ÙË appleâèıô : Û ÁÎ Ù Ï ÁÂÙ È ÛÙÈ appleèı Ó ÈÙ Â ÙË Úapple Á ÙË Ï ÓË. Ò Ë Ó ÌË Ùo ÏfiÁo È ÎÚ ÓÂÙ È appleï oó applefi ÙË ıâ Î Âapple Ì- ÛË (Ë oappleo Â Ó È Û Ófi Ê ÈÓfiÌÂÓo ÛÙ oìëúèî appleë). appleâèıò ÂÈ ÙÔ ÂÍ Ó ÁÎ ÛÌÔ ÙË ÌÔÚÊ : ÛÙo Ù Ïo Ùo ÎÂÈÌ Óo Ùo o oúá appleâúó applefi ÙoÓ appleâèûùèîfi ÛÙoÓ appleâèı Ó ÁÎ ÛÙÈÎfi ÏfiÁo. ÂÈı Ó ÁÎ - ÛÌfi Â Ó È o ÂÍ Ó ÁÎ ÛÌfi Î appleoèo ÛÂ Û ÁÎÂÎÚÈÌ ÓË ÂÓ ÚÁÂÈ, ÌÂ Ú ÛË appleâèï oïoáèî. APA H KEIMEN AÚÂÙ Î È ÚÂÙ Î Ù ÙÔÓ ÔÚÁ ÙÔÓ ÔÌÒÓ ÌÔ appleï ÙˆÓÈÎfi È ÏÔÁÔ Ô ª ÓˆÓ ÂÎı ÙÂÈ ÛÙÔÓ ˆÎÚ ÙË ÙÈ applefi ÂÈ ÙÔ ÔÚÁ Û ÂÙÈÎ Ì ÙÈ ÚÂÙ appleô Â Ó È Û ÁÎÂÎÚÈÌ Ó ÁÈ ÙÔÓ Ó Ú Î È ÁÈ ÙË Á Ó Î : Πρώτα πρώτα, αν ζητάς να µάθεις ποια είναι η αρετή του άνδρα, αυτ είναι ε κολο να προσδιοριστεί, γιατί αρετή σε έναν άνδρα είναι να έχει την ικαν τητα να καταπιάνεται µε τις δηµ σιες υποθέσεις και, κάνοντάς το αυτ, να γίνεται χρήσιµος στους φίλους και βλαβερ ς στους εχθρο ς, αποφε γοντας να υποστεί και ο ίδιος κάτι τέτοιο. Αν πάλι ζητάς να µάθεις ποια είναι της γυναίκας η αρετή, αυτ δεν είναι δ σκολο να σ το εξηγήσω, αφο η γυναίκα οφείλει να φροντίζει σωστά το σπίτι µε το να διατηρεί σώο,τι υπάρχει σε αυτ και µε το να είναι υπάκουη στον άντρα της [ ] Κι υπάρχουν πάµπολλες άλλες αρετές, έτσι που είναι δ σκολο να πεις για την αρετή τι λογής πράγ- µα είναι γιατί η αρετή, Σωκράτη, εξειδικε εται στον καθένα απ µας ανάλογα µε τη δραστηρι τητά του και ανάλογα µε τις πράξεις και την ηλικία του και το ίδιο, νοµίζω, ισχ ει και για την κακία. ( Ï ÙˆÓ, M ÓˆÓ, 7e Î.Â.) EPøTH EI EP A IE Η απεικόνιση της Ρητορικής από τον G. Cesari, ζωγράφο του 6ου αιώνα, ο οποίος ήταν ισπανικής καταγωγής, έζησε όµως στη Pώµη όπου, κατά παπική εντολή, πραγµατοποίησε πολλές τοιχογραφίες µεταξύ του 590 και του È Ù Ô ÔÚÁ ÍÂÎÈÓ ÙÔ EÏ ÓË EÁÎÒÌÈÔÓ apple ÚÈıÌÒÓÙ Ê ÛÈÎ Ú ÛÌ Ù Î È ÚÂÙ ; M appleôè ÂappleÈ ÂÈÚ Ì Ù appleôûùëú ÂÈ Ô ÔÚÁ ÙËÓ ıˆfiùëù ÙË EÏ ÓË ; Ì- ʈÓ Ù Ì ÙÔ Û Ìapple Ú ÛÌ ÙÔ Û ÏÏÔÁÈÛÌÔ ÙÔ ; fiûôè  ÏfiÁÔ!: N Û ÔÏÈ ÛÂÙ ÙË ÊÚ ÛË Ù Ó Ê ÚÔÓÙ ÈÎ Û apple Ú Â ÁÌ Ù. oè ÛËÌ Û o Ó oè apple Ú Î Ùˆ Ï ÍÂÈ ÙË ÓÂoÂÏÏËÓÈÎ ÁÏÒÛÛ ; oîë- Û ÛoÊo, oí Û Â, apple Ú oíoïoá, ÂÁΈÌÈ ˆ, ÂÈÎ Û.

11 O Ë 45 Η ρητορική τέχνη και η δύναµη του λόγου 5 ŒÓ Ì ÚÔ ÙË È ÛÎ Ï ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ Â Ó È Ë Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ ÙÔ ÏfiÁÔ Î È Ë Ù ÓË ÙË ÂappleÈÎÔÈÓˆÓ. Ò ÔÓÔÌ ÂÙ È Ë Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Ù Î È ÙÈ ÚÂÈ Â- Ù È ÁÈ Ó Ó appleù ıâ ; TO EN IAΦEPON TΩN ΣOΦIΣTΩN ΓIA TH ΓΛΩΣΣA KAI TON ΛOΓO EMA IA YZHTH H PA TH EP A IA È ÛÂÙ ÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ Î È Ó ÁÚ ÂÙ ÛÂ Ì apple Ú ÁÚ ÊÔ appleò Ô ÔÚÁ ÏÂapple ÙËÓ ÚÂÙ ÙÔ ÓÙÚ Î È appleò ÙËÓ ÚÂÙ ÙË Á Ó Î. ÈÛÙ ÂÙ fiùè Û ÌÂÚ ÔÈ applefi ÂÈ Ù ÙÔ ÔÚÁ ÁÈ ÙË Á Ó Î Â Ó È ÎfiÌË appleô ÂÎÙ ; IA EMATIKH EP A IA ÚËÙoÚÈÎ ÂÓ apple ÂÈ ÛÙË ˆ Ì Ùo ÚfiÏo appleo apple È Â ÛÙËÓ Ú ÏÏ. ÌÂÚ oè Ï ÍÂÈ «ÂappleÈÙ» «ÂappleÈÙ ËÌ Óo ÓıÚˆappleo» apple Ú apple Ìappleo Ó ÌÂÛ ÛÙoÓ ÎfiÛÌo ÙˆÓ ÂappleÈ ÂÈÚ ÛÂˆÓ Î È ÌfiÓo  ÙÂÚ fióùˆ ÛÙËÓ appleoïèùèî. ÙËÓ Ú ÏÏ Ë ÂappleÈÙ appleo ÌÂÙÚo ÛÂ Ù Ó Î Ù appleúòùo ÏfiÁo Ùo appleoïèùèîo Î È Î Ù Â ÙÂÚo Ùo Ú ÙoÚ ÛÙ ÈÎ ÛÙ ÚÈ. Ó ıâïâ Ó ÚÂÈ Î Ó ΠÙÈ Ó ÏoÁo ÛÙËÓ Âappleo Ì, ı ÌappleoÚo ÛÂ Ó appleâè fiùè ÙË ı ÛË appleo Î Ù  Πappleoùâ Ë ÚËÙoÚÈÎ ÙËÓ ÂÈ Û ÌÂÚ Ë È Ê ÌÈÛË. (W. K. C. Guthrie, OÈ oêèûù, ÌÙÊÚ.. ÛÂÎo Ú ÎË, ÂÎ. MIET, ÛÂÏ ) M ÊÔÚÌ ÙÔ apple Ú apple Óˆ applefiûapple ÛÌ, ÌÈ oì Ì ıëùòó/-ùúèòó Ó Ï Ì ÓÂÈ Ó Û ÁÎÂÓÙÚÒÛÂÈ Â ÁÌ Ù «ÂÁÎˆÌ ˆÓ» Î È ÌÈ ÏÏË ÔÌ «fiáˆó» applefi Û Á ÚoÓ ÌoÚÊ ÏfiÁo, appleo ÛÙo  o Ó ÛÙËÓ appleâèıò Î È ÙÔÓ apple ÈÓÔ ÛÙËÓ ÎÚÈÙÈÎ (oìèï appleoïèùèîo, ÂÎÎÏËÛÈ ÛÙÈÎ ÚËÙoÚÈÎ, ÙËÏÂoappleÙÈÎ Û ËÙ ÛÂÈ, È ÊËÌÈÛÙÈΠΠÌÂÓ ). ÙË Û Ó ÂÈ, ÔÈ oì  apple Úo ÛÈ Ô Ó ÛÙËÓ Ù ÍË Ù Â ÁÌ Ù appleo Û ÁÎ - ÓÙÚˆÛ Ó Î È Û oïè Ô Ó ÙÈ Ú ÛÂÈ Ùo ÚËÙÔÚÈÎÔ ÏfiÁo ÛÙË Û Á ÚoÓË Âappleo. ƒø ƒ Η δύναµη τoυ λόγoυ, στην oπoία πίστευαν oι Σoφιστές, συνoψίζεται στη φράση: τ ν ττω λ γον κρείττω ποιε ν, που σηµαίνει: κάνεις τo αδύναµo επιχείρηµα δυνατό, δηλαδή το άσπρο µαύρο. Στο έργο του Αντιλογίαι υποστήριζε πως για κάθε ζήτηµα υπάρχουν δύο αντιτιθέµενες απόψεις, τις οποίες µπορεί κανείς να τις υποστηρίξει (δισσοί λόγοι ) εξίσου πειστικά. PO IKO Ασχoλήθηκε κυρίως µε τη γλώσσα, δηλαδή µε την ορθότητα των λέξεων (ορθοέπεια), και ειδικότερα µε τoυς oρισµoύς, λ.χ. µε τη διάκριση της σηµασίας µεταξύ λέξεων πoυ χρησιµoπoιoύνταν ως συνώνυµες. ƒ π Aναδείχθηκε ονοµαστός δάσκαλος της ρητορικής τέχνης. Ο λόγoς τoυ διακρίνεται από υπερβoλική χρήση ισόµετρων πρoτάσεων, παρηχήσεων, αντιθέσεων, συντακτικών αντιστοιχιών και ποιητικών επινοήσεων, οι οποίες αποκλήθηκαν «Γοργίεια σχήµατα». Σκηνή µε νέους που διδάσκονται γραµµατική, ανάγνωση και µουσική (Καλιφόρνια, Μουσείο J. Paul Getty).

12 O 3Ë ÂÙÈÎfiÙËÙ ÙË ÁÓÒÛË Î È ÁÓˆÛÙÈÎÈÛÌfi ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı ÂÍÂÙ ÛÔ Ì ÙË ÊÚ ÛË ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ «ÁÈ fiï Ù appleú ÁÌ Ù Ì ÙÚÔ Â Ó È Ô ÓıÚˆappleÔ», Ì ÙËÓ ÔappleÔ appleúô ÏÏÂÙ È Ë Û ÂÙÈÎfiÙËÙ ÙË ÁÓÒÛË Î È ÌÊÈÛ ËÙÂ Ù È Ë apple ÚÍË ÌÈ Ï ıâè ÎÔÈ- Ó ÁÈ fiïô ÙÔ ÓıÚÒappleÔ. ÁÓˆÚ ÛÔ Ì ÙÔ fiúô «Ì ÙÚÔ» Î È «ÎÚÈÙ ÚÈÔ» Ì ÙÔ ÔappleÔ Ô ÌÂÙÚÈ - ÂÙ È Ô Û ÂÙÈÎÈÛÌfi ÙfiÛÔ Û ÊÈÏÔÛÔÊÈÎ ËÙ Ì Ù fiûô Î È ÛÙËÓ Î ıëìâúèó ˆ. Ô ÌÂ, Âapple ÛË, ÙÈ ÓÙÈÏ ÂÈ ÙˆÓ ÛÔÊÈÛÙÒÓ ÚˆÙ ÁfiÚ, Úfi ÈÎÔ Î È KÚÈÙ ÁÈ ÙÔ ıâô, appleô Û ÂÙ ÔÓÙ È Ì ÙÔÓ appleúô- ÏËÌ ÙÈÛÌfi ÙÔ ÁÈ ÙËÓ Î Ù ÁˆÁ, ÙË ÏÂÈÙÔ ÚÁ Î È ÙÔÓ ÛÎÔapplefi ÙË ıúëûîâ Î È ÙÔ appleôïèùèûìô. KEIMENO «Μέτρο για λα τα πράγµατα είναι ο άνθρωπος»: Tα κριτήρια της γνώσης ƒø ƒ «Για κάθε θέµα υπάρχουν δύο απόψεις». «πάντων χρηµάτων µέτρον στ ν νθρωπος, τ ν µ ν ντων ς στιν, τ ν δ ο κ ντων, ς ο κ στιν». (Πρωταγ ρας, απ σπ. ) Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, τι η αλήθεια είναι πως την έχω γράψει, δηλαδή τι καθένας µας είναι µέτρο και για σα υπάρχουν και για σα δεν υπάρχουν κι τι πραγµατικά είναι αναρίθµητες οι διαφορές του εν ς απ τον άλλο ως προς αυτ, αφο άλλα πράγµατα υπάρχουν και φαίνονται σ µφωνα µε την άποψη του εν ς και άλλα σ µφωνα µε την άποψη του άλλου 3 Η συζήτηση για τους θεο ς (Πλάτων, Θεαίτητος, 66d) Για τους θεο ς δεν µπορώ να γνωρίζω τίποτα 4 ο τε τι υπάρχουν ο τε τι δεν υπάρχουν. (Πρωταγ ρας, DK A3) Τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάµια και τις πηγές και γενικά λα σα επενεργο ν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λ γω της ωφελιµ τητάς τους 5, για θεο ς, ακριβώς πως οι Αιγ πτιοι 6 τον Νείλο. (Πρ δικος, απ σπ. DK B35) Οι παλαιοί νοµοθέτες επιν ησαν 7 τον θε σαν, κατά κάποιο τρ πο, επιτηρητή των σωστών πράξεων και σφαλµάτων του ανθρώπου, ώστε απ φ βο για τη θεϊκή τιµωρία κανένας να µην αδικεί κρυφά 8 τον διπλαν του. (Κριτίας, απ σπ. DK 88 B5) ƒ π «Tα πράγµατα που είναι για τους ανθρώπους σωτήρια και θρεπτικά αυτά λατρεύτηκαν από παλιά σαν θεοί».

13 O 3Ë 47 Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισµός ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π ª ÙÚÔ ÓıÚˆappleÔ : ÙÔ applefiûapple ÛÌ Ùfi Â Ó È applefi ÙÔÓ È ÏÔÁÔ ÙÔ Ï ÙˆÓ Â ÙËÙÔ Î È Û Ó ıˆ ÔÓÔÌ ÂÙ È appleôïôá ÀappleÂÚ ÛappleÈÛË ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ. O ÚˆÙ ÁfiÚ, Ú ËÁ ÙË ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ, Ì ÙË È ÛÎ Ï ÙÔ fiùè «Ì ÙÚÔ ÁÈ fiï Ù appleú ÁÌ Ù Â Ó È Ô ÓıÚˆappleÔ» appleôáú ÌÌ ÂÈ ÙÔÓ Û ÂÙÈÎfi Ú ÎÙ Ú ÙË ÁÓÒÛË, ÂÙ È fiùè Ô Î ıâ ÓıÚˆappleÔ Â Ó È ÙÔ ÎÚÈÙ ÚÈÔ ÁÈ fiï Ù ı Ì Ù, Ù Û ÁÎÂÎÚÈÌ Ó Î È Ù ÊËÚËÌ Ó, Î È ÂÈÛ ÁÂÈ ÛÙË ÊÈÏÔÛÔÊ ÙÔÓ Û ÂÙÈÎÈÛÌfi. È ÛÎ Ï Ù ÂÎÊÚ ÂÈ ÙË ı ÛË fiùè Î ıâ ÁÓÒÌË ÏÔÁ ÂÙ È ÂÍ ÛÔ ÏËıÈÓ Ì ÔappleÔÈ appleôùâ ÏÏË. Ó Ú ıìëùâ È ÊÔÚ : Ô ÚˆÙ ÁfiÚ appleôûùëú ÂÈ fiùè ÂappleÂÈ Ë ÁÓÒÛË Î È Ë ÂÌappleÂÈÚ appleôèî ÏÏÔ Ó applefi ÓıÚˆappleÔ Û ÓıÚˆappleÔ, ÁÈ ÙfiÓ ÙÔÓ ÏfiÁÔ apple Ú Ô Ó È ÊÔÚ ÛÙÈ ÓÙÈÏ ÂÈ Î È ÙÈ ÎÚ ÛÂÈ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ ÁÈ ÙËÓ ÏÈÎ appleú ÁÌ - ÙÈÎfiÙËÙ. H ÁÓÒÛË Â Ó È, Û ÓÂappleÒ, Û ÂÙÈÎ. Ô ÈÔ ÈÛ ÂÈ ÁÈ Ù ıë Î È ÙÈ Û Ó - ıâèâ ÛÂ È ÊÔÚÂÙÈÎÔ appleôïèùèûìô Î È Ï Ô. 3 Àapple Ú Ô Ó Î È Ê ÓÔÓÙ È ÏÏÔ : Ô ÚˆÙ ÁfiÚ Î ÓÂÈ ÏfiÁÔ ÁÈ ÙËÓ appleôèîèï ÙˆÓ ÁÓˆÌÒÓ Î È Û ÓËıÂÈÒÓ appleô ÊÔÚ fi È ÌfiÓÔ ÛÙË ÁÓÒÛË ÏÏ Î È ÙËÓ ÍÈÔÏfiÁËÛË ÙˆÓ appleú ÁÌ ÙˆÓ. ˆÚÔ Û fiùè ÁÈ Î ıâ appleú ÁÌ Â Ó È Ó ÙfiÓ Ó ÔıÔ Ó Ô È ÊÔÚÂÙÈÎ ÂÍËÁ ÛÂÈ, Ó ÏÔÁ Ì ÙÔ appleò «Ê ÓÂÙ È» ÛÂ Ì Ó ÛÂ Û Ó. 4 ÂÓ ÌappleÔÚÒ Ó ÁÓˆÚ ˆ Ù appleôù : ÛÙ ÛË ÁÓˆÛÙÈÎÈÛÌÔ. O ÚˆÙ ÁfiÚ Ó - ÁÓˆÚ ÂÈ appleˆ Ô ÓıÚˆappleÔ ÂÈ appleâúèôúèûì ÓÂ Ó ÙfiÙËÙÂ Î È Ë ˆ ÙÔ Â Ó È Û ÓÙÔÌË, ÁÈ Ùfi ÂÓ ÌappleÔÚÂ Ó ÂÈ Î Ó ÈË ÁÓÒÛË ÁÈ Ù appleôùâ, Î Ù Û Ó appleâè Ô Ù ÁÈ ÙÔ ıâô. T ÂÚˆÙ Ì Ù appleô ıâùâ Ê ÓÔÓÙ Ó Ó appleôóô- ÌÂ Ô Ó ÙË ËÌfiÛÈ Ï ÙÚÂ ÙˆÓ ıâòó. 5 fiሠÙË ˆÊÂÏÈÌfiÙËÙ ÙÔ : ÔÈ Ê ÛÈÎ Ó ÌÂÈ, ÔÈ appleïô ÛÈÔÈ Ê ÛÈÎÔ applefiúôè Î È Ù Á ı applefi ÙË ÁˆÚÁÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Ó ÁÓˆÚ ÛÙËÎ Ó ÛÙËÓ Ú ÈfiÙË- Ù applefi ÙÔ ÓıÚÒappleÔ ˆ ıâô. ªÂ ÙËÓ apple Ú Ù ÚËÛË Ù Ô Úfi ÈÎÔ, Ì ıë- Ù ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ, ÂÍËÁ ÙËÓ apple ÛÙË ÛÙÔ ıâô Ì appleú ÁÌ Ù ÏÈÎ, appleô Û ÓÙËÚÔ Ó Î È ˆÊÂÏÔ Ó ÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË ˆ, Î È ıâˆúâ appleˆ Ë ıúëûîâ ÂÈ ÓıÚÒappleÈÓË appleúô Ï ÛË. Í ÈÙ ÙÒÓ ÙˆÓ applefi ÂˆÓ Î ÙËÁÔÚ ıëîâ ÁÈ ıâ. 6 Ÿappleˆ ÔÈ ÈÁ appleùèôè: Û ÁÎÚÈÛË Ì ÙÈ Û Ó ıâèâ ÏÏˆÓ ÙfiappleˆÓ Î È ÎÔÈÓˆÓÈÒÓ. ªÂ ÙÔÓ ÙÚfiappleÔ ÙfiÓ ÔÈ ÔÊÈÛÙ ÌappleÔÚÔ Û Ó Ó Â ÓÔ Ó ÙË Û ÂÙÈÎfiÙËÙ ÙˆÓ apple ÛÙˆÓ, ÙˆÓ ËıÒÓ ÏÏ Î È ÙˆÓ ÓfïÓ. 7 appleèófiëû Ó: Ô ÚÈÙ, ıâ Ô ÙÔ Ï ÙˆÓ, Ì ıëù ÙÔ ˆÎÚ ÙË Î È Ó applefi ÙÔ ÙÚÈ ÎÔÓÙ Ù Ú ÓÓÔ, Ó ËÙ ÙÈ apple Ú ÙË ıúëûîâ Î È ÙËÓ appleúô - Ï ÛË ÙË È ÙÔ ıâô Î È appleôûùëú ÂÈ Â Ò fiùè ÔÈ ıâô Â Ó È ÂappleÈÓfiËÛË ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ, Â Ó È ËÏ. appleôù ÏÂÛÌ ÌÈ Û Ì ÛË Û ÌÊˆÓ ÌÂÙ Í ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ. 8 ÌËÓ ÈΠÎÚ Ê : Â Ò appleôûùëú ÂÈ appleˆ ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ Â Ó È Î ÈÔÈ, ÂappleÂÈ ÊÔ Ô ÓÙ È ÙËÓ ÙÈÌˆÚ ÙˆÓ ıâòó Î È fi È applefi Î appleôèô ÛıËÌ ÈÎ Ô. È ÓfiÌÔÈ ÂÓ ÌappleÔÚÔ Ó, ˆÚ ÙË Ô ıâè ÙË ıúëûîâ, Ó ÓÙÈÌÂÙˆapple ÛÔ Ó ÙËÓ ÎÚ Ê apple Ú ÓÔÌ Î È ÙËÓ Ó Ú. ΓΛΩΣΣΑΡΙO ø π π ª : φιλοσοφική αντίληψη που αρνείται ότι µπορούµε να γνωρίσουµε µε βεβαιότητα τον κόσµο, τον θεό και την ουσία των όντων. KPITHPIO :. η επαρκής αιτία για την αλήθεια ενός ισχυρισµού.. πρότυπο. ª ƒ :. κριτήριο, γνώµονας, κανόνας.. µέση οδός, µεσότητα. XETIKI MO XETIKOKPATIA: φιλοσοφική θεωρία που συνδέεται µε την έννοια «σχετικόν». ηλώνει εκείνο που συνδέεται ή εξαρτάται από κάτι άλλο, κατά συνέπεια καθετί που υπάρχει στον «χώρο» και τον «χρόνο» είναι σχετικό. Σε σχέση µε τη γνώση ο σχετικισµός δέχεται ότι αυτή είναι υποκειµενική. XPHMATA: τα αντικείµενα της αισθητηριακής αντίληψης, κάθε λογής γνώµες, κρίσεις, πεποιθήσεις κ.ά. PøTA OPA (490/80-40/ π.χ.). Υπήρξε ο σηµαντικότερος από τους σοφιστές του 5ου αιώνα.

14 48 O 3Ë Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισµός APA H A KEIMENA ÂÙÈÎfiÙËÙ ÙˆÓ ÎÚÈÙËÚ ˆÓ Οπτικές απάτες που σχετίζονται µε το µέγεθος. Ενώ οι γραµµές έχουν το ίδιο µήκος, φαίνονται άνισες. Έχουν δηµιουργηθεί έτσι ώστε να απατούν (Σχήµα των Müller-Lyer). Ô applefiûapple ÛÌ ÙÔ ÛÎÂappleÙÈÎÔ ÊÈÏÔÛfiÊÔ Î È È ÙÚÔ ÍÙÔ ÙÔ ÌappleÂÈÚÈÎÔ (Ô -3Ô È. Ì.Ã.) appleô apple Ú ı ÙÔ Ì ÂÚÌËÓ ÂÈ ÌÂ Û Ê ÓÂÈ ÙÔ fiúô ÙË ÊÚ ÛË ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ πάντων χρηµάτων µέτρον νθρωπος στίν: Επίσης, κατά τον Πρωταγ ρα, µέτρο για λα τα πράγµατα είναι ο άνθρωπος, για σα υπάρχουν τι υπάρχουν, και για σα δεν υπάρχουν τι δεν υπάρχουν µε τον ρο «µέτρο» εννοεί το κριτήριο, µε τον ρο «χρήµατα» τα πράγ- µατα, ώστε τελικά να υποστηρίζει τι το κριτήριο για λα τα πράγµατα είναι ο άνθρωπος: για σα υπάρχουν τι υπάρχουν, για σα δεν υπάρχουν τι δεν υπάρχουν. Κατά συνέπεια δέχεται µ νο,τι φαίνεται στον καθένα ατοµικά, εισάγοντας έτσι τη σχετικ τητα [ ] (Σέξτος Εµπειρικ ς, Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις, Ι, 6) «fiï Ù appleú ÁÌ Ù ÛÙËÓ Î Ù ÏÏËÏË appleâú ÛÙ ÛË Â Ó È ÛˆÛÙ, ÛÙËÓ Î Ù ÏÏËÏË Ù ÚÈ ÛÙ» Και είναι σωστ να κάνεις καλ στους φίλους, αταίριαστο µως να κάνεις κάτι τέτοιο στους εχθρο ς κι άπρεπο να ξεφε γεις απ τους εχθρο ς, καλ µως να ξεφε γεις απ τους αντιπάλους σου αθλητές στο στάδιο [ ] Προχωρώ σε πράγµατα που τα θεωρο ν αταίριαστα πολιτείες ολ κληρες και λαοί: λ.χ. για τους Λακεδαιµονίους είναι σωστ να γυµνάζονται οι κοπέλες και να κυκλοφορο ν ξεµπράτσωτες και χωρίς χιτώνα, ενώ για τους Ίωνες αυτ είναι ντροπή. Και το θεωρο ν σωστ [στη Σπάρτη] να µη µαθαίνουν τα παιδιά µουσική και γράµµατα, ενώ για τους Ίωνες είναι ντροπή να µην τα γνωρίζουν λ αυτά [ ] ( Ανώνυµος, ισσοί λ γοι, «Περ καλο κα α σχρο», 7-0, 8-0) Αντιλαµβάνοµαι σηµαίνει «δέχοµαι ως» ή µου «φαίνεται σαν». Τα σχήµατα που παρατίθενται µας δηµιουργούν ψευδαισθήσεις και φανερώνουν την πλάνη των αισθήσεων (βρίσκονται συνήθως σε βιβλία ψυχολογίας και φιλοσοφίας). Οι ψευδαισθήσεις και οι παραισθήσεις συνδέονται κυρίως µε την όραση, όµως έχουµε σχετικά παραδείγµατα και µε τις άλλες αισθήσεις (αφή, ακοή). Ο Πλάτων στον Θεαίτητο (59c) γράφει πως «το κρασί είναι γλυκό στη γεύση, αν το πιω αφού φάω τυρί, είναι ξινό, αν έχω φάει πριν γλυκό από φράουλα». EPøTH EI EP A IE N ÂÍËÁ ÛÂÙ Ì ÈÎ Û ÏfiÁÈ ÙË ÊÚ ÛË ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ «Ì ÙÚÔ ÁÈ fiï Ù appleú ÁÌ Ù Â Ó È Ô ÓıÚˆappleÔ» (MappleÔÚ ÙÂ Ó ÚËÛÈÌÔappleÔÈ ÛÂÙÂ Î È Ù apple Ú ÏÏË- Ï Î ÌÂÓ ). È Ù Ô ÚˆÙ ÁfiÚ ıâˆú ıëîâ ÂÈÛËÁËÙ ÙÔ Û ÂÙÈÎÈÛÌÔ ; 3 ÙÔ ÂÏÊÔ Ù Ó ÁÚ ÌÌ ÓÔ ÙÔ applefiêıâáì µέτρον ριστον. ªÂ appleôèôó ÙÚfiappleÔ Ô fiúô Ì ÙÚÔÓ ÚËÛÈÌÔappleÔÈÂ Ù È ÛÙË ÊÚ ÛË Ù Î È appleôè ÛËÌ Û ÂÈ ÛÙË ÊÚ ÛË ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ πάντων χρηµάτων µέτρον νθρωπος στίν;

15 O 3Ë 49 Σχετικότητα της γνώσης και αγνωστικισµός 4 5 ªÂ appleôèô appleóâ Ì appleúôû ÁÁÈÛ Ó ÔÈ ÔÊÈÛÙ ÙÈ Î ıëìâúèó Û Ó ıâèâ Î È ÙÈ ıúëûîâ ÙÈÎ appleâappleôèı ÛÂÈ ÙˆÓ applefiïâˆó Î È ÙˆÓ ÎÔÈÓˆÓÈÒÓ ÛÙÈ ÔappleÔ Â Í Ó; ÈÎ ÈÔÏÔÁÂ Ù È Ô Ú ÎÙËÚÈÛÌfi ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË ˆ «Ú Ô È Êˆ- ÙÈÛÌfi»; (AÍÈÔappleÔÈ ÛÙ ÙËÓ EÈÛ ÁˆÁ, ÛÂÏ. 37). MappleÔÚ ÙÂ Ó Ú Ù ÎÔÈÓ ÛËÌÂ Ó ÌÂÛ ÛÙÔ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ Î È ÙÔ ÔÊÈÛÙ ÛÙÈ ÓÙÈÏ ÂÈ ÙÔ ÁÈ ÙÔ ıâô ; EM T I YZHTH H P TH EP I ÓˆÚ Ô Ì fiùè ÔÈ appleâappleôèı ÛÂÈ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ ÁÈ ÙÔ Î Ïfi Î È ÙÔ Î Îfi, ÙÔ Î ÈÔ Î È ÙÔ ÈÎÔ, ÙÔ ˆÚ Ô Î È ÙÔ Û ËÌÔ, appleôèî ÏÏÔ Ó Ó ÏÔÁ Ì ÙÔ appleôïèùè- ÛÌÈÎfi appleâúè ÏÏÔÓ ÛÙÔ ÔappleÔ Ô Ô Ó ÌÂÁ ÏˆÛ Ó. ªÂ appleôèôó ÙÚfiappleÔ ÓÔÌ ÂÙ fiùè ÌappleÔÚÂ, ÛÙËÓ ÂappleÔ Ì, Ó ÂappleÈÙ ıâ Ë ÓÂÎÙÈÎfiÙËÙ Û appleôïèùèûìô appleô È - Ê ÚÔ Ó applefi ÙÔÓ ÈÎfi Ì Î È Ë Ó ÁÓÒÚÈÛË ÙË Í ÙÔ ÏÏÔ ; Ο Παρθενών είναι έκφραση του κλασικού πνεύµατος και πολιτισµού, το οποίο εκφράζει τάξη, κανονικότητα, αρµονία. Η αξία του αναγνωρίζεται σε όλες τις εποχές και αποδεικνύει πως ορισµένες αισθητικές αξίες είναι διαχρονικές. ÔÌ ÂÙ fiùè Ô appleúôû ÈÔÚÈÛÌfi ÎÚÈÙËÚ ˆÓ, fiappleˆ Ï.. Ë ÔÌÔÊˆÓ ÙˆÓ appleôï- ÏÒÓ, Ë ÓÙÔ ÛÙÔ ÚfiÓÔ Ë ÁÓÒÌË ÙÔ ÂÈ ÈÎÔ, appleâúèôú Ô Ó ÙÔÓ Û ÂÙÈÎÈÛÌfi Û ı Ì Ù ÁÓÒÛË ÍÈÔÏfiÁËÛË ; IA EMATIKH EP A IA ÚÔÛapple ı ÛÙÂ Ó Ú Ù apple Ú Â ÁÌ Ù applefi ÙË Ê ÛË, ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ Î È ÙËÓ Ù ÓË appleô Ó Â ÓÔ Ó fiùè ÁÈ ÔÚÈÛÌ ÓÂ Í Â apple Ú ÂÈ ÔÌÔÊˆÓ appleô ÙÈ Î ıèâúòóâè È ÚÔÓÈÎ. Ú ÙÂ Û Ó Ê ÏÏÔ ÂÚÁ Û Ù apple Ú Â ÁÌ Ù Ù ÚËÛÈÌÔappleÔÈ- ÒÓÙ ÙÈ apple Ú appleïâ Ú ÂÈÎfiÓÂ Î È ÏÏÔ ÂÈÎ ÛÙÈÎfi ÏÈÎfi. «Για όλα τα πράγµατα µέτρο είναι ο άνθρωπος». Σχέδιο του Ιταλού ζωγράφου της Aναγέννησης Λεονάρντο ντα Bίντσι (6ος αι.) για τις αναλογίες του ανθρώπινου σώµατος (Μουσείο της Ακαδηµίας της Βενετίας).

16 O 4Ë ÈÎ ÈÔÛ ÓË, Ê ÛË ÓfiÌÔ Î È appleôïèùèî ÔÚÁ ÓˆÛË ÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ı Û ËÙ ÛÔ ÌÂ ÙË È ÎÚÈÛË appleô Î ÓÂ Ô ÛÔÊÈÛÙ AÓÙÈÊÒÓ Ó ÌÂÛ ÛÙË Ê ÛË Î È ÙÔ ÓfiÌÔ, Î ıò Î È ÙÈ ÓÙÈÏ ÂÈ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ ÁÈ ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË. ı Ì Ù Ù Û ÂÙ ÔÓÙ È ÌÂ appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌÔ ÙË Ú Î È ÙË ÓÂfiÙÂÚË appleôïèùèî ÊÈÏÔÛÔÊ ÁÈ ÙË Û ÁÎÚfiÙËÛË ÙË appleôïè- ÙÈÎ ÎÔÈÓˆÓ Î È ÙË ÓÔÌÈÌÔappleÔ ËÛË ÙË ÎÚ ÙÈÎ ÂÍÔ Û. KEIMENO H αντίθεση Ν µου και Φ σης O µυθικός Προµηθεύς, γιος του τιτάνα Iαπετού, αδελφός του Eπιµηθέα και του Άτλαντα, τόλµησε να εναντιωθεί στον ία, κλέβοντας τη φωτιά και δίνοντάς την στους ανθρώπους. O ίας τον τιµώρησε αλυσοδένοντάς τον στον Kαύκασο, όπου ένας αετός τού έτρωγε το συκώτι. Tον ελευθέρωσε ο Hρακλής από τα δεινά του και τον παρουσίασε στον ία και τους άλλους θεούς. ικαιοσ νη είναι να µην παραβαίνεις τους ν µους και τα έθιµα της π λης, της οποίας είσαι πολίτης 3. Ο άνθρωπος θα αποκ µιζε απ τη δικαιοσ νη την πιο µεγάλη ωφέλεια 4 για το άτοµ του, αν µπροστά σε άλλους ανθρώπους τηρο σε τους ν µους ως κάτι σηµαντικ, ενώ αντίθετα, άµα είναι µ νος του χωρίς άλλους µπροστά του, ακολουθο σε τις επιταγές της φ σης. Γιατί οι επιταγές του ν µου είναι αυθαίρετες, ενώ της φ σης είναι αναγκαίες κι οι επιταγές των ν µων είναι συµβατικές 5 και χι απ τη φ ση, ενώ οι επιταγές της φ σης 6 είναι ακριβώς το αντίθετο [ ] ποιος παραβαίνει τους ν µους και τα έθιµα 7,αν δεν υποπέσει στην αντίληψη αυτών που τα έχουν αποδεχθεί, αποφε γει και την ντροπή και την τιµωρία 8 ενώ, αν δε µείνει απαρατήρητος, δεν τα αποφε γει. Απεναντίας, άµα παραβιάζει τις εγγενείς απαιτήσεις της φ σης πέρα απ ένα ριο, το κακ γι αυτ ν δε µετριάζεται δι λου, αν µείνει απαρατήρητος απ λους τους ανθρώπους, ο τε γίνεται µεγαλ τερο, αν υποπέσει στην αντίληψη λων των ανθρώπων. ( Αντιφ ν, απ σπ. 44Α) Λεπτοµέρεια από παράσταση της Tιτανοµαχίας του ζωγραφικού διάκοσµου της Aκαδηµίας Aθηνών, όπου εικονίζεται ο Προµηθέας Πυρφόρος να φέρνει τη φωτιά και το φως στους ανθρώπους. Έργο του Xρ. Γκρήπενκερλ, µαθητή του Pαλ (9ος αι.).

17 O 4Ë 5 ικαιοσύνη, φύση νόµος και πολιτική οργάνωση ƒ ª O O π 𠃪 À π ÃO π ÛÔÊÈÛÙ ÓÙÈÊÒÓ Ô AıËÓ Ô (5Ô È. apple.x.) Ù Ó ÛÎ ÏÔ ÙÔ Ù Ú ÓÓÔ ÈÔ- Ó Û Ô ÛÙÈ Ú ÎÔ ÛÂ Î È Ó applefi ÙÔ Û ÓÔÌÈÏËÙ ÙÔ ˆÎÚ ÙË. ÚÈfiÙÂ- Ú ÚÁ ÙÔ Â Ó È ÙÔ Περ ληθείας Î È ÙÔ Περ µονοίας. ÙÔ Î ÌÂÓÔ ÙË ÂÓfi- ÙËÙ Ó Ê ÚÂÙ È ÛÙËÓ ÓÙ ıâûë Ó ÌÂÛ ÛÙÔÓ ÓfiÌÔ Î È ÙË Ê ÛË, ÛÙË Û Ì ÙÈ- ÎfiÙËÙ ÙˆÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎÒÓ ıâûìòó Î È ÙË Ê ÛÈÎ appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙ. TÔ φ σει Ù Ó ÁÈ ÙfiÓ Ë appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙ Î È Ë Ï ıâè, ÂÓÒ ÙÔ ν µ ω Ù Ó appleï Û Óı ÎË, ÙËÓ ÔappleÔ ÌappleÔÚ ΠÓÂ Ó ÏÏ ÂÈ Û ÌÊˆÓ Ì ÙÔ Û ÌÊ ÚÔÓ ÙÔ. ΓΛΩΣΣΑΡΙO π ø : ντροπή (λ.χ. Όµηρος), σεβασµός απέναντι στους άλλους, φιλοτιµία, σεβασµός στους άγραφους νόµους. AI XYNH (α σχος) (όπως η αιδώς):. ντροπή, αποδοκιµασία.. ατιµία που γίνεται προς κάποιον όνειδος ÈÎ ÈÔÛ ÓË Â Ó È ÙË applefiïë : ÓÂÙ È Ó ÔÚÈÛÌfi ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË appleô Ù Ó È Â ÔÌ ÓÔ ÛÙ Ù ÏË ÙÔ 5Ô È. apple.ã. ÈÎ ÈÔÛ ÓË Ù Ù ÂÙ È Ì ٠ÓfiÌÈÌ ÙË Î ıâìè applefiïë, ËÏ Ì ÙÔ ÓfiÌÔ Î È Ù ıèì ÙË. ÔÏ ÙË : Ë È ÈfiÙËÙ ÙÔ appleôï ÙË appleúô appleôı ÙÂÈ ÙËÓ applefiïë-îú ÙÔ Î È appleôï ÙÂ Ì appleô ÛÙËÚ ÂÙ È ÛÙÔ ÓfiÌÔ. H applefiïë Â Ó È ÓÒÙÂÚË ÔÚÁ ÓˆÛË ÌÂ È È ÙÂÚË Ê ÛÈÔÁÓˆÌ Î È ÏÂÈÙÔ ÚÁÈÎfiÙËÙ appleô Ó ÂÈÎÓ ÂÈ appleôï Ù Ì appleôïèùèî ÛÎ Ë Î È Ô ÏËÛË. ËÓ appleèô ÌÂÁ ÏË ˆÊ ÏÂÈ : Ô ÓÙÈÊÒÓ ÈÔıÂÙ ÙËÓ ÎÔÈÓ apple Ú Ô fiùè Ì ÙÈ appleú ÍÂÈ ÙÔ Ô ÓıÚˆappleÔ ÂappleÈ ÈÒÎÂÈ ÙË ÌÂÁ Ï ÙÂÚË Ó Ù ˆÊ ÏÂÈ ÁÈ ÙfiÓ ÙÔÓ ÈÔ Î È Î ÓÂÈ È ÎÚÈÛË Ó ÌÂÛ ÛÙÔÓ È ÈˆÙÈÎfi Î È ÙÔÓ ËÌfiÛÈÔ ÒÚÔ. Ì ÙÈÎ : È Ù appleòóâù È Ë È fiùè Ô ÓfiÌÔ Â Ó È Î Úapplefi ÌÈ Û ÌʈÓ, ÌÈ Û Ì ÛË. appleôì Óˆ, Û ÌÊˆÓ Ì ÙÔÓ ÓÙÈÊÒÓÙ, Ë ÓÔÌÔıÂÛ ÂÈ Ù ÓËÙfi Î È ı ÚÂÙÔ Ú ÎÙ Ú. ÔÓ 7Ô Î È 8Ô È. È Ù appleòıëîâ applefi ÙÔ ÊÈÏÔÛfiÊÔ ÃÔÌapple, ÔÎ Î È ƒô ÛÛÒ Ë ıâˆú ÙÔ ÎÔÈÓˆÓÈÎÔ Û Ì ÔÏ Ô, Ë ÔappleÔ appleôûùëú ÂÈ fiùè ÔÈ ÓıÚÒappleÈÓ ÎÔÈÓˆÓ Â ÛÙËÚ ÔÓÙ È ÛÂ Ó Â Ô Û Ì- ÊˆÓ ÁÈ ÙËÓ Ú ÛË ÙË ÔÚÁ ÓˆÌ ÓË appleôïèùèî ÎÔÈÓfiÙËÙ (ÎÚ ÙÔ ). È ÂappleÈÙ Á ÙË Ê ÛË : ÂÓÓÔÂ Î Ú ˆ ÙÈ ÈÔÏÔÁÈÎ ÏÂÈÙÔ ÚÁ Â Î È Ú ÛÙË- ÚÈfiÙËÙÂ, ÙÈ ÔappleÔ Â appleôïï ÊÔÚ appleâúèôú Ô Ó ÔÈ ÓfiÌÔÈ, fiappleˆ ÂappleÈÛËÌ ÓÂÈ Ï ÁÔ apple Ú Î Ùˆ ÛÙÔ ÈÔ Î ÌÂÓÔ: «Œ Ô Ó ıâûappleèûùâ ÓfiÌÔÈ ÁÈ Ù Ì ÙÈ, ÙÈ appleú appleâè Ó Ï appleô Ó Î È ÙÈ ÂÓ appleú appleâè [ ] ÙÔ ÈÔ Î È ÁÈ Ù ÙÈ, ÙÈ appleú appleâè Ó ÎÔ ÓÂ Î È ÙÈ ÂÓ appleú appleâè [ ] Î È ÁÈ ÙË ÁÏÒÛÛ, ÙÈ appleú appleâè Ó Ï ÂÈ Î È ÙÈ ÂÓ appleú appleâè [ ] Î È ÁÈ Ù applefi È, appleô appleú appleâè Ó appleëá ÓÔ Ó Î È appleô ÂÓ appleú appleâè [ ] Î È ÁÈ ÙÔ ÓÔ, ÙÈ appleú appleâè Ó ÂappleÈı ÌÂ Î È ÙÈ ÂÓ appleú appleâè». Ô ÓfiÌÔ Î È Ù ıèì : ÙÔ ÁÚ appleùfi Î ÈÔ ÊÂÓfi Î È, ÊÂÙ ÚÔ, ÔÈ ÁÚ - ÊÔÈ ÓfiÌÔÈ ÙˆÓ ËıÒÓ Î È ÙˆÓ Î ÓfiÓˆÓ ÙË ÔÚı Û ÌappleÂÚÈÊÔÚ. ÙÚÔapple Î È ÙÈÌˆÚ ( åû ÓË Î È ËÌ ): Ó ÊÔÚ ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ appleô ÔÎÈÌ Û Î È ÙË ÈÎ ÛÙÈÎ ÙÈÌˆÚ applefi ÙË ÓÔÌÔıÂÛ, Ë ÔappleÔ Ì ÙÔ ÓfiÌÔ ÙÈ̈Ú ÌÈ ÍÈfiappleÔÈÓË appleú ÍË. π (ρίζα δικ- του δείκνυµι): ορθό, δίκαιο, δικαιοσύνη, νόµος. ª : µεταγράφεται από τα αρχαία ως «νόµος» ή σύµβαση ή έθιµο ανάλογα µε τα συµφραζόµενα. ª π ( µο + νο ς): πολιτική συναίνεση που βασίζεται στην οµοφροσύνη όλων των πολιτών ως προς τα πρότυπα τρόπου ζωής. ºÀ π : ο όρος που οι Ίωνες επιστήµονες χρησιµοποιούσαν για το σύνολο της πραγµατικότητας ή για την πιο σταθερή υλική πηγή της ή για τα συστατικά στοιχεία της. H Nέµεσις και µια σύντροφός της. Λεπτοµέρεια από αττικό ερυθρόµορφο αµφορέα, στον οποίο, ενώ η Aφροδίτη συµβουλεύει την Eλένη, η Nέµεσις δείχνει καταδικαστικά τη Σπαρτιάτισσα βασίλισσα (530 π.x., Aρχαίες Συλλογές, Eθνικό Mουσείο Bερολίνου).

18 5 O 4Ë ικαιοσύνη, φύση νόµος και πολιτική οργάνωση APA H A KEIMENA Τόµας Χοµπς (Thomas Hobbes), Άγγλος ηθικός και πολιτικός φιλόσοφος ( ). Κυριότερο έργο του: Λεβιάθαν (65). Σε αυτό ασχολείται µε θεµελιώδη ερωτήµατα της πολιτικής σκέψης: τι είναι µια οργανωµένη κοινότητα ανθρώπων, τι τη δηµιουργεί, τι τη συντηρεί ή την καταστρέφει; Tι είναι ισχύς, τι είναι εξουσία, τι είναι οι θεσµοί κ.ά. O Ì ıô ÙÔ ÚˆÙ ÁfiÚ ÁÈ ÙË Û ÁÎÚfiÙËÛË ÙË appleôïèùèî ÎÔÈÓˆÓ Μ αυτά λοιπ ν τα εφ δια ζο σαν τον πρώτο καιρ οι άνθρωποι σκ ρπιοι πολιτείες δεν υπήρχαν. Το αποτέλεσµα ήταν να τους αφανίζουν τα θηρία [...] Ένιωσαν έτσι την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες για να σωθο ν. Κάθε φορά µως που συγκεντρώνονταν αδικο σαν ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κάτεχαν την πολιτική τέχνη, µε αποτέλεσµα να σκορπίζονται πάλι και να αφανίζονται. Τ τε ο ίας, που ανησυχο σε µήπως το γένος µας χαθεί ολ τελα απ το πρ σωπο της γης, στέλνει τον Ερµή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσ νη, για να µονοιάσουν οι πολιτείες και να φιλιώσουν οι άνθρωποι. ( Ï ÙˆÓ, ÚˆÙ ÁfiÚ, 30 c Î.Â., 3 d-d) O ÓfiÌÔ Â Ó È Û Óı ÎË O ν µος καταντά απλώς σ µβαση και εγγ ηση για τα δικαιώµατα του εν ς απέναντι στον άλλο. ( ÎfiÊÚˆÓ, applefiûapple. 3) 3 Î Ù ÛÙ ÛË ÙË Ê ÛË Î Ù ÙÔÓ XÔÌapple Είναι λοιπ ν φανερ τι σο οι άνθρωποι ζουν χωρίς µια κοινή εξουσία που θα τους κρατο σε λους υποταγµένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέµου. Και µάλιστα αυτ ς ο π λεµος είναι π λεµος των πάντων εναντίον πάντων. ι τι ο π λεµος δε συνίσταται µ νο σε µάχες ή στην έµπρακτη σ γκρουση αλλά καλ πτει λο το χρονικ διάστηµα κατά το οποίο η βο ληση για ένοπλη αναµέτρηση είναι επαρκώς γνωστή. ( fiì ÃÔÌapple, Â È ı Ó ÏË, MÔÚÊ Î È EÍÔ Û ÌÈ EÎÎÏËÛÈ ÛÙÈÎ Î È Î ÔÏÈÙÈÎ KÔÈÓfiÙËÙ, ÙfiÌ. A, ÂÈÛ Á. AÈÌ. MÂÙ ÍfiappleÔ ÏÔ, ÌÙÊÚ. Ú. Û Ï Ë Î È AÈÌ. MÂÙ ÍfiappleÔ ÏÔ, ÂÎ. ÓÒÛË, Aı Ó 989, ÛÂÏ ) Η γκραβούρα (χαρακτικό αντίτυπο) του τέρατος της Aποκαλύψεως Λεβιάθαν (το οποίο συµβολίζει την απόλυτη µοναρχία), όπως απεικονίζεται στο οµώνυµο έργο του Χοµπς, στο οποίο αυτός υποστηρίζει ότι το κράτος είναι ένα τεχνητό κατασκεύασµα, απαραίτητο για την προστασία των πολιτών. 4 OÈ apple Ú ÙˆÓ appleôïèùèîòó ÎÔÈÓˆÓÈÒÓ Î Ù ÙÔÓ ÔÎ Επειδή οι άνθρωποι είναι, πως ελέχθη, εκ φ σεως ελε θεροι, ίσοι και ανεξάρτητοι, κανένας δεν µπορεί να τεθεί έξω απ αυτή την κατάσταση και να υπαχθεί στην πολιτική εξουσία κάποιου άλλου, χωρίς τη συγκατάθεσή του. Ο µ νος τρ πος, µε τον οποίο οιοσδήποτε απεκδ εται της φυσικής του ελευθερίας και αναδέχεται τα δεσµά της πολιτικής κοινωνίας, είναι η σ ναψη συµφωνίας µε άλλους ανθρώπους για να συνενωθο ν και να συµπήξουν µία κοιν τητα, ο τως ώστε να κατορθώσουν να ζουν µε άνεση, ασφάλεια και ειρήνη αναµεταξ τους, έχοντας εξασφαλίσει την απ λαυση των ιδιοκτησιών τους και µεγαλ τερη ασφάλεια έναντι σων δεν µετέχουν στην κοιν τητά τους. ( ÔÓ ÔÎ,  ÙÂÚË appleú ÁÌ Ù appleâú Î ÂÚÓ Ûˆ, ÔÎ ÌÈÔ Ì ı Ì ÙËÓ ÏËıÈÓ Ú, ÎÙ ÛË Î È ÛÎÔapplefi ÙË appleôïèùèî ÂÍÔ Û, ÂÈÛ Á. ÌÙÊÚ. Û fiïè Û. M. KÈÙÚÔÌËÏ Ë, ÂÎ. ÓÒÛË, Aı Ó 990, ÛÂÏ. 57).

19 O 4Ë 53 ικαιοσύνη, φύση νόµος και πολιτική οργάνωση 5 TÔ ÎÔÈÓˆÓÈÎfi Û Ì fiï ÈÔ Î Ù ÙÔÓ ƒô ÛÛÒ [...],τι χάνει ο άνθρωπος µε το κοινωνικ συµβ λαιο, είναι η φυσική του ελευθερία και ένα απερι ριστο δικαίωµα σε σα του αρέσουν και µπορεί να τα αποκτήσει,τι κερδίζει είναι η ελευθερία του πολίτη και η ιδιοκτησία σων κατέχει. ( Ó- Î ƒô ÛÛÒ, Ô ÎÔÈÓˆÓÈÎfi Û Ì fiï ÈÔ, ÂappleÈÌ. ÛËÌ. ÂÈÛ Á. Âapple ÌÂÙÚÔ B Û. ÚËÁÔÚÔappleÔ ÏÔ, ÌÙÊÚ. B Û. ÚËÁÔÚÔappleÔ ÏÔ Î È AÏ. Ù Ó Ô ÂÚ, ÂÎ. fiïè, Aı Ó 004, ÛÂÏ. 67) EPøTH EI EP A IE 3 4 È Ù Ë Ê ÛË Î È Ô ÓfiÌÔ Ú ÛÎÔÓÙ È Û ÓÙ ıâûë, Î Ù ÙÔÓ ÓÙÈÊÒÓÙ ; ÔÈÔ Â Ó È Ô ÚfiÏÔ ÙˆÓ ÓfiÌˆÓ ÛÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ, ÙËÓ appleôïèùâ Î È ÙËÓ ÙÔÌÈÎ ˆ, Û ÌÊˆÓ Ì ÙÔÓ ÓÙÈÊÒÓÙ ; ÌʈÓ Ù Ì ÙËÓ appleô ÙÔ ; ÙÔ apple Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ () Ô ÛÔÊÈÛÙ ÚˆÙ ÁfiÚ È Ù appleòóâè ÌÈ appleô Ë ÁÈ ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË Î È ÙË ÛËÌ Û ÙË ÛÙË ˆ ÙˆÓ ÓıÚÒappleˆÓ. ÙË Û ÁÎÚ ÓÂÙ Ì ÙËÓ appleô Ë ÙÔ ÓÙÈÊÒÓÙ Î È Ó ÂappleÈÛËÌ ÓÂÙ ÔÌÔÈfiÙËÙÂ Î È È ÊÔÚ Ó ÌÂ- Û ÛÙÔ Ô ÛÔÊÈÛÙ. M appleôèôó ÙÚfiappleÔ ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ ÍÂapple Ú Û Ó ÙÔ appleúˆùfiáôóô ÛÙ ÈÔ ˆ Î È Ô Ë- Á ıëî Ó ÛÙËÓ appleôïèùèî ÔÚÁ ÓˆÛË; [ Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ ()]. A. Λορεντζέττι (Ambrogio Lorenzetti, 4ος αι.), συµβολική απεικόνιση της ειρήνης στην πόλη από νωπογραφία στο Palazzo Publico της Σιένας (λεπτο- µέρεια). Η οµόνοια (ειρήνη), που προέρχεται από τη φιλία (τους συνεκτικούς δεσµούς των πολιτών), είναι απαραίτητη για την ευηµερία του κράτους και εξίσου σηµαντική µε τη δικαιοσύνη. EMATA IA YZHTH H PA TH EP A IA O ÕÁÁÏÔ ÊÈÏfiÛÔÊÔ fiì ÃÔÌapple ıâˆúô Û appleˆ Ô applefiïâìô Â Ó È «applefiïâìô ÙˆÓ apple ÓÙˆÓ ÂÓ ÓÙ ÔÓ apple ÓÙˆÓ» Î È appleˆ Ô ÓıÚˆappleÔ Â Ó È Â ıúfi Î ıâ ÏÏÔ ÓıÚÒappleÔ. [ Ú ÏÏËÏÔ Î ÌÂÓÔ (3)]. Ó Â ÙÔ Ì ٠ÙËÓ appleô Ë, Û appleôè Û ÌappleÂÚ ÛÌ Ù ÌappleÔÚÔ ÌÂ Ó Ô ËÁËıÔ Ì ÁÈ ÙËÓ ÓıÚÒappleÈÓË Î Ù ÛÙ ÛË Î È ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û Ì ˆÛË; MappleÔÚ ÙÂ Ó ı ÌËı Ù appleôèô appleúôûˆîú ÙÈÎfi ÊÈÏfiÛÔ- ÊÔ Î Ó ÏfiÁÔ ÁÈ ÙÔÓ applefiïâìô Î È appleò ÙÔÓ ÂÓÓÔÔ ÛÂ; Àapple Ú Ô Ó ÔÌÔÈfiÙËÙ ÌÂÙ Í ÙÔ ÎfiÊÚÔÓ Î È ÙÔ ƒô ÛÛÒ Û ÂÙÈÎ Ì ÙÈ applefi ÂÈ ÙÔ ÁÈ ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û Ì ˆÛË; 3 MappleÔÚ ÙÂ Ó Ú Ù ÎÔÈÓ ÛËÌ ÛÙÈ applefi ÂÈ ÙÔ ÎfiÊÚÔÓ Î È ÙÔ ÕÁÁÏÔ ÊÈÏÔÛfiÊÔ ÔÎ; [ Ú ÏÏËÏ Î ÌÂÓ () Î È (4)]. IA EMATIKH EP A IA Ó ËÙ ÛÂÙ Û٠ΠÌÂÓ ÙÔ ÂÔÂÏÏËÓÈÎÔ È ÊˆÙÈÛÌÔ, appleô ÓıÔÏÔÁÔ - ÓÙ È ÛÙÔ È Ï Ô ÙË ÔÁÔÙÂ Ó ÙË ÌÓ Û Ô, applefi ÂÈ Û ÂÙÈÎ Ì ٠ı Ì Ù appleô Û ËÙ ıëî Ó ÛÙËÓ ÂÓfiÙËÙ Ù ( È fióôè, ÔÌfiÓÔÈ, ÓfiÌÔÈ, ÈÎ ÈÔ- Û ÓË, ÓıÚÒappleÈÓ ÈÎ ÈÒÌ Ù, ÈÛfiÙËÙ ). Û ÁÎÚ ÓÂÙ ÙÈ applefi ÂÈ Ù Ì fiû ÛÎ Ó ÔÈ ÔÊÈÛÙ. Kεφαλή από ανδριάντα του Θουκυδίδη. O ιστορικός Θουκυδίδης ( π.x.) έχει επίσης χαρακτηριστεί και ως σοφιστής, εξαιτίας των φιλοσοφικών παρατηρήσεών του για την ανθρώπινη φύση και κοινωνία. O Xοµπς έχει βαθύτατα επηρεαστεί από το έργο του Ιστορία, κυρίως από το µέρος που ονοµάζεται «Παθολογία του πολέµου». Oι παρατηρήσεις του Θουκυδίδη για την ανθρώπινη φύση αντανακλώνται στην υπόθεση του Xοµπς για την κατάσταση της φύσης. εν είναι τυχαίο ότι ο Χοµπς δηµοσίευσε την πρώτη µετάφραση του έργου του Θουκυδίδη στην αγγλική γλώσσα, η οποία µέχρι σήµερα χρησι- µοποιείται ευρέως.

20 Ó ÎÂÊ Ï ˆÛË ÙÔ ÎÂÊ Ï ÈÔ Ùfi: È Û ÌÂ Î È Û ËÙ Û Ì ÁÈ ÙË ÛÔÊÈÛÙÈÎ Î ÓËÛË, appleô ÂÎ ËÏÒıËΠÛÙËÓ ı Ó ÙÔ 5Ô È. apple.ã., ËÏ ÛÙËÓ ÂappleÔ ÙÔ ÂÚÈÎÏ Î È ÙÔ ÂÏÔappleÔÓÓËÛÈ ÎÔ appleôï ÌÔ. ÛÔÊÈÛÙÈÎ apple ÚÍÂ Ó appleóâ - Ì ÙÈÎfi Î È ÎÔÈÓˆÓÈÎfi Î ÓËÌ È ÂÒÓ appleô ÎÏfiÓÈÛ ÙÈ Â ÈfiÙËÙÂ ÙˆÓ AıËÓ ˆÓ ÙË ÂappleÔ. OÈ È ÛË- ÌÔÈ ÛÔÊÈÛÙ ÚˆÙ ÁfiÚ, ÔÚÁ, Iappleapple, Ú Û Ì Ô, Úfi ÈÎÔ, AÓÙÈÊÒÓ, Ô AıËÓ Ô ÊÈÏfiÛÔ- ÊÔ ˆÎÚ ÙË ÏÏ Î È ÛËÌ ÓÙÈÎ appleúfiûˆapple ÙË ıëó Î ÎÔÈÓˆÓ (AÏÎÈ È Ë, KÚÈÙ, NÈÎ ) Û ËÙÔ Û Ó ÛÙËÓ ı Ó Ì ÂappleÈÌÔÓ ÁÈ ËıÈÎ Î È appleôïèùèî appleúô Ï Ì Ù. Ÿappleˆ ÔÈ ÚÔÛˆÎÚ ÙÈÎÔ, ÔÈ ÔÊÈÛÙ ÌÊÈÛ ËÙÔ Ó ÙÈ Î ıèâúˆì Ó ÓÙÈÏ ÂÈ ÁÈ ÙÔÓ ÎfiÛÌÔ, ÙÔÓ ÓıÚˆappleÔ Î È ÙÔ ıâô. ÓˆÚ Û Ì ÊÈÏÔÛÔÊÈÎÔ fiúô, fiappleˆ «Û ÂÙÈÎÈÛÌfi» Î È «ÁÓˆÛÙÈÎÈÛÌfi», «ÏfiÁÔ», «È ÏÂÎÙÈ- λ, «Ê ÛË», «ÓfiÌÔ», Î È appleúô Ï Ì Ù ÙË Ú ÊÈÏÔÛÔÊ appleô Û Ó ÔÓÙ È Ì ÙË ÁÏÒÛÛ, ÙË ÚËÙÔÚÈÎ, ÙËÓ ËıÈÎ Î È ÙËÓ appleôïèùèî. ÙËÓ Ë ÂÓfiÙËÙ : Û ÔÏËı Î ÌÂ È È ÙÂÚ Ì ÙÔ fiúô ÛÔÊÈÛÙ, ÛÔÊÈÛÙÈÎ Ù ÓË, ÛÔÊfi. ÈÂÚÂ Ó Û Ì ÙË ıâùè- Î Î È ÚÓËÙÈÎ ÛËÌ Û ÙÔ fiúô ÛÔÊÈÛÙ. E Ì Ì appleôèôó ÙÚfiappleÔ appleôûù ÚÈ Â ÙÔ Âapple ÁÁÂÏÌ ÙÔ ÛÔÊÈÛÙ Ô ÚˆÙ ÁfiÚ Î È ÁÓˆÚ Û Ì ÙËÓ ÎÚÈÙÈÎ ÙÔ Ï ÙˆÓ Î È ÙÔ AÚÈÛÙÔÙ ÏË ÁÈ ÙÔÓ Âapple Á- ÁÂÏÌ ÙÈÛÌfi ÙÔ Î È ÁÈ ÙËÓ ÂÓ Û fiïëû ÙÔ Ì ÙË È ÛÎ Ï ÙË ÚÂÙ Î È ÙË «appleôïèùèî Ù ÓË». ÙË Ë ÂÓfiÙËÙ : M Û applefi Ó ÚËÙÔÚÈÎfi ΠÌÂÓÔ, ÙÔ EÏ ÓË EÁÎÒÌÈÔÓ,  Ì fiùè Ô ÔÚÁ, Ô È Ú Ù ÙË ÚËÙÔÚÈ- Î, ÂÓ È ÊÂÚfiÙ Ó, fiappleˆ Î È ÔÈ ÏÏÔÈ ÔÊÈÛÙ, ÁÈ ÙË ÁÏÒÛÛ Î È ÙËÓ apple È Â. A Ùfi ÂÈÛ Á Á ÙÔÓ ÚËÙÔÚÈÎfi ÏfiÁÔ ÛÙË ËÌfiÛÈ ˆ Î È Ó appleù Í ÙËÓ Ù ÓÈÎ ÙÔ appleâèûùèîô ÂappleÈ ÂÈÚ Ì ÙÔ Î È ÙË ÚËÙÔ- ÚÈÎ Ù ÓË, Ë ÔappleÔ ˆ «appleâèıô ËÌÈÔ ÚÁfi» Ù Ó apple Ú ÙËÙË ÛÙÔ appleôïèùèîô ÙË ËÌÔÎÚ ÙÈÎ Aı Ó. ÙËÓ 3Ë ÂÓfiÙËÙ : ÍÂÙ Û Ì ÙÈ applefi ÂÈ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ ÁÈ ÙÔÓ appleôîâèìâóèîfi Ú ÎÙ Ú ÙË ÁÓÒÛË. Ì appleò ÔÈ ÛÔÊÈÛÙ ÚˆÙ ÁfiÚ, Úfi ÈÎÔ, ÚÈÙ ÂÈÛËÁ ıëî Ó ÙË Û Ì ÙÈÎfiÙËÙ Î È ÙÔÓ Û ÂÙÈÎÈÛÌfi ÁÈ ı Ì Ù Û ÂÙÈÎ Ì ÙÔ ıâô Î È ÙËÓ apple Ú ÔÛÈ Î ıâôïôá. ªÂÏÂÙ Û Ì ÙËÓ appleô Ë ÙÔ ÚˆÙ - ÁfiÚ fiùè «Ì ÙÚÔ ÁÈ fiï Ù appleú ÁÌ Ù Â Ó È Ô ÓıÚˆappleÔ», Ë ÔappleÔ Û Ó ÂÙ È Ì ÙË Û ÂÙÈÎfiÙËÙ ÙË ÁÓÒÛË appleô Ì ÓÔ Ó ÔÈ ÈÛı ÛÂÈ, ËÏ Ì ÙË Ê ÈÓÔÌÂÓÈÎfiÙËÙ ÙˆÓ ÓÙÈÎÂÈÌ ÓˆÓ Î È Ì ÙÔÓ appleô- ÎÂÈÌÂÓÈÎfi apple Ú ÁÔÓÙ appleô appleâèû Ú ÂÙ È ÛÙÈ ÎÚ ÛÂÈ Ì. ÙËÓ 4Ë ÂÓfiÙËÙ : ªÂÏÂÙ Û Ì ÙËÓ ÓÙ ıâûë ÌÂÙ Í Ê ÛË Î È ÓfiÌÔ, ÙË Û ÛË ÎÚ ÙÔ Î È ÎÔÈÓˆÓ. ªÂ ÙÔÓ ÚˆÙ - ÁfiÚ Î È ÙÔÓ ÓÙÈÊÒÓÙ appleúô Ï ıëî Ó ÔÈ Í Â ÙË ÈÎ ÈÔÛ ÓË, ÙË ÛˆÊÚÔÛ ÓË, ÙË Ê ÛÈÎ ÈÛfi- ÙËÙ. E Ì ÙËÓ Í ÙÔ ÓfiÌÔ Û ÂÙÈÎ Ì ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓÈÎ Û Ì ˆÛË ÛÙË ÛÎ Ë ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ ÏÏ Î È ÓÂfiÙÂÚˆÓ ÊÈÏÔÛfiÊˆÓ (XÔÌapple, ÔÎ, PÔ ÛÛÒ). AÓ ÊÂÚı Î Ì ÛÙÔ ÂÓ È Ê ÚÔÓ ÙˆÓ ÔÊÈÛÙÒÓ ÁÈ ÙË ÁÂÓÈÎ apple È Â Î È ÙËÓ appleóâ Ì ÙÈÎ Î ÏÏÈ ÚÁÂÈ, Î ıò Î È ÁÈ ÙËÓ ÛÎËÛË ÙË «appleôïèùèî ÚÂÙ», Î ÙÈ appleô Â Ó È È È ÙÂÚ Âapple Î ÈÚÔ ÛÙËÓ ÂappleÔ Ì.