Διερεύνηση των διαδικτυακών συνηθειών και προσδιορισμός του ποσοστού διαδικτυακού εθισμού των Ελλήνων μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

Transcript

1 Διερεύνηση των διαδικτυακών συνηθειών και προσδιορισμός του ποσοστού διαδικτυακού εθισμού των Ελλήνων μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Καριπίδης Νικόλαος 1, Σαμαράς Παναγιώτης 2, Πιστοφίδης Χρήστος 3 1 nick.director@gmail.com, 2 samarasedpsy@yahoo.com, 3 christospistofidis@yahoo.com 1 Καθηγητής πληροφορικής ΣΔΕ Δράμας, Med, Υποψ. Διδάκτορας ΔΠΘ 2 Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος MPhil, PgDip, BSc 3 Μαθηματικός Περίληψη Η παρούσα έρευνα στοχεύει στη συλλογή περιγραφικών δεδομένων που σχετίζονται με τις διαδικτυακές συνήθειες Ελλήνων μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στον προσδιορισμό του ποσοστού εθισμού τους στο Internet και στη διερεύνηση των πιθανών σχέσεων μεταξύ του εθισμού και των διαδικτυακών συνηθειών. Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από n=774 μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σχολείων του νομού Δράμας. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε αποτελούνταν από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιείχε ερωτήσεις που αφορούσαν δημογραφικά στοιχεία και διαδικτυακές συμπεριφορές, ενώ στο δεύτερο μέρος έγινε μέτρηση των επιπέδων του διαδικτυακού εθισμού με χρήση μιας μετασχηματισμένης και μεταφρασμένης κλίμακας του ευρέως χρησιμοποιούμενου ερωτηματολογίου YIAT20. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 1,5% των μαθητών παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα χρήσης διαδικτύου (ομάδα εθισμού) ενώ το 20,7% ήπια μέτρια προβλήματα χρήσης διαδικτύου (ομάδα υψηλού κινδύνου). Συγκεκριμένο ποσοστό των μαθητών που παρουσίαζαν λαθεμένες ή αποκλίνουσες διαδικτυακές συμπεριφορές, βρέθηκε να ανήκει στην ομάδα εθισμού, αλλά και στην ενοποιημένη ομάδα εθισμού και υψηλού κινδύνου. Λέξεις κλειδιά: εθισμός στο διαδίκτυο, εκπαίδευση, διαδικτυακές συμπεριφορές Εισαγωγή Ο εθισμός στο διαδίκτυο (IAD Internet Addiction Disorder) ή αλλιώς παθολογική ή προβληματική χρήση του διαδικτύου (PIU Problematic Internet Use), είναι μια διαταραχή υπό τη μορφή εξάρτησης. Η πρώτη αναφορά του όρου έγινε στα μέσο της δεκαετίας του 90 από τον Goldberg (1996), διάστημα στο οποίο ξεκίνησε και η ραγδαία εξάπλωση και χρήση του διαδικτύου. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν γίνει διάφορες μελέτες για την εξεύρεση διαγνωστικών κριτηρίων με σκοπό τη κλινική κατηγοριοποίηση της διαταραχής, με δεσπόζουσα την πολύχρονη έρευνα της Kimberly Young (1998, 2004, 2009, 2011) Η σημαντικότητα της διαταραχής εθισμού στο διαδίκτυο υποστηρίζεται από το γεγονός ότι αν και δεν έχει ακόμη ενταχθεί ως διαγνωστική κατηγορία σε αντίστοιχα κλινικά εγχειρίδια DSM / ICD, σε πολλές χώρες όπως η Κίνα, Ν. Κορέα και Ταϊβάν την αναγνωρίζουν επισήμως ως διαταραχή (Park et. al, 2008). Παρ όλα αυτά η πολυδιάστατη ψυχομετρική ταυτότητα των διαγνωστικών κριτηρίων δημιουργεί σοβαρά προβλήματα εγκυρότητας στην διαγνωστική προσέγγιση της διαταραχής, ώστε να μην μπορεί να λογίζεται ακόμα ως μια ενοποιημένη κατηγορία σε παγκόσμιο αλλά και σε διαπολιτισμικό επίπεδο (Hawi, 2013). Επειδή η διαταραχή η οποία περιγράφεται ως εθισμός στο διαδίκτυο έχει διερευνηθεί στο παρελθόν, σκόπιμο είναι να αναφερθούν και κάποια ποσοστά επιδημιολογικών ερευνών σε εφήβους, αν και παρουσιάζουν παρόμοια στατιστικά κολλήματα, διότι ο καθορισμός ποσοστών βάσει χώρας, κοινωνικής ομάδας, δημογραφικού, ηλικιακών ομάδων καθιστούν τις μετρήσεις εξαιρετικά αναξιόπιστες και για αυτό παρουσιάζουν μεγάλη διακύμανση. Ενδεικτικά, τα επιδημιολογικά ποσοστά για τον εφηβικό πληθυσμό κυμαίνονται μεταξύ 4,4-13.5% στην Ευρώπη (Durkee et al., 2012), 0 26,3% στις ΗΠΑ (Moreno et al., 2011), 17% στην Κίνα το 2007, 0,7% στην Ινδία (Goel et Πρακτικά Εργασιών 11ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

2 2 al, 2013) και 15,1% στην Τουρκία (Şaşmaz et al., 2013). Κάποιοι ερευνητές (Ko et al., 2009; Yang & Tung, 2007) προσδιορίζουν σε παγκόσμιο επίπεδο τα ποσοστά μεταξύ 2,4 και 18,8%. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζουμε ενδεικτικά στοιχεία από έρευνες που χρησιμοποίησαν την κλίμακα και τις κατηγορίες εθισμού που πρότεινε η Young. ΧΩΡΑ Πίνακας 1. Οι κλίμακες εθισμού Young και Yang Σοβαρός εθισμός - συμπτώματα εξάρτησης στο διαδίκτυο Μέτριος εθισμός - προβληματική χρήση διαδικτύου Ελλάδα 1% 12,8% Νορβηγία 2% 8,7% Κορέα 14% 37,9% Κίνα 2,4% 22% Έρευνα Τζίτζικα et al., 2009, Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) Johansson et al., 2004, Scandinavian Journal of Psychology Kim et al., 2006, International Journal of Nursing Studies Cao & Su, 2007, Child: Care, Health and Development Σημαντικές έρευνες στον Ελλαδικό χώρο αποτέλεσαν αυτή της Τζίτζικα και συνεργατών σε δείγμα 897 εφήβων από την Αθήνα, ηλικίας 14,8 ± 0,6 έτη και χρήση της κλίμακας της Young με κατηγοριοποίηση πόντων εθισμού, ίδια με αυτήν της παρούσας έρευνας (Tsitsika et al., 2009). Τα κύρια ευρήματα της έρευνας ήταν 1% συμπτώματα εξάρτησης και 12,8% περιστασιακά/συχνά «προβληματική» χρήση του Διαδικτύου. Επίσης στην παραπάνω έρευνα βρέθηκε πως τα αγόρια δήλωναν πιο συχνά από τα κορίτσια (4,2%) ότι έχουν δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό. Η Tripodaki et al. (2008), αναφερόμενη στην προηγούμενη έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας, έδωσε σε δείγμα 315 Αθηναίων μαθητών (μ.ο 15 έτη) ποσοστό 0% για την ομάδα εθισμού και 9,4% για την ομάδα προβληματικής χρήσης βάση της κλίμακας Young. Τέλος μια από τις σημαντικότερες έρευνες ήταν αυτή του Stavropoulou et al. (2013) σε δείγμα 2090 εφήβων όπου διαπιστώθηκε 3,1% εθισμός, αλλά και σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ ερευνών στον Ελλαδικό χώρο όπως εκείνη των Floros et al (2010) στην Κω με 11% ποσοστό εθισμού και των Σιώμου κ.α. (2009) στην Θεσσαλία με ποσοστό 8.2%. Οι διαφοροποιήσεις αυτές πιθανόν να προκύπτουν από τη διαφορετική κατηγοριοποίηση της αξιολόγησης της κλίμακας εθισμού, αφού στις έρευνες των Σιώμου και Φλώρου χρησιμοποιήθηκε η ΚΕΕΦΥ (κλίμακα εθισμού εφήβων στους Η/Υ) η οποία είναι ένας συνδυασμός της κλίμακας Young (εθισμός στο διαδίκτυο) και Yang (εθισμός Η/Υ) (Πίνακας 2) που σταθμίστηκε από τους ίδιους και δίνει τις ομάδες σε αντίστοιχες κατηγορίες αλλά με διαφορετική βαθμολόγηση. Στα συμπεράσματα της έρευνάς του ο Σταυρόπουλος προτείνει να οριστεί το σημείο των 51 πόντων (σκορ) του ερωτηματολογίου της Young ως ιδανικό σημείο τομής (cut-off) ένδειξης εθισμού, καθώς εμφανίζεται καταλληλότερο από στατιστικής άποψης (sensitivity 98%, specificity 91%). Πίνακας 2. Διαφορές στις κλίμακες εθισμού Young και Yang χωρίς προβλήματα χρήσης Ήπια - συχνά προβλήματα σοβαρά προβλήματα (εθισμός) Κλίμακα CRABI Yang Κλίμακα Young Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

3 3 Στην έρευνά μας, διατηρήσαμε την αυθεντική κλίμακα της Young με μικρές διαφοροποιήσεις που επικεντρώνονται στη χρήση του διαδικτύου, επειδή θεωρούμε ότι ο παράγοντας της τεχνολογικής εξέλιξης διαφοροποιεί τις σχέσεις μεταξύ κάποιων όρων. Για παράδειγμα η ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια είχε ταυτιστεί επί σειρά ετών με τη χρήση του υπολογιστή χωρίς να είναι απαραίτητη η ύπαρξη σύνδεσης στο Internet, ενώ στις μέρες μας γίνεται κυρίως μέσω διαδικτύου και με χρήση εξοπλισμού επιπλέον του απλού υπολογιστή. Επίσης ο γεωγραφικός περιορισμός της χρήσης του διαδικτύου ήταν για πολλά χρόνια αυτονόητος αφού ο χρήστης έπρεπε να παραμένει στο χώρο του σπιτιού ή της εργασίας όπου υπήρχε και ο υπολογιστής. Οι συνθήκες αυτές οδηγούσαν τους ερευνητές στην κατασκευή ερωτήσεων κλειστού τύπου «Πόσο συχνά προσμένετε την ώρα που θα συνδεθείτε στο διαδίκτυο». Εν αντιθέσει σήμερα η χρήση του διαδικτύου είναι διαθέσιμη μέσα από ποικιλία ηλεκτρονικών συσκευών, κατά την διάρκεια όλου του 24ώρου και από οποιοδήποτε γεωγραφικό σημείο. Για το λόγο αυτό και ακολουθήθηκε η συνήθης τακτική της τροποποίησης των ερωτήσεων ώστε να συνάδουν με τα τεχνολογικά δεδομένα της εποχής (Beard & Wolf, 2001). Οι ψυχοδυναμικοί παράγοντες (Gresle & Lejoyeux, 2011) διατηρήθηκαν ίδιοι, αφού και η επιλογή του ερωτηματολογίου (ΥΙΑΤ20) ήταν βασισμένη στην προϋπάρχουσα βιβλιογραφία (Young, 1998, 2009b.) Αναφερόμενοι στους ψυχοδυναμικούς παράγοντες, το μοντέλο ACE (accessibility, control, excitement / προσβασιμότητα, έλεγχος, διέγερση) βοηθά στην κατανόηση τους, αλλά και ερμηνεύει συμπεριφορές όπως ο καταναγκασμός και η αδυναμία αναστολής - παρόρμηση (Saisan et al., 2014). Από την άλλη οι 5 κατηγορίες που προτείνει η Young βοηθούν στο διαχωρισμό των διαφόρων μορφών εθισμού σε α) σεξουαλικό β) διαδικτυακές σχέσεις γ) διαδικτυακοί καταναγκασμοί π.χ. αγορές δ) αναζήτηση πληροφοριών και ε) παιχνίδια (Young, 1999). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η έρευνα των Widyanto & McMurran (2004) οι οποίοι χρησιμοποιώντας Factor Analysis κατέληξαν στην συμπεριφορική κατηγοριοποίηση των ερωτήσεων. Μία ανάλογη κατηγοριοποίηση επιχειρήσαμε και στη δική μας έρευνα όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια. Βασικός παράγοντας της μελέτης αυτής υπήρξε η επιλογή της ηλικιακής ομάδας των συμμετεχόντων που ήταν έφηβοι καθώς στην ηλικία αυτή δεν υπάρχουν συνήθως άλλου είδους εξαρτήσεις όπως αλκοόλ, τζόγος, φαρμακευτικές και άλλες ουσίες. Αντίθετα, η Young (1999) έχει αναφέρει ότι το 52% από τους ενηλίκους που συμμετείχαν στις έρευνές της παρουσίαζαν στο παρελθόν ή και κατά την περίοδο της έρευνας εθισμό στο διαδίκτυο ή ήταν σε φάση απεξάρτησης από κάποια ακόμη διαταραχή εξάρτησης. Συμπερασματικά πολλοί ενήλικες με προδιάθεση παρουσιάζουν υψηλή συνοσηρότητα μεταξύ διαταραχών εθισμού και άλλων ψυχικών νοσημάτων, όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής (Yoo et al., 2004). Επειδή ο εθισμός στο διαδίκτυο μπορεί να συντρέχει αλλά και να πυροδοτήσει σοβαρά ψυχικά και κοινωνικά ζητήματα καθότι ξεκινά από νωρίς, το κοινωνικό όφελος της ερευνητικής διαδικασίας συνίσταται στην εκτίμηση των επιπέδων χρήσης διαδικτύου μέσω της αυτοαξιολόγησης των συμμετεχόντων (Suler, 1999). Επίσης, τα εμπεριέχοντα περιγραφικά δεδομένα συμπληρώνουν τα ήδη υπάρχοντα ερευνητικά δεδομένα στον Ελλαδικό χώρο (Σιώμος κ.α., 2009). Μεθοδολογία Για την υλοποίηση της έρευνας επιλέχθηκε η περιγραφική μέθοδος της επισκόπησης. Αυτού του είδους οι έρευνες έχουν τη δυνατότητα να συλλέγουν δεδομένα σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή, αποσκοπώντας να περιγράψουν τη φύση των υπαρχουσών συνθηκών ή να εντοπίσουν σταθερές με βάση τις οποίες μπορούν να συγκριθούν οι υπάρχουσες συνθήκες ή να προσδιορίσουν τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα σε συγκεκριμένα γεγονότα. Η ευελιξία αυτή καθιστά την επισκόπηση κατάλληλη μέθοδο είτε για απλές μετρήσεις συχνότητας, είτε για πολύπλοκες αναλύσεις σχέσεων (Cohen et al., 2008). Ο τελικός στόχος της δικής μας έρευνας είναι να γενικευτούν τα αποτελέσματα στο σύνολο του πληθυσμού, υποστηρίζοντας, με έναν βαθμό στατιστικής εμπιστοσύνης, ότι οι απόψεις που καταγράφηκαν συμβαίνουν με έναν βαθμό κανονικότητας. Για τις ανάγκες της έρευνας προτιμήσαμε μία βολική δειγματοληψία επιλέγοντας μαθητές από το νομό της Δράμας, ενώ οι Δραμινοί μαθητές που τελικά απάντησαν στο ερωτηματολόγιο επιλέχθηκαν με τυχαίο τρόπο (Cohen et al., 2008).

4 4 Σημειώνουμε ότι ακριβώς λόγω των περιορισμών του τρόπου δειγματοληψίας δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι εξασφαλίσαμε τη γενίκευση των αποτελεσμάτων σε ικανοποιητικό βαθμό. Επιπλέον, η έρευνα εντάσσεται στις ποσοτικές έρευνες, οι οποίες χειρίζονται την πραγματικότητα ως ένα σύνολο μεταβλητών. Οι μεταβλητές αυτές προκύπτουν από την αποσαφήνιση των εννοιών με τις οποίες θα ασχοληθεί η έρευνα και τη μετατροπή τους με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να αποτυπωθούν σε δείκτες (Κυριαζή, 2005). Για τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου επιλέχθηκε η διαδικτυακή διανομή του. Το γεγονός ότι η ομάδα στόχος ήταν διασκορπισμένη σε όλη την Ελλάδα μας προσανατόλισε στην επιλογή ενός δείγματος που το αποτελούσαν μαθητές από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές του νομού Δράμας. Ακόμα και έτσι ήταν δύσκολη η κατά πρόσωπο συμπλήρωση του ερωτηματολογίου και για το λόγο αυτό επιλέχθηκε η λύση της διαδικτυακής διανομής του. Εν τούτοις υπήρχε πρόβλεψη ενημέρωσης των κηδεμόνων και εξασφάλισης της σύμφωνης γνώμης τους για τη συμμετοχή των παιδιών στην έρευνα. Τέλος τα ερευνητικά ερωτήματα αφορούσαν τον προσδιορισμό των διαδικτυακών συνηθειών των μαθητών αλλά και του ποσοστού εθισμού τους χρησιμοποιώντας σαν βάση την κλίμακα της Young. Δείγμα Βασικός συντελεστής κατά τη επιλογή δείγματος ήταν ο προσδιορισμός του ελάχιστου αποδεκτού αριθμού συμπληρωμένων ερωτηματολογίων. Σύμφωνα με τους Borg & Gall (1989, όπ. αναφ. Cohen et al., 2008) το όριο για τη διεξαγωγή επισκοπικής έρευνας είναι τα 100 ερωτηματολόγια. Στη δική μας έρευνα συμπληρώθηκαν 774 ερωτηματολόγια. Το τελικό όμως δείγμα που αποτέλεσε τη βάση δεδομένων της στατιστικής ανάλυση ήταν 725 μαθητές, καθώς κάποια ερωτηματολόγια απορρίφθηκαν μετά από προσεκτική συνεξέταση των απαντήσεων που περιείχαν. Είκοσι δύο από τα ερωτηματολόγια που απορρίφθηκαν είχαν στις απαντήσεις τους συγκεκριμένα μοτίβα. π.χ. σε όλες τις απαντήσεις «1» ή «5», ενώ τα υπόλοιπα 27 ερωτηματολόγια απορρίφθηκαν επειδή ήταν διπλοεγγραφές, δηλαδή απαντήθηκαν από την ίδια διεύθυνση IP μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα περισσότερες από μία φορές. Ποσοστιαία, το αγόρια αποτέλεσαν το 46,9% του δείγματος 340 (n=340) και τα κορίτσια το 53,1% (n=385) (Γράφημα 1). Η μέση ηλικία του δείγματος ήταν 14 έτη & 11 μήνες με απόκλιση ± 1 έτος & 7 μήνες (14,91 ±1,6) με ελάχιστη και μέγιστη τιμή τα 13 και 18 έτη αντίστοιχα. Η κατανομή των ηλικιών και φύλου κρίθηκε ικανοποιητική (Γράφημα 2). Γράφημα 1. Κατανομή φύλου στο δείγμα Γράφημα 2. Κατανομή ηλικίας ανά φύλο στο δείγμα Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

5 5 Όσον αφορά το σχολικό περιβάλλον φοίτησης το ποσοστά ήταν τα ακόλουθα, 409 μαθητές γυμνασίου (56,4%) και 316 λυκείου (43,6%) εκ των οποίων οι 251 φοιτούσαν σε γενικό (36,4%) και οι 65 σε επαγγελματικό λύκειο (9%) (Γραφήματα 3 & 4). Γράφημα 3. Τύπος σχολείου φοίτησης Γράφημα 4. Τύπος σχολείου φοίτησης ανά φύλο Υλικό - Ερωτηματολόγια Για τη διεξαγωγή της έρευνας επιλέχθηκε η χρήση ερωτηματολογίου λόγω των χαρακτηριστικών του που το έχουν αναγάγει σε κύριο εργαλείο της ποσοτικής έρευνας. Το ερωτηματολόγιο που δόθηκε προς συμπλήρωση παρατίθεται στο Παράρτημα Α σε έντυπη μορφή, με την επισήμανση ότι κατά την ηλεκτρονική συμπλήρωσή του οι ερωτήσεις εμφανιζόταν σε 2 βήματα που συγκροτούσαν τα προαναφερόμενα δύο σκέλη του ερωτηματολογίου. Το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου περιελάμβανε δημογραφικά και άλλα στοιχεία και διερευνούσε συμπεριφορές, συνήθειες και τάσεις. Εκτός της ποσοτικής αξιοποίησής του χρησιμοποιήθηκε και ερμηνευτικά μέσα από ενδιαφέρουσες συσχετίσεις με τα αποτελέσματα του 2ου μέρους (Şaşmaz et al., 2013). Το δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου αποτελούνταν από 20 ερωτήσεις που διερευνούσαν θέματα διαδικτυακού εθισμού. Η θεωρητική βάση του δεύτερου ερωτηματολογίου, όσον αφορά την κατηγοριοποίησης ψυχογενών χαρακτηριστικών, ήταν κατά τα πρότυπα του παθολογικού τζόγου όπως αναγράφεται στο εγχειρίδιο ψυχικών διαταραχών DSM-V (American Psychiatric Association, 2013), αλλά και ομάδας ερευνητών συμπεριλαμβανομένης της Young, που στηρίζουν την άποψη ότι η ψυχοπαθολογία του διαδικτυακού εθισμού έχει το ίδιο υπόβαθρο με τον εθισμό στον τζόγο (Rachlin, 1990; Griffiths, 1990; Lesieur & Blume, 1993; Walker, 1989). Η επιλογή του Young ΙΑΤ θεωρήθηκε ιδανική λόγω της προϋπάρχουσας βιβλιογραφίας, αλλά και της χρήσης του σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες (Ferraro et al., 2006; Young, 2009, 2011). Η Ελληνική μετάφραση του ΥΙΑΤ20 της KS Young στην ελληνική γλώσσα πραγματοποιήθηκε μετά από την τροποποίησή του. Οι μεταβολές του πρωτότυπου YIAT20 (Παράρτημα Β) κατά τη δημιουργία της ανασχηματισμένης Ελληνικής κλίμακας έχουν ως εξής: Ερώτηση 7 (προστέθηκε πλην του και ειδοποιήσεις από κοινωνικά δίκτυα). Ερώτηση 8 (τροποποιήθηκε για μαθητές αναφέροντας «εξωσχολικές δραστηριότητες» και όχι εργασία. Ερώτηση 11 (η «προσμονή για σύνδεση» αντικαταστάθηκε από «αδυναμία αναστολής για σύνδεση» λόγο της άμεσης διαθεσιμότητας του διαδικτύου σήμερα, κάτι που δεν ίσχυε κατά την δημιουργία του αρχικού ερωτηματολογίου).

6 6 Ερωτήσεις 3, 6, 10, 15 έγιναν νοηματικές αναπροσαρμογές για να ανταποκρίνονται στην Ελληνική γλώσσα και στον μαθητικό πληθυσμό. Η μετάφραση έγινε από δύο άτομα με γνώση της Αγγλικής και Ελληνικής γλώσσας, αναλυτικότερα το πρώτο ήταν καθηγητής Αγγλικής φιλολογίας και το δεύτερο Λέκτορας τμήματος ψυχολογίας Βρετανικού Πανεπιστημίου. Η διαδικασία μετάφρασης έγινε και αντίστροφα με ελάχιστες αποκλίσεις που δεν επηρεάζουν νοηματικά. Το τελικό τροποποιημένο ερωτηματολόγιο παρουσιάζεται στο Παράρτημα Α (Ελληνική Κλίμακα Εθισμού στο Διαδίκτυο). Για τη διατύπωση των ερωτήσεων επιλέχθηκαν κυρίως κλειστές ερωτήσεις και ερωτήσεις κλίμακας ιεράρχησης (Likert) στην πεντάβαθμη κλίμακα, ενώ η κλίμακα εθισμού του μετασχηματισμένου Ελληνικού ερωτηματολογίου (μέρος Β ) ορίστηκε κατά τα πρότυπα του ερωτηματολογίου της Young με τα αντίστοιχα cut-off σημεία βαθμονόμησης (η υψηλή επίδοση υποδεικνύει προβληματική χρήση του διαδικτύου): 20-49: ελεγχόμενη χρήση του διαδικτύου = χωρίς εθισμό (ομάδα χαμηλού κινδύνου) 50-79: μερικά προβλήματα = ήπιος εθισμός (ομάδα υψηλή κινδύνου) : σημαντικά προβλήματα = σοβαρός εθισμός (ομάδα εθισμού). Αξιοπιστία εγκυρότητα Η εγκυρότητα και η αξιοπιστία είναι βασικοί παράγοντες αποτίμησης της φερεγγυότητας μιας έρευνας. Η επίτευξη όσο το δυνατόν μεγαλύτερου επιπέδου εγκυρότητας στη δική μας έρευνα επιδιώχθηκε μέσω της επιλογής της κατάλληλης ερευνητικής μεθοδολογίας, ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος και της προσεκτικής σχεδίασης του εργαλείου συλλογής των δεδομένων. Η προσεκτική διατύπωση των ερωτήσεων, η επιβεβαίωση της εγκυρότητας του περιεχομένου μέσω της χρήσης επιστημονικού και σταθμισμένου ερωτηματολογίου αλλά και της διενέργειας μιας πιλοτικής φάσης συμπλήρωσης εξασφάλισαν την αποφυγή ασαφειών και παρερμηνειών. Η προσεκτική επιλογή του δείγματος, ώστε να είναι κατά το δυνατόν επαρκές και αντιπροσωπευτικό, εξασφάλισε επιπλέον την εγκυρότητα της έρευνας. Επιπροσθέτως η αποστολή του ερωτηματολογίου μέσω του διαδικτύου ελαχιστοποίησε την επίδραση του ερευνητή στους συμμετέχοντες της έρευνας, διασφαλίζοντας την εσωτερική της εγκυρότητα. Η συλλογή επαρκούς αριθμού συμπληρωμένων ερωτηματολογίων, ο προσεκτικός έλεγχος των ερωτηματολογίων ως προς την πληρότητα, την ακρίβεια και την ομοιομορφία καθώς και η επιλογή των κατάλληλων στατιστικών δεικτών για την εξαγωγή συμπερασμάτων εξασφάλισε την εξωτερική εγκυρότητα της έρευνας που αναφέρεται στην ικανότητα της έρευνας να γενικεύσει τα αποτελέσματά της. Τα περιορισμένα χρονικά περιθώρια και οι οικονομικοί περιορισμοί δεν μας επέτρεψαν να προβούμε σε διασταυρώσεις προς εξασφάλιση της αξιοπιστίας της έρευνας. Επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων Για τις ανάγκες της ανάλυσης των δεδομένων επιλέξαμε τη χρήση του λογισμικού IBM-SPSS 20. Οι καταχωρήσεις των απαντήσεων έγιναν μέσω της δημιουργίας διατακτικών (Ordinal) και κατηγορικών (Nominal) μεταβλητών ανάλογα με την ερώτηση. Χρονοδιάγραμμα διεξαγωγής της έρευνας Η προετοιμασία του ερωτηματολογίου ξεκίνησε μέσα στο 2016, όπου και ακολούθησε η τροποποίηση και η μετάφραση αυτού. Χρησιμοποιώντας την τελευταία έκδοση του ερωτηματολογίου, έγινε πιλοτική έρευνα και επιβεβαιώθηκε η τελική μορφή μετά από μικρές φρασεολογικές αλλαγές με στόχο την απλούστευση της κατανόησης, που δεν επηρέασαν την αρχική μορφή των μεταβλητών. Η βασική φάση της έρευνας διεξήχθη από τον Οκτώβριο έως το Νοέμβριο του Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

7 7 Περιορισμοί Ο βασικός περιορισμός της έρευνας είναι η αδυναμία επιλογής δείγματος με πανελλήνια επιθυμητή πληθυσμιακή κατανομή, η τυχαία επιλογή δείγματος από τις διαφορετικές βαθμίδες της εκπαίδευσης και οι εγγενείς αδυναμίες της χρήσης του ηλεκτρονικού ερωτηματολογίου. Αποτελέσματα Τα αποτελέσματα της έρευνας που προκύπτουν από το πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου έχουν κατά κύριο λόγο περιγραφικό χαρακτήρα. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται τα ποσοστά εθισμού στο διαδίκτυο και αξιολογούνται επιμέρους συσχετισμοί. Μέρος Α Οι μαθητές του δείγματος είναι συνδεμένοι στο διαδίκτυο κατά μέσο όρο 16,52 ±14,47 ώρες την εβδομάδα με επικρατούσα τιμή τις 20 ώρες (91 μαθητές). Μόνο 15 από αυτούς (2%) δηλώνουν συνδεμένοι πάνω από 60 ώρες την εβδομάδα (10 αγόρια και 5 κορίτσια). Δεν παρουσιάζεται σημαντική διαφοροποίηση στις ώρες σύνδεσης σε σχέση με το φύλο και τη βαθμίδα εκπαίδευσης. Ειδικότερα διερευνήθηκε η σχέση των μεταβλητών για ώρες σύνδεσης και φύλου με Pearson chisquare (p= 0,282) και Likelihood Ratio (p=0,276) και βάσει των στοιχείων αποδεικνύεται ότι οι μεταβλητές είναι ανεξάρτητες. Αναφορικά με τα αποτελέσματα παρατηρούμε μια γραμμικότητα στο χρόνο χρήσης του διαδικτύου ανεξαρτήτως σχολείου (Γράφημα 5). Οι ώρες χρήσης έχουν κατηγοριοποιηθεί ως εξής: Α 0-10 ώρες, B ώρες, C ώρες, D ώρες, E ώρες, F ώρες, G ώρες, H ώρες. Ερωτηματολόγια που περιείχαν απαντήσεις για χρόνο χρήσης άνω των 80 ωρών διαπιστώθηκε ότι περιείχαν ταυτόχρονα και άλλες ακραίες απαντήσεις με αποτέλεσμα να θεωρηθούν αναξιόπιστα και να απορριφθούν. Κυρίαρχη συσκευή σύνδεσης είναι το smartphone, καθώς 589 μαθητές (81,2%) δήλωσαν ότι κατέχουν τέτοια συσκευή (Γράφημα 6). Γράφημα 5. Κατανομή χρόνου χρήσης διαδικτύου ανά τύπο σχολείου Γράφημα 6. Κατοχή smartphone ανά φύλο Κατά τη διάρκεια της σύνδεσης στο διαδίκτυο η βασική ασχολία των περισσότερων είναι η ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα (537 μαθητές, ποσοστό 74,1%), με δεύτερη τα παιχνίδια (304 μαθητές, ποσοστό 41,9%). Τα αγόρια ασχολούνται με τα παιχνίδια σε ποσοστό 59,4% ενώ τα κορίτσια 26,5%. Αντιστρόφως τα κορίτσια παρουσιάζουν μεγαλύτερη ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα, ποσοστό 81,0% έναντι 66,2% των αγοριών. Το 13,2% των μαθητών (ν=96, 88 αγόρια και 8 κορίτσια) δηλώνουν ότι επισκέπτονται σελίδες με περιεχόμενο που θεωρείται ακατάλληλο για την ηλικία τους συνεχώς (69 μαθητές, 9,5% ) ή πολύ

8 8 συχνά (27 μαθητές, 3,7%). Οι 42 από αυτούς τους μαθητές είναι γυμνασίου και οι 54 λυκείου (Γράφημα 7 & 8). Γράφημα 7. Απάντηση σε ερώτημα σχετικό με επίσκεψη σε ακατάλληλα sites Γράφημα 8. Απάντηση σε ερώτημα σχετικό με επίσκεψη σε ακατάλληλα sites ποσοστά ανά φύλο Το 15,4% των μαθητών (n=112, 52 αγόρια και 60 κορίτσια) δηλώνουν ότι έχουν δώσει τα στοιχεία τους (όνομα, τηλέφωνο κλπ.) σε κάποιο άγνωστο άτομο στο διαδίκτυο (Γράφημα 9). Από αυτούς 46 είναι μαθητές γυμνασίου και 66 λυκείου. Γράφημα 9. Απάντηση σε ερώτημα σχετικό με παραχώρηση στοιχείων ποσοστά ανά φύλο Το 8,6% των μαθητών (n=62, 22 αγόρια και 40 κορίτσια) δηλώνουν ότι έχουν δεχτεί διαδικτυακό εκφοβισμό (cyberbullying), από αυτούς 35 είναι μαθητές γυμνασίου και 27 λυκείου (Γράφημα 10). Επίσης το 12,4% των μαθητών (n=90, 39 αγόρια και 51 κορίτσια) δηλώνουν ότι έχουν δεχτεί διαδικτυακή σεξουαλική παρενόχληση. Από αυτούς οι 38 είναι μαθητές γυμνασίου και 52 λυκείου (Γράφημα 11). Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

9 9 Γράφημα 10. Απάντηση σε ερώτημα σχετικό με διαδικτυακό εκφοβισμό ποσοστά ανά φύλο Γράφημα 11. Απάντηση σε ερώτημα σχετικό με διαδικτυακή σεξουαλική παρενόχληση ποσοστά ανά φύλο Μέρος Β Τα αποτελέσματα του δεύτερου μέρους του ερωτηματολογίου με βάση τη μετασχηματισμένη Ελληνική κλίμακα εθισμού ήταν: 564 μαθητές στην ομάδα χαμηλού κινδύνου για εθισμό (77,8%), 150 ομάδα υψηλού κινδύνου για εθισμό (20,7%) και 11 ομάδα σοβαρού εθισμού (1,5%) (Γράφημα 12). Γράφημα 12. Ποσοστά εθισμού Ένα σημαντικό εύρημα είναι ότι υπάρχει συσχέτιση της υψηλής βαθμολογίας στο ερωτηματολόγιο εθισμού με την κατοχή Η/Υ (p=0,000), ενώ αντιθέτως δεν υπάρχει συσχέτιση με την κατοχή tablet (p= 0,121) ή smartphone (p=0,659). Τα αποτελέσματα μπορούν να ερμηνευτούν από το γεγονός ότι αν και η πλειονότητα των μαθητών κατέχει φορητές συσκευές (κυρίως smartphone) πρόσβασης στο διαδίκτυο οι εθισμένοι μαθητές δεν αρκούνται σε αυτές και χρησιμοποιούν και Η/Υ. Επίσης βρέθηκε συσχέτιση μεταξύ παιχνιδιών και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,031), κάτι που σημαίνει πως οι μαθητές που παίζουν παιχνίδια είναι πιο πιθανό να ανήκουν στην ομάδα εθισμού.

10 10 Αναλύοντας τις σχέσεις άλλων παραγόντων βρέθηκε συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών φύλο και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,058) αλλά δεν υπήρξαν ενδείξεις σχέσης μεταξύ τύπου σχολείου και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,692), κοινωνικών δικτύων και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,682) καθώς και των εργασιών (με χρήση διαδικτύου) και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,090). Σημαντικό εύρημα αποτελεί ο συσχετισμός σειράς μεταβλητών όπως «έχεις δώσει στοιχεία» και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,000), όπου οι μαθητές που ανήκουν στην ομάδα εθισμού έχουν δώσει τα προσωπικά τους στοιχεία σε άτομα που δεν γνωρίζουν στο διαδίκτυο. Επίσης υπάρχει συσχετισμός μεταξύ των μεταβλητών διαδικτυακού εκφοβισμού και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,000), αλλά και σεξουαλικής παρενόχλησης και σκορ ερωτηματολογίου (p=0,000), ολοκληρώνοντας την εικόνα ότι οι παρεκκλίνουσες και ριψοκίνδυνες συμπεριφορές στοιχειοθετούν χαρακτηριστικά συμπεριφοράς και εθισμού. Συμπληρωματική ανάλυση ενοποιημένων ομάδων Β & Γ Επειδή ήταν επισφαλής ο καθορισμός τάσεων συμπεριφοράς από μικρό δείγμα μαθητών (ομάδα εθισμού), προχωρήσαμε στην διερεύνηση συμπεριφορών των μαθητών που ανήκουν στην ομάδα εθισμού και υψηλού κινδύνου για εθισμό. Υπό αυτήν την έννοια και προκειμένου να καθοριστούν συγκεκριμένες τάσεις και να αποδοθεί κάποιο γενικότερο μοντέλο συμπεριφοράς, επιλέχτηκε μια δεύτερη ανάλυση κατά το προτεινόμενο μοντέλο cut-off point (προτεινόμενο όριο το σκορ 51) της έρευνας Stavropoulos et al. (2013) με ενοποίηση της Β και Γ ομάδας του δείγματος μας, έτσι ώστε να αποτελούν μία ομάδα που εκτείνεται στην κλίμακα από Η δεύτερη στατιστική ανάλυση των ενοποιημένων κατηγοριών Β (ομάδα υψηλού κινδύνου) και Γ (ομάδα εθισμού) έδωσε παρόμοια αποτελέσματα με μικρές διαφορές, επιβεβαιώνοντας τα αρχικά μοτίβα. Η ενοποιημένη ομάδα Β+Γ αποτελούσε πλέον το 22,2% του δείγματος, ενώ η ομάδα Α το 77,8% (ομάδα χαμηλού κινδύνου). Για μία ακόμα φορά βρέθηκε συσχετισμός μεταξύ σκορ και φύλου (p=0,000), αλλά και της κατοχής Η/Υ με το σκορ (p=0,000), ενώ η ηλικία ήταν ανεξάρτητη από το σκορ (p=0,057) όπως και ο τύπος σχολείου (p=0,945). Η συσχέτιση σκορ εθισμού και tablet ήταν οριακά σημαντική (p=0,042) και θα λέγαμε αναμενόμενη καθότι μετά την καθολική χρήση των smartphone έρχεται να συμπληρώσει μαζί με τον Η/Υ τη χρήση και της τρίτης συσκευής πρόσβασης στο διαδίκτυο. Επίσης η κατοχή smartphone δεν συσχετίζεται με υψηλό σκορ εθισμού (p=0,855), κάτι που συμφωνεί και με την πρώτη ανάλυση. Σύμφωνα είναι και τα αποτελέσματα που αφορούν τα κοινωνικά δίκτυα με το σκορ εθισμού (p=0,445) και το χρόνο χρήσης με το σκορ εθισμού, όπου δεν βρέθηκαν συσχετισμοί. Η μεταβλητή «παιχνίδια» βρέθηκε να έχει θετική συσχέτιση με το σκορ (p=0,009). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσίασαν και οι συσχετισμοί των μεταβλητών «έχεις δώσει τα στοιχεία σου» με το σκορ (p=0,000), διαδικτυακός εκφοβισμός με το σκορ (p=0,000) και «σεξουαλική παρενόχληση» με το σκορ (p=0,000), κάτι που επιβεβαιώνει και ενισχύει τα ευρήματα της πρώτης ανάλυσης. Χρόνος χρήσης διαδικτύου και εθισμός Όσον αφορά τη σχέση της ηλικίας με το σκορ των ερωτηματολογίων, παρατηρείται ότι οι ακραίες τιμές είναι διασκορπισμένες ομοιόμορφα σε όλο το φάσμα των ηλικιών και ότι δεν υπάρχει θετική συσχέτιση της υψηλής βαθμολογίας στο ερωτηματολόγιο εθισμού με την ηλικία (Γράφημα 13). Σχετικά με τη σχέση του χρόνου σύνδεσης με το σκορ των ερωτηματολογίων (Γράφημα 14), το R 2 Linear =0,136 αποδεικνύει ουσιαστικά ότι δεν υπάρχει γραμμική συσχέτιση, αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο εθισμός παρουσιάζεται σε εκείνους που συνδέονται πολλές ώρες. Επειδή βάση των tests of Normality Kolmogorov-Smirnov & Shapiro-Wilk, οι τιμές ηλικίας και χρόνου σύνδεσης δεν ακολουθούν κανονική κατανομή (p= 0,000) η ανάλυση προχώρησε με τη χρήση μη παραμετρικών τεστ. Στα μη παραμετρικά tests Kruskal-Wallis παρατηρήσαμε ότι για την ηλικία και το σκορ ερωτηματολογίου ισχύει p=0,001<0,05. Συνεπώς αν δεχτούμε σαν επίπεδο σημαντικότητας το 0,05 προκύπτει ότι υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ του σκορ του ερωτηματολογίου σε σχέση με την ηλικία, δηλαδή για άλλη μία φορά αποδεικνύεται ότι δεν υπάρχει συσχέτιση ηλικίας-εθισμού. Το ίδιο παρατηρούμε μεταξύ του σκορ του ερωτηματολογίου και του χρόνου χρήσης όπου ισχύει p=0,000<0,05. Συνεπώς σε επίπεδο σημαντικότητας 0,05 Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

11 11 προκύπτει και εδώ ότι υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές, άρα δεν σχετίζεται ο εθισμός ούτε με το χρόνο χρήσης. Γράφημα 13. Σκορ ερωτηματολογίου - ηλικία Γράφημα 14. Σκορ ερωτηματολογίου χρόνος χρήσης Παρόμοια αποτελέσματα έδωσε και η διερεύνηση μέσω του συντελεστή συσχέτισης Spearman που επίσης επιλέχθηκε επειδή οι μεταβλητές δεν ακολουθούν κανονική κατανομή. Παρατηρήθηκε πολύ χαμηλή συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών (p=0,345), δηλαδή του σκορ ερωτηματολογίου και του χρόνου χρήσης, όπως και ανύπαρκτη συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών σκορ και ηλικίας (p=0,060). Στη συνέχεια επιχειρήσαμε με αξιοποίηση του Classify-Two Step Cluster Analysis το διαχωρισμό των μαθητών έχοντας σαν κριτήρια την ηλικία, τον χρόνο σύνδεσης και τα αποτελέσματα του δεύτερου ερωτηματολογίου, με αποτέλεσμα την κατηγοριοποίηση του δείγματος σε 7 ομάδες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ομάδα από 42 άτομα (5,7%) με ηλικία 14 ετών (το 62%) που έχει τιμές στο σκορ και στον χρόνο σύνδεσης πολύ πάνω από τον μέσο όρο και το ενδοτεταρτομοριακό εύρος (Γράφημα 15). Γράφημα 15. Ώρες χρήσης και τιμές εθισμού για ομάδα παιδιών στην ποία συμμετέχουν κατά 62% μαθητές ηλικίας 14 ετών Αντίθετα, σε όλες τις άλλες ηλικιακές ομάδες δεν παρατηρούνται αποκλίσεις στις τιμές, αφού ο χρόνος χρήσης κυμαίνεται γύρω από το μέσο όρο τιμών (Γράφημα 16). Αν και στο σύνολο του δείγματος, όπως αναφέρθηκε, δεν υπάρχει σαφής συσχετισμός χρόνου χρήσης και εξάρτησης, στην συγκεκριμένη αυτή ομάδα παρατηρούνται ακραίες τιμές. Αυτή η παρατήρηση σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο χρόνος είναι προϋπόθεση για έκθεση στο ερέθισμα και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της χρήσης μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ηλικία έναρξης των διαδικασιών πρόληψης βρίσκεται πιθανόν πριν την ηλικία των 14 ετών.

12 12 Γράφημα 16. Ώρες χρήσης και τιμές εθισμού σε διάφορες ηλικίες Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας Dimension Reduction - Factor Analysis - Principal Components Analysis (PCA), προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε μοντέλα χαρακτήρων των μαθητών με βάση τις ομάδες χαρακτηριστικών που προτείνει η βιβλιογραφία. Οι 20 σχετικές ερωτήσεις του ερωτηματολογίου ομαδοποιήθηκαν σε 8 κατηγορίες που αποτέλεσαν τη βάση των χαρακτηριστικών που χρησιμοποιήσαμε για να προβλέψουμε συμπεριφορές και να τις εξηγήσουμε. Πίνακας 3. Pattern Matrix a Component Παράγοντες 1 2 Υπερβολική Χρήση 1,912 Αδυναμία ελέγχου,856 Προσμονή,737 Παραμέληση υποχρεώσεων,450,404 Παραμέληση κοινωνικών συναναστροφών 1,002 Έντονη Επιθυμία 2,700 Έντονη Επιθυμία 1,634 Υπερβολική Χρήση 2,569 Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Promax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 3 iterations. Αναλυτικά οι ομάδες μεταβλητών για την πολυπαραγοντική ανάλυση (PCA) ήταν: ΟΜΑΔΑ 1: Έντονη Επιθυμία 1 (ερωτήσεις 10 και 15) Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

13 13 ΟΜΑΔΑ 2: Έντονη Επιθυμία 2 (ερωτήσεις 12,13 και 19) ΟΜΑΔΑ 3: Υπερβολική Χρήση 1 (ερωτήσεις 1,2 και 14) ΟΜΑΔΑ 4: Υπερβολική Χρήση 2 (ερωτήσεις 18 και 20) ΟΜΑΔΑ 5: Παραμέληση υποχρεώσεων (ερωτήσεις 6, 8 και 9) ΟΜΑΔΑ 6: Προσμονή (ερωτήσεις 7 και 11) ΟΜΑΔΑ 7: Αδυναμία ελέγχου (ερωτήσεις 5, 16 και 17) ΟΜΑΔΑ 8: Παραμέληση κοινωνικών συναναστροφών (ερωτήσεις 3 και 4) Οι δύο παράγοντες που προέκυψαν από το συνδυασμό των ερωτήσεων ήταν (Πίνακας 3): PCA Factor 1 (περιλαμβάνει με σειρά σπουδαιότητας τις ομάδες 3, 7, 6 και 5) PCA Factor 2 (περιλαμβάνει με σειρά σπουδαιότητας τις ομάδες 8, 2, 1 και 4) Παρατηρούμε ότι οι νέες μεταβλητές που προέκυψαν από την διαδικασία πολυπαραγοντικής ανάλυσης παίρνουν τιμές που μας επιτρέπουν να κάνουμε προβλέψεις για τους μαθητές, κυρίως αν συνδυαστούν τα αποτελέσματα πολλών γραφημάτων. Για παράδειγμα, για τα κορίτσια που απαντούν «5» (5=συνεχώς) στην ερώτηση «Έχετε ποτέ επισκεφτεί σελίδες με περιεχόμενο που θεωρείται ακατάλληλο για την ηλικία σας (βία, σεξ, κλπ);» οι τιμές του πρώτου παράγοντα (PCA Factor1) είναι ιδιαίτερα υψηλές (Γράφημα 17 & 18) και μας επιτρέπουν να διακινδυνεύσουμε την πρόβλεψη ότι άτομα με υψηλό δείκτη στον PCA Factor1 είναι πιθανώς κορίτσια που επισκέπτονται συνεχώς σελίδες με ακατάλληλο περιεχόμενο. Γράφημα 17. PCA Factor1 για ακατάλληλο περιεχόμενο Γράφημα 18. PCA Factor2 για ακατάλληλο περιεχόμενο Τέλος, η καμπύλη ROC μας έδωσε σημαντικά αποτελέσματα που αφορούν την ταξινόμηση του δείγματος βάσει των παραγόντων PCA Factor1 (99,3%) και PCA Factor2 (99,3%), στις ομάδες εθισμού (ομάδα C) ή μη εθισμού (ομάδα Α & Β). Πιο συγκεκριμένα αποδείχθηκε ότι μπορούμε να προβλέψουμε με ποσοστό βεβαιότητας 99,8% (Γράφημα 19) και να κατατάξουμε το δείγμα στις κατηγορίες εθισμού χρησιμοποιώντας 5 μόνο ερωτήσεις, αντί για τη χρήση του σύνθετου πολυπαραγοντικού μοντέλου. Ειδικότερα, οι 5 αυτές ερωτήσεις είναι οι 2, 5, 8, 13 και 20 της μεταφρασμένης και ανασχηματισμένης κλίμακας YIAT20, οι οποίες, όπως φαίνεται καθαρά στο Γράφημα 20 επιτυγχάνουν το διαχωρισμό των τιμών εθισμού στις 3 διακριτές κατηγορίες.

14 14 Γράφημα 19. ROC curve για τους δύο παράγοντες της PCA και την νέα ομάδα των 5 ερωτήσεων Γράφημα 20. Διαχωρισμός 3 ων κατηγοριών σκορ εθισμού με τη χρήση 5 ερωτήσεων Συζήτηση - Συμπεράσματα Η παρούσα έρευνα σκοπό είχε να αναδείξει τα ποσοστά προβληματικής χρήσης του διαδικτύου των Ελλήνων εφήβων μαθητών και να διερευνήσει πιθανές σχέσεις με διαδικτυακές συνήθειες. Συγκεκριμένα από τη μέτρηση της αναθεωρημένης και μεταφρασμένης κλίμακας YIAT20, διαπιστώθηκε ποσοστό 1.5% εθισμού (ομάδα σοβαρού εθισμού), που είναι σε συμφωνία με προηγούμενα ερευνητικά δεδομένα στον Ελλαδικό χώρο 1% (Tsitsika et al., 2009), 0% (Tripodaki et al., 2008), 3.1% (Stavropoulos et al., 2013). Επιπλέον επιχειρήσαμε δεύτερη ανάλυση προκειμένου να συγκρίνουμε αποτελέσματα με έρευνες που βασίστηκαν στην κλίμακα ΚΕΕΦΥ με κατηγοριοποίηση εθισμού της κλίμακας Yang (Yang, 2001) αντί για της Young (Young, 2009). Η ανάλυση μας έδωσε ποσοστό εθισμού 9.9% το οποίο επίσης συμφωνεί με τα αντίστοιχα αποτελέσματα μελετών όπως το 11% εθισμού της έρευνας των Floros et al (2010) και 8.2% των Σιώμος κ.α., (2009). Θετικό στοιχείο της έρευνας αποτέλεσε το 77,8% του δείγματος που δεν παρουσίαζε εξάρτηση στο διαδίκτυο. Σημαντικό εύρημα είναι ότι η ηλικία των παιδιών δεν αποτελεί παράγοντα που να σχετίζεται με το υψηλό σκορ του ερωτηματολογίου, κάτι που δείχνει ότι ο εθισμός μπορεί να ξεκινήσει κα από μικρές ακόμα ηλικίες. Μένει να διερευνηθούν οι διαδικτυακές συνήθεις των παιδιών από την ηλικία του Δημοτικού ώστε να προσδιοριστεί κατά πόσο υπήρχε ανεξέλεγκτη χρήση που ενδεχομένως οδήγησε σε υψηλή βαθμολόγηση αριθμό της μικρής ηλικιακής ομάδα του δείγματος. Επίσης σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι ο χρόνος χρήσης του διαδικτύου δεν σχετίζεται με υψηλά σκορ ερωτηματολογίου, κάτι που έχει ήδη επισημανθεί στην υπάρχουσα βιβλιογραφία (Young, 2004). Το πιο ανησυχητικό στοιχείο της έρευνας αφορά το ποσοστό των παιδιών που αποτελούν την ομάδα «υψηλού κινδύνου» για διαδικτυακό εθισμό και το οποίο ανέρχεται σε 20,7%. Πιθανόν η τάση αυτή προκύπτει από την ύπαρξη εσφαλμένης χρήσης του διαδικτύου και ίσως εγκυμονεί μελλοντικό εθισμό σε περίπτωση που θα συνεχιστεί η αλόγιστη χρήση του. Δεν είναι εφικτό να καθορίσουμε τους παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν μέρος αυτής της ομάδας υψηλού κινδύνου στην ομάδα εθισμού, παρά μόνο με μια επαναληπτική μέτρηση του δείγματος με πρόσθετες ερωτήσεις διερεύνησης συνηθειών. Οι αναπτυξιακές μεταβολές κατά την εφηβεία (12-18 έτη), καθιστούν τους νέους πιο επιρρεπείς στον ελκυστικό περιβάλλον του διαδικτύου, από το οποίο μπορούν να επηρεαστούν αρνητικά τόσο σε κοινωνικό, όσο και ψυχοσωματικό επίπεδο. Βάσει της βιβλιογραφίας, ο εθισμός στο διαδίκτυο παρουσιάζει διακυμάνσεις σε όλο το ηλικιακό φάσμα, αλλά ειδικότερα στην έρευνα των Şaşmaz et al. (2013) έχει παρουσιαστεί μερική απόκλιση του εφηβικού πληθυσμού προς το ανώτερο όριο, κάτι που ενισχύει την υπόθεση ότι κατά την ηλικία αυτή ο πληθυσμός είναι πιο ευπαθής. Στην παρούσα έρευνα σε Ελληνικό δείγμα πληθυσμού, διαπιστώθηκε ότι η ηλικιακή ομάδα των 14 ετών είναι αυτή Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

15 15 που είναι πιο επιρρεπής στον εθισμό και στην λαθεμένη χρήση του διαδικτύου, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο χρόνος χρήσης αποτελεί κριτήριο εθισμού. Παρατηρήθηκε επίσης συσχετισμός μεταξύ των παιδιών που ανήκαν στην ομάδα σοβαρού εθισμού και στην κατοχή Η/Υ, καθώς επίσης και μεταξύ της ομάδας εθισμού και των παιχνιδιών (pc games). Φαίνεται ότι η χρήση Η/Υ είναι προτιμότερη από τους χρήστες ειδικότερα όταν παίζουν διαδικτυακά παιχνίδια κάτι που διαφοροποιεί τα αγόρια από τα κορίτσια. Από την άλλη πλευρά βρέθηκε ότι τα κορίτσια που επισκέπτονται σελίδες παράνομου περιεχομένου έχουν περισσότερες πιθανότητες από τα αγόρια να ανήκουν στην ομάδα εθισμού. Τρεις σημαντικές μεταβλητές του Α σκέλους του ερωτηματολογίου που βρέθηκαν στατιστικώς σημαντικές τόσο στην κατηγοριοποίηση κατά των αρχικών προτύπων Young (Young, 1998) αλλά και σύμφωνα με την πρόταση του Σταυρόπουλου (Stavropoulos et al., 2013), ήταν «δίνω στοιχεία σε ξένους», «διαδικτυακός εκφοβισμός» και «σεξουαλική παρενόχληση». Με βάση αυτή την παρατήρηση καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι παρεκκλίνουσες και ριψοκίνδυνες συμπεριφορές στοιχειοθετούν χαρακτηριστικά συμπεριφοράς μαθητών με εθισμό. Σε ερευνητικό επίπεδο, η παρούσα έρευνα συνηγορεί στο ότι η διάγνωση του εθισμού στο διαδίκτυο μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση ενός πολυπαραγοντικού μοντέλου (PCA Factors 1 & 2). Επίσης μέσα στο πλαίσιο απλούστευσης της διαδικασίας εντοπισμού θα ήταν εφικτό για το μέλλον η επιλογή συγκεκριμένων συμπεριφοριστικών παραγόντων/μεταβλητών που με μεγάλο ποσοστό αξιοπιστίας θα μπορούσαν να αποτελέσουν ανάλογο διαγνωστικό εργαλείο. Ολοκληρώνοντας θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η επιβεβαίωση της ύπαρξης πολλών κινδύνων από την άκριτη χρήση του διαδικτύου καθιστά επιβεβλημένη την εκπαίδευση των παιδιών στην ασφαλή χρήση του μέσου. Στο πλαίσιο αυτό προτείνουμε την ενσωμάτωση ενοτήτων ενημέρωσης, πρόληψης αλλά και δράσεις παρέμβασης στα αναλυτικά προγράμματα της πληροφορικής όλων των τάξεων της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα πρέπει να επιδιωχθεί η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν με επιτυχία στο έργο τους. Αναφορές American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Fifth ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. pp Beard, K. W., & Wolf, E. M. (2001). Modification in the proposed diagnostic criteria for Internet addiction. CyberPsychology & Behavior, 4(3), Borg, W. R., & Gall, M. D. (1989). Educational research: An introduction. Longman Publishing. Cao, F., & Su, L. (2007). Internet addiction among Chinese adolescents: prevalence and psychological features. Child: care, health and development, 33(3), Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K. (2008). Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας (μτφ Κυρανάκης, Σ., ΜΑυράκη, Μ., Μητσοπούλου, Χ., Μπιθαρά, Π., Φιλιπούλου, Μ.). Αθήνα: Μεταίχμιο. Durkee, T., Kaess, M., Carli, V., Parzer, P., Wasserman, C., Floderus, B., & Brunner, R. (2012). Prevalence of pathological internet use among adolescents in Europe: demographic and social factors. Addiction, 107(12), Ferraro, G., Caci, B., D'amico, A., & Blasi, M. D. (2006). Internet addiction disorder: an Italian study. CyberPsychology & Behavior, 10(2), Floros G., Fisoun V., Siomos K. (2010) Ιnternet addiction in the island of Hippokrates: impact of gender and age in teenage use and abuse of the internet. European Psychiatry, Vol 25, Suppl 1, 2010: 414 Goel, D., Subramanyam, A., & Kamath, R. (2013). A study on the prevalence of internet addiction and its association with psychopathology in Indian adolescents. Indian Journal of Psychiatry, 55(2), 140. Goldberg, I. (1996). Internet addiction disorder. Retrieved November, 24, 2016 from Gresle, C., & Lejoyeux, M. (2011). Phenomenology of internet addiction. Internet Addiction, Griffiths, M. D. (1990). The cognitive psychology of gambling. Journal of gambling studies, 6(1), Jang, K. S., Hwang, S. Y., & Choi, J. Y. (2008). Internet addiction and psychiatric symptoms among Korean adolescents. Journal of School Health, 78(3), Johansson Agneta & Gotestam (2004) Internet addiction: Characteristics of a questionnaire and prevalence in Norwegian youth (12 18 years) Scandinavian Journal of Psychology, Volume 45, Issue 3, P

16 16 Kim Kyunghee, Eunjung Ryu, Mi-Young Chon, Eun-Ja Yeun, So-Young Choi, Jeong-Seok Seo, Bum-Woo Nam (2006) Internet addiction in Korean adolescents and its relation to depression and suicidal ideation: A questionnaire survey. International Journal of Nursing Studies Volume 43, Issue 2, Pages Ko, C. H., Yen, J. Y., Liu, S. C., Huang, C. F., & Yen, C. F. (2009). The associations between aggressive behaviors and Internet addiction and online activities in adolescents. Journal of Adolescent Health, 44(6), Lesieur, H. R., & Blume, S. B. (1993). Pathological gambling, eating disorders, and the psychoactive substance use disorders. Journal of Addictive diseases, 12(3), Moreno, M. A., Jelenchick, L., Cox, E., Young, H., & Christakis, D. A. (2011). Problematic internet use among US youth: a systematic review. Archives of pediatrics & adolescent medicine, 165(9), Park, S. K., Kim, J. Y., & Cho, C. B. (2008). Prevalence of Internet addiction and correlations with family factors among South Korean adolescents. Adolescence, 43(172), 895. Hawi, N. S. (2013). Arabic validation of the Internet addiction test. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 16(3), Rachlin, H. (1990). Why do people gamble and keep gambling despite heavy losses?. Psychological science, 1(5), Saisan, J., Smith, M., Robinson, L., & Segal, J. (2014). Internet and Computer Addiction Signs, Symptoms, and Treatment. Retrieved November, 24, 2016 from HelpGuide.org. Stavropoulos, Vasilis; Alexandraki, Kiriaki; Motti-Stefanidi, Frosso (2013) Recognizing Internet Addiction: Prevalence and Relationship to Academic Achievement in Adolescents Enrolled in Urban and Rural Greek High Schools, Journal of Adolescence, v36 n3 pp Suler, J. R. (1999). To get what you need: healthy and pathological Internet use. CyberPsychology & Behavior, 2(5), Şaşmaz, T., Öner, S., Kurt, A. Ö., Yapıcı, G., Buğdaycı, R., & Şiş, M. (2013). Prevalence and risk factors of Internet addiction in high school students. The European Journal of Public Health, ckt051. Tripodaki Elli, Kormas Georgios, Eleftheria Konstantoulaki, Elisabeth Andrie, Georgios Nassis, Aliki Freskou, Maria Sfiri, Helen Georgouli, Artemis Tsitsika and Andreas Constantopoulos (2008) Internet use and abuse in an adolescent population in Athens: Associations with psychological profile and lifestyle of users. Pediatrics Vol. 121 Supplement January 2008, pp. S89-S90 Tsitsika A., Critselis E., Kormas G., Filippopoulou A., Tounissidou D., Freskou A., Spiliopoulou T., Louizou A., Konstantoulaki E., Kafetzis D. (2009) Internet use and misuse: a multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents. European Journal of Pediatrics, 168(6): Walker, M. B. (1989). Some problems with the concept of gambling addiction : Should theories of addiction be generalized to include excessive gambling?. Journal of Gambling behavior, 5(3), Widyanto, L., & McMurran, M. (2004). The psychometric properties of the internet addiction test. CyberPsychology & Behavior, 7(4), Yang, S. C., & Tung, C. J. (2007). Comparison of Internet addicts and non-addicts in Taiwanese high school. Computers in Human Behavior, 23(1), Yang CK (2001). Sociopsychiatric characteristics of adolescents who use computers to excess. Acta Psychiatrica Scandinavica 2001,104: Yoo, H. J., Cho, S. C., Ha, J., Yune, S. K., Kim, S. J., Hwang, J.,... & Lyoo, I. K. (2004). Attention deficit hyperactivity symptoms and internet addiction. Psychiatry and clinical neurosciences, 58(5), Young, K. S. (1998). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. Cyberpsychology & behavior, 1(3), Young, K. S. (1999). Internet addiction: symptoms, evaluation and treatment. Innovations in clinical practice: A source book, 17, Young, K. S. (2004). Internet addiction: A new clinical phenomenon and its consequences. American behavioral scientist, 48(4), Young, K. (2009). Understanding online gaming addiction and treatment issues for adolescents. The American Journal of Family Therapy, 37(5), Young, K. S. (2009b). Internet addiction test. Center for On-Line Addictions. Retrieved November, 24, 2016 from Young, K. S. (2011). Clinical assessment of Internet-addicted clients. Internet addiction: A handbook and guide to evaluation and treatment, Κυριαζή, Ν., (2005). Η κοινωνιολογική έρευνα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Σιώμος Κ.Ε., Φλώρος Γ.Δ., Μουζάς Ο.Δ., Αγγελόπουλος Ν.Β. (2009). Στάθμιση κλίμακας μέτρησης του εθισμού των εφήβων στους Η/Υ. Ψυχιατρική Κλινική, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Λάρισας, Λάρισα, Ψυχιατρική. Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017

17 17 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Φίλε μαθητή! Το ερωτηματολόγιο είναι ΑΝΩΝΥΜΟ οπότε συμπλήρωσέ το με ειλικρίνεια και άνεση, καταγράφοντας ότι ακριβώς πιστεύεις εσύ. Η συμμετοχή σου είναι σημαντική και θα βοηθήσει να έχουμε μία πραγματική εικόνα για τη χρήση του internet σε ένα μεγάλο δείγμα μαθητικού πληθυσμού της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ!!! Η ερευνητική ομάδα: (A) Ηλικία: Πάνω από 18 (B) Φύλο: Κορίτσι Αγόρι (C) Σχολείο φοίτησης: Γυμνάσιο Λύκειο ΕΠΑΛ Τάξη Α Β Γ (D) Διαθέτει το σπίτι σας σύνδεση στο διαδίκτυο (internet); Ναι Όχι (E) Έχετε δικό σας: υπολογιστή tablet smartphone-κινητό με δυνατότητα σύνδεσης στο internet (μπορείτε να βάλετε τικ και σε περισσότερα από ένα) (F) Κατά μέσο όρο πόσες ώρες την εβδομάδα χρησιμοποιείτε το διαδίκτυο με οποιαδήποτε από τις προηγούμενες συσκευές; (ώρες) (G) Σε τι είδους περιήγηση στο διαδίκτυο ξοδεύετε τον περισσότερο χρόνο σας (βάλετε τικ το πολύ σε δύο); κοινωνικά δίκτυα (π.χ. facebook, κλπ.) παιχνίδια (online games) εργασίες νέα-ειδήσεις άλλο (H) Έχετε ποτέ επισκεφτεί σελίδες με περιεχόμενο που θεωρείται ακατάλληλο για την ηλικία σας (βία, σεξ, κλπ); Ποτέ - Σπάνια Κάποιες φορές Συχνά Πολύ συχνά Συνεχώς (Ι) Έχετε δώσει τα στοιχεία σας (όνομα, τηλέφωνο κλπ.) σε κάποιο άτομο στο διαδίκτυο με το οποίο δεν έχετε γνωριστεί από κοντά (πρόσωπο με πρόσωπο); Ναι Όχι (J) Έχετε δεχτεί ποτέ διαδικτυακό εκφοβισμό (cyberbullying); Ναι Όχι (K) Έχετε δεχτεί ποτέ διαδικτυακή σεξουαλική παρενόχληση; Ναι Όχι ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΛΙΜΑΚΑ ΕΘΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ (απαντήστε σε όλες τις ερωτήσεις με τικ στο κουτάκι) 1: Πόσο συχνά διαπιστώνετε ότι παραμένετε σε σύνδεση στο διαδίκτυο (internet) περισσότερο από ότι αρχικά σκοπεύατε; 2: Πόσο συχνά παραμελείτε τις υποχρεώσεις σας στο σπίτι (πχ. συμμάζεμα) προκειμένου να περάσετε περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο; 3: Πόσο συχνά προτιμάτε την ευχαρίστηση που σας προσφέρει η ενασχόληση με το διαδίκτυο από την επαφή με ένα δικό σας πρόσωπο; 4: Πόσο συχνά δημιουργείτε νέες φιλίες με άλλους χρήστες του διαδικτύου; 5: Πόσο συχνά οι άνθρωποι του περιβάλλοντός σας διαμαρτύρονται για το χρόνο που περνάτε σε σύνδεση στο διαδίκτυο; 6: Πόσο συχνά η σχολική σας απόδοση και οι βαθμοί σας επηρεάζονται αρνητικά λόγω του χρόνου που περνάτε στο διαδίκτυο; 7: Πόσο συχνά ελέγχετε τα ηλεκτρονικά σας μηνύματα (πχ. , facebook, twitter κλπ.) πριν από κάτι άλλο που πρέπει να κάνετε;

18 18 8: Πόσο συχνά μειώνεται η παραγωγικότητά-επιδόσεις σας σε εξωσχολικές δραστηριότητες λόγω του χρόνου που περνάτε στο διαδίκτυο; 9: Πόσο συχνά προσπαθείτε να δικαιολογηθείτε ή λέτε ψέματα, όταν κάποιος σας ρωτά τι ακριβώς κάνετε όταν είστε σε σύνδεση (online); 10: Πόσο συχνά απωθείτε τις δυσάρεστες σκέψεις για τη ζωή σας, σκεπτόμενοι την ευχαρίστηση που σας προσφέρει το διαδίκτυο; 11: Πόσο συχνά συλλαμβάνετε τον εαυτό σας να ανυπομονεί να συνδεθεί στο διαδίκτυο ή και να συνδέεται την ώρα του διαλείμματος ή και μαθήματος; 12: Πόσο συχνά νιώθετε το φόβο πώς η ζωή χωρίς το internet θα ήταν βαρετή, κενή και δίχως χαρά; 13: Πόσο συχνά γίνεστε απότομος, φωνάζετε ή αντιδράτε με εκνευρισμό, αν κάποιος σας ενοχλήσει κατά τη διάρκεια της σύνδεσής σας στον διαδίκτυο; 14: Πόσο συχνά χάνετε τον ύπνο σας εξαιτίας της μεταμεσονύχτιας σύνδεσής σας στο διαδίκτυο; 15: Πόσο συχνά νιώθετε να σας απασχολεί το internet ενώ βρίσκεστε εκτός σύνδεσης και φαντασιώνεστε ότι είστε σε σύνδεση; 16: Πόσο συχνά συλλαμβάνετε τον εαυτό σας να λέει κατά τη διάρκεια της σύνδεσης «λίγα μόνο λεπτά ακόμα»; 17: Πόσο συχνά κάνετε προσπάθειες να περιορίσετε το χρόνο που περνάτε συνδεδεμένος (online) και αποτυγχάνετε; 18: Πόσο συχνά προσπαθείτε να κρύψετε το χρόνο που έχετε περάσει στο διαδίκτυο; 19: Πόσο συχνά προτιμάτε να περάσετε περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο, απ ότι να βγείτε έξω με φίλους; 20: Πόσο συχνά νιώθετε θλιμμένος, κακόκεφος ή νευρικός όταν βρίσκεστε εκτός σύνδεσης,, κάτι που εξαφανίζεται όταν επιστρέφετε στο διαδίκτυο;. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β Internet Addiction Test (IAT), developed by Dr. Kimberly Young Question Scale 1. How often do you find that you stay online longer than you intended? 2. How often do you neglect household chores to spend more time online? 3. How often do you prefer the excitement of the Internet to intimacy with your partner? 4. How often do you form new relationships with fellow online users? 5. How often do others in your life complain to you about the amount of time you spend online? 6. How often do your grades or school work suffer because of the amount of time you spend online? 7. How often do you check your before something else that you need to do? 8. How often does your job performance or productivity suffer because of the Internet? 9. How often do you become defensive or secretive when anyone asks you what you do online? 10. How often do you block out disturbing thoughts about your life with soothing thoughts of the Internet? 11. How often do you find yourself anticipating when you will go online again? 12. How often do you fear that life without the Internet would be boring, empty, and joyless? 13. How often do you snap, yell, or act annoyed if someone bothers you while you are online? 14. How often do you lose sleep due to late-night log-ins? 15. How often do you feel preoccupied with the Internet when off-line, or fantasize about being online? 16. How often do you find yourself saying just a few more minutes when online? Πρακτικά Εργασιών 11 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Καθηγητών Πληροφορικής, Χαλκίδα 5-7 Μαΐου 2017