ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎРТА МАХСУС КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ МАРКАЗИ. М. Мелибаев

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎРТА МАХСУС КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ МАРКАЗИ. М. Мелибаев"

Transcript

1 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎРТА МАХСУС КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ МАРКАЗИ М. Мелибаев ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК МАШИНАЛАРИ ВА ЧОРВАЧИЛИК УЧУН ЖИҲОЗЛАР 2-нашр (Касб-ҳунар коллежи ўқувчилари учун ўқув кўлланма) Тошкент-2007 Тошкент

2 Ўқув қўлланма касб-ҳунар коллежида мутахассислар тайѐрлаш учун тасдиқланган ўқув режа ва дастур асосида "Қишлоқ хўжалик техникасини таъмирлаш бўйича чилангар" мутахассисликлари бўйича таҳсил олаѐтган ўқувчилар учун мўлжалланган. Муаллиф: т.ф.н., доцент М. Мелибаев Тақризчилар : Қўқумбой қишлоқ хўжалиги касб- ҳунар коллежи директори М.Асракулов НамМПИ доценти. Х.Нажмиддинов 2

3 СЎЗ БОШИ Ўзбекистон Республикаси халқ хўжалигининг етакчи тармоқларида, жумладан, қишлоқхўжалиги соҳасида фаолият кўрсатиш ва уни ривожлантириш борасида ўз ҳиссасини қўшишни мақсад қилиб олган ҳар бир ѐш мутахассис замонавий фан ва техника ютуқларини етарли даражада эгаллаган бўлиши зарур. «Таълим тўғрисидаги қонун» ва «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» ҳам республикамизда таълим тизимини ислоҳ қилиш ва бунинг натижаси сифатида эртанги кунимизни бугунгидан яхши бўлишини таъминлай оладиган кадрлар етиштириб чиқаришга қаратилган. Мамлакатимизда қишлоқхўжалиги соҳаси бўйича касб ҳунар коллежларида етишиб чиқаѐтган мутахассислар олдида мулкчилик шаклидан қатъий назар, қишлоқхўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш билан шуғулланадиган хўжалик субъектларида ишлатиладиган замонавий қишлоқхўжалиги машиналари ва чорвачилик жиҳозларининг вазифалари, техник таснифи, умумий тузилиши, технологик иш жараѐнидаги созлаш ишлари, уларда вужудга келадиган носозликларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш каби масалалар ҳозирги куннинг асосий вазифалари бўлиб қолмоқда. қишлоқхўжалиги ва чорвачиликни ривожлантиришда машина ҳамда жиҳозлардан самарали фойдаланиш катта аҳамиятга эга. Бу эса ўз навбатида қишлоқхўжалиги машиналари ва чорвачилик жихозларидан тўғри фойдаланиш, уларга техник сервис хизмат кўрсатишнинг барча қоидаларига амал килишни тақозо этади. Машина ва жиҳозларга техник сервис хизмати кўрсатиш харажатларини камайтириш учун машина ва чорвачилик жиҳозларидан самарали фойдаланиш ҳамда мавжуд техникаларни такомиллаштириб бориш сервис технологияси, таъмирлаш ишларида янги технологияларни ташкил этиш, уларни дастлабки кўрикдан ўтказиш ва яроқли-яроқсизларга ажратиш ишларини мукаммаллаштириш талаб этилади. Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг жамиятимизнинг барча жабҳаларида, жумладан, қишлоқхўжалиги машина ва агрегатларига техник хизмат кўрсатиш ва улардан самарали фойдаланиш маҳсулотларни ишлаб чиқариш ривожига сезиларли таъсир кўрсатмоқда. Ушбу ҳолат Ўзбекистонни дунѐ бозорига чиқишини жадаллаштириш, қишлоқхўжалиги машиналари ва чорвачилик жиҳозларига техник хизмат кўрсатиш ишларини 3

4 такомиллаштириш, илмий-техника ва инновация жараѐнларини ташкил қилишнинг янги услубларини қидириб топишни ҳамда амалга оширишни тақозо этади. Республикамизда охирги йилларда қишлоқхўжалик техникалари ва чорвачилик жиҳозларига бўлган талабларни қондириш борасида сезиларли ишлар олиб борилмоқда. Ҳозирги кунда улар қуйидаги йўналишларда такомиллашиб ва ривожланиб бормоқда: - сифати, ишончлилиги ҳамда хизмат муддатини ошириш; - қулай меҳнат шароити ҳамда техникавий эстетика талаблари асосида ишлаб чиқиш; - техник хизмат кўрсатишда замонавий технологиялардан фойдаланиш ҳамда уларни такомиллаштириш. Ушбу ўқув қўлланмаси касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларининг замонавий жиҳозларни ишлатиш ва улардан самарали фойдаланиш, жаҳон андозалари даражасидаги фан ва техника ҳамда илғор тажриба ва технологияларнинг энг сўнгги ютуқларидан хабардор бўлиш, рақобатбардош, ўз соҳаси бўйича илмий, амалий билим ва кўникмаларга эга бўлган мутахассисларни тайѐрлашга хизмат қилади, деган умиддамиз. 4

5 БИРИНЧИ БЎЛИМ 1-боб. ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ МАШИНА ВА ҚУРОЛЛАРИ 1.1. ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ МАШИНАЛАРИНИ ТУРКУМЛАНИШ Тупроққа механик ишлов беришда қуйидаги: ағдариш, юмшатиш, қирқиш, аралаштириш, зичлаш, юза текислаш, бегона ўт илдизини қирқиб суғуриш, марза ва эгат олиш ишлари бажарилади. Ағдаришда тупроқнинг сиртқи ва қўйи қатламлари ўрни алмаштирилади. Бу иш шудгорлаш жараѐнида содир бўлиб, тупроқнинг сиртқи чимли қатлами эгат тубига ағдариб ѐтқизилади. Шунда ўсимлик қолдиқлари, ер хайдаш олдидан сепилган органик ва минерал ўғитлар ҳам кўмилади. Юмшатишда ишлов бериладиган тупроққатламини майда бўлакчаларга ажратилади. Бунда тупроқбўлакчаларининг ораси катталашиб, унинг зичлиги камаяди. Тупроқни юмшатиш даражаси унинг ишлов беришдан аввалги ва кейинги зичликлари нисбати билан аниқланади. Увалаш жараѐнида тупроқнинг 1 мм, айниқса 0,25 мм дан майда бўлиши, яъни чанг ҳолига келишига йўл қўйилмайди. Чангсимон тупроқмассасининг намуна массасига нисбати тупроқнинг чанг ҳолатга айланиш даражасини кўрсатади. Зичлашда (мола бостириш) чигит ва дон экиш олдидан шудгорнинг см ли юза қатламини зичланади. Майда уруғларнинг бир хил чуқурликда текис экилиши, кейинчалик ѐмғир ва ва суғориш натижасида тупроқчўкиб, ниҳоллар илдизининг узилмаслиги учун у экин экиш олдидан зичланади. Экилган донларнинг тупроқбилан яхши контактда бўлиши, уларни капилляр нам билан таъминлаш учун тупроқэкин экилгандан кейин ҳам зичланиши мумкин. қуруқчўл зонасида тупроқнинг устки қатламини шамолдан сақлаш ва намни йўқотмаслик учун тупроқнинг устки қатлами зичланади. Юза текислаш даладаги кичик нотекисликларни йўқотишлардан иборат. Шунда намнинг буғланиши камаяди, уруғ бир хил чуқурликда экилади, суғориш пайтида сув эгатлардан текис таралади. Бегона ўтлар қирқиш ва юлишда, бегона ўтлар илдизпоялари механик усулда қирқиш ва тарашлаш йўли билан йўқотилади. Технологик жараѐнда қуролларнинг иш органлари ягона технологик жараѐнни ташкил этувчи бир нечта ишларни бир ўтишда бажаради. Масалан, ер ҳайдашда тупроқпалахсаси эгат туби ва деворидан қирқиб ажратилади, ағдарилади, юмшатилади ва аралаштирилади. Пахта далаларини экишга тайѐрлашда қўйидаги технологик жараѐнлар бажарилади: ер ҳайдаш, чуқур 5

6 юмшатиш, сидирға культивация қилиш, бороналаш, фрезалаш, юза текислаш, мола бостириш. Бир неча технологик жараѐн ѐки иш ер ишлаш системасини ташкил этади. Асосан икки хил ишлов бериш системаси бор. Асосий ишлов бериш системаси оддий ва махсус плуглар ѐрдамида тупроқпалахсаларини ағдариб ва ағдармай ҳайдашдан, ѐрдамчи ишлов бериш системаси эса далаларни экин экишга тайѐрлаш (бороналаш, чизеллаш, фрезалаш, текислаш-молалаш) ва экишдан кейин ишлов бериш (ўсимликларни парвариш қилиш) дан иборат. қишлоқхўжаликгида ишлаб чиқариш жараѐнлари. Экин етиштириш ва ҳосилни йиғиб териб олиш учун маълум ишлар кетма-кет бажарилиши керак. Деҳқончиликда бажариладиган ишлар масалан: ер ҳайдаш, ер юзасига ишлов бериш, экиш, қатор ораларига ишлов бериш, йиғиб териб олиш ва бошқалар асосий, ердамчи ва транспорт ишларидан ташкил топган бўлади. қишлоқхўжалигида меҳнат предметларини масалан: терилмаган пахта, тозаланмаган уруғ ва бошқаларни охирги ѐки оралиқмаҳсулотга айлантириб берадиган вақт ва ишни бажариш шарти бўйича бир-бири билан ўзаро боғланган ишлар йиғиндисига ишлаб чиқариш жараѐни дейилади. У ўз навбатида қўзғалувчан ва қўзғалмас ишлаб чиқариш жараѐнларига бўлинади. қўзғалувчан ишлаб чиқариш жараѐни - техникавий воситалар қўзғалмас ишлов бериладиган материаллар майдон, дала бўйлаб ҳаракатланади (масалан: экин экиш, культивация қилиш ва бошқалар). қўзғалмас ишлаб чиқариш жараѐни эса, қўзғалмас қилиб ўрнатилган техника воситасига материалларни узатиш ва уларга ишлов берилгандан сўнг қабул қилиб олиш билан (масалан: кўсакни далада чувиш, пахтани сушилкада қуритиш ва бошқалар) белгиланади. Ишлаб чиқариш жараѐнлари қўл кучи билан бажариладиган механизациялаштирилмаган, механизм ва машиналар ѐрдамида бажариладиган механизациялаштирилган, электр юритмаларидан фойдаланиб электрлаштирилган ва ҳар турдаги автоматлардан фойдаланиб автоматлаштирилган турларга бўлинади. Технологик жараѐнларнинг асоси бўлиб ишлаб чиқариш жараѐнлари ҳисобланади. Эрта баҳорда ерга уруғ ташлаб то экинлардан юқори сифатга эга бўлган ҳосил олгунга қадар ишлар бир қанча жараѐнларни ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш жараѐни ўзаро боғлиқишлаб чиқариш операцияларининг кетма-кет алмашинуви бўлиб, улар ѐрдамида бошланғич меҳнат предмети бошқа бир якуний ѐки оралиқхолатга ўтади. Ишлаб чиқариш жараѐнлари технологик, транспорт ва ѐрдамчи жараѐнларга бўлинади. Технологик жараѐн ѐрдамида ишлов бериладиган материалнинг хоссалари ѐки ҳолати бирор восита таъсирида ўзгартирилади. Деҳқончиликда бундай жараѐнларга ерга ишлов бериш, уруғларни экишга тайѐрлаш, экиш ѐки ўтқазиш, ўсимликларни парвариш қилиш ва ҳоказоларни киритиш мумкин. 6

7 Транспорт жараѐнлари материални силжитиш, техника воситаларини, қишлоқхўжалик махсулотлари, шунингдек одамларни ташиш учун бажарилади. Ёрдамчи жараѐнлар технологик ва транспорт жараѐнлари билан бирга ѐки улардан олдин бажарилади. Бу жараѐнларга машиналарга техник хизмат кўрсатиш, ортиш-тушириш ва бошқа ишлар киради. Технологик жараѐнлар группаси ҳақида сўз юритилганда шуни эсда тутмоқкеракки, 90 га яқин турли қишлоқхўжалик экинлари экиладиган хар хил тупроқиқлим зоналарида мингдан ортиқтехнологик жараѐнлар бажарилади. Уларни қуйидаги асосий группаларга бўлиш мумкин: - ерга ишлов бериш жараѐнлари (анғизни юза ҳайдаш, бороналаш, культивация қилиш); - экиш, ўтқазиш, ўғит солиш; - экинларни парвариш қилиш; - ҳосилни йиғиштириб олиш; - ҳосилга дастлабки ишлов бериш (тозалаш,қуритиш ва саралаш). Машина - тракторли агрегатлар ва уларни туркумланиши. Механизациялаштирилган жараѐнлар ва қишлоқхўжалик ишлаб чиқаришда машина агрегатлари билан бажарилади. Машинали (машина-трактор агрегат) энергетик қисм, узатиш механизми ва иш машинаси қуролларининг қўшилмасидан иборат. Энергия манбаи сифатида трактор, ўзиюрар шасси, ички ѐнув ѐки электр двигателлари ва бошқалар қўлланилиши мумкин. қишлоқхўжалигида дала ва транспорт ишларини бажаришда энг кенг қўлланиладиган механикавий энергия манбаи трактордир. Тракторларга одатда иш машиналари тиркалиб ѐки осиб ишлатилади. -Энергетик қисми трактор ѐки ўзиюрар шасси, иш машиналари ва уларни бириктириб турувчи механизмлар йиғиндисидан ташкил топган ва бир вақтнинг ўзида бир ѐки бир неча технологик жараѐнларни бажарадиган машина ва механизмлар йиғиндисига машина-тракторли агрегат (МТА) деб аталади. Машина-тракторли агрегатлар бажарадиган ишларининг турига қараб ҳайдов, экин экиш, кўчат ўтқазиш, чопиқва бошқа ишларни бажаришга мўлжалланган бўлади. Агарда машина-тракторли агрегат трактор ва унга ишлатиладиган юк ташиш воситалари - тележкалардан ѐки тракторларга кузов ўрнатилган бўлса, бундай агрегатларга юк ташиш машина тракторли агрегатлар деб аталади. Машина тракторли агрегатлар бир вақтнинг ўзида бажарадиган ишларини сонига қараб оддий, мураккаб, комплекс турларга бўлинади. Оддий машина тракторли агрегатлар фақат битта технологик жараѐнни бажаради. Мураккаб машина-трактор агрегатларни одатда комбайнлар деб номланади. Бундай агрегатлар бир неча кетма-кет ва бир вақтнинг ўзида бажариладиган технологик жараѐнларни бажариш учун ишлатилади. қишлоқхўжалик ишлаб чиқаришида ҳам мобиль ҳам стационар машинали агрегатлар ишлатилади. Мобил агрегатлар технологик 7

8 жараѐнларни юриб бажаради. Стационар агрегатлар маълум бир жойда туриб ишлайди. Оддий агрегатлар битта операцияни бажариш учун мўлжалланган бир типли машина қуролларидан тузилади. Комплекс агрегатларга бир вақтнинг ўзида бир нечта операцияни (масалан, экиш олдидан культивациялаш, ўғит солиш билан экиш, шиббалаш) бажарувчи турли машина қуроллар бирлаштирилади. Машина энергия манбаи билан бириктирилиш усулига қараб тиркама, ўрнатма, ярим ўрнатма, тортиб юритиладиган ва ўзи юрар агрегатларга бўлинади. Тиркама агрегатларда ўзининг юриш аппарати (юриш қисмига) эга бўлган машина тракторларнинг тиркаш илгагига уланади ѐки тиркама ѐрдамида энергетика воситасида бириктирилади. Ўрнатма агрегатларда машина трактор ўрнатилади ва одатда, ўзининг юриш аппарати бўлмайди. Ярим ўрнатма агрегатларда иш машинаси массасининг бир қисми ўзининг юриш аппаратига, қолган қисми тракторга тушади. Тортиб юритиладиган иш машинаси массасининг бир қисми ўзининг юриш аппаратига, қолган қисми тракторга тушади. Тортиб юритиладиган агрегатларда двигатель қувватининг бир қисми тракторнинг қувват олиш вали (қов) орқали иш органларига берилди. Ўзи юрар агрегатларда энергетик қисм, узатиш қурилмаси ва иш машинаси бирлашган ҳолда бўлади. Бундай агрегатнинг юриш ва етакловчи аппарати бўлади. Бажарадиган иш турига қараб хайдаш, экиш, йиғиш, аппаратлари бўлади. қишлоқхўжалик ишлаб чиқаришнинг энергетик воситалари ҳаракатланувчи, ҳаракатланиши чекланган ва стационар турларга бўлинади. Ҳаракатланувчи воситаларга тракторлар, ўзи юрар шассилар, ўзи юрар машиналар, автомобиллар, от уловлар киради. Ҳаракатланиши чекланган воситалар канатли, канат тракторли ва электр кабелли машиналар системасидан иборат. Стационар воситалар электр ва иссиқлик мосламалари ҳамда двигателлари, шамол ва гидравлик двигателлари, қозонлар, буғ хосил қилгичлар ва сув иситкичлардан иборат. қишлоқхужалик еридаги энергетик манбалардан ташқари, бегона ўтларга, экинларнинг касалликлари ва зараркунандаларига қарши кураш авиациядан ҳам фойдаланилади. Технологик жараёнларни бажариш учун машина ва жихозлар мажмуи. Машиналар тизими технологик жараѐнларни, яъни иш унуми, бажариладиган иш циклини ўзаро боғлаб тўлиқмеханизациялаш учун зарур бўлган ҳар турдаги машина-қуроллар, транспорт воситалари, машина ва механизмлар йиғиндисидир. Машиналар тизими иқлим тупроқ, ишлаб чиқаришга мос бўлиши, экинларни парвариш қилиш ва йиғиб-териб олишда, келажакда қўлланиладиган илғор инновацион технологиялар ва ташкилий ишларни хисобга олиш, иш унумини ошишини ва қишлоқхўжалик махсулот бирлгини 8

9 таннархини камайтиришга эришиш, иложи борича хўжаликдаги трактор, комбайн ва қишлоқхўжалик машиналарини тури ва маркаларини камайтирилиши керак. Лекин хамма ишларни юқори самарадорлик билан бажариш учун керакли миқдорда техника воситаларига эга бўлиш, машиналар тизимидаги ҳар бир машина агротехник талабларига тўлиқжавоб бера оладиган, оқим (поток) усулида ишлайдиган машиналар комплекси бирбири билан технологик жараѐнларни узлуксиз ва иш унуми билан боғланади. қатор ораларига ишлов берадиган машиналар ўзаро қатор оралиғини кенглигига ва қатор оралиғига бир ишлов берилиши билан боғланиши ва машиналар системаси юқори техник иқтисодий кўрсаткичларга эга бўлиши керак. Унумдорлигига кўра ишлар технологияси билан ўзаро боғланган ва экинларни етиштириш ҳамда йиғиштириб олиш барча ишлаб чиқариш операцияларини ѐки ишлаб чиқариш процессларини комплекс механизациялаштирилиши таъминлайдиган машина қуроллар, тракторлар, транспорт воситалари йиғиндисидан иборат бўлган машиналар тизими комплекс механизациялаштиришнинг моддий техника асоси бўлиб хизмат қилади. Турли-туман ишлаб чиқариш шароитлари ва технологик талаблар умумий машиналар тизимининг турли звеноларини назарда тутади: - айрим қишлоқхўжалик экинларини етиштириш учун машиналар комплекси: - қишлоқхўжалик ишлаб чиқариши айрим тармоқларини (далачилик, чорвачилик) комплекс механизациялаштириш учун машиналар тизими: - бирор ишлаб чиқариш процессини (тупроққа ишлов бериш, пахта, дон экинларини йиғиштириб олиш ва хокозолар) механизациялаштирладиган машиналарнинг қисман системаси: - алоҳида қишлоқхўжалик корхоналарида ишлаб чиқариш процессларини комплекс механизациялаштириш учун зонал машиналар тизими. Мавжуд қишлоқхўжалик зонасида ишлаб чиқариш жараѐнларини комплекс механизациялаштириш учун зонал машиналар тизими. Машинлар тизимларига бўлган асосий талаблар - технологияга жиддий риоя қилиш: барча ишларни жуда кам меҳнат ва маблағ сарфлаб, энг яхши агротехника муддатларида бажариш, меҳнат шароитларини яхшилаш, тизимидаги машина ва қуролларни ўзаро ва энергетика воситалари (тракторлар ва ўзиюрар шассилар) билан унумдорлиги, ўлчамлилиги ва бошқа кўрсаткичларга кўра боғлаш, табиий ишлаб чиқариш, шароитлари турлича бўлган хўжаликларда барча ишларни самарали механизациялаштириш мумкинлиги. қишлоқхўжалигида ишлатиладиган машиналар тизимини ўзгармас деб бўлмайди: тизим фан ва техника ютуқлари ҳамда илғор тажриба асосида узлуксиз такомиллаша боради. Пахтачиликни механизациялаштиришдан кейинчалик машиналар тизимини асосан қуйидаги йўналишда такомиллаштирилади: 9

10 1. Бир неча қишлоқхўжалиги ишларини бир йўла бажариш учун битта агрегатда комбинацияланган машиналарни яратиш (экиш олдидан тупроққа ишлов бериш ва экиш, пахта, кўсак ҳамда ғўзапоя йиғиштириб олиш ва бошқа жараѐнларини бажариш учун комбинацияланган агрегатлар). 2. Олти қаторли сеялкалар, культиваторлар, пахта териш ва бошқа машиналарни юқори тезликда ишлатиш ҳамда қамраш кенглигини ошириш ва шунга ўхшашлар ҳисобига машина ва агрегатлар унумдорлигини ошириш учун улар қувватини (қуввати квт ( от кучи) бўлган чопиқтракторлари яратиш) ошириш. 3. Машиналар тизимидаги типларни қисқартириш ва бир русумли машиналарни турли шароитларда ҳамда турли экинларда ишлатишга мослаш мақсадида уларни универсаллаш (чигит, маккажухори ва оқжўхори экиш учун сеялка, ғўза, маккажўхори ва чопиққилинадиган бошқа ўсимликларга ишлов бериш учун культиватор яратиш). 4. Енгил, анча пухта ва тежамли, унификацияланган қисмлари, шунингдек деталлари бўлган ишга чидамли машиналар яратиш. 5. Экин етиштириш ва йиғиш янги, такомиллаштирилган технологик процесслар асосида машиналар ҳамда уларнинг системаларини яратиш (чигитни пунктирлаб экиш сеялкаси, подборшикли ва кичик габаритли пахта тозалагичи бор пахта териш машинаси). 6. Агрегатга хизмат кўрсатадиган ишчилар сонини камайтириш, ўрнатма машиналар, агрегат механизмларини гидравлик ва автоматик тарзда бошқариш, кондиционерли ҳамда баланслиги бўйича равон ростланадиган юмшоқўриндиқли герметик кабиналар қўлланилиши ҳисобига меҳнат шароитларини яхшилаш Ерга ишлов беришни аҳамияти ва ишлашдаги технологик жараѐнлар Ерга ишлов беришдан мақсад маданий экинларнинг яхши ўсишини таъминлаш йўли билан тупроқҳайдалма қавати самарадорлигини ошириш, ундан юқори ва барқарор ҳосил олишдир. Ерни ишлаш билан ҳайдалма қатламни майин, донадор ҳолатга келтирилади, бегона ўтлар, зараркунанда ва ҳашаротлар йўққилинади, ўсимлик қолдиқлари ва сепилган ўғит кўмилади, намлик, иссиклик, ҳаво режимлари яхшиланади. қалин ҳайдалма қатлам ҳосил қилиш билан тупроқда нам заҳираси кўпайтирилади. Экинларнинг илдиз системалари тез ва яхши ривожланади. Тупроққа ишлов беришда қўйидаги технологик жараѐнлар амалга оширилади: тупроқни юмшатиш, майдалаш, ағдариш, бегона ўтларни йўқотиш, тупроқюзасини текислаш, зичлаш ва бошқалар. Ерга ишлов бермасдан туриб унда экин етиштириб бўлмайди. Чунки ўсимликнинг яхши ўсиши, ривожланиши ва илдизининг яхши тараққий этиши учун ер маълум даражада юмшоқбўлиши керак. Ерга ишлов бериш 10

11 таъсирида ўсимлик илдизининг асосий массаси ривожланадиган хайдалма қатлам тупроғининг хоссалари ўзгаради. Ерни ишлаш деганда уни шудгор қилиш, текислаш, асосий ишлов бериш, бороналаш, культивациялаш, чизеллаш, мола бостириш кабилар тушунилади. Ерни ишланганда тупроқ(сув-ҳаво, иссиқлик ва бошқалар) режимларини нормал ўтиш учун қулай шароит яратилади, яъни хайдалма қатлам тузилиши ва унинг донадорлиги ўзгаради; Ер қатлами ағдариб ҳайдалганда унинг физик ҳусусиятлари яхшиланади, донадорлиги бузилган юза қатлами эгат тагига тушади, бунда ўғит, органик моддалар бегона ўт уруғлари ва қишлоқхужалиги касалликларини қўзғатувчилар тупроқостига кўмилиб, уларнинг яшаши учун ноқулай шароит вужудга келади, ерининг юза қатламида тўпланган ва ўсимликлар осон ўзлаштирилган озиқэлементлари намлиги етарли чуқурроққатламга тушади. Ер юмшатилганда тупроқнинг ҳаво алмашиниши, сув ўтказувчанлиги яхшиланади ва микроорганизмлар фаолияти кучаяди. Ер заруриятга қараб юза ҳайдов чуқурлигида юмшатилади. Ер чуқур юмшатилганда ўсимлик илдизи пастки қатламларда ҳам яхши ривожланади. Тупроққа ишлов бериш усуллари ва ер хайдашга қўйиладиган агротехника талаблари. Ерга ишлов бериш энг муҳим агротехника тадбирлардан хисобланади. Ерни тўғри ишлаш тупроққа сувнинг сингиб киришини яхшилайди, илдиз ривожланадиган қатламда сув тўпланишига ва нам сақланишига ѐрдам беради, илдиз системасининг кучли ривожланиши учун шароит яратади, бундан ташқари, яхши ишланган тупроқда сув билан ҳаво ўртасида тўғри нисбат ўрнатилади. Буларнинг ҳаммаси ўсимликлар учун озиқбўлиб хизмат қилувчи бактерияларнинг ривожланишига зарур шароит яратади. Бактериялар ўсимлик қолдиқларини, шунингдек ерга сепилган гўнг ва бошқа органик ўғитларни тўлароқпарчалайди. Ер хайдаш бегона ўтларга қарши курашишда мухим восита бўлиб, бунда дала бегона ўт уруғларидан тозаланади, қишлоқхўжалик экинлари зараркунандалари ва касалликларини қўзғатувчи хашаротлар йўқотилади. Ер хайдаш тупроқни ишлашнинг асосий усулидир. Бу усулда тупроққатламини ағдариб ва ағдармасдан хайдалади. Ағдариб хайдашда чимқирқарли плуглардан фойдаланилади. Ағдариб хайдашда тупроқуваланади ва аралашади, бегона ўтлар йўқолади, ўсимлик қолдиқлари хамда ўғитлар кўмилади. Ер см чуқурликда ағдариб хайдалади. Шамол эрозиясига учрайдиган зоналарда ер тупроққатламини ағдармасдан хайдалади. Тупроқнинг хусусиятларига қараб, ағдариб хайдаш билан бир вақтда ер юзаси текислаб кетилади. Бу ҳолда плуг билан бирга борона ва мола (каток) ҳам ишлатилади. Ағдариб ҳайдаш қуйидаги агротехник талабларига жавоб бериш керак: 11

12 1. Хайдаш чуқурлиги бутун дала бўйлаб бир хил ва белгиланган даражада бўлиши лозим; 2. Шудгорнинг бети текис, яхлит, эгат ва марзаларсиз бўлиши керак; 3. Ҳайдаш вақтида кетинги корпус ясайдиган эгат тўғри бўлиши плугнинг ѐнма-ѐн ўтишлари орасида ҳайдалмай қолган жойлар бўлмаслиги зарур; 4. Плугнинг барча корпуслари тўппа-тўғри, бир хил кенглик ва чуқурликда ҳамда пуштаси бир текис бўлган марзалар ҳосил қилиши керак; 5. Далада йирик кесаклар бўлмаслиги зарур. Ерни ўз вақтида ва тўғри ишлаш билангина тупроқнинг ҳосилдорлигини ошириш мумкин. Ерни ишлаш сифатига тупроқнинг таъсир этувчи технологик хусусиятлари. Ерни сифатли ишлаш, қўлланилаѐтган қуролларнинг тузилишига, яъни плуг агдаргичларнинг шаклига, ишчи органларининг турига, агрегатнинг юриш тезлигига ва тупроқнинг технологик хоссаларига боғлиқ. Тупроқнинг технологик хусусияти унинг илашимлиги, ѐпишқоқлиги ва ҳажмий оғирлиги билан ифодаланади. Бу хусусият унинг намлиги, механик таркиби, қаттиқлиги, донадорлиги ва бошқалар билан белгиланади. Ернинг сифатли ишланиши даланинг ўсимлик даражасига ҳам боғлиқ. Сернам ер ҳайдалганда яхши майдаланмайди, қатлами эшилиб увоқланмайди, қуруқҳайдалганда эса катта-катта палахсалар кучаяди. Оғир ва енгил соз тупроқли ерлар намлиги тўла нам сиғимига нисбатан % бўлганда ҳайдалса яхши увоқланади. Тупроқнамлиги ортиқбўлса, у ишчи органларига ѐпишиб ер сифатсиз ҳайдалади. Ерни ишлашнинг оптимал муддати тупроқнинг физик жиҳатидан етилган вақтидир. Тупроқнинг етилганлигини аниқлаш учун ишланадиган чуқурликдан бир сиқим тупроқолинади ва ўртача куч билан сиқиб ишлов бериб туриб 1 метрча баландликдан ташланади. Шунда ерга тушган тупроқувоқланиб кетса, уни ишлаш мумкин, агар тупроқсочилмаса, у физик жиҳатдан ҳали етилмаган ва ишлаш учун эрта ҳисобланади. Ерни ишлаш машина ва қуролларининг иш органлари тупроққатламига таъсир этиш принципига қараб қўйидаги бешта гуруҳга бўлиш мумкин. 1. қатламларни ағдариб ҳайдайдиган машина ва қуроллар. Буларга оддий ва махсус ярусли, плантаж, бутазор-ботқоқплуглари киради. Бу гуруҳдаги машина ва қуролларнинг иш органлари тупроқни айрим қатламларини(юмшатгич машина ва қуролларидан ташқари) суриши, ағдариши ва қатламларни бир-бирига аралаштириши мумкин. Ерни ағдариб ҳайдаганда қўйи ва устки қатламлар вертикал текисликда бир-бири билан ўрин алмашади. қатламлар тўлиқ180 0 га ѐки қисман тўлиқ135 0 га айлантириб ҳайдаш усуллари. Тузлар см чуқурликда тўпланадиган ерларда ярусли плуглар қўлланилади. Бунда устки қатлам айлантирилиб ҳайдалади, 2-ва 3-қатламлар ўзаро жой алмашади. 12

13 2. қатламларни ағдармай ҳайдайдиган машина ва қуроллар. Буларга ағдаргичсиз юмшатгич-плуглар, ѐтиқкесувчи панжали культиваторлар, фреза, дискли плуг ва бошқалар киради. Улар билан тупроқюмшатилади, аралаштирилади, лекин тупроққаватини ағдармайди. Бу усул билан эрозияга мойил бўлган ерлар ҳайдалади. 3. Ерни аралаш ишлайдиган машина ва қуроллар. Ҳайдалма қатламнинг юқори қисми ағдариб ҳайдалади, қатламнинг пастки қисми эса, юмшатилади. Бунинг учун чимқирқарга эга бўлган ағдарма плугларга чуқурлаткичлар ўрнатилиб ишлатилади. 4. Ерни юза ишлайдиган машина ва қуроллар. Бу ишларни бажариш учун тишли ва дискли бороналар, шлейфлар, мотигалар, лушильниклар, культиваторлар ва бошқалар хизмат қилади. Далалар юзасини зичлайдиган ва текислайдиган машина ва қуроллар. Буларга текислагич, мола, каток ва бошқалар киради. Улар ѐрдамида шудгор текисланади, тупроқюза ва остки қисми зичланади. Ҳайдалган ерни катоклаб зичлаш йўли билан экилган уруғларни тупроққа яхши ѐпишишини, тупроқва шамол эрозияси таъсир қилишдан сақланади. Агрегатнинг иш унумини ошириш мақсадида уларнинг қамров кенглиги оширилади, аммо суғориб деҳқончилик қилинадиган далалар майдонининг кичиклиги айниқса кучли тракторлардан тўла фойдаланишга унчалик имкон бермайди. Бу кучли ҳайдов тракторлари, маълумки, ерни шудгорлаш даврида бир-икки ой ишлатилиб, бошқа вақтда бекор қолади. Шунинг учун универсал, енгил ва кучли ТТЗ ва МТЗ русимдаги тракторлар кўплаб ишлаб чиқарила бошланди. Бундай тракторлар билан корпусли плугда ер ҳайдаш, ерни экишга тайѐрлаш, экин экиш, унинг қатор ораларини ишлаш ва етиштирилган маҳсулотларни ташиш ишларида фойдаланиш мумкин бўлади. Натижада трактордан қишлоқхўжалигининг ҳамма соҳаларида йил давомида унумли фойдаланиланишга эришилади. Ҳозирги вақтда агрегатларнинг иш унуми ошириш учун қамров кенглигини эмас, тезлигини оширишга аҳамият берилмоқда. Бунинг учун далаларни кенгайтириш талаб этилади. Ҳозир ишлатилаѐтган плуглар соатига км тезликда ер ҳайдашга мўлжалланган. Тезлик оширилса ҳам ер сифатли ҳайдалиши ва ѐнилғи иқтисод қилиниши аниқланган. Ер соатига 7,0...7,5 км тезликда ҳайдалса қатлам яхши ағдарилади, увоқланади ва текис чиқади. Ер соатига км тезликда ҳайдалиши ҳам мумкин, бунинг учун плугларни такомиллаштириш зарур Умумий ишларда ишлатиладиган плуглар Плуглар классификацияси ва умумий тузилиши. Плуг ерни шудгорлаш учун мўлжалланган қишлоқхўжалик қуроли. Трактор билан ишлатилади плуглар лемехли ва дискли бўлади. Лемехли 13

14 плуглар вазифасига кўра умумий ишларни мўлжалланган плуглар далачиликда ерни см чуқур хайдайди, махсус плуглар эса тўқай, бутазор, плантаж, боғ, ўрмон, токзор, тошлоқва қўриқ ерларни хайдашда ишлатилади. Тракторга қўшиш усулига қараб плуглар тиркама, ўрнатма ва ярим ўрнатма бўлади. Ер хайдаш турига қараб: оддий, тезкор, плантаж, текис хайдаш, ромбик, хайдаш плуглари, юмшатгич плуглар бўлади. Оддий қаватли, плантаж плуглар ишлаганда шудгорда эгат-марза ҳосил қилади. Бу плуглар корпуси тупроқни фақат ўнг томонга ағдаради. Натижада аввалги йўлининг қайси томонига қайтишига қараб, шудгорда ѐ очиқэгатлар, ѐки тупроқуюмланган марзалар ясади. Текис хайдаш плуглари (1-расм) айланма, клавишли, балан сирсимон ва мокисимон харакатланувчи плугларга ажралади. Айланма плугда ўнг ва чапга ағдарувчи корпуслар бўлади. Биринчи ўтишда ўнг, қайтишда эса чапга ағдарувчи корпуслар ишлатилади, тупроқдоим бир тамонга ағдарилиб, шудгор текис чиқади. Тиркама плуглар рама, бикрлик балкаси, корпуслар, чимқирқар ва дисксимон пичоқдан тузилган. Эгат ғилдираги эгатдан, дала ғилдираги эса, хайдалмаган даладан юради. 1-расм. Текис ҳайдаш плугларининг схемаси. А-айланма; б-мокисимон ҳаракатланувчи; в-клавишли; г- балансирсимон; 1-ўнг томонга ағдарувчи корпуслар; 2-чап томонга ағдарувчи корпуслар. 14

15 Тракторчи автоматнинг ричагини арқон билан тортганда дастлаб ишалб чиқарилган плугларда плуг салт ѐки иш ҳолатига ўтади. Ҳайдаш чуқурлиги винтли механизм ѐрдамида ростланади. Плуг рамаси оғдириш механизмининг чамбарагини бураб, горизонтал ҳолатга келтирилади. Дала ғилдирагининг мехаизми тортқи воситасида кетинги ғилдирак механизмига бирлаштирилган. Бу ғилдирак охирги корпус очган эгатдан юради. Плуг иш ҳолатига туширилганда амортизацион пружиналар чўзилиб, унинг қисман оғирлигини ўзига олади ва корпусларнинг ерга урилишини ўзига олади ва корпусларнинг ерга урилишини сўндиради: плугни салт ҳолатга кўтаришда пружиналар автомат ѐки гидроцилиндрлар ишини енгиллаштиради. Тиркама плуглар (2-расм ) ерни чукур хайдашда катта ахамиятга эга. 2-расм. Тиркалма плуг схемаси. 1-тиркагич; 2-пасайтиргич; 3-эгат ғилдираги; 4-амортизацион пружиналар; 5-дала ғилдираги; 6-ҳайдаш чуқурлигини ростлаш винтли механизми; 7-ричаг; 8- оғдириш механизмининг чамбараги; 9- чимқирқар; 10- корпус; 11-рама; 12- бикрлик балкаси; 13- дисксимон пичоқ; 14-тортқи; 15- кетинги ғилдирак; 16-очиқхраповикли автомат. 15

16 Тиркама илгаги тракторга бир нуқтада бирлаштирилади. Тиркама плугнинг тортиш чизиғи бўйлаб йўналтирилиши керак. Бунинг учун тиркаманинг кўндаланг планкаси плуг рамасининг олд қисмидаги мос тешикларга бирлаштирилади. Цилиндрсимон корпуслар рамада бир-бирининг изини bқ мм қоплайдиган қилиб ўрнатилади, винтсимон корпуслар орасида эса, аксинча b га тенг оралиққолдиралади. Тиркалма плугнинг салт ҳолатдаги йўл тирқиш h t қ мм. Эгат ва дала ғилдираклариннг диаметри ( мм): D b қd n қ2a max қd k қ2m 0 Бунда a max энг катта ишлаш чуқурлиги; d k -ўқкронштейнининг диаметри; m 0 қ мм ўқкронштейнининг дала бетидаги баландлиги. Кетинги ғилдирак диаметри D з қ мм, ғилдирак дискининг горизонтал қиялиги 70 80, тўғин эни мм. Олд ғилдираклар ораси В 1 қуйидагича аниқланади: В n b b b m m бунда n-корпуслар сони; b-корпуснинг қамраш кенглиги; m 1 ва m 2 эгат ва дала ғилдиракларининг ўртасидан эгат деворигача оралиқлар. Одатда m 1 қm 2 қ0,5s](4 5 см), бунда S-тўғин кенглиги, см. Ишлаш чуқурлигининг ўзгариши а а max a ва кўндаланг планкани min пасайтиргичнинг тешикларида силжитиш h h max h қийматлари ўзаро min қуйидагича боғланган: a 1 l l т 0 h бунда: l 0 пасайтиргичдаги тешик марказидан оғирлик маркази изигича бўлган масофа. Ўрнатма плуглар. Ўрнатгич тракторнинг гидравлик бошқариладиган ўрнатиш механизмига ўрнатилади. Плугнинг асосий қисмлари рама, чимқирқар, дисксимон пичоқ, ишлаш чуқурлигини ростлаш механизми билан таянч ғилдиракдан иборат. Пичоқфақат кетинги корпус олдига ўрнатилади. Чимли ва янги ўзлаштириладиган ерларни хайдашда пичоқларни ҳар қайси корпус олдида ўрнатиш мумкин. Османинг ўлчамлари a н ва D трактор ўрнатиш механизмининг параметрига мосланади. /илдирак марказидан ўрнаткичгача бўлган масофа l к >l(n)/3. Таянч ғилдиракнинг асоий корпусдан узоқлиги l п қ(1,2 1,5)a max. Тиркалма плугларни кўтариш-ростлаш механизмларининг тузилиши ва ишлаши. Тракторга тиркаб ишлатиладиган плугларнинг кўтариш ростлаш механизмлари ер ҳайдаш чуқурлигини ростлаш, плугни иш холатдан транспорт холатга ўтказиш (кўтариш) ва ѐн томонга оғган рамани горизантал ҳолатга келтириш учун хизмат қилади. Барча механизимлар ўзаро плуг 16

17 ғилдираклари билан бирлаштирилгин. Шунга кўра тиркалма плугларининг кўтариш-ўрнатиш механизимлари системаси ўзаро кинематик боғланган учта: чап (дала), ўнг (эгат) ва кетинги ғилдирак механизимларидан тузилган. Чап ғилдирак D механизми ўз навбатида иккита тўрт звенолик механизмдан чуқурлатиш мезанизми ' ва автоматнинг ташқи (кўтариш) механизми дан иборат. Ўнг ғилдирак Е механизми ҳам иккита алоқа механизми ва оғдариш механизми дан иборат. Кетинги ғилдирак Г механизми: алоқа механизми ва хусусан кетинги ғилдирак механизми дан иборат. Плуглар гидравлик ва механик кўтариш механизмлари билан жиҳозланади. Гидравлик кўтариш механизми гидроцилиндр А ѐрдамида ҳаракатга келтирилади: гидроцилиндрга тракторнинг гидросистемасидан босим билан мой юборганда (5-расмда плугнинг иш ҳолати кўрсатилган) звено нинг узунлиги қисқаради, звено 1-18 ўқда чапга буралиб, тирак Т ни босади ва барча ғилдираклар механизмларини харакатга келтириб, плуг рамасини кўтаради. 5-расм. Тиркалма плуг механизмларининг схемаси автоматнинг ташқи механизми; чап ғилдиракнинг корпусларни тупроққа чуқурлатиш механизми; дала ва эгат ғилдираклари механизмларини бирлаштирувчи алоқа механизми; оғдириш мханизми; дала ва кетинги ғилдираклар механизмларини бирлаштирувчи алоқа механизми; кетинги ғилдирак механизми; А-гидроцилиндр; Б-чамбарак; В-чуқурлатиш механизми; Г-кетинги ғилдирак; Д-дала ғилдираги; Е-эгат ғилдираги. Механик кўтаргич ѐки автомат чап ғилдирак ўқи 2 га ўрнатилади. Автомат ишга солинганда кривошип 2-3 ли вал муфта ѐрдамида чап ғилдиракка бирикади ва у билан бирга айлана бошлайди. Шунда кўтариш механизм ишга тушади: кривошип айланиб, шатун 3-4 нинг стерженини труба ичида силжитади; стержень трубага тиралгач, тирсак 1-2 шарнир 1 атрофида бурала бошлайди. Чап ғилдирак ўқи етакчи ҳисобланади. 17

18 Шунинг учун чап ғилдирак ўқининг рама устидаги горизонтал қисми буралганда алоқа механизмлари ишга тушиб, эгат 9-10 ва кетинги ғилдиракларнинг тирсаклари шарнирлар 9 ва 16 атрофида буралиб, рамани кўтаради. Амортизацион пружиналарни танлаш. Техниканинг турли тармоқларида механизмлари ѐки системаларга таъсир этувчи кучларга кўмаклашиш ѐки уларни мувозанатлаш учун компенсатор деб аталувчи пружиналар қўлланилади. Бундай пружиналар кўпинча иш органларига ростлаш ва кўтаришда талаб этиладиган кучларни камайтириш, иш ҳолатга қайтаришда эса рамани секин тушириб, иш органларнинг ерга урилиш зарбини сусайтириш учун хизмат қилади. Шунинг учун ҳа улар амортизацион пружиналар деб аталади. Аммо пружиналар ортиқча таранглашса, иш органларининг босим кучи ҳаддан ташқари камайиб, тупроққа ботмаслиги ҳам мумкин. Мувозанатлаш учун юкланишига қараб, чўзилувчи, буралувчи пружиналар ўрнаилади. Цилндрик ўрамли пружиналар кўп ишлатилади. Ўрамли пружиналар кўндаланг кесими доира ѐки тўғри тўртбурчак шаклидаги симлардан тайѐрланади. қишлоқхўжалик машиналарида доира кесимдан тайѐрланган пружиналар ишлатилади. Булар арзон ва уларни ўрнатиш осон. Одатда цилиндрик пружина таъсир этувчи кучга пропорционал чўзилади. Очиқва берк ўрамли пружиналар бўлади.очиқпружина ўрамлари ораси очиқбўлади, берк пружинада эса, ўрамлар бир-бирига зич тегиб туради. Чўзилувчи пружиналарни икки четидаги учлари илгаксимон қилиб букиб қўйилади. Буинг учун охирги ўрамнинг ярми 90 0 га ѐки бутун бир ўрами 60 0, ѐки 90 0 га букилади ва бу оддий усул. Аммо ўрам букилган жойда катта кучланишлар пайдо бўлиб, пружинанинг мустаҳкамлигини камайтиради. Шунинг учун бошқача улаш усуллари ҳам қўлланилади. Масалан, қуйма тиқин пружинага 1,5...2,5 ўрамга бураб киритилади. Тиқиннинг марказий тешигига оддий ѐки илмоқли болт буралади. Бу болт пружина таранглигини ростлаш учун ҳам хизмат қилади. Пружиналар кўп углеродли пўлат 65,70, марганецли пўлат 65Г, пружинабоп пўлат сим П-1 ва бошқалардан тайѐрланади. Плуг иш органлари ва ғилдираклари рамада жойлаштирилади. 18

19 7-расм. Плуг ишчи органинг тузилиши Плуг схемасини тузиш ва иш органларини жойлаштиришда (4-расм) қўйидагиларга амал қилинади. Рама баландлиги биринчи эгат олишда тупроқпалахсасининг эркин кўтарилиши, ва рама остидан ўтиш шартидан аниқланади. Ўрнатма плугларнинг тузилиши ва уларни ишга тайѐрлаш Ўрнатма плуг (ПН-8-35, ПН-4-35, ПЛН-4-35) чизғичлар 50 см ва 1м, каноп ип м; Саккиз корпусли ПХ-8-35 ўрнатма плуг солиштирма қаршилиги 9 кпа бўлган ерларни 97 см гача чуқурликда ҳайдаш учун мўлжалланган (8-расм). Плуг 2 та бурчак остида жойлашган бўйлама ва 2 та кўндаланг балкали текис рама 3 дан иборат. Асосий бўйлама балка 10 нинг пастки юасига корпус 7 ни ва чимқирқар грядилларни маҳкамлаш учун кронштейн 9 пайвандланган. Охирги чимқирқар олдига диск симон пичоқўрнатилади. Плугнинг ўрнаткичи 4 иккита ѐн ва шарнирлибўйлама ҳамда тракторнинг пастки тортқичларини маҳкамлаш учун 2 та бармоқдан иборат. Иш пайтида плуг рамаси 2 та таянч ғилдираклари таянади. /илдиракларнинг винтли мехнаизмлари ѐрдамида ҳайдаш чуқурлигига ростланади. Рамани олдинги чап томонидан рамани тўхташ жойида кўтариб туриш агрегатга тиркаш учун хизмат қилади. Керак бўлганда плугни етти корпусли қилиб жиҳозлаш мумкин. Бунинг учун кетинги корпус чимқирқар ва дискли пичоқолиб қўйилади. Олинган корпус еттинчи корпус ўрнига қўйилади. Плугнинг барча иш органлари, ростлаш ва ўрнатиш механизмлари унинг рамасига ўрнатилади. Рама тракторининг тортиш кучини иш органларига узатилади. Плугни ишга тайѐрлаш, аввалиг текис майданда, кейин далада ўтказилади. Ҳайдаш мақсади, дала тури ва агрегатини қараб рамага иш органлари жойлаштирилади. Плугни рамаси мехнизмлар ѐрдамида дала юзасига 19

20 параллел жойлаштирилади; корпуслар берилган хайлдаш чуқурлигига ўрнатилади; пулугнинг ўрнатмаси ва грядилляри харакат йўналишига параллел, ҳамда корпуслар бир хил чуқурликка олиб ишлайдидиган, олдинги корпус ер қатламини нормал қамраш кенглида келадиган қилиб ростланади. Плугнинг корпуслари рамага болтлар ва хомутлар билан маҳкамланади. Ҳамма корпус лемехлари бир чизиқда етиши каноп ип ѐрдамида текширилади. Чимқирқар товони билан асосий корпус товони орасидаги масофа палахсаларининг чимқирқардан яхши тушиши таъминлаш мақсадида, ҳайдаш кенглигига тенг қилиб танланади. Ҳайдаш чуқурлиги иккала таян ғилдиракни рамага нисбатан юқорига-пастга силжитиб ростланади. 7-расм. Ўрнатма плуг: 1-плуг рамаси; 2-борона учун тиркама; 3- таянч ғилдирак винти; 4- автотиргичининг кулфи; 5-кулфни махкамлаш учун тешик; 6-чим киркар; 7- ағдаргич. Ўрнатма плуг ПН-4-35 нинг техник тавсифи Узунлиги, мм Кенглиги, мм Баландлиги, мм Масса, кг Корпус қамраш кенглиги, см Ҳайдаш чуқурлиги, см Иш унумдорлиги, гл соат ,65 Тупроққа механик ишлов бериш Хар кандай агрегат ишчи кисмининг тупрокка ишлов беришдаги якуний таъсирини технологик жараѐн, унинг таркибий кисмларини эса технологик операция дейилади. Масалан, ерни плуг билан шудгорлашда тупрок палахсасини ағдариш, юмшатиш, аралаштириш каби операциялар бажарилади. Бошқа қуроллар таъсирида эса зичлаш, текислаш, бегона ўтларни кесиш, пушта ясаш, жўяк олиш каби жараѐнлар бажарилади. Ағдариш тупрок палахсасининг пастки ва устки қатламларини бирбирига нисбатан ўзгартиришдир. Ботқоқлик ва чим босган ерларда палахсани горизонтал ўқатрофида 180 га буриб, тўлиқтўнтарилади (8- а расм). Ҳар 20

21 йили шудгорланадиган, яъни маданийлаштирилган ерларда эса палахсани гача буриб ағдарилади (8-б расм). Айрим вазиятларда, масалан, палахсадаги таркиби турли хил булган катламларнинг жойини узаро алмаштириб, тупрокнинг унумдорлигини оширишда ѐки бегона ўтларни чуқур кўмиб йўқотишда кўп ярусли шудгорлашдан фойдаланилади (8- г расм). Бу усулда палахсани яхлит кўринишда эмас, балки бир нечта қатламларга бўлиш, 8-расм. Тупрокка асосий ишлов бериш схемаси агроном тайинлаган тартибда уларнинг жойларини алмаштириб шудгорлаш ишлари бажарилади. Юмшатиш яхлит қатламни кесакчаларга майдалаб, тупроқнинг Ковакларини кўпайтиришдир. Бунда тупроқнинг дастлабки хажми кўпайиб, ҳаво ва сувнинг харакатланиши яхшиланади. Зичлаш юмшатишга тескари жараѐн булиб, унинг натижасида тупрокдаги Коваклар камайиб, капилляр каналлари тикланади ва сувнинг буғланиши кучаяди. Текислаш дала юзасидаги нотекисликларни йўқотиб, уруғни сифатли экиш, кейинчалик эса бир текис суғриш учун шароит яратишдир. Шундай қилиб, маълум тартибда бажарилган бир нечта операциялар технологик жараѐнни ташкил қилади. Кўпинча, машинанинг битта ишчи қисми муайян технологик жараѐнни бажаради. Масалан, шудгорлаш технологик жараѐнини бажараѐтган плуг корпуси тупроқпалахсасини тубидан ва ѐн томонидан (шудгор девори буйлаб) кесиб олади, ағдаради, юмшатади ва аралаштиради. Ерни шудгорлаш, чуқур юмшатиш, анғиз ва 21

22 чимли дала юзасини саѐз юмшатиш, култивациялаш, бороналаш, зичлаш, фрезалаш каби технологик жараѐнлар кенг таркалган. Бир нечта технологик жараѐнлар мажмуаси тупроққа ишлов бериш тизими дейилади. Масалан, тупрокка ишлов беришнинг асосий (чукур) ва қўшимча (саѐз) тизимлари мавжуддир. Асосий ишлов бериш икки кўринишда тупроқпалахсасини ағдариб хамда ағдармасдан шудгорлаб бажарилади. қўшимча ишлов бериш эса экишдан олдинги ва экишдан кейинги турларга бўлинади. Плуг пичоқлари ва лемехлар. Плуг пичоқлари тупроқнинг устки қатламини буйлама-вертикал текисликда қирқиб, эгат деворидан ажратади, эгат тубининг тоза бўлишини таъминлаб, ернинг бир хил чуқурликда ҳайдалишига шароит яратади. Умумий ишларга мўлжалланган плугларда ўзи ўрнашувчи дисксимон пичоқлар ўрнатилади. Дисксимон пичоқнинг иш бажарувчи қисми ясси пўлат дискдан иборат. Диск гупчаги иккита роликли подшипникда айланади, ўқвилкага втулка ва гайгалар ѐрдамида маҳкамланган. Пичоқвилкаси диск билан бирга тирсакли устунга бириктирилган. Иш вақтида плугнинг харакат йўналиши бироз ўзгарганда ва бирон тўсиққа дуч келганда пичоқнинг ўнг ва чап томонларга гача бурала олиши учун вилка вертикал ўқда буралади.буралиш бурчаги тожли гайкани чиқиқлар ѐрдамида чекланади. Устун рама грядилига бириктирилади. Устун тирсаги пичоқнинг асосий корпусга нисбатан визиятини, яъни l 2 ўлчамни ростлашга имкон беради. Диск диаметри қуйидагича ҳисобланади: D 2 a l d 2 c 22

23 бунда а мм дискнинг тупроққа ботиш чуқурлиги; Δl 20мм нотекисликларнинг ҳисобга олувчи ўлчам; d c 0,25 D фланец диаметри. Диск қалинлиги t 0,01D оддий плугларда D 390 мм, чархлаш бурчаги I 20±2 0. Тўқай плугларида D 450 мм, I 30±2 0. горизонтал вертикал ўқлар ораси l 1 50 мм, l D / 2 50 мм; С 100 мм. Бута-тўқай плантаж, ўрмон, тошли ерларга мўлжалланган ва бошқа махсус плугларда асосан дастали пичоқўрнатилади. Пичоқнинг юқори қисми плуг рамасига хомут билан маҳкамланади. Ишланганда илдиз қолдиқларини ердан дала бетига чақиради. Бунинг учун пичоқвертикалга нисбатан бурчак ясаб ўрнатилади, эга деворига нисбатан эса 2 0 қиялантирилади. Шунинг учун пичоқнинг эгат томонидаги сиртига уни эгатга сиқувчи кўндаланг кучлар пайдо бўлади. Бу кучларнинг тенг таъсир этувчиси N ' 1 нормал босим N 1 дан ишқаланиш бурчаги га оғган. S кучи пичоқни эгатга сиқади, Р 1 кучи эса пичоқнинг тортиш қаршилиги бўлади. Турпоқдаги илдизларнинг пичоқсирти бўйлаб юқорига кўтарилиш шарти N ' >F ни таъминлаш учун > олинади. Енгил ва ўртача оғир тупроқларни ҳайдашда h мм, оғир тупроқлар учун h мм. Бўта ва тошли ерларда аксинча, h манфий ишорали бўлади, яъни пичоқучи эгат тубидан бир қирқиш бурчаги Пичоқтиғининг узунлиги қуйидагича аниқланади: l ( max h)cos } l бунда a max -максимал ҳайдаш чуқурлиги, l мм-пастбаландликлари ҳисобига олувчи узунлик. Пичоқнинг умумий узунлиги қуйидагича аниқланади: L (H]h 1 h) cos ]k (1,11) Бунда H-раманинг эгатдан баландлиги; h 1 -грядиллаларнинг қалинлиги; k-пичоқни паст-баланд силжитиш учун қолдирилган қисм. Лемех тупроқпалахсасини остидан қирқади, қисман увалаб майдалайди ва ағдаргичга узатади. Геометрик шаклига кўра трапециясимон ва исканасимон лемехлар бўлади. Трапециясимон лемехлар эгат тубини текис қирқади, аммо тез ейилади, тупроққа қийин ботади. Лемехни узун томони тиғ, қарама-қаршидаги қисқа томони елка, чап ѐни-дала қирраси, ўнг ѐни эса эгат қирраси деб аталади. Лемехнинг ейилган уни тиклаш учун шу магазиндаги металл қиздириб чўзилади. Исканасимон лемех оғир тупроқли ерларни хайдашда ишлатилади. Унинг исканасига ўхшайдиган узун тумшуғи пастга 10 мм букилган ва дала томонга 5 мм эгилган. Шу сабабли исканасимон лемехлар тупроққа яхши ботади ва корпуснинг қамраш кенглиги бўйича турғун ишлашини таъминлайди. Лемехлар қўш қатламли пўлатдан тайѐрланади: устки қатлам ўртач углеродли мустаҳкам пўлат пастки қатлам эса анча қаттиқ-юқори даражада легирланган пўлат Х6Ф1 дан тайѐрланади. қатламлар мустаҳкам пайвандланади. Ишланганда устки қатлам ейилиб, лемех ўз-ўзидан 23

24 чархланиб ўткирлашади. Лемехлар тиғи мм кенгликда термик ишланади, яъни тобланади ва бўшатилади. Тиғнинг чархланиш бурчаги , қалинлиги кўпи билан 1 мм; l 500 ва 574 мм (трапециясимон ва исканасимон лемех); m 122, t 10, l 1 250, l 2 115, l 3 98, l 4 120, l Дискли қуроллар ва тишли бороналар Дискли қуролларинг тузилиши ва вазифаси. Дискли иш органлари плуг, лушчильник, борона ва культиваторлар,яъни тупроққа ишлов берувчи қуролларнинг деярли барча турларига ўрнатилади. Булардан ташқари, сеялкаларнинг бир дискли сошниги, картошка сошникларнинг загортачлари ҳам сферик дисклардан ясалади. Дисклар иш жараѐнидамашина ѐки қурол рамаси билан биргаликда илгариланма ҳаракат қилишдан ташқари, тупроққа ишқаланиш ҳисобига айланма ҳаракатда ҳам бўлади. Лушильник ва борона дисклари горизонтал ўқларда жойлашган. Борона ва лушчильникларда асосан дискларнинг йўналиш бурчаги, яъни агрегатнинг ҳаракат йўналиши билан диск жойлашган текисликнинг горизантал изи орасидаги бурчак ростланади. Дискли плуглар сернам оғир тупроқли ерларда ва шолипояларни 30 см гача чуқур ҳайдашда ишлатилади. Плугнинг ҳар бир диски 2 (диаметри мм) ўзининг ҳусусий ўқида айланади, ҳаракат йўналишига ва виртикал бурчак ҳосил қилиб ўрнатилган. Ҳар қайси диск (корпус) олдида бурчак кескич 3 ўрнатилган. Агригат ҳаракатланганда сферик диск тупроқни юқоридан пасга қараб қирқади, қирқилган палақсани ишқаланиш кучи ҳисобига ўз сирти бўйлаб юқорига кўтаради, увалаб аҳдаради. Дискнинг радиуси бўйлаб турли нуқтада тупроқ турли тезликларда (марказдан узоқланган сари тезлик оша боради) сирпанганидан яхши уваланади; диск тиғи айланганда тупроқни сирпаниб қирқанидан эгат туби зичланмайди. Иш жараѐнида плугни горизонтал текисликда ҳайдалмаган дала томонга буришга, вертикал текисликда эса, тупроқдан чиқаришга интилувчи катта реакция кучлари пайдо бўлади. Шунинг учун дискли плуглар оғир қилиб ясалади, таяч ғилдираги гаризонга қиялантириб ўрнатилади, юмшатгич- стойка 5 га дала тахтаси(стабилизатор ) ўрнатилдади. Дисклар ѐпишган лойдан тозалагич 1 ѐрдамида тозаланади. Дала лушчилниклар анғизни см гача чуқур юмшатгич учун ишлатилади. Саноатимизда ЛДГ-5 (Л-лушчильник, Д-дискли, Г-гидравлик бошқарилади, қамраш кенглиги 5 м) ЛД/-10 ва ЛДГ-15 дискли тиркалма лушчильниклар ишлаб чиқарилади. Уларнинг иш органлари диаметри мм ли сферик дисклардан иборат та сферик диск умумий квадрат кесмли ўқда бир-биридан 170 мм оралиқда жойлаштирилиб дисклар батареяси (сексияси) ҳосил қилади. Валда дисклар ва кериш втулкалари гайкалар билан сиқилади. Иккита втулкага ўрнатилган сирпаниш 24

25 подшипникларига батареянинг рамкаси бириктилади. Дискларни тупроққа ботириш учун қурол устига балласт ўрнатилади ѐки пружинали штанга ва гидроцилиндрдан фойдаланилади. Дискларнинг йўналиш бурчаги бўлиб, уни ҳар 5- дантростлаш мумкин. Диск сферик бўлганидан йўналиш бурчаги катталашиши билан тупроқнинг умумий қаршилиги ва вертикал реакция кучи ҳам ошиб, дискни чуқурлатишга интилади. Шунинг учун бурчаги катталашганда дискнинг қамраш кеглиги ва ишлаш чуқурлиги ҳам ошади, тупроқтўлароқағдарилиб, яхши уваланади. Ҳаракат вақтида тупроқнинг реакция кучи таъсирида айланади. Дискли лушчильникларнинг иш тезлиги 10 км соат, 1 м қамраш кенглигига кг массаси тўғри келади. Тортишга қаршилиги 1,4...2,5 кн м. Дискли бороналар ботиқсферик дисклар билан жиҳозланган. Диск тиғи чархланган. Иш вақтида борона тупроқпалахсаларини қирқади, майдалайди ва бир оз ағдариб четга ташлайди. Илдизпояли ўт ва ерларда дискли борона ишлатилмайди. Вазифасига кўра дала, боғ ва тўқай бороналари мавжуд. Пахтачиликда БДТ-2,2 тиркалма ва БДТ-3,0 ярим ўрнатма оғир дискли бороналар ишлатилади. Сферик дисклар диаметри мм бўлиб, горизонтал ўқда бир-биридан мм оралиқда ўрнатилдаи. Дискларнинг йўналиш бурчаги иш турига қараб ўрнатилади. Дисклардаги кесиклар тупроққа ботишни ососнлаштиради, тупроқни яхши майдалайди. Тиркалма боронада йўналиш бурчаги винтли механизм ѐрдамида ростланади. Ярим ўрнатма боронада бурчаги четки стойкаларни заруру вазиятга қайта ўрнатиб росланади. Тупроқни яхши увалаш учун биринчи ва иккинчи қатордаги дискларнинг ботиқлари турли томонга қаратиб ўрнатилади, шунда ҳар бир диск тупроқтиқилмаслиги учун бир-биридан етарли оралиқда мутақил эгатча ясайди. 25

26 16-расм. Дисксимон борона. а-умумий; б-ассиметрик борона схемаси; в-енгил борона диски; оғир борона диски; 1-осиш бармоқлари, 2-дисклар батареяси; 3-рама;4-брус;5-борона дискларини дарахт тубига сурувчи гидроцилиндр; 6-ўқ; 7-кергич; Дискли бороналар носимметрик ва симметрик тарзда ясалиши мумкин. Борона дарахтга тўғри келганда уни четлаб ўтиш учун махсус гидроцилиндр билан жиҳозланади. Икки изли оғир боронанинг тортиш қаршилги кн м, боғ бороналарининг қаршилиги эса кн м. Сферик дискларнинг асосий параметрлари Сферик дискларнинг диамери: D ka Бунда k-плуглар учун 3...3,5; лушчильниклар учун 5...6; бороналар учун 4...6; а-ишлаш чуқурлиги. Дискнинг эгрилик радиуси диаметрига боғлиқ: R D (2sin ) (1,12) Сферик дискнинг экваториал қирқимидаги АВ ѐйнинг ярим марказий бурчаги қуйидагича аниқланади: -I- Ўткирлик бурчаги i дискнинг мустаҳкам ва ейилишига чидамли бўлишига борона ва лушчильниклар учун i , плуг дисклари учун i ; - орқа бурчак, яъни диск тиғининг орқа томони билан девори орасидаги бурчак. Дисклар схемасидан -I, бунда -конус ясовчилари билан тиғ текислиги орасидаги бурчак геометрик нисбатлар асосида топилади. Сферик дисклар қалинлиги b 0,008 D, оғир шаротиларда ишлайдиган дисклар чун эса b 0, Диск тиғи орқа томондан, оғир бороналар диски эса ички томонидан чархланади. Диск кескичларнинг параметрлари: Е 3В 2, бунда В 100 мм; кескичнинг баландлиги С D 8 (кескичлар сони 8 та). Бороналарни тузилиши ва ишлаши. Плуг билан шудгорланган ерларда йирик кесаклар, говаклар пайдо булади ва дала юзаси етарли даражада текис булмайди. Бундай ерларга уругларни сифатли экиб булмайди. Шу сабабли шудгорланган ердаги тупроқни ағдармасдан гушимча саѐз ишлов бериб, уни юмшатиш, текислаш хам лозим. Шудгорланган ерларда экиш мавсумигача айрим бегона ут нихоллари пайдо булиб улгурган булса, уларни ѐппасига йуготиш, илдизлари билан сугуриб дала четига чигариб ташлаш керак. Кучли ѐгингарчиликдан сунг хаво харорати баланд булиб кетса,гатгалог хосил булиши мумкин, уни эса бузиш талаб гилинади. Ердаги намлик бугланиб кетишини камайтириш учун унинг устки гисмини юмшатиш зарур. Сугориладиган ерлардаги дехгончиликда экин гатор оралигидаги бегона утларни йуготиш, тупрогни юмшатиш каби 26

27 ишлар бажарилади. тлог ерлардаги пичаннинг ривожланишини кучайтириш учун ер усти саѐз юмшатилади. Югоридаги ишларни бажаришда тишли, дисксимон бороналар ва култиваторлардан фойдаланилади. Бороналар тишли (17- расм) ва дисксимон турларга булинади. Тишли бороналар битта тишга тушадиган огирликка қараб огир ( Н), урта (12 15 Н) ва енгил (6 10 Н) турларга булинади. Тишли борона шудгорланиб куйилган ердаги кесакларни майдалаб, дала юзасини экин экишдан олдин текислаш, гатгалогни бузиш, сепилган уруг ва сочилган угитни тупрок билан аралаштириб кумиш, бегона утларни йукотиш, утлок ерларни кисман юмшатиш учун ишлатилади. Борона тиши икки ѐнли пона каби ишлайди, агрегатнинг харакат йуналишига нисбатан урнатилганлигига кура, тупрокни ѐн томонга суриши, кисман зичлаши, тупрогни майдалаб юмшатиши, аралаштириши мумкин. Дала юзасининг микрорельефига мосланиб, ерга бир текис таъсир килиши учун, борона камров кенглиги бирмунча энсиз (1,0 м атрофида) ясалиб, улар бир-бирига ±н томонлари билан эркин улангандан кейин, катта камров кенглигига эга булган агрегат тузилади. Тишлар конструкцияси буйича тик, укѐйсимон (г), букилган пружинасимон (Ж) кабиларга булинади. Тишларининг кундаланг кесими квадрат (А), думалог (Б), овалсимон (В), туртбурчаксимон (Е,Ж), учбурчаксимон булиши мумкин (18- расм). 27

28 Кесими квадрат шаклидаги тишнинг учи бир томонидан кийик кесилган булади (29- а расм). Агар борона тиши қийиқкесилган С томонга харакатланса, тупрогнинг реакция кучи таъсирида тиш югорига кутарилиб ерни саѐзрог юмшатади ва аксинча, борона Т томонга харакатланса, ерга чугуррок ботади. Тишли борона билан тупрогга см чукурликда ишлов берилади. Борона билан юмшатилган ердаги кесаклар улчами 5 см дан, тиш колдирган изнинг чугурлиги см дан ошмаслиги керак. Тишли ва турсимон бороналар билан эрта бахорда кузги экинлар устидан бостириб ишлов берилиб, тупрок юмшатилади, сулиб голган экин туплари эса сидириб олинади. Бу ишни бажаришда экиннинг 3% дан камрок гисми шикастланишига йул куйилади. Боронанинг тупрокка таъсири сифатли булиши учун тишнинг кундаланг кесими квадрат булганда унинг кирраси, овалсимон булса энсиз томони харакат йуналишига каратиб урнатилади. Боронанинг ерга ботиши унинг огирлиги ва тишнинг кийик кесимини харакат йуналишига нисбатан тегишли тартибда урнатилишига богликдир. Тишли огир борона шудгорланган ердаги йирик кесакларни майдалашда, кушимча юмшатишда, бегона утларни сидириб йигиштиришда, утлок жойларни юмшатишда ишлатилади. Урта огирликдаги тишли борона дала юзасини юмшатиб текислаш, кесакларни майдалаш, бегона утларни йукотиш, сочилган угитни тупрокка аралаштириб кумиш, экинларни бороналаш учун ишлатилади. Тишли енгил борона билан нихолларни бороналаш, тупрок каткалокини бузиш, сепилган угитни тупрогга аралаштириб кумиш каби ишларни бажарилади. Турсимон боронадан ер юзасини юмшатиш, бегона утларни йукотиш максадида фойдаланилади. Турсимон борона микрорельефга яхши мосланиб, ер юзасига бир текис ишлов беради. Тиши пружинасимон борона (17- ж расм) ер юзасини юмшатиб, бегона утларни сидириб йукотиш учун ишлатилади. Ундан сертошли далаларда фойдаланилса яхши натижа беради. Ротацион юмшаткич (17- з расм) кузги экин экилган ерларни эрта бахорда юмшатиш, қатгалоқни бузиш, бегона утларни йукотишда ишлатилади. Ротацион юмшаткичнинг ишчи кисми узун букилган уткир тишли дискдан иборат. Бир нечта дискларни ягона укка кийдириб, батарея ташкил гилинади. Бундай батарея 1 кв.м майдонда 150 та жойни тешиб, 28

29 каткалокни сифатли бузади. Дисклар расмда курсатилгандек М йуналишда судралса, тишлар тупрогга яхширок ботиб, тупрогни чугуррог юмшатади, бегона утларни туликрок йукотади. Дисклар К йуналишида судралса, тишлар юзарок ботиб, экин нихолларини камрок шикастлантиради. Борона тишларини жойлаштириш. Боронанинг қамров кенглиги тупроққа бир текисда ишлов бериши учун хар бир тиш алохида из колдириши ва излар оралиги бир хил булиши лозим. Ёнма-ѐн жойлашган тишлар орасига усимлик колдиклари ва кесаклар тигилиб колмаслиги учун уларнинг оралиги 15 см дан кам булмаслиги керак. Боронанинг равон харакатини таъминлаш учун хар бир тишнинг унг ва чап томонларидаги тупрок бир хил холатда булиши керак. Бу талабни қониқарли амалга ошириш учун борона тишларини куп киримли винт ѐйилмаси буйича жойлаштириш керак. Агар планкалар оралиги m 1, винт киримлари сони к қ1 булса (18- а расм), винт кадами: t қz пл в 0 қв, (1,14) бу ерда, z пл кундаланг планкалар сони; в 0 борона тишлари колдирган изларнинг оралиги, мм; в бир планкада ѐнма-ѐн жойлашган тишлар оралиги, мм. Енгил бороналар учун в 0 қ30¼40 мм, в қ150¼200 мм, m 1 қ200¼250 мм; урта огирликдаги боронада в 0 қ45¼50 мм, в қ200¼250, m 1 қ250¼300 мм; огир боронада в 0 қ50¼80 мм, в қ250¼400 мм, m 1 қ250¼350 мм кабул килинади. Излар оралиги в 0 узгармас булса, планкалар сони z пл ни купайтириб планкадаги ѐнма-ѐн тишлар оралиги в ни кесак ва усимлик колдиклари тигилиб колмайдиган кенгликкача етказиш мумкин. Аммо, борона узунлигини чеклаш магсадида z пл 6 габул гилинади. в 0 қ40¼60 мм кабул гилинса, в қ200¼300 мм булиши мумкин. Тишларни кирим сони кқ1 булган винт чизиги буйлаб жойлаштирилса (18-а расм), биринчи тиш таъсирида майдаланмасдан чап томонга сурилиб, голган кесакка оргадаги тиш тегмасдан утиб кетиши мумкин, натижада, тупрог етарли даражада майдаланмай колиши мумкин. Агар k қ2 кабул қилинса (18-d расм), бундай камчиликнинг олди олинади. 29

30 11-расм. Борона тишларини жойлаштириш Планкалар сони z пл ни киримлар сони k га колдиқсиз булинмайдиган килиб кабул килган маъкул. Планкалар сони z пл ток булиши керак, акс холда, олдинги планкадаги тиш колдирган изга нисбатан, орга планкадаги тишларни симметрик жойлаштиришнинг иложи колмайди, хамда бир издан бир нечта тиш утадиган булиб, натижада ишлов бериш бир текис булмайди. Юкоридагига ухшаш чекловлар куп булганлиги сабабли, бороналарнинг фақат икки-уч хил турлари ишлатилади: 20 та тишли (z пл қ5); 30 та тишли (z пл қ5). Боронани лойихалашда, биринчи навбатда, излар оралигини (қадами) в 0, боронанинг умумий камров кенглиги В ва бир планкадаги тишлар оралиги в махаллий тупрог хоссаларига мослаб кабул гилинади. Иккинчи навбатда, тишлар сони z т қв/в 0 анигланади, чунки хамма планкаларга бир хил сондаги тишлар урнатилиши сабабли, z т z пл га колдиксиз булинадиган булиши керак. Учинчи навбатда, винт гадами ва винт киримлари сони топилади. Боронанинг шаклини агрегат тузишга кулай булган тугри туртбурчакка ягинлаштириш максадида, унга эгри-бугри куриниши берилади. 11-в расмда боронанинг тишларини икки киримли унг томонли винт ѐйилмаси буйича жойлаштириш курсатилган. Иккинчи планка билан учинчи, учинчи билан туртинчи планкаларнинг оралиги m 1 га кесаклар тигилиб колмаслиги учун уни четки планкалар оралиги m дан каттарог килинади. Бу шартни бажариш учун боронанинг ѐйилмасини чизишда аввалига, хамма планкалар оралиги m 1 га тенг килиб олинади, кейин эса, четки планкалар кадами m гача расмдагидек, бирмунча ичкарига сурилади ТУПРОҚ ЮЗА ҚАТЛАМИГА ИШЛОВ БЕРИШ МАШИНА ВА ҚУРОЛЛАРИ Дискли қуролларинг тузилиши ва вазифаси Дискли иш органлари плуг, лушчильник, борона ва культиваторлар, яъни тупроққа ишлов берувчи қуролларнинг деярли барча турларига 30

31 ўрнатилади. Булардан ташқари, сеялкаларнинг бир дискли сошниги, картошка эккичларнинг загортачлари ҳам сферик дисклардан ясалади. Дисклар иш жараѐнидамашина ѐки қурол рамаси билан биргаликда илгариланма ҳаракат қилишдан ташқари, тупроққа ишқаланиш ҳисобига айланма ҳаракатда ҳам бўлади. Лушильник ва борона дисклари горизонтал ўқларда жойлашган. Борона ва лушчильникларда асосан дискларнинг йўналиш бурчаги, яъни агригатнинг ҳаракат йўналиши билан диск жойлашган текисликнинг горизантал изи орасидаги бурчак ростланади. Дискли плуглар сернам оғир тупроқли ерларда ва шолипояларни 30 см гача чуқур ҳайдашда ишлатилади. Плугнинг ҳар бир диски 2 (диаметри мм) ўзининг ҳусусий ўқида айланади, ҳаракат йўналишига ва виртикал бурчак ҳосил қилиб ўрнатилган. Ҳар қайси диск (корпус) олдида бурчак кескич 3 ўрнатилган. Агригат ҳаракатланганда сферик диск тупроқни юқоридан пасга қараб қирқади, қирқилган палақсани ишқаланиш кучи ҳисобига ўз сирти бўйлаб юқорига кўтаради, увалаб аҳдаради. Дискнинг радиуси бўйлаб турли нуқтада тупроқ турли тезликларда (марказдан узоқланган сари тезлик оша боради) сирпанганидан яхши уваланади; диск тиғи айланганда тупроқни сирпаниб қирқанидан эгат туби зичланмайди. Иш жараѐнида плугни горизонтал текисликда ҳайдалмаган дала томонга буришга, вертикал текисликда эса, тупроқдан чиқаришга интилувчи катта реакция кучлари пайдо бўлади. Шунинг учун дискли плуглар оғир қилиб ясалади, таяч ғилдираги гаризонга қиялантириб ўрнатилади, юмшатгич- стойка 5 га дала тахтаси(стабилизатор ) ўрнатилдади. Дисклар ѐпишган лойдан тозалагич 1 ѐрдамида тозаланади. Дала лушчилниклар анғизни 8 10 см гача чуқур юмшатгич учун ишлатилади. Саноатимизда ЛДГ-5 (Л-лушчильник, Д-дискли, Г-гидравлик бошқарилади, қамраш кенглиги 5 м) ЛД/-10 ва ЛДГ-15 дискли тиркалма лушчильниклар ишлаб чиқарилади. Уларнинг иш органлари диаметри мм ли сферик дисклардан иборат та сферик диск умумий квадрат кесмли ўқда бир-биридан 170 мм оралиқда жойлаштирилиб дисклар батареяси (сексияси) 18 ҳосил қилади. Валда дисклар ва кериш вутулкалари гайкалар билан сиқалади. Иккита втулкага ўрнатилган сирпаниш подшипникларига батареянинг рамкаси 14 бириктилади. Дискларни тупроққа ботириш учун қурол устига балласт ўрнатилади ѐки пружина 17 ли штанга ва гидроцилиндр 4 дан фойдаланилади. Дискларнинг йўналиш бурчаги бўлиб, уни ҳар 5- дантростлаш мумкин. Диск сферик бўлганидан йўналиш бурчаги катталашиши билан тупроқнинг умумий қаршилиги ва вертикал реакция кучи ҳам ошиб, дискни чуқурлатишга интилади. Шунинг учун бурчаги катталашганда дискнинг қамраш кеглиги ва ишлаш чуқурлиги ҳам ошади, тупроқтўлароқағдарилиб, яхши уваланади. Ҳаракт вақтида тупроқнинг реакция кучи таъсирида айланади. 31

32 Дискли лушчильникларнинг иш тезлиги 10 км соат, 1 м қамраш кенглигига кг массаси тўғри келади. Тортишга қаршилиги 1,4 2,5 кн м. Дискли бороналар ботиқсферик дисклар билан жиҳозланган. Диск тиғи чархланган. Иш вақтида борона тупроқпалахсаларини қирқади, майдалайди ва бир оз ағдариб четга ташлайди. Илдизпояли ўт ва ерларда дискли борона ишлатилмайди. Вазифасига кўра дала, боғ ва тўқай бороналари мавжуд. Пахтачиликда БДТ-2,2 тиркалма ва БДТ-3,0 ярим ўрнатма оғир дискли бороналар ишлатилади. Сферик дисклар диаметри мм бўлиб, горизонтал ўқда бир-биридан мм оралиқда ўрнатилдаи. Дискларнинг йўналиш бурчаги иш турига қараб ўрнатилади. Дисклардаги кесиклар тупроққа ботишни ососнлаштиради, тупроқни яхши майдалайди. Тиркалма боронада йўналиш бурчаги винтли механизм ѐрдамида ростланади. Ярим ўрнатма боронада бурчаги четки стойкаларни заруру вазиятга қайта ўрнатиб росланади. Тупроқни яхши увалаш учун биринчи ва иккинчи қатордаги дискларнинг ботиқлари турли томонга қаратиб ўрнатилади, шунда ҳар бир диск тупроқтиқилмаслиги учун бир-биридан етарли оралиқда мутақил эгатча ясайди. Дискли бороналар носимметрик ва симметрик тарзда ясалиши мумкин. Борона дарахтга тўғри келганда уни четлаб ўтиш учун махсус гидроцилиндр билан жиҳозланади. Икки изли оғир боронанинг тортиш қаршилги 4 8 кн м, боғ бороналарининг қаршилиги эса 2 3 кн м. Тишли борона қаршилиги ва мувозанатлилик шарти Борона оғирлиги қуйидагича ҳисобланади: G бунда В-боронанинг қамраш кенглиги, B nb ; 0 qb / b 0 n- борона тишларининг сони; q- бир тишга тўғри келадган оғирлик. Боронанинг тортиш қаршилиги P nk, бу ерда k -бир тишнинг тортиш қаршилиги. Пахтачилик районларида енгил бороналар учун k Н, ўртача бороналар учун k Н, оғир бороналар учун k Н. Боронанинг турғун харакатланиши учун G Psin таъминланиши лозим. Тортиш кучи Р нинг йўналиш бурчаги бўлиши керак. Схемадан қуйидаги формулани ѐзиш мумкин. бунда L-борона узунлиги; arctd ( 2 l / L ) 0 (1,15) l l -а 2. Агар l l 0 0 деб қабул қилсак Кўпчилик бороналар учун l т 925 мм. Борона иш вақтида нотекис 32

33 ҳаракатланса, боронанинг брусдаги тиркаш нуқтаси О паст-баланд силжитилади. H т l т sin ѐки тиркаш мосламасининг узунлиги l т ўзгартирилади. Синов саволлари. 1. Тупроққа механик ишлов бериш, технологиясини тушунтиринг. 2. Технологик жараѐн деганда нимани тушунасиз? 3. Машина трактор агрегатини таърифланг? 4.Тупрок унумдорлиги деганда нимани тушунасиз? 5.Плуг пичоқлари қандай тузилган? 6. ғдаргичларни турларини айтиб беринг? 7. Корпуснинг дала тахтаси нималардан иборат? 8. Дискли қуролларнинг тузилиши ва ишлаши тушунтириб беринг. 2-боб. УРУҒ ЭКИШ МАШИНАЛАРИ 2.1. СЕЯЛКАЛАРНИ ТУРКУМЛАШ Чигит тиш-ғалтакли аппаратлар ѐрдамида экилади. Тишли ғалтаклар турига қараб, бир ва икки ғалтакли экиш аппаратлари бўлади. СТХ ва СЧХ типидаги сеялкаларда қатор ораларининг кенглигини 60 см қилиб экишда икки ғалтакли, 90 см қилиб экишда эса бир ғалтакли аппаратлар ишлатилади. Икки ғалтакли аппаратлар ғалтакларнинг чигитлар билан таъминлаш усулига қараб қаршидан ва йўлакай таъминланувчи, фақат йўлакай ѐки фақат қаршидан таъминланувчи хилларга бўлинади. Конструкцияси мураккаб тузилганидан фақат қаршидан ва фақат йўлакай таъминланувчи икки ғалтакли экиш аппаратлари амалда жорий этмади. Ҳозир ғалтакларнинг бири қаршидан, иккинчиси эса йўлакай таъминланувчи экиш аппаратлари ишлатилади. Пневматик экиш аппарати Пневматик экиш аппаратларида экиш усулига икки группага ажратилади: қаторлаб ва сочма, донлаб ѐки уялаб аниқ экиш аппаратлари. Аппарат қуйидагича ишлайди (12-расм). Тўзитгич 3 уруғларини тўзиб, уларнинг яшик 2 дан экиш аппарати 4 га ўтишини таъминлайди. ғалтак ўз навбатида уруғларни марказий пневматик труба 5 га туширилади. Вентелятор 12 билан щосил қилинган щаво оқими уруғларни труба 5 бўйлаб каллак 1 га 33

34 узатади. Каллак уруғларини марказлаштирилган усулда дозаларга ажратиб, сошниклар 9 га тақсимлайди. Марказий труба 5 дан келган уруғлар каллакнинг конуссимон қопқоғига урилиб, уруғ ўтказгичлар 7 га текиш тақсимлайди. Уруғлар сошникларга 3 5 м с тезликада келиб, эгатчаларга тушади. Уруғ ўтказгич 7 даги щаво оқимининг тезлиги м с атрофида дроссель салонка 10 билан ростланади. ғалтакдан уруғларнинг яхши оқиб тушиши учун конуссимон сопло 6 ѐрдамида кучли сийракли щосил қилинади. Загортачалар 8 экилган уруғларни тупроқ билан кўмиб кетади. Сошникларнинг вазифаси, классификацияси ва тузилиши Сошниклар экин экишга тайѐрланган далада эгатча ясашда, уруғларнинг эгатча тубига белгиланган чуқурликда ѐтқизиш, нам тупроқ билан кўмиш учун мўжалланган. Сошниклар тупроққа таъсир этиш усулига қараб тупроққа ботиш бурчаги ўтмас, тўғри ва ўткир бурчакли сошникларга бўлинади. Тупроққа ўтмас бурчак билан ботувчи сошникларга дискли, сирпанма ва қилсимон сошниклар киради. Булар ишлаганда тупроқни юқоридан пастга босиб, кесак ва ўсимлик қолдиқларини қирқади, тупроқни щамда эгат тубини бир оз зичлайди. Тупроққа тўғри бурчак билан ботувчи сошниклар (наральникли трубалар) тупроқни икки томонга кериб, эгат щосил қилади. Ўтир бурчаклиларга наральникли, анкерли ва панжали сошниклар киради. Булар эгат щосил қилишда тупроқни пастдан юқорига силжитиб, эгатгача тубини юмшатади ва доим тупроққа чуқурланишига интилади. Иш жараѐнини бажаришига караб, сошниклар юмаловчи ва сирпанувчи турларга булинади. Сирпанувчиларга: омон тишисимон, ѐргичсимон, сирпанкичли, кувурсимон, юмаловчи турига дисксимон сошниклар киради. Сирпанувчи сошникнинг тумшуки билан тупрокка уткир, тик ва утмас бурчаклар остида ботиши мумкин. Тумшуғи уткир бурчакли сошник тупрокни пастдан юкорига силжитади, арикча туби юмшок булади. Утмас тумшукли сошник эса тупрокни юкоридан пастга караб силжитиб, зичлайди. Тик тумшукли сошник арикча тубини зичламайди, тупрокни ѐн томонларга суриб кетади. Омоч тишисимон сошник (28- а расм), асосан, дон 28-расм.Сошниклар сеялкаларида ишлатилади. Бундай сошник яхши юмшатилган, майин тупрокли, усимлик колдиклари булмаган ерларда кулланилади. Омоч тишисимон сошник тумшук 1, тарнов 2 ва хомут 3 лардан иборат. Омоч тишисимон сошник курғокчилик 34

35 минтакаларида ишлатилмагани маъкул. Чунки, у тупрокнинг нам булган пастки катламини ер юзасига чикариб ташлайди. Усимлик колдиклари унга илиниб, тупланиб колиши мумкин. Омоч тишисимон сошникнинг тупрокка ботиш чукурлигини (4ѕ7 см) жилов 3 га осиб куйиладиган юк микдорини узгартириш билан созланади. Ёргичсимон сошник (28-а расм) зиғир, пичанбоп усимликларнинг уругини экишда ишлатилади. Усимлик колдикларини янада пастга, тупрокка ботириб утади, тикилиб колмайди. Айрим кесакчаларни майдалайди, аммо йирик кесакларни учратса, уларнинг устига силжиб чикиб, уругни экиш чукурлигини камайтириши хам мумкин. Шу сабабли, бундай сошникли сеялка ишлатишга мулжалланган даладаги тупрок ута майин холатга келтирилган булиши зарур. Ёрғичсимон сошник уткирланган киррали тумшук 1, кенгайтирилган кувур 2 ва хомут 3 дан иборатдир. У тупрокни юкоридан пастга босиб, арикча тубини зичлайди. Зичланган ердаги капиллярлик тикланиб, тупрокнинг чукур катламидаги намлик кутарилади ва уругнинг униб чикишини тезлаштиради. Шу сабабли ѐргичсимон сошниклар куркокчилик минтакаларида ишлатилгани максадга мувофикдир. Сошникнинг тупрокка ботиши (1ѕ6 см) хомут 3 га илинтириладиган юк (занжир) микдорини узгартириш хисобига созланади. Сирпангичли сошникдан (28-в расм) чигит, маккажухори, лавлаги, сабзавот ва айрим полиз экинлари уругларини экишда фойдаланилади. Сирпангичли сошник катта пичоксимон тишининг оркаси кенгайиб, бирбирига параллел булган иккита узун жағ 7 ларга айлантирилган. Сирпанма сошник ишкаланиш коэффициенти катта бўлган (мисол учун, тукли чигит) уругларини яхши кумиб кетади, чунки унинг пичоки тилиб, икки томонга суриб куйган тупрокни арикча тубига тушишига сошникнинг узун жағлари узокрок тусик булиб туради. Натижада, пичок тайѐрлаган арикчанинг тубига хамма уруглар жойлашиб улгуради. Чигит сеялкасининг сирпанкичли сошники рамага параллелограммли механизм ѐрдамида урнатиганлиги туфайли, доимо узига-узи параллель кутарилиб тушиши мумкин. Унинг асосий кисмлари пичок 4, унг ва чап жағ 7 лар, арикча тубини зичлагич 8, сошникни тупрокка ботишини чекловчи сирпанкич 9, экиш чукурлигини ростлаш мосламаси 10 дан иборат. Тусик 11 бевосита сошникнинг устига урнатиладиган микдорлагични тупрокдан саклайди. Сошник оркасига урнатилган махсус Килдиракча арикчага ташланган чигит устидаги тупрокни босиб зичлайди. Уругни 2ѕ12 см чукурликка кумиш учун сирпангични жагларга нисбатан паст-юкорига суриб куйиш (чигит сеялкасида) ѐки гилдиракча баландлигини узгартириш (маккажухори сеялкасида) хисобига амалга оширилади. Кувурсимон сошник (28- г расм) шамол эрозияси хавфи булган жойларда, кисман ишлов берилган ангизга донли экинлар уругини экишда фойдаланилади. Бу сошникнинг тумшуги 1 тик холатда кувур 2 га урнатилган. Кувур эса эгилувчан килиб сеялка рамасига урнатилади. Шу сабабли иш жараѐнида у дириллаб туради ва ѐпишган тупрокдан тозаланади. 35

36 Тумшук 1 тайѐрлаган энсиз арикчага кувурдан тушган уруглар, арикча ѐнларидан тукилаѐтган тупрок хисобига кумилади. Ук-ѐй тумшукли сошник (28- д расм) шамол эрозиясига учраган енгил тупрокли ерларга, ишлов берилмаган ангиз устига дон уругларини экишда кулланилади. Бундай сошник бир вактда уруг экиладиган энсиз жойдаги тупрокни юмшатади, бегона утларни кесиб кетади, уруг экади ва угит солади. Сошник тумшук 1, кувур 2 ва ук-ѐйсимон тиш 5 дан иборат. Бир дискли сошникдан (28- е расм) дон уругларини ишлов берилган ва ишлов берилмаган ангизли жойларга экишда фойдаланилади. Сферик диск тупрокни юмшатиб, уруг учун жой тайѐрлайди. Сошник сферик диск 6 ва кувур 2 дан иборат. Кувур дискка канча якин урнатилса, уруглар шунча кам сочилиб, энсиз каторга аник тукилади. Бир дискли сошник кушдисклига нисбатан ерга чукуррок ботади, усимлик колдикларини туликрок кесади, натижада ѐпишиб колган нам тупрокдан узи тозаланади. Бундай дискни каттик тупрокли, усимлик колдикларига бой булган ва нам ерларда ишлатилиши максадга мувофикдир. Аммо бундай сошник уругларни нисбатан бир хил чукурликда кумиб кета олмайди. Сошникнинг иш жараѐни куйидаги уч боскичдан иборат: арикча тайѐрлаш, арикчага уругни жойлаштириш ва уругни кумиш. Дисклар сонига қараб бир ва икки дискли сошниклар бўлади. Дискларнинг ўзаро жойлашишига қараб қаторлаб ва тор қаторлаб экувчи дискли сошниклар дейилади ЧИГИТ ЭКИШ СЕЯЛКАЛАРИ Пахта чигитларини экиш учун қўйидаги вариантлари мавжуд: А). СХУ-4 сеялкалаш тукли чигитларни экиш учун мўлжалланган щамда чигитларни экиш учун алмаштириладиган аппаратлар билан жищозланган; б). СХУ-4-1 сеякаси ғалтакли экиш аппарати билан жищозланган бўлиб, тукли чигитларни 90 ва 60 см қатор ораларига экиш учун мўлжалланган; в). СХУ-4-11 сеялкаси дискли экиш аппарати билан жищозланган бўлиб, чигит ва маккажухорини 90 ва 60 см қатор оралиғида экиш учун мўлжалланган. СХУ-4 сеялкаси (33-расм) таянч ғилдирак 2 ва бикр рамада 1 иборат. Раманинг олд ва кетинги брусларига 4 звеноли механизм 3 мащкамланган. Бу механизмаг полоз, сошниклар ва уруғни кўмадиган иш органлари ўрнатилган. Айланма щаракат сеялкасининг таянч ғилдирагидан юритма орқали умумий тақсимлаш валига, ундан эса экиш ва уя щосил қилиш аппаратларига узатилади. Маркѐрлар 4 раманинг олд брусига ўрнатилган. СХУ-4-1 сеялкасининг экиш аппаратидаги чигитлар тўзитгич ѐрдамида экиш ғалтагига 36

37 йўналтирилади. ғалтаклар айланганда уларнинг тишлари банкадаги чигитларни илиб олиб аппарат тубидаги дарча орқали ташқарига уруғ ўтказгичга узатади. Уруғ ўтказгичдаги чигитлар уя щосил қилувчи аппарат тубига тушади, уя щосил қилувчи диск куракчалари эса чигитларни тўплаб, сеялка маълум масофа йўл ўтгач сошник щосил қилган эгатга ташланади. 34-расм. СХУ-4-1 универсал пахта сеялкаси: 1-ғилдирак; 2-яшик; 3-шкив; 4-дон яшик; 5-дон ўтказгич; 6-текиславич; 7-загардач; 8-диск; 9-сошник; 10-ғалтак; 11-ўгит ўтказгич; 12-йўналтиргич. Заготовкалар эгатга ташланган чигитларни тўпроқ билан кўмиб, пушта щосил қилади, ғалтак эса кучитани зичлаб кетади. СХУ-4-11 сеялкаси туксизлантирилган чигитларда экиш учун мўлжалланган. Бу сеялканинг экиш аппарати уя щосил қилучи аппарат билан бир бўлакка жойлаштирилган, булар эса сошникка ўрнатилган. Банка тубидаги экиш диски айланганда унинг катакчаларига 1 тадан олиб тушади. Катакчаларга тушган уруғ диск билан бирга силжиб экиш даражасининг устига келади. Даража зонасига келган чигитлар юлдузсимон турткич ѐрдамида уя щосил қилиш аппарати тубига туширилади. Кейин чигитлар уя щосил қилиш дискнинг курашчилари орқали улоқтириб, сони щосил қилган эгатга ташлайди. Сеялкани экиш нормасига созлаш. ғалтакли экиш аппарати экиш нормасига созлаш учун аппарат бункерининг 3 4 қисми чигит билан тўлдирилади. Кичик загортачлар ва загортачлар зичлаш ғалтаклари билан кўтариб қўйилади. Бу щолатда чигит экиш эгатлар кўмилмайди. Сеялка иш щолатига тушилади ва м масофага чигит экилади. Сўнгра щар бир сошник билан экилган уядаги чигитлар сони аниқланади. Аниқланган чигитлар сони техник характеристикада берилганлари билан солиштрилади. Бу иш марта такрорланади. Уялар орасидаги масофа см гача бўлса уядаги чигитлар сони та бўлади, пунктир экилганда эса 2 дона, 7 см оралиқда эса 3 дона бўлади. Дискли экиш аппарати билан экилганда экиш нормаси созланмайди, бунда фақат экиш ва уя щосил қилиш дисклари алмаштирилади. 37

38 Сеялканинг техника характеристикаси. Агрегат 7 км, соат тезликда ишлаганда иш унуми, га соат: 60 см қатор оралиғида эканда ,81 90 см қатор оралиғида эканда ,54 Чигит экиш чуқурлиги, см Агрегатнинг энг кичик айланиши радиуси, м Транспорт тезлиги км соат Чигитни плѐнка остига экиш технологиясининг афзалликлари куп булганлиги туфайли кенг таркалмокда. Бу технология ишлатилса, эрта бахорда куѐш нуридан туликрок фойдаланиб, тупрок хароратини керакли даражагача кутариб, чигитни кун олдин экиб олинади. 10 см чукурликдаги харорати 9 10 С га етган тупрокнинг устига плѐнка ѐпилса, мулча (парник) эффекти хисобига унинг харорати кушимча 4ѕ5 С га ортиб, чигитнинг униб чикишига етарли шароит тугилади. Плѐнка остида намлик узок сакланади, шу сабабли, чигитни табиий намликда ундириб олишда, хатто кунлар исиб кетгунча сугормаслик имконияти тугилади. Плѐнка остида бегона утлар усиб, ривожланмайди, демак, культивация утказишнинг сони хам камайиши мумкин. Кулай шароитда ривожланган гуза тезрок кусак тугиб, хосилдорлигини 10ѕ12 цғга гача оширади. Мухими, хосил эрта пишиб, уни (10ѕ15 кунга) эрта йигиб олиш мумкин булади. Мазкур технологияни бажарилишини таъминлайдиган сеялка схемаси 150- расмда келтирилган. У рама 2, осиш мосламаси 1, изторткич, барабанли микдорлагич 3, ер текислагич 4, арикча очадиган сферик диск 5, плѐнка четини тупрок билан кумадиган сферик диск 6, плѐнка урами урнатилган валик 7, плѐнкани тарангловчи валиклар 8, сидиргич 9, зичлагич 10 лардан тузилган. Ер текислагич 4 рамага шарнирли урнатилган булиб, у 60 см кенгликдаги плѐнка ѐйиладиган жойнинг тупрогини текислаб, кесакларни майдалаб, ер устини силликлаб кетади. Агар текислагич сифатли ишламаса, гадир-будур булган ер юзасига тушалган ута юпка плѐнка (калинлиги 8 мкм) тешилиб, мулча уз эффектини пасайтириб куяди. Текислагич ишининг сифати, уни ерга босиб турадиган пружинанинг сикилиш даражасини узгартириш хисобига ростланади. Сферик дисклар чукурлиги 6ѕ8 см булган арикчаларни бир-биридан 40 см ораликда ясаб кетишади. Кейинчалик, бу арикчаларга плѐнканинг четлари киритилиб кумилади. Сеялка туртта экиш секциясидан иборат булиб, хар бир секция иккитадан барабанга эга. Хар бир барабан чигитни 38

39 бир сатрга уялаб экиб кетади. Демак, секциядаги барабанлар икки сатрни экади. Бу кушалок сатрлар тасмани, яъни каторни ташкил килади. Тасмадаги сатрлар ораси 30 см, тасмалар оралигидаги 60 см ер кейинчалик жуяк олиш, сугориш, угитлаш, культивациялаш учун колдирилади. Тасма симметрия уклари ораси, яъни катор 2.3. ДОН СЕЯЛКАЛАРИ Дон ва дуккакли экинлар уругларини каторлаб, тор каторлаб экиш билан бир вактда, ерга угит солиш учун универсал сеялкалардан фойдаланилади. Универсал дон сеялкасининг намунавий схемаси 140- расмда курсатилган. У бугдой, арпа, сули, савсар, нухат, ловия, соя, гречиха, тарик ва бошка экинларнинг уругини каторлаб экиш билан бир вактда минерал угитни хам солиб кетади 15-расм. Универсал сеялка Сеялка рама 7, тракторга улаш мосламаси 9, уруг кутиси 1, уруг 2 ва угит микдорлагич 2а, уруг утказгичлар 3, кушдискли эккичлар 4, сидириб кумгич 5, пневматик гилдирак 6, эккичларни кутариш механизми гидроцилиндри, харакатни гилдиракдан микдорлагичларга узатадиган механизм, сеялка ишини назорат килувчи тузилмадан иборат. Эккичлари икки сафлаб 39

40 урнатилганлиги туфайли уларнинг орасига усимлик колдиклари тикилиб ва тупрок билан тулиб колмаслигига эришилган. Эккичларнинг ерга ботишини босувчи пружиналарнинг сикилиш даражасини узгартириш хисобига созланади. Сеялканинг технологик иш жараѐни куйидагича бажарилади: уруг ва угит кутилари 1 дан уруг ва угит микдорлагичлар 2 ѐрдамида керакли меъѐрда ажратилиб, уруг ва угит утказгич 3 га ташланади ва эккич 4 оркали эса тайѐрланган арикча тубига бориб тушади. Тупрокнинг пастга караб эркин силжиши хисобига уруг кисман кумилади. уругларни батамом кумиш жараѐнини кумгич 5 тугатади МАХСУС СЕЯЛКАЛАР Сабзавот сеялкаси. Сабзавот уруглари кенг каторлаб, тасмасимон, доналаб ва уялаб экилади. Замонавий сеялкалар каторлаб экишда катор оралиги 45, 60 ва 70 см, икки сатрли тасмасимон экишда 8+62 см (8 см сатрлар оралики, 62 см тасмалар оралиги), 20+50, 50+90, ва см, уч сатрлаб экишда ва шу сингари бошка схемаларда хам ишлай оладилар. Сабзавот сеялкаси уруг экиш учун новли галтаксимон 10 (16- а расм), ерга угит солиш учун штифтли-галтаксимон микдорлагичлар, уруг ва угит бункерлари 6 ва 7, сирпангичли 1 хамда дисксимон эккич 12 лар, харакатлантирувчи 16-расм. Сабзавот сеялкаси 40

41 гилдирак 16, узатиш механизми 4 ва изторткичлардан ташкил топган. Уруг бункери тузиткич 9, угит бункери никталовчи шнек 5 билан жихозланган. Майда уруглар учун микдорлагич устига алмаштириладиган кутича 8 урнатилади. Сеялкага бир ѐки икки сатрлаб экадиган эккичлар урнатилиши мумкин. Бир сатрлаб экадиган эккич уругни 2ѕ4 см чукурликка кумиб кетади (16- расм). Чекловчи реборда 20 цилиндрсимон халка куринишида булиб, кронштейн 21 оркали эккич дискига уланади. Чекловчи реборда тупрок юзига тегиб юриб, дискнинг ерга ботишини чеклаб, уругни кумиш чукурлигини белгилайди. Сеялкага уругни 2, 3 ва 4 см чукурликка экишни таъминлайдиган турли диаметрдаги чекловчи ребордалар урнатиш мумкин. Ребордали эккичлар шолибоп сеялкаларда хам ишлатилади. Эккичга жилов 18 ѐрдамида зичловчи галтак 17 лар уланган. Унинг тугинининг сирти иккита кесик конуссимон шаклга эга булиб, у зичлаган тупрокнинг усти нишаб булиб колади. Гилдиракчанинг тупрокни зичлаш даражаси пружина 15 ѐрдамида узгартирилади. Киргич 16 зичловчи гилдиракча тугинига ѐпишиб колган нам тупрокни киради, киргич 19 эса чекловчи ребордадаги ѐпишган тупрокни тозалайди. уруг утказгич уруг микдорлагич ажратиб берган уругни эккичга етказади. Сирпангичли эккич 1 угитни уругга нисбатан см чукуррок ташлаб, кисман кумади ва унинг устига уругни ташлаб кумади. Сабзавот сеялкаси шароитга караб, турли катор оралигида экиш учун созланиб, умумий камров кенглиги 3,5ѕ4,8 м булади. Ишчи тезлиги 10 кмғс гача, иш унуми 2,8ѕ3,8 гағсоат (иш вактида) оралигида булади КАРТОШКА ЭКАДИГАН МАШИНАЛАР Картошка экиш машиналари. Агротехник талаблар. Экиш учун уртача катталикдаги (массаси г) тугунаклардан фойдаланган маъкул. Аммо майдарок (30 50 г), баъзан йирик ( г) тугунаклардан булаклаб фойдаланиш хам жоиз. Картошкани каторга бир-биридан см масофада, катор ораларини эса 60, 70 ва 90 см дан килиб экилади. Бунда машина униб колган куртакчаларни синдирмаслиги керак. Уртача катталикдаги тугунакларни экишда картошка тушмасдан колган хамда иккита тугунак тушган уялар сони 3% дан ошмаслиги лозим. Картошка тугунаклари каторда белгиланган ораликда ва чукурликда жойлашиши керак. Картошка пуштага экилганда 8ѕ16 см, текис ерга экилганда 6ѕ12 см чукурликда кумилади. 4 см, туташ катор Тугунакларнинг экиш чукурлиги тайинланганидан 5 см фарк килиши жоиз. Машина картошка ораликларидагилар оддийларига нисбатан экиш 41

42 билан бир вактда укитни тугунаклардан 2ѕ3 см чукуррок ташлаб, уни алохида тупрок катлами билан ѐпиб кетиши лозим ЎҒИТЛАШ ВА СОЛИШ МАШИНАЛАРИ Ўғитлаш машиналарининг умумий тузилиши. Ўғитлаш машиналарининг тури жуда кўп. Шунга қарамай улар ягона бир принципиал схема бўйича тузилган бўлиб, учта асосий қисмдан иборат: ўғит сақланадиган сиғим (кузов, бункер, яшик); дозаловчи қурилма (тарелка, занжир-планкали транспортѐр); сочувчи қурилма (вертикал ўқда катта тезликда айланувчи дисклар, щалқасимон ўтқичлар, шнеклар ва бошқалар). Шулардан тарелкали ўғит сеялкалари ва кузовли икки дискли ўғит сочгичлар кенг қўлланилади. РТТ-4 тарелкали ўғит сочгичи 0,9 ѐки 1,4 класс тракторларига тиркаб ишлатилади. Ўғит сочгич рама иккита ўзи ўрнашувчи олд ғилдиракларга таянади. Барча механизмлар щаракати кетинги ғилдираклардан олади. Сиғими 700 дм 3 ли яшик ичида айланувчи тўзитгичлар, унинг тагида эса 11 та тарелка ўрнатилган. Щар бир ўғитлаш аппарати тарелка, иккита ўнг ва чап парракли туширгич, ўғит оқимини йўналтирувчи планка ва тарелка сиртини тозаловчи қирғичдан иборат. Тарелканинг ташқи таги етакланувчи конуссимон шестерня (z 48), билан яхлит тайѐрланган. Щаракат ғилдиракдан занжирли узатма, тўрт щил тезлик берадиган цилиндрик редуктор, коссимон етакчи шестерня 5 орқали тарелкага берилади. Экиш дозаси редукторнинг узатиш сонини (шунда тарелканинг айланиш частотаси ўзгаради) ва ўғит чиқадиган тиқиш баландлигини заслонка ѐрдамида ўзгартириб росланади. Минерал ўғит сепиш нормаси кг га, ощат учун 1 6 т га. Сочиш нотекислиги 15% дан ошмаслиги керак. Ўғит сепиш тарелкасининг иш жараѐни кетма-кет бажариладиган тўрт босқичдан иборат: яшикдаги ўғитни тарелканинг ташқи қисмига чиқариш; ўғитларни экиш тирқишидан тушириш жойига (туширгичлар олдига) келтириш; тарелкадаги ўғитларни мажбурий тушириш; тарелкадан тушган ўғитларни далага текис тақсимлаш. Органик ўғит сочиш машиналари. Органик ўғитларга гўнг, торф, суюқ гўнг, торф-гўнг ва гўнг-минерал ўғит арлашмалари, турли ўсимлик ва моллардан чиққан ташланлиқлар киради. Гўнг асосий органик ўғит 42

43 щисобланади. Унинг таркибида 5% гача азот ва ўсимликликнинг ўсиши щамда ривожланиши учун зарур бўлган барча озиқ элементлар бўлади. Гўнг таркиби мол турига, озиқ ва тўшамга боғлиқ. От гўнгида азот миқдори мол ва чўчқаларникига нисбатан кўпроқ. Торф ва хашак тўшамалар гўнгдаги азот ва бошқа элементларнинг яхши сақланишига ѐрдам беради. Гўнг чириш даражасига қараб янги, чала чириган, чириган гўнг ва чиринди дейилади. Янги гўнгда хашак кўп бўлиб, уни далага сочиш тавсия этилмайди. Чала чириган гўнгда органик моддаларнинг 20 % фоизи йўқолади. Унинг таркибидаги хашаклар анча юмшамаган бўлади. Чирилган гўнгда органик моддаларнинг 50 % йўқолади. У қўлга ѐпишадиган бир жинсли қора массадан иборат. Чиринди янги гўнгнинг 25 % и ташкил этади. У сочилувчан қора тупроқсимон массадан иборат. Саноат 1-ПТУ-4, КСО-9, РПН-4, РТО-4, РОУ-6 ва бошқа маркадаги гўнг сочгичлар ишлаб чиқарилади. Буларнинг иш органлари деярли бир хил принципда ишлайди. Сочиш органлари трактор прицеплари ѐки ярим прицеплар кузовининг кетинги қисмига ўрнатиладиган устма-уст жойлашган барабанда иборат. Сочиш иш органлари шишда фойдаланилади. Барабанлар тракторнинг кетинги қувват олиш валидан карданли вал, редуктор, кривошип-шатунли щамда храповикли механизмлар орқали айланма щаракатланади. Гўнг сочгич қуйдагича ишлайди; агрегат юрганда кузов тубидажойлашган занжирпланкали транспортѐрнинг юқорига тармоғи (38-расм) орқага жуда секин силжиб, гўнгни, пастки майдаловчи шнекли барабанга узпатади. Пастки барабан устки сочувчи барабанга нисбатан деярли икки баравар секен айланиб ( n п 385 мин -1, n у 705 мин -1 ), гўнгни яхшилаб майдалаб юқорига узатилади. Устки шнек ўрамалари ўртадан чап ва ўнг томонларига қараб ўралганидан гўнгни кенг (6-7 м) ѐйиб сочади. 38-расм. Гўнг сочкичнинг технологик схемаси. 1-занжир-планкали транспортѐр; 2-майдалаш барабани; 3-гўнгни икки томонга ѐйиб сочиш барабани. Сочиш нормаси транспортѐрнинг тезлигини 0 дан 0,09 м с гача ўзгартириб ростланади. Ўғит тайѐрлаш ва уни сопиш машиналари. Минерал ўғитлар щайдалмаган далага йиллик ўғит солиш меъѐрининг учдан икки қисми сочиб солинади. Айрим щолларда эрта бащорда щайдалган ерга ўғит солиб, сўнгра экиш ѐки кўчат ўтказиш олдидан ѐппасига культивация қилинади. Натижада ўғитнинг физик-механик хоссалари ўзгаришидан 43

44 ташқари, уларни кимѐвий хоссалари щам ўзгаради. Бунда ўғитнинг таркибидаги моддалар камайиб кетади, қотиб қолади. +отиб қолган минерал ўғитларни машиналар воситасида далага бир текис қилиб солиш имкони бўлмайди. Бундай ўғитлар машинанинг иш органларига тиқилиб қолади. Тўп-тўп бўлиб, ерга тушган ўғит ўсимликни куйдириб юбориши, айрим жойлар ўғитланмай қолиши мумкин. Шунинг учун щам, қотиб қолган ўғит ерга солинишидан илгари майдаланиши ва эланиши керак. Ўғит солиш олдидан щар турдаги ўғитларни аралаштириш щам талаб қилинади. Ерга минерал ўғит солиш уч турдаги машиналар ишлаб чиқарилади. Биринчиси экиш ва кўчат ўтқазишда ишлатиладиган сеялка, ўтқазгич машиналарига ўрнатиладиган ўғитлагичлар, иккинчиси ўсимликларни вегатация даврида озиқлантиришда қўлланиладиган культиваторга ўрнатиладиган озиқлантирғич, учинчиси ѐппасига сочиб ўғит соладиган, махсус машинадир. Органик ўғитлар сепадиган РОУ-5 машинаси гўнг, торф, компост ва бошқа органик ўғитларни тупроқ бетига сепишга мўлжалланган. Ундан ўзўзидан бўшатиладиган транспорт воситаси сифатида щам фойдаланиш мумкин. УТС-30 ўғит аралаштириш мосламаси икки хил минерал ўғитни механик равишда аралаштириш билан бир вақтда тайѐр ўғит аралашмасини транспорт воситаси ѐки сепкичларга ортиш учун мўлжалланган. У электр тармоғидан ишловчи стационар машинадир. Мосламадан темир йўл ѐқасида жойлашган бош агрохимкомплексларнинг минерал ўғитлар омборларида фойдаланилади. Бу мослама бир соатда 30 т гача ўғитни аралаштира олади. АИР-20 минерал ўғитларни майдалагич-идишдан бўшаткичи ярим тиркалма стационар машинадир. У қотиб қолган минерал ўғитларни идишдан бўшатиш ва майдалаш билан бир вақтда уларни қопдан ажратиб олиш учун мўлжалланган. АИР-20 машинаси 0,9...1,4 классдаги тракторларга тиркаб ишлатилади. +отиб қолган минерал ўғитлар ИСУ 4 майдалагичда майдаланилади. У Т-28Х4МС; Т-40; Т-40А ва ТТЗ; МТЗ-80Х ва бошқа тракторларга ўрнатиб ѐки электр двигатель билан ишлатилади. Бир соатда 6 т ўғит майдаланади. Ер щайдаш вақтида бериладиган органик ва минерал ўғитларни ташишда сиғими оширилган тиркалма кузовлар щамда РТО-4; РУМ-3 ва бошқа ўғит сочиш мосламалари ишлатилади.экиш олдидан минерал ўғитлар ЧКУ-4 чизель культиватори ва БТД-3 дискли оғир боронага ўрнатиладиган мосламалар билан сепилади. Экиш ва қаторлар орасига ишлов беришда ўғит бериш учун КРХ-4; КРХ-3,6; КРХ-5,4 ва бошқа культиваторларнинг ўғитлагичларидан фойдаланилади. РТО-4 органик ўғит сочгични органик ўғитлар, компостлар, торф увоқлари ва ощакларни ташиш ва сочиш учун мўлжалланган. Унинг иш унуми 13 т соат; 4 т юк кўтаради; 2-ПТС прицепнинг шассисига ўрнатилади ва Т-28Х4М, ТТЗ, ва МТЗ-80Х тракторлари билан ишлатилади. 44

45 Синов саволлари 1. Угитлашнинг ахамиятинини тушинтиринг 2. Угит солиш усулларини тушунтиринг 3. Угитлаш учун кандай озик моддалар зарур? 4. Угитларни майдалаш ва сепишда кандай машина ва куроллар ишлатилади? 5. Угитлаш машиналарининг тузилиши кандай? 6. Органик угит сочиш аппаратлари кандай тузилган? 3-боб. ҚАТОР ОРАЛИҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ МАШИНАЛАРИ ВА ҚУРОЛЛАРИ 1.1. ҚАТОР ОРАЛИҚҚА ИШЛОВ БЕРУВЧИ КУЛТИВАТОР- ОЗИКТИРЛАНГИЧЛАР Чизель-култиваторлар механик таркиби жиҳатидан оғир тупроқли ерларни 10 см дан чуқур ишлаш учун фойдаланилади. Чизель-култиваторлар билан тупроқ см, айрим ҳолларда 25 см чуқурликда юмшатилади. Шўри ювилган ва эгатлар очиб қўшимча суғорилган ерларни юмшатиш ҳамда майда дўнгликларни текислаш учун чизель-култиваторлар ишлатилади; тупроқни қўшимча юмшатиш зарур бўлганда чизелкултиваторларга тишли бороналар уланади. Кўкламда ҳайдалган ерларни ишлашда баъзан чизелькултиваторлардан фойдаланилади. Натижада чизелнинг панжалари каттакатта кесакларни юқорига олиб чиқади, мола эса бу кесакларни эзиб, майдалаб кетади. Чизель-култилваторларни иш органлари ағдарма юмштгкичлардан ва ўқ-ѐйсимон универсал панжалардан иборат. 45

46 Ўрнатма ЧКУ-3,0 чизель култиваторида иш органлари уч қатор жойлашган бўлиб, қатордаги панжалар ораси 400 мм, панжалар изларининг ораси 133 мм. Иккинчи қатордаги панжалар биринчи қатордагиларга қараганда пастроқ, учинчи қатор панжалари эса иккинчига нисбатан яна паст, яьни поғонасимон ўрнатилади. Ерни қатлам-қатлам қилиб ишлашда бошқа чизеллар икки марта юришида бажарган ишни, поғонасимон чизель бир марта юришда бажаради. ЧК-3,0 нинг ишлаш чуқурлиги таянч ғилдиракларнинг баландлигини ўзгартириб, ЧКУ-4 культиваторини эса гидроцилиндрнинг тортувчи гайкаларини айлантириб ростланади. Юриш чуқурлиги кетинги қатордаги панжалар орқасида юмшатилган қатламнинг қалинлигини ЧИЗҒИЧ билан ўлчаб, назорат қилинади. Юмшатилган ер қатлами шишиб қолганлиги учун ўлчанган қатлам қалинлигини 3 5 см га камайтириш керак. Чизель-култиваторли агрегатнинг юриш йўналишини қуйи-дагиларга асосланиб танланади. Шудгорланган ерларни ишлашда шудгорлаш йўналишига кўндаланг ҳаракатланилса, тупроқ яхши юмшайди. Шўри ювилган ерларни ишлашда исталган йўналишда ҳаракатланиш мумкин. Яхоб берилган ерлар чизеллашдаи олдин, одатда, бороналанади, эгат текисланади. Бу ҳолда ҳам чизель йўналишининг аҳамияти йўқ. Агар ер бороналанмаган бўлса, машинанинг тебранмаслиги ва ишлаш сифатининг пасаймаслиги учун эгат бўйлаб ҳаракатланиш керак. Участкани ишга тайѐрлаш, бурилиш полосаларини белгилаш ва тайѐрлашдан иборат. Агрегат ҳаракатланиб, ноксимон шаклда қайрилади. Кетма-кет юришлар бир-бирини см қоплаб бориши керак. Асосий майдон ишланганидан кейин қайрилиш жойлари ишланади. Чизел-култиваторнинг юриш тезлиги ортиши билан тупроқнинг майдаланиши яхшиланади, агрегатнинг тортиш қаршилиги эса ортади. Ҳаракат тезлиги 5 дан 8 км соатгача оширилганида тортиш қаршилиги фоизга ортади. Юриш тезлигининг ортиши билан ѐтиқ кесувчи панжалар ўтларни яхши кесади ва улардан осон тозаланади. Айланувчи осма МВН-2,8 мотигаси экишдан олдин ва чигит униб чиққандан кейин тупроқ қатқалоқларини майдалашда ишлатилади. Мотига Т- 28Х4М тракторига ўрнатилади. Мотига уч секцияли рама, брус ва олтита батареядан йиғилган. Иш органлари шахмат шаклида, ҳар бири 14 тадан иккита параллел ўққа эркин ўрнатилган махсус игнали товоқлардан иборат. Товоқлар тишларнинг ер билан тишлашиши ҳисобига айланади. Мотиганинг тишлари ҳар бир ишланаѐтган 1 м 2 да 150 марта санчилади. Товоқнинг эркин думалаши натижасида ернинг қатқалоғи ва йирик кесаклар чангимасдаи майдаланади. Товоқларнинг юриш чуқурлигини ошириш учун мотига устига юк ортилади. Иш олдидан мотиганинг бирикмалари текширилади. Игнали товоқлар ўқда эркин айланиши керак. Уларнинг ишлаш чуқурлиги шундай бўлиши керакки, тупроқ қатлами яхши майдаланиб, ўсимликка зарар етмаслиги 46

47 лозим. Товоқлар чигит экиш чуқурлигидан чуқурроқ ботса, ўсимликка зарар етиши мумкин. Тупроқнинг нормал (16 18 фоиз) намлигида иш сифати яхши бўлади. Агар товоқлар ифлосланиб қолса, айланишдан тўхтайди, ўсимликлар шикастланиши мумкин. Культивацияда тупроқ юзаси см чуқурликда, чуқур юмшатиш жараѐнида эса 25 см гача юмшатилади. Экилган экинларга зарар етказмасдан % бегона ўтлар йўқ қилинади. Тупроққа ўғит солиш, экинларни чопиқ қилиш, суғориш эгатларини очиш каби ишлар бажарилди. Чопиқ талаб экинларнинг қатор ораларига универсал культиваторлар ѐки озиқлантиргич билан ишлов берилади. Экинларни донадор ва кукунсимон ўғитлар билан озиқлантиришда озиқлантиргич культиваторлар, суюқ ўғитлар беришда эса гербицид аммиакли машиналар ишлатилади. +атор ораларига ишлов берилаѐтганда экинларга шикаст етказмаслик учун ҳимоя зонаси қолдирилади. Ўсимлик қаторининг ўртасидан иш органининг қиррасигача бўлган масофа ҳимоя зонаси дейилади. Ҳимоя зонасининг кенглиги экин турига, культивация тартибига, экиш сифати ва бошқа факторларга қараб белгиланади. Масалан, маккажўхорини дастлабки культивация қилишда ҳимоя зонаси 10 см, иккинчисида 12 ва учинчисида 15 см кенгликда қолдирилади. Чопиқ талаб экинларга ишлов беришда культиваторларга қуйидаги агротехник талаблар қўйилади: культиватор иш органлари нормал кенгликда сифатли ишлай олиши, экинларга зарар етказмаслиги, иш органлари тупроққа белгиланган чуқурликка кириши, тупроқни бир меъѐрда текис майдалаши, иш органлари тупроқнинг нам қисмини юқорига олиб чиқмай юмшатиши, бегона ўтларни тўлиқ кесиши, экинларнинг шикастланмаслиги ва уларни тупроққа кўмиб кетмаслиги керак. Культиваторларнинг иш органлари параллелограммли секцияларга ўрнатилади. Бу ўрнатма секциялар дала рельефига яхши мослаша олади. ғўза қатор ораларига ишлов беришда культиваторнинг иш органлари тракторнинг олди қисмида (фронтал), ўрта қисмининг олдинги ва кетинги ғилдираклари орасида жойлаштирилади. Баъзи агрегатларда иш органларини ҳам олдинга, ҳам орқага жойлаштирилади. Иш органларини бундай жойлаштириш жуда кенг тарқалган. Бунда ўсимлик кам зарарланади, агрегат қатор ораларига яхши мосланиб ҳаракатланади, культиваторнинг оғирлиги тракторнинг ғилдиракларига тенг тақсимланади. КРХ 4 культиватори тор қаторларни ишлашга, КРХ 3,6, КРТ 4 ва КХУ 4 универсал культиваторлари эса кенг қаторларни ишлашга мўлжалланган. Маданий ўсимликлариннг яхши ўсиши учун тупроқни фақат экишдан олдин ишлаш билан чегараланмасдан экинларнинг ўсиш даврида ҳам мунтазам ишлов бериб бориш керак. Ўсимликнинг Ўсиш даврида тупроқ майдаланиб, қатор ораларида ва муҳофаза ҳудудларда ўсган бегона ўтлардан тозаланади, ўсимлик ягана қилинади, культивация қилиниб, суғориш ариқчалари очилади ва минерал ўғитлар билан озиқлантирилади. Чопиқ талаб экинларнинг қатор оралари универсал культи-ваторлар ва озиқлантиргич-культиватор билан ишлов берилади. Экинларни донадор ва 47

48 порошоксимон ўғитлар билан озиқлантиришда озиқлантиргичкультиваторлар, суюқ ўгитлар беришда эса гербицид-аммиакли машиналар ишлатилади. Муҳофаза ҳудудининг катталиги экин турига, культивация тартибига, экиш сифати ва бошқа факторларга қараб танланади. Маккажухорини биринчи бўйлама культивация қилишда муҳофаза ҳудудининг кенглиги 10 см, иккинчисида 12 см ва учинчисида 15 см қолдирилади. Квадрат-уялаб экилган маккажухори кўндалангига биринчи культивацияланганда мухофаза ҳудудининг (зона) кенглиги 15 см қолдирилади. Муҳофаза ҳудуди ўсимлик илдизига зарар етказмаслик учун борган сари катталаштириб борилади. Муҳофаза ҳудудларига механик ѐки кимѐвий усулда гербицидлар билан ишлов берилади. Механикавий ишлов бериш қатор ораларига ишлов бериш билан бир вақтда амалга оширилади. Игнали дисклар ѐрдамида муҳофаза ҳудудидаги тупроққа ишлов бериб, бегона ўсимликлар кесилади. Суғориш эгатлари очарклар ѐки махсус ариқ очгичлар билан очилади. Чопиқталаб экинларни культивацияловчи машиналарга қуйидаги агротехник талаблар қўйилади. Культиватор иш органлари энг кичик муҳофаза минтақаларига ростлана олиши ва экинларга зарар етказмаслиги керак. Тупроққа ишлов бсриш чуқурлиги меъѐрда бўлиши, майдаланган тупроқ текис ѐпилиши керак. Иш органлари тупроқиинг нам қисмини юқорига олиб чиқмай юмшатиши керак. Бегона ўтлар тўлиқ кесилиши, маданий экинлар шикастланмаслиги ва тупроқ остида қолмаслиги керак. ғўза қагорлари орасига ишлов беришда трактор тракторга ўрнатиладиган чопиқ культиваторларидан фойдаланилади. Ўғитлаш мосламалари билан жиҳозланган култиваторлар озиқлаитиргич-култиватор дейилади. Чопиқ культиваторларининг иш органлари параллелограммли секцияларга ўрнатилади. Бу ўрнатма секциялар дала рельефига яхши мослаша олади ғўза культиваторларининг иш органлари тракторнинг олд қисмида (фронтал), ўрта қисмида олдинги ва кетииги ғилдираклари орасида жойлаштирилади. Баъзи агрегатларда иш органлари ҳам олдинга, ҳам орқага жойлатирилади Иш органларини бундай жойлаштириш жуда кенг тарқалган. Иш органлари шундай жойлаштирилганида ўсимлик кам жароҳатланади, агрегат қатор ораларига яхши мосланиб ҳаракатланади, культиваторнинг оғирлиги тракторнинг ғилдиракларига тенг тақсимланади. Тор қаторларни ишлашга мўлжалланган ғўза культиваторлари тор қаторли культиваторлар дейилади, уларга КРХ-4 культиваторлари мисол бўла олади. Кенг қаторларни ишлашга мўлжалланган культиваторлар кенг қаторли культиваторлар дейилади, уларга КРХ-3,6, КРТ-4 культиваторлари киради. Пахтачиликда ишлатиладиган культиваторлар ғўзаларниш чеканка қилиш учун мўлжалланган мосламалар билан ҳам жиҳозланади. 48

49 Хўжаликларда оралиғи 60 см қиилиб экилган ғўза қатор ораларига КРХ-4 озиқлантиргич-культиватор билан ишлов берилади. Бу машиналар билан тупроққа қуруқ минерал ва органик-минерал ўғитлар солинади. Олдинги иккита ўғитловчи сошниклар чигит экиш машиналари билан ишлатилиб, чигит экиш билан бир вақтда ўғит солади, ЧВХ-4 мосламаси ўрнатилган озиқлантиргич-культиватор ғўза қатор ораларига ишлов бериш, суғориш, эгатларни очиш ѐки ўғитлаш билан бирга ғўза шохларини чилпийди. КРХ-4 культиватори Т-28ХМ4 типидаги барча тракторларга ўрнатиб ишлатилади. Культиватор комплектида еттита грядил бўлади. Тўрт қаторли экилган ғўзалар оралиғини ишлаш учун уларнинг бештаси осилади. Олти қаторли экилган ғўзалар оралиғини ишлаш учун культиваторларга яна иккита грядиль трактор ғилдираклари олдига осилади. Культиваторларнинг ҳар бир грядили пасайтиргич, грядиль тутқиси ва юқориги ҳамда пастки звеноларидан йиғилган тўрт звеноли (параллелограммли) механнзмдан иборат. Тутқига грядиль штангаси, поводок ва таянч ғилдирак вилкаси маҳкамланади. Поводокга пружина ва ҳолат белгилаш ҳалқалари кийгизилади. Юқориги ҳолат белгилаш ҳалқасини поводок бўйича суриб грядилининг кўтарилиш баландлиги ростланади. пастки ҳолат белгилаш халқасини суриб, иш органларига таъсир этувчи босим кучи ўзгартирилади. КРХ-4 озиқланиргич-культиваторда бешта ўғит сепувчи аппарат бор. +ирғичларининг жойланишига қараб чап ва ўнг аппаратларга бўлинади. Битта ўнг ва иккита чап аппарат кейинги рамага ўрнатилган, битта ўнг (тракторнинг чап томонида) ва бигта чап (ўнг томонида) аппарат эса трактор етакчи ғилдаракларининг олдида лонжеронларга маҳкамланган махсус тутқиларга ўрнатилади. 2-жадвал Озиқлантиргич-култиваторларнинг техникавий таснифи Кўрсаткич КРХ-4 КРХ-3,6 КРТ-4 Агрегатловчи трактор Т-28Х4М, ТТЗ-80Х, МТЗ-80Х Габарит ўлчамлари, мм: Трактор билан бирга узунлиги Кенглиги (максимал) Баландлиги (ўғит идишлари бўйича) амров кенглиги, м: 60 см ли қатор кенглигида 2, см ли қатор кенглигида - 3,6 3,6 Ишлов бериладиган қторлар сони 60 см ли қатор кенглигида см ли қатор кенглигида Ҳайдаш чуқурлиги, см Иш унумдорлиги, га соат 49

50 60 см ли қатор кенглигида 1, см ли қатор кенглигида - 2 2,16 Култиваторнинг массаси, кг Грядиллар транспорт ҳолатига ўтказилганида ўғитловчи аппаратларни юритиш муфтаси дастаки ва авгоматик тарзда узилади. Культиваторни олти қаторлаб экилган ғўза қаторларига ишлов бериш учун мослашда кейинги рамада иккита четки аппараг тракторнинг бўйлама ўқига яқинроқ, янги тешикларга ўтказилади. КРТ-4 озиқлантиргич-культиватор тўрт қаторлаб экилган 90 см ли қатор ораларини ишлашга мўлжалланади. Культиватор МТЗ-80Х тракторига ўрнатилади. Культиватор СЧХ-4 экиш машинаси билан бирга ўғит сепишда, ЧХТ-4Б мосламаси билан чилпишда ҳам ишлатилади. Культиватор асосий узеллари, иш органларининг типи ва ишлаш принципи КРХ-4 ва КРХ-3,6 дан фарқ қилмайди. Конструктив жиҳатдан КРТ-4 культиватори ўрнатиш ва олдинги секциясини тутқига бирлаштириш узеллари билан фарқ қилади. Культиваторнинг кетинги секцияси учта кесик квадрат кесимли бруслардан йиғилган бўлиб, уларга грядиллар, марказий тебрангичларнинг рамкалари ва ўритлагичларнинг тутқилари маҳкамланади. Кетинги секция кашаклар ва тортқилар воситасида борт узатмаларнинг қобиғига ва ярим ўқларнинг қобиқларига маҳкамланади. Иш органлари тракторнинг кетинги кўпригидаги ЦС-100 гидроцилиндри ва культиватор олдинги секциясининг ярим рамаларига ўрнатилган иккита чиқарма ЦС-75 гидроцилиндри ѐрдамида чуқурлатилади ва кўтарилади. Культиваторнинг олдинги секциясида тракторнинг етакчи ғилднраклари олдида иккига ўғитлаш аппарати ўрнатилади: чап аппарат чап, ўпг аппарат эса ўнг ярим рамага маҳкамланади. Культиваюрнинг кейинги секциясида чап аппарат агрегатнинг юриш йўналиши бўйича ўнг томондан, ўнг аппарат эса чап томонда ғўза устида жойлаштирилади. Культиваторнинг олдинги секциясида ѐндош қаторлар орасини ишлайдиган иккита грядиль ва етакчи ғилдираклар олдида жойлашган тўртта грядиль, кейинги секциясида эса етакчи ғилдираклар кетида жойлашган иккита (чап ва ўнг) ва марказий грядиллар маҳкамланган. ғилдирак орқасидаги грядиллар бир-биридан штангасининг пасайтиргичнинг ўқ чизиғидан силжиш томони билан фарқ қилади. Культиваторни трактордан чиқаришда махсус таглик ва домкратлардан фойдаланилади. +атор оралари 60 см қилиб экилган ғўза қатор ораларига ишлов берилганида ҳар бир асосий қатор оралиғига иккитадан (чап ва ўнг) тиғлар, ўқ-ѐйсимон панжалар ўрнатилади, ѐндош қаторлар орасида эса биттадаи пичоқ ва ўқ-ѐйсимон панжа жойланади. 50

51 Тўғри ўрнатилган пичоқнинг горизонтал тиғи эгат тубига қия бўлиши керак. Тупроқ қатқалоғини юмшатиш учун тиғлар ва ўқ-ѐйсимон панжалар билан бирга ротацион иш органлари ҳам ишлатилади. Шунда ташқи ротацион дискнинг игнасимон тишлари ниҳолларнннг қатор чизиғидан см масофада ва биринчи культивацияда ерга см, кейинги культивацияларда см га ботадиган қилиб ўрнатилади. Ротацион иш органлари ишлаганда тупроқнинг ҳали юмша-тилмаган устки қатлами игнасимон диск тишларининг олдида сурилмаслиги керак. Шунда юмшатилаѐтган тупроқ ўсимликларни шикастламайди. Шунинг учун иш органларининг ишқаланувчи сиртларини мойлаб туриш ва игнали дискларнинг ўз ўқида эркин айланишини кузатиб бориш лозим. Пичоқлар ички игнали дискнинг кетидан см чуқурликка ботадиган қилиб ва 10 см ли муҳофаза ҳудуди қолдириб ўрнатилади. Панжалар қатор ораларининг ўртасидаги тупроқни см чуқурликда юмшатади. Панжалар билан тупроқни юмшатиш сифати уларнинг тупроққа ботиш бурчагига боғлиқ. Панжа тўғри ўрнатилганида унинг тумшуғи тупроқ юзасига қия жойлашиши керак. Бу ҳолда пичоқнинг кетинги қисми горизонтал текисликдан мм кўтарилиб туриши керак. Ботиш бурчаги жуда кичик бўлганида панжа тупроққа яхши ботмайди, катта бўлганида эса кесак катта кўчади ва қўшимча эгатчалар ҳосил бўлади. Агар тупроқ устида қатқалоқ бўлмаса ғўза ѐнидаги бегона ўтларни йўқотиш учун ротацион иш органларининг ўрнига муҳофаза ҳудуди 7 см қилиб дискли иш органларини ишлатиш мумкин. +атор ораларида бегона ўтлар кўп бўлса, тупроқни қат-қат ишлайдигаи иш органлари пичоқлар билан бирга ўрнатилади. Бу ҳолда юмшатгич-панжалар биттага кам, пичоқлар эса 10 см ли муҳофаза ҳудуди қолдириб ўрнатилади. Тупроқ устида қатқалоқ бўлса қат-қат юмшатувчи иш органлари ротацион иш органлари билан бирга қўшиб ишлатилади. Ўғитларни кўмувчи иш органларининг тури ва уларни жойлаштириш схемаси ғўзаларнинг ривожланиш даражасига қараб танланади. Ўғитларни пушталарнинг ѐни томонига солиш ишлари, одатда, дастлабки икки озиқлантирншда эгатлар очиш билан бирга бажарилади, кейинги озиқлантиришда эса ўғитлар ғатор орасининг ўртасига комбинациялашган иш органлари ѐрдамида суғориш эгатларини очиш билан бир вақтда солинади. Тўғри очилган суғориш эгатлари суғориш сифатини ва культивация қилпш сифатини оширади. Бунинг учун эгат очгичлар бир хил чуқурликда юришга мосланади ва қатор ораларининг аниқ ўртасида жойлаштирилади. Бундай талаблар амалга оширилмаса агрегатни бошқариш қийинлашади, кичик муҳофаза ҳудудларида ғўза илдизининг шикастланиши ортади, қатор ораларини ишлашни механизациялаштириш даражаси пасаяди. ғўза ривожланишининг турли даврларида суғориш эгатчалари турли чуқурликда очилади. Биринчи суғоришда 60 см ли қатор ораларида эгатлар 51

52 см (пуштадан эгат тубигача), шоналаш пайтида ғўза бўйи см га етганда см чуқрликда очилади. ғўзанинг гуллаш даврида эгат чуқурлиги яна 2-3 см га оширилади. Баланд бўйли ғўзалар ўсган участкаларда иш органлари ғилофлар билан беркитилади, грядиллар ва трактор ғилдиракларига эса сўрилар қўйилади. 90 см ли қатор ораларини культивация қилишда иш органлари 60 см ли қатор ораларини ишланганда қандай қўйилган бўлса, шундай ўрнатилади. Бунда иш органларининг ўлчамлари каттароқ бўлиб, грядилларга бошқачароқ, маҳкамланади. ғилдираклар олдидаги грядилларга ғўза қаторига яқин жойларни ишлаш учун биттадан юмшатувчи панжа, ғилдираклар орқасида қатор ораларининг ўртасига ишлов бериш учун эса грядилларга тўрттадан панжа ўрнатилади. Ўғитлаш нормалари. Ўғит сепувчи аппаратларни берилган меъѐрда сепадигаи қилиб ростлаш учун цилиндрнинг пастки тореци билан товоқ тубининг орасидаги таъминлаш тирқиши ўзгартирилади. Бунииг учун цилиндр резьбали хомут ичида айлантирилади. Дастлаб барча аппаратлардаги таъминлаш тирқишлари бир хил кенгликда ўрнатилади. Ўғит Ўтказгичлар эса иш органларидан зжратилади ва уларнинг тагига қутилар ѐки оғирлиги олдиндан маълум бўлган халтачалар осиб қуйилади. Тракторнинг етакчи ғилдиракларидан бирига таглик қўйиб, кўтариб эркин айлана оладиган қилинади. Бир гектарга сепиладиган угит нормаси қуйидагича ҳисобанади: тракторнинг етакчи ғилдираги 11 марта айланганда агрегат 50 м йўл ўтган бўлади. Шунда қамраш кенглиги 2,4 м ли агрегат 0,012 га майдонга ишлов беради. Ўғит солиш меъѐри 100 кг га бўлса, 0,012 га майдонга 1,2 кг ўғит сепилади. Агар ўғит тўртта воронкадан сепилса ҳар бир воронкадан 0,3кг ўғит сепилиши керак. Бинобарин, етакчи ғилдиракни 11 марта айлантирганда, ҳар қайси воронкадан тушган ўғит миқдори 0,3 кг бўлиши лозим. Деҳқончиликда меҳнатталаб жараѐнлардан бири қатор ораларини юмшатиш ва бегона ўтларга қарши курашишидир. Бу ишларни ўз вақтида ва сифатли ўтказиш сезиларли даражада полиз, озуқа ва техникавий ўсимликларни ҳосидорлигини оширади. Минераллашган оғир ва ботқоқ тупроқларда мавжуд культваторлар кўп ҳолларда агротехника талабларига жавоб бермайди, айниқса қаторлаб экилган экинларни қатор ораларига ишлов бериш оғир ишлардан ҳисобланади. Оғир лойтупроқларда мавжуд культиваторлар кўп миқдорда бегона ўтларни қолдириб кетади ва тупроқни силжитиб юборади, натижада ҳар хил чуқурликлар, тупроқ уюмлари ва йирик палахсалар пайдо бўлади. Сўнгги вақтларда тобора кенгроқ қўлланилаѐтган фрезали ҳайдов культиваторларнинг иш сифати аҳамиятга молик. Бу культиваторларнинг афзалликларига тупроқни майин ҳолга келтириши, бегона ўтларни тўла йўқотиш ва тупроққа кўмиб ташлаши ҳамда минерал ва органик ўғитларни тупроқ билан ҳайдов чуқурлигининг барча нуқталарида текис аралашишини 52

53 таъминлаши киради. Фрезали ҳайдов культиваторларини қўллаш экин оралиқларига бериладиган ишловлар сонини камайтиради Улар тракторга агрегатланиши бўйича тортиб юриладиган, осма ва ўзиюрар фрезали ҳайдов культиваторларига бўлинади. Конструкцияланиши ва жойлаштирилиши бўйича улар тракторнинг олдинги, марказий ва орқа қисмида жойлашиши мумкин. Ишчи секциялари кетма-кет жойлашган фрезали ҳайдов культиваторлари ҳам мавжуд. Тракторнинг олдинги қисмида жойлашган культиваторлар орқада жойлашган культиваторларга нисбатан иш сифатини кузатишда афзалликка эга, аммо буровчи моментни ишчи органларга узатиш, хизмат кўрсатишнинг қулайлиги ва ишчи органнинг транспорт ҳолатида ердан баландлиги каби белгиларда камчилликлари кўп. Бундан ташқари фрезалар юмшатиб кетган қатор ораларидан трактор ғилдираклари ўтганда тупроқни қайтадан зичлаб, чуқур излар қолдиради, натижада ўсимликларнинг сув-ҳаво ва озиқланиш режими бузилади. Мўлжалланиши бўйича гуруҳ юритмали (кўп қаторли, секцияли) ва алоҳида юритмали культиваторларга бўлинади. Гуруҳли юритма одатда паст бўйли ўсимликларнинг ниҳоллари оалиғига ишлов беришда қўллаш мумкин. Алоҳида юритмалиси эса пояси баланд ўсимликлар оралиғига ишлов беришда ишлатилади. Фрезали ишчи органла ҳайдов чуқурлиги бўйича тупроқни бир текисда юмшатилишига ва қатор оралирини сифатли ишлов берилишига эришилади. Культиваторнинг конструкцияси оралиқлари см бўлган тўртта, олтита қатор ораларига ишлов бериш учун созлаш имконини беради. МТЗ- 80Х трактори билан бирга ишлатилади. 4-жадвал Фрезали чопиқ культиваторларнинг қисқача техникавий таснифи Кўрсаткичлар КРН-1,4 ФПУ-4,2 Агрегатловчи трактор Культиватор типи +амров кенглиги, м +аторнинг қамров кенглиги,м Секциялар сони Секция юритмасининг типи Секциянинг оғиши Сақлагич қурилма Жойлашиши Типи Кўчирувчи қурилма Фрезбарабан мм диаметри, Т-16 Осма 1, занжирли орқага секцияда фрикцион ғилдирак МТЗ-80 Осма 4, занжирли олдинга барабанда храповикли ғилдирак

54 Ҳимоя қобиғининг олдинги қисмида таянч ғилдираклари жойлаштирилган. Унинг ҳолатини ўзгартириш билан тупроққа ишлов бериш чуқурлиги созланади. Бош редуктор қуйма корпусга жойлаштирилган конуссимон шестернялар жуфтлигидан иборат бўлиб, узатиш сони 1,59 ни ташкил қилади. Бундай узатиш сони тракторнинг қувват олиш валидаги айланишлар сони 540 айл мин бўлганда, трансмиссия валини 340 айл мин тезликда айланишини таъминлайди. Фрезали машиналар вазифаси ва классификацияси. Фрезаларнинг иш органлари тракторнинг қувват олиш валидан мажбурий айланма ҳаракатга келтирилганидан улар актив иш органлари деб аталади. Фрезалар вазифасига кўра тўқай, ўрмон, дала, боғларда ишлайдиган, экин қаторлари орасини чопиқ хилларга бўлинади. Дала фрезалари шудгордаги кесакларни майдалаб, далаларни кўкламги экин экишга тайѐрлашда ишлатилади. Чопиқ фрезалари ғўза қаторларига орасини чопиқ қилиб, бегона ўтларни йўқотиш ҳамда тупроқни юмшатиш учун мўжалланган. Фрезаларнинг айланиш ўқи вертикал ва горизантал жойлашиши мумкин. Ҳозирги фрезаларда иш органлари ҳаракат йўналишига кўндаланг жойлашган горизонтал ўқда айланади. Фрезаларнинг иш органлари дискларни айланаси бўйлаб бир ҳил оралиқда жойлашган Г-симон пичоқлардан иборат. Бундай дисклар тўплами фрезали барабанни ташкил этади. Дискдаги пичоқлар (ўнақай ва чапақай) сони фрезанинг вазифасига қараб 3 8 та бўлади. Пичоқларни шакли ва ўлчамлари фрезанинг вазифаси ва иш шаройитларига боғлиқ. Пичоқлар юқоридан пастга, яъни тўғрига ва пастдан юқорига, яъни машинанинг ҳаракат йўналишига тескари томонга айланиш мумкин. Тўғри айланишда машинани олдига суришга интилувчи кучлар пайдо бўлади, тескари айланишда эса, аксинча, тортиш қаршилиги ошади, энергия кўп талаб қилинади. Шунинг тўғри айланиш усули барча дала фрезаларида, тескари айланиш эсади тошли ерларда ва кундаков қилинган ўрмонларни ўзлаштиришда ишлатиладиган фрезаларда қўлланилади. Тупроққа ишлов берувчи мураккаб машина ва агрегатлар. Экин экиш олдидан тупроқни мумкин қадар сифатли тайѐрлашга катта эътибор берилади. Маълумки, фақат оптимал ишлов берилган ерлардагина уруғларни текис экиб, ниҳолларнинг ўз вақтида тўлиқ униб чиқишига эришиш мумкин. Тупроқни бир хил машина билан сифатли тайѐрлаш қийин, турли машиналарни даладан такрор ўтказганда эса, тупроқ куп зарарланади. Шунинг учун тупроққа бир йўла турли ишлов берувчи қуроллар туркумини яратиш, баъзан эса бундай мураккаб машиналар кетига сеялка тиркаш масалалари кўрилмоқда. Саноатмизда бир неча хил мураккаб машина ва агрегатлар ишлаб чиқарилмоқда. Улар қуйидаги талабларни қондириш лозим: барча турдаги қуроллар турли тупроқларда ва шароитларда ишлай олиши керак; қуроллар 54

55 бирикмаси тракторнинг тортиш кучидан тўлиқ фойдаланишга мосланган бўлиши керак. РВК-3,6 ва РВК-5,6 мураккаб агрегатлар экиш олдидан тупроққа ишлов беради: бир ўтишда тупроқни 15 см чуқур культивация қилади, катта ва кичик кесакларни майдалайди, дала бетини текислайди ва молалайди. Бу ишларни бажариш учун рамада навбат билан юмшаткичлар, шпорали ҳалқалардан тузилган ғалтакмола, яна юмшаткичлар қатори, текисловчи брус ва яна ғалтакмола ўрнатилган. ВИП-5,6 мураккаб агрегат нинали дисклар батареяси, текисловчи брус, тишли понасимон дисклардан тузилган ғалтак моладан тузилган агрегатлар бир ўтишда катта кесакларни майдалайди, даланинг юза текислайди ва тупроқнинг см ли юқори қатламини зичлайди. Пахтачиликда чизел култиватор, тишли бороналар, ер текислагич ғалтак моладан тузилган мураккаб агрегатлар ишлатилади. Оғир тупроқли КА-3,6 маркали мураккаб машина тупроққа ишлов бериши билан бир йўла дон уруғларини экади, тупроқни мола бостириб кетади. Бир ўтишда ерни шудгорлайдиган ва дала бетига ишлов бериб экин экишга тайѐрлайдиган мураккаб машиналар ҳам ишлатилади. ПКА маркали мураккаб мураккаб хайдов агрегати ерни шудгорлайди, катта палахсаларни майдалайди, дала бетини текислайди ва икки қатор ғалтакмола билан зичлайди. АПК-2,5 мураккаб агрегат нам етарли бўлмаган районларда тупроқ қатламини ағдармасдан асосий ва қўшимча ишлаш учун мўлжалланган ҒЎЗАНИ ЧЕКАНКА ҚИЛИШ МОСЛАМАСИ ғўзани чеканка қилиш ҳосилдорликни оширишга катта таъсир кўрсатади. Чеканка аппарати ғўзанинг бош пояси ва шохларнинг ўсиш нуқталарини чилпиб ташлайди.чилпилган ғўза танасида озиқ моддаларнинг йўналиши ўзгаради, шоналаган шохлар кўпроқ озиқ олади, шоналар кам тўкилади, кўсаклар йириклашади ва барвақт етилади. Юқорига қараб ўсган шохларни чилпийдиган аппарат ғўза тупларининг устида вертикал ўқда айланувчи икки пичоқли дискдан, ѐн шохларни қирқиб, ғўза тупларини шакллантирадиган мослама эса горизонтал ўқда айланувчи тўрта пичоқли дискдан иборат. ЧВХ-4 ва ЧХУ-4 машиналарида тўртта аппарат қаторлар устида, саккизта аппарат эса ғўза қатор ораларида жойлашади. Ҳар қатор орасида иккита тўрт пичоқли дисклар устма-уст ўрнатилади. Пичоқлар қарши қирқувчи таянчларсиз қирқади. Эркин турган тупларни таянчсиз қирқиш учун пичоқлар жуда катта тезлакда айланиши лозим. Тажрибаларнинг кўрсатишича эркин турган шҳохларни пичоқлар мғс тезликда яхши қирқади. Чеканка мосламасининг тузилиши кўйидагича: ғўза чилпиш аппаратининг ташқи диаметри 380 мм, ички 55

56 диаметри 114 мм бўлган икки пичоқли дискдан иборат бўлиб, диск 1500 айлғмин частота билан айланади. ЧВХ-3,6 ғўза учларини чилпиш (чеканка қилиш) мосламаси. ЧВХ- 3,6 мосламаси тўрт қаторли сеялка ѐрдамида қатор оралари 90 см қилиб экилган ғўза шохларининг учини чилпиш учун мўлжалланган. Ғўза шохларининг учи чеканка қилинга-нида ғўзалар ғовлаб кетмайди, шоналар кам тўкилади ва кў-саклар йириклашиши тезлашади. ЧЁХ-3,6 мосламаси КРХ-3,6 культиватори билаи бирга Т-28Х4М,, МТЗ-80Х тракторларига қўшиб ишлатилади. Чеканка қилиш билан бир вақтда қатор оралари юмшати-лади, суғориш эгатлари очилади ѐки ўғит солинади. Агреғатда тракторчининг бир ўзи ишлайди. У иш органла-рини гидравлик юритма ѐрдамида кўтаради, туширади ва за-рур вазиятга ўрнатади. ЧБХ-ЗД мосламасининг иш органлари олд брус 4 га ўрна-тилган. Бирлаштйоиш редуктори шарнирли валлар ѐрдамида паст-ки ва юқоригц кронштейнлар орқали иш органларини. ҳаракат-га келтиради. Иш органларини кўтарадиган ва туширадиган гидравлик систегѐя гидроцилиндр 3 ва бирлаштириш трубала-ридан тузилган. ЧХТ-4Б ғўза чларини чиллиш мосламасинииг (63-расм) конструкцияси ҳам ЧВХ-3,6 "мосламасиникига ўхшаш. Фақат ЧХТ-4Б мосламасида иш органлари тракторнинг ѐн ҚОВ идан шарнирли валлар ва оралиқ кронштейн ѐрдамида ҳаракатла-нади. Олд брусга туп йўналтиргич ғ ва 2, пичоқлар 3 ва 15, ко-нуссимон редуктор- 5, понасимон тасма 8, ѐндор 9, торгқи 7, гидроцилиндр 13, ўрнатма 14, кожух 17 маҳкамланган. Брус иш органлари билан мослама стойкаси 70га шарнирли бирик-тирилган. Стойкалар 10 рама 12 га маҳкамланган. Улар ѐн-дор 9 ва тортқи ғғ билан қўзғалмас қилиб бириктирилган бў-либ, трактор ланжеронига маҳкамланган. Олд брус баландлиги гидроцилиндр-ғ5 ни кўтариш йўли билан созланади. Гидроци- 56

57 63- расм. ЧХТ- 45 ғўза ^учларини чопиш мосламаси: цилиндрнинг бир учи рама 12 га иккинчи учи ўрнатма 14 га маҳ-камланган. ЧХТ-4Б мосламаси ЧВХ-3,6 дан яна қуйидагилар билан фарқ қилади: стойка 10 КРТ-4 культиватори брусига ўрнатил-ган, тортқи 7 эса кронштейнга шарнирли бириктирилган. Крон-штейн тракторнинг юқориги трубасида жойлашган.,' Мосламага техник хизмат кўрсатиш. Мосламага иш бошлашдан олдин, иш давомида ва.йшдан кейин техник хизмат кўрсатилади. Мосламани ишга туйшришдан ол-дин механизм ва бирикмаларнинг ҳолати, машиианииг тўғри йнғилганлиги, барча болтларнинг бураб қотирилганлиги син-чнклаб текширилади, ишқаланувчи қисмлар мойлалади. Чил-пиш баландлиги агрегат юриб кетаѐтганида ростланади ѐки қирқувчи личоқлар шу даладаги ғўзаларнинг ўртача бўйига мослаб ўрнатилади. Шундан кейин мослама чангдан, иш орган-лари кўкатдан тозаланади ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ ВА КАСАЛЛИКЛАРИГА +АРШИ КУРАШДА, ПАХТА БАРГИНИ СУНЪИЙ РАВИШДА ТЎКИШДА ИШЛАТИЛАДИГАН ЧАНГЛАГИЧ ҲАМДА ПУРКАГИЧЛАР Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини юксалтириш экинларни ҳимоя қилиш воситалари ва тадбирларини ривожлантиришга анча боғлиқ. Химиявий усуллар қўлланилганда унинг салбий таъсирини эсда тутиш керак. Заҳарли дорилардан нотўғри фойдаланганда ер, ўрмон, ҳаво, ўсимлик ва ҳайвонларга катта зарар етиши мумкин. Шунинг учун барча мавжуд усулларни қўллаб, атроф-муҳитни мусаффо сақлаган ҳолда ўсимликларни турли касаллик ва зараркунандалардан ҳамда бегона ўтлардан ҳимоя қилиш керак. Ташкилий-хўжалик усуллари: ўсимликка карантин белгилаш, экинларни районлаштириш, мелиорация ва ирригация: Агротехника усуллари: чопиқ қилинадиган экинларни, беда ва озиқ ўсимликларни алмашлаб экиш, ерни кузда ўғитлаб ҳайдаш, яхоб бериш, шўр ювиш, уруғлик материалларни экишга тайѐрлаш, касаллик ва зараркунандаларга чидамли ўсимлик навларини танлаш, экинларни оптимал муддатларда экиш. Биологик усуллар: ўсимликларнинг зараркунандаларига қарши курашда уларни касаллантирадиган микроб ва бактериялардан, яъни зараркунандаларнинг табиий кушандаларидан фойдаланиш, шунингдек турли замбуруғ ва бактериялардан олинадиган моддалар (антибиотиклар)ни ишлатиш. 57

58 Биофизик усуллар: ўсимлик зараркунандаларига қарши ультратовуш, юқори частотали ток, радиоактив дори, ионли нурлардан фойдаланиш. Механик усуллар: ўсимлик заракунандаларининг жойдан-жойга тарқалишига тўсқинлик қиладиган ѐки уларни бевосита қирувчи қурилма ва тўсиқлар (ариқлар, қопқонлар) дан фойдаланиш. Кимѐвий усуллар: қишлоқ хўжалик ўсимликларининг зараркунандларига, касалликларига ва бегона ўтларга қарши турли заҳарли дориларни сепиш. Бу усулда иш унуми юқори меҳнат ва маблағ сарфи кам, заҳар бевосита таъсир этиб, зараркунандаларни тез йўқотади. Шунинг учун кимѐвий усул ўсимликлар зараркунандаларига қарши курашда асосий усул ҳисобланади. Ўсимликларни ҳимоя қилишда ишлатиладиган барча заҳарли дорилар пстицидлар (латинча -касаллик, зараркунанда, - ўлдириш), яъни зараркунандаларни қурувчилар деб аталади. Бегона ўтларга қарши курашда ишлатиладиганда дорилар гербицидлар (-ўт) замбуруғ касалликларига қарши ишлаталадиган дорилар фунгицидлар (-замбируғ), бактериал касалликларга қарши ишлатиладиган дорилар бактерцидлар деб аталади. Заҳарли дорилар одам организми учун жуда зарарли улар тери, оғиз ва нафас йўллари орқали организмга кириб, одамни оғир заҳарлаши ѐки ўлдириши мумкин. Баъзи дорилар ѐнувчан бўлади. Шунинг учун заҳарли дорилар билан ишлаганда хавфсизлик техникасининг ва ѐнғин хавфсизлигининг махсус қойдаларини яхши билиш ва уларга қатъий риоя қилиш зарур. Касаллик ва зараркунандаларнинг тарқалган жойи, ўсимликларнинг аҳволи ва ривожланиш фазаларига қараб уларни кимѐвий сақлашнинг қуйидаги усуллари қўлланилади: заҳарли дори пуркаш, чангитиш, аэрозалар сепиш, фумигация қилиш, урғларни дорилаш, заҳарли хўраклар сепиш, хемотерапия. Пуркаш суюқ заҳарли дориларни майда заррачаларга парчалаб ўсимлкларга, зараркунандаларга ва бошқа бошқа сиртларга сепиш. Пуркаш самарадорлиги суюқликни майда заррачаларга тўзитиш даражаси ва ўсимликлар сиртининг текис дориланишигат боғлиқ. Томчиларнинг катталиги мкм бўлганда ўсимлик сирти текис дориланади. Пуркаш усулининг афзалликларига дорининг кам сарфланиши, камчиликларига эса сепиладиган дори таркибини тайѐрлаш мураккаблиги киради. Шунинг учун оддий пуркашда машинани тез-тез дори қуйиб тўлдириш лозим бўлади, бу эса иш унумини пасайтиради. Дала экинларига л га боқ ва дарахтзорларга л га суюқлик сарфланади. Вентиляторли пуркагичлар томчиларни мк ли заррачаларга парчалаб, дорилаш самарадорлигини оширади. Шунда иш суюқлиги 20 25% кам сарфланади иш унуми эса 30% гача ошади. 58

59 52-расм. ПСШ-3 универсал дорилагичининг технологик схемаси. 1-узатма; 2- электр двигател; 3-таъминлагич-шнек; 5-бункер; 6-тўзиткич; 7-панжара; 8- бункер; 9-заслонка; 10-жўмрак; 11-резервуар; 13-дарча; 14-таянч; 15- ғилидирак; Дорилагич ва пуркагичлар Дорилагичлар уруғлик материални экишда олдин замбуруғ, бактериал ва вирус касалликларга қарши дорилашда қўланилади. Ишлаш характерига қараб даврий ва узликсиз ишлатиладиган; уруғларни дорилаш усулига қараб қуруқлайин, намлаб ва ҳўллаб дорилайдиган; асосий иш органи - қоргичнинг тузилишига қараб шнекли (ПСШ-3); барабанли (ПЗ-10, ПУ-3,0)ҳамда камерали (ПС-10, АПЗ-10, АПС-4); ҳаракатга келтириш усулига қараб дастаки, электр двигателли, комбинацияланган юритмали дорилагичлар бўлади. Шнекли дорилагич (52-расм) уруғларни уч хил дорилайди. +уруқлайин дорилашда бункер 5 дан кукунсимон заҳар, бункер 8 дан эса уруғлар тушиб, шнек 12 да қорилади ва дарча 13 дан ташқарига чиқарилади. Кукунсимон дори солинган бункер тўзитгич 6, таъминлагич-шнек 4 ва дозатор 3 билан жиҳозланган. Барча механизмлар электр двигатель 2 дан узатмалар 1 воситасида юриталади. Уруғлар миқдори заслонка 9 билан ростланади. Бункернинг бўғзи панжара 7 билан ѐпилади. Намлаб дорилашда бункер 5 дан кукунсимон дори, резервуар 11 дан эса, жўмрак 10 орқали сув берилади. Ҳўллаб дорилашда резервуар 11 дан суюқ дори берилади, бункер 5 эса ишлатилмайди. Дорилагич иккита ғилдирак 15 ва таянч 14 га таянади. Дорилаш жараѐни с давом этади. Пуркагичлар ўсимлик зараркунандалари ва касалликларига, бегона ўтларга қарши кимѐвий кураш, омборларни дезинфекциялаш, ғўзаларни дефолиация ва десикация қилиш учун заҳарли дорилар эритмасини, суспензиясини ѐки эмульсияларини сепиш учун ишлатилади. Вазифасига кўра дала экинлари, 59

60 боғ ва токзорларни дорилашга мосланган, шунингдек универсал пуркагичлар бўлади. Суюқликни пурковчи қурилмаларнинг турига қараб гидравлик, вентияторли ва аэрозол пуркагичлар дейилади. Гидравлик пуркагичларда иш суюқлиги тўзитувчи учликларга босим билан юборилади, майда томчиларга парчаланади ва экинларга сепилади. Вентиляторли пуркагичларда учликларида тузилган иш суюқлиги экинлар ѐки дарахатларга вентиляторнинг шамоли ѐрдамида пуркалади. Пахтачиликда мослаштирилган ОВХ-14, ОВХ-28 ва ОВХ-600 маркали пуркагичларнинг технологик схемаси 22-расмда кўрсатил Бунинг учун сўриш 16 ва тақсимлаш 7 жўмраклари схемада кўрсатилгандек А вазиятга қўйилади. Концентрацияли дори вентиль 19 ли шланг 18 орқали сўрилади. Суюқ дори пурлайдиган плунжерли насос 1 сув ѐки иш суюқлигининг резервуарлар 10, 13 дан фильтр 17 орқали сўради ва тақсимлаш жўмраги 7, босим ростлагичи 6 орқали тузитувчи учлик 20 га босим билан ҳайдайди. Суюқликни бир қисми жўмрак 7 дан вентиль 8 ва гидравлик аралаштиргичлар 11 орқали резервуарларга қайтиб, иш аралашмани узлуксиз аралаштириб туради. Сақлаш клапани 3 2,1 Мпа босим очиладиган қилиб ростланади. Босим монометр 4 билан текширилади. Учлик 20 дан пуркалган суюқлик қайтарувчи пластинага урилиб парчаланади, вентилятор 21 нинг шамоли таъсирида қўшимча парчаланиб, ғўза ѐки дарахтларга сепилади. Дарахтларга дори брандспойтлар 14 билан пуркалади. Бунда жўмрак 7 А вазиятга қўйилади, Насоснинг баллони 20,3 0,4 Мпа босимгача ҳаво билан тўлдирилади. Бакларга суюқлик фильтр 9 орқали қўйилади. Резервуарлардаги суюқлик сатҳи қалқовичли кўрсаткич 12 ѐрдамида текширилади. 53-расм. Пахтачиликка мослаштирилган пуркагичнинг технологик схемаси. 1-плунжерли насос; 2-ҳаво баллони; 3-сақлаш клапани; 4 ва 5 манометрлар; 6-босим ростлагичи; 7 ва 16-жўмраклар; 8 ва 19- вентиллар; 9,17-фильтрлар; 10 ва 13- резервуарлар; 11- гидравлик аралаштиргич; 12-қалқовичли кўрсаткич; 14-брандспойтлар; 15-фильтр; 18-шланг; 20-учлик; 21-вентилятор; 22-заслонка; 23-дозаловчи ғалтак; 24-бункер; 25-аралаштиргич; 26-шнек; Пуркагич гектарга л суюқлик сарфлайди. Бунинг учун босим регулятори 6 монометр 5 бўйича тегишлича 0,2 2,5 Мпа босмда очиладиган қилиб ростланади. ОВХ-28 пуркагичида роторли насос ўрнатилган бўлиб, вентеляторнинг ўзи тебранади. Роторли насос 0,8 Мпа босим ҳосил қилади. 60 Аэрозол генераторлари. Генераторлар аэрозолларни термомеханик ѐки механик усулда ҳосил қилади. Иш суюқлиги аввал

61 термомеханик усулда қиздирилади, қисман буғланади, сўнгра газ таъсирида майда заррачаларга парчанади; ташқарига босим билан чиқиб, нисбатан совқ атмосферага тез ѐйилиб совийди ва туманга айланади. Генератор соплосидан 2 м масофада туман температураси атроф муҳит ҳароратида тенглашади. Механик усулда аэрозол ҳосил қилишда иш суюқлиги вентелятордан юборилган ҳаво таъсирида парчаланиб, ташқарига пуркалади. ОВХ-14, ОВХ-28 ва ОВХ-600 пуркагич совуқ аэрозол ҳосил қилувчи генератор каби ишлайди. Термомеханик усулда аэрозол ҳосил қилувчи генераторнинг технологик схемаси қўйидагича тузилган. Ҳайдагич ѐрдамида ташқа миҳитдан сўрилган ҳаво босим билан горилка атрофидан ўтиб, ѐниш камерасига киради. Ҳавонинг бир қисми горелка ичида кириб, форсункадан томчилаѐтган бензинни парчалайди. Бакдан оқиб тушадиган бензин миқдори жўмрак билан ростланади. Ёниш камерасидан ҳосил бўлган ѐнувчан аралашма свеча учқуни таъсирида алангаланади. Олов трубаси да ѐнилғи тўла ѐниб бўлади, ҳосил бўлган иссиқ ҳайдагичдан келаѐтган ҳавога аралаштиб катта ( м с) тезликда сапло орқали ўтади, резервуардан труба орқали келадиган иш суюқлигини тўзитгич ѐрдамида майда заррачаларга парчалайди. Иш суюқлигини заррачалари иссиқ (200 0 С) газлар таъсирида буғланади ва ташқарига чиқиб, тез совиб заҳарли туманга айланади. Туман ўсимликка текис ўтиради. Совуқ аэрозол ҳосил қилишда свеча ва бензин баки узиб қўйилади. Олов трубаси ўрнига тирсакли труба ўрнатилади. Бакдан келган иш суюқлиги ҳайдагичдан юборилган ҳаво таъсирида парчаланиб, ташқарида совуқ туманга айланади. Пуркагич ва чангитгичлар.пуркагичлар суюқликнинг мкм заррачаларга парчалайди. Томчилар қанча майда бўлса, улар ўсимлик барг ва таналарига шунча текис тақсимланади ва таъсир кучи ошади. Йирик томчилар дориланадиган сиртларда турмасдан тезда ерга тушиб баргларнинг четларини куйидириб юборади, аммо умумий таъсири кучсиз бўлади. Суюқликнинг майда томчиларга парчаланиш даражаси системадаги босимга, пестициднинг технологик хусусятларига, пурковчи учликларнинг конструкциясига ва дориларни учликлардан ўсимликларга келтириш (эркин ѐки уюрма оқим билан) усулларга боғлиқ. Уюрма (турбулент) оқимда парчаланган пестицит заррачалари ўсимликнинг барча қисмларига текис ўтиради. Шунинг учун бундай оқим ҳосил қилувчи кам ва ультра кам сиғимли пуркаш усуллари пестицидларни анча тежашга имкон бергани ҳолда дорилаш сифатини яхшилайди. Одатда томчининг ўртачи диаметри d ў 2 3 d и, бунда d и -томчи изининг ўлчанган диаметри мкм, аэрозол ҳосил қилиб пуркашда мкм га тенг. Пуркагичларнинг резервуарлари одатда горизонтал цилиндр шаклида бўлиб, уларнинг олд ва кетинги деворлари ясси ѐки сферик бўлади. Резервуарлар сиғиим ( л) пуркагичларнинг турига ва иш унумига боғиқ бўлиб, иш суюқлигининг ярим сменага, баъзан эса бутун сменага етадиган қилинади. Баклар полиэтилен, шиша пластинкадан ѐки ички сирти 61

62 заҳарли дори таъсирига чидамли лок, пластинка билан қопланган ва зангламайдиган пўлат листлардан тайѐрланади. Аралаштиргичлар резервуардаги иш суюқлигини аралаштириб, бир хил таркибда сақлаш учун хизмат қилади. Пневматик, гидравлик ва механик аралаштиригичлар бўлади. Пневматик ва гидравлик аралаштиргичлар ҳаво ва суюқликни резервуарга босим билан киритувчи мосламалардан иборат. Ҳаво ва суюқлик пуркаш сопло ва форсункалар бакнинг тубидан мм юқорироқда ўрнатилади. Суюқлик форсункадан 2,5 м с тезликдан чиққанда резервуардаги иш суюқлигини яхши аралаштиради. Аралаштириш суръати суюқликнинг жой алмашиниш (циркуляция) коэффициенти k ц нинг қиймати билан баҳоланади: Синов саволлари 1. Фрезали машиналарни тузилиши ишлаши ва тузилиши қандай? 2. Дорилагич қандай тузилган? 3. Пуркагичлар қандай турларга бўлинади? 4. Аэрозол генераторининг ишлаши ва тузилишини айтиб беринг. 4-боб. ПАХТА ЙИҒИМ - ТЕРИМ МАШИНАЛАРИ 4.1. ПАХТА ТЕРИШ МАШИНАЛАРИНИНГ ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШИ Пахта териш машиналари 1929 йилдан бошлаб ишлаб чиқарила бошлади. Биринчи пахта териш машинаси пахтани ҳаво ѐрдами билан сўриб олишга асосланган. Бу машина саккиз қаторга мўлжалланган саккизта шлангли бўлиб, саккиз ишчи томонидан бошқарилган йилларда ВИСХОМ конструкторлари очилган пахтани кардолента ѐрдамида терадиган машина ихтиро этди йилларда сийраклаштирилган ҳаво ва эжектор типидаги шлангли машина ишлаб чиқарилди йилда Ташсельмаш заводи кўп соплоли ҳаво дами билан сўриб оладиган машинанинг дастлабки нусхаларини ишлаб чиқарди йилларда Ташсельмаш заводининг ХЗ ва XН маркали, Союзнихининг, ЦСМАХнинг «ХГШ» маркали на «ВИСХОМ» нинг «БШ-4» маркали машинаси ишлатиб кўрилди йилда «ХВШН» маркали вертикал шпинделли биринчи пахта териш машинаси синовдан ўтказилди ва ишлаб чиқаришга татбиқ этилди йилда ХВШН маркали машинага ўзгартиш киритилиб, СХМ-48 машинаси ишлаб чиқарила бошлади йилдан бошлаб ХВС-1,2 вертикал шпинделли икки қаторли, иш аппаратлари ва бункери гидравлик кўгарилиб тушириладиган, ўзиюрар пахта териш машинаси ишлаб чиқарила бошлади йилда Т-28Х4 тракторига ўрнатилган ХТ-1,2 икки қаторли вертикал шпинделли машина синовдан ўтказилди йилларда 14ХВ- 2,4 «Ўзбекистон» машинаси, йилларда 17ХВ-1,8 кенг қаторли (90 см) 62

63 пахта териш машинаси ишлаб чиқарила бошланди йилдан бошлаб кенг қатор ораларига мўлжалланган тўрт қаторли ХН-3,6 пахта териш машиналари кўплаб ишлаб чиқарила бошланди. 7-жадвал Пахта териш машиналарининг кўрсаткичлари Машина маркалари Шпиндел -лар диаметри, мм Барабанда шпинделлар сони Барабан диаметр и мм қатор оралари, см қаторлар сони ХНШ ХВШУ ХВШН В СХМ СХМ-48М СХМ-48М ХВС-1, та ХТ-1, < 12 ХВ-1, ХВ-1, С ЛНТХ-1.3У ХВ-2, ХВ-2, Ингичка толали пахта териш машиналари ХВН-1,2 А 24/ Уруғлик пахтани терадиган машиналар ХВА-1, ХВБ-1, Бир ўгишда тупларга ишлов бериш сони Машиналар пахтани тоза, хас-чўпсиз териши, ерга мумкин қадар тўкмаслиги, терилган пахтадаги тола билан чигитни шикастламаслиги, туплардаги очилган пахтани тўлиқ териши, ғўза тупларини эзиб, босиб 63

64 юбормаслиги ва шу каби кўпгина талабларнинг бажарилишини таъминлаши керак. 14ХВ-2,4 пахта териш машинаси тўрт қаторли вертикал шпинделли машина бўлиб, қатор оралари 60 см ли ғўзаларда очилган пахгаларни теришга мўлжалланган. қамров кенглиги 2,4 м. Машина Т-28Х4М тракторига ўрнатилиб ишлатилади. Машина ишлаганда трактор кетинга юриш узатмаларида ҳаракатланади, тракгорнинг олдинги ғилдирагидаги бошқариш колонкаси билан биргаликда машина рамасининг олдинги қисмига ўрнатилади. Машинада тўрт қаторли икки томонлама ишловчи аппаратлар ўрнатилади. Горизонтал шпинделли пахта териш машиналари вертикал шпинделли машиналар каби ғўза тупига икки томондан ишлов беради, аммо бир томондан икки марта ишлов берадиган машиналар ҳам мавжуд. Бундай машиналарнинг ўлчамлари кичик, лекин ғўза тупига бир томонлама ишлов беришда босиб турувчи тўсиқ олдидаги чаноқлар тўла терилмайди. Горизонтал шпинделли пахта териш машиналари вертикал шпинделли машиналардан фарқли ўлароқ ғўза тупига икки марта ишлов берилмайди, чунки улар бир марта теришда пахтани етарли даражада тўлиқ териб олади. Горизонтал шпинделли пахта териш аппаратлари вертикал шпинделли аппаратларга қараганда кўп жой эгаллайди. Тор қаторли оралиқларда бўйлама йўналишда жойдан тежаш зарурати, ишчи механизмлар ва узатиш қурилмаларини жойлаштиришнинг турли хил усулларини излашга мажбур қилмоқда. Биринчи териш ҳудудидан ўтган ғўза қарама-қарши томонда жойлашган шпиделли барабаннинг териш ҳудудига киради ва юқорида келтирилган жараѐн бошдан-оѐқ қайтарилади. Иккала териш ҳудудида ҳам терилмай қолган пахта кучли вакуум ҳосил қилинган қувурлар орасидан ўтаѐтганда сўрилаѐтган ҳаво билан бирга тозаланмаган пахта бункерига жўнтилади. Машинанинг туп йўналтиргичлари ғўза тупларини шпинделли барабанлар орасидаги иш камерасига йўналтиради. Барабанлар машина йуналишига тескари йўналишда айланиб, ғўза тупларини сиқади. Ўзи билан илаштиради. Шпинделлар эса барабан айланиши йўналишига тескари йўналишда айланиб ўзининг тишли юзалари билан очилган кўсаклардаги пахтани илаштириб ўзига ўраб олади. Барабанлар пахтани илаштириб олган шпинделларни ички зонадан чиқариб чўткали ажраткичларга кслтиради. Шпинделлар ажраткичлар билан учрашиш олдидан тескари айлантириш колодкаси таъсирида ўз айланиш йўналишини ўзгартиради. Ажраткичлар шпиндель айланган томонга шппнделлардан илдамроқ айланиб, улардан пахтани ажратиб олади ва пневматик транспорт йўлига ташлайди. Пахтанинг бир қисми шпинделларнинг айланиш йўналишини ўзгартириш ҳисобига ва вентиляторларнинг ҳаво оқими таъсирида шпинделлардан ўз-ўзидан ажралади. Пахта ҳаво қувурлари орқали вентиляторга, бундан эса бункерга боради. 64

65 Машинанинг ҳамма механизмлари рамада махкамланади. Машинанинг рамаси кашак ва таянч тутқилар воситасида тракторнинг лонжеронларига бириктирилади. Машинадаги барча териш аппаратлари деярли бир хил тузилган. Улар бир-биридан туп йўналтиргичларнинг жойланиши ва редукторларнинг тузилиши жиҳатидан фарқ қилади. Икки қаторли аппаратнинг ички секциялари қўзғалмас, ташқи секциялари эса қўзғалувчан қилиб маҳкамланади. Секцияларнинг бундай жойлашиши қарама-қарши шпннделли барабанлар орасидаги ши тирқишини кўсакларнинг ўлчамига, ҳолатига ва ғўза тупларининг ривожланганлик даражасига қараб ростлаш имконини беради. Барабанларнинг орасига катта кесаклар кирганда тшқи секция очилиб барабанларни синишдан сақлайди. Машинада иккита марказдан қочирма вентилятор ўрнатилади. Вентилятор эллиптик кириш қисмига эга бўлиб, унинг куракчалари чигитларни шикастламайди. Агар чигитга зарар етказилса, унинг пўстлоғи тола билан бирга ажралиб, кейинчалик пахтани тозалаш қийин бўлади. 17ХВ-1,8А вертикал шпинделли икки қаторли машиналар қатор оралари 90 см ли пахталарни териш учун мўлжалланади. Бу машина Т- 28Х4М тракторига ўрнатиб ишлатилади. қуйидаги 6-жадвалда пахта териш машиналарининг қисқача тафсилоти келтирилган. Пахта териш машиналарининг тавсифи 65 7-жадвал Кўрсаткичлар 14ХВ-2,4 17ХГ-1,8 ХН-3,6 қатор оралари, см Бир йула пахтаси териладиган қаторлар 4 сони 2 4 Иш унуми, га соат: Биринчи теримда 0,9 0, Иккинчи теримда 1,2 0,9 1,88 Машинанинг юриш тезлиги, км соат Биринчи тезлиги 3,75 3,86 3,95 Иккинчи тезлиги Транспорт тезлиги Машина массаси, кг , , ,24 7, Териш аппарати Барабанлар сони Барабанлардаги шпинделлар сони Жами: Ажраткичлар сони

66 Шпинделли барабанлар диаметри, мм Шпинделлар диаметри, мм Шпинделлар иш қисмининг баландлиги, мм Бункер Ҳажми, м 3 Ағдариш баландлиги Сув бакининг ҳажми, л Юриш қисмлари Етакчи ғилдираклар: Ўлчамлари, дюйм Ҳаво босими, Мпа Етакланувчи Ўлчамлари, дюйм Ҳаво босими, Мпа Тракторнинг маркаси ғилдираклар: 14,6 2, Х38 0, ,5Х16 3,5 Т-28Х4 2,8 2, х38 0, ,5Х16 3,5 Т-28Х4 14,7 2, Х30 0, Х12 1,8 МТЗ-80 Горизонтал шпинделли пахта териш машиналари вертикал шпинделли машиналар каби ғўза тупига икки томондан ишлов беради, аммо бир томондан икки марта ишлов берадиган машиналар ҳам мавжуд. Бундай машиналарнинг ўлчамлари кичик, лекин ғўза тупига бир томонлама ишлов беришда босиб турувчи тўсиқ олдидаги чаноқлар тўла терилмайди. Горизонтал шпинделли пахта териш машиналари вертикал шпинделли машиналардан фарқли ўлароқ ғўза тупига икки марта ишлов берилмайди, чунки улар бир марта теришда пахтани етарли даражада тўлиқ териб олади. Горизонтал шпинделли пахта териш аппаратлари вертикал шпинделли аппаратларга қараганда кўп жой эгаллайди Тор қаторли оралиқларда бўйлама йўналишда жойдан тежаш зарурати, ишчи механизмлар ва узатиш қурилмаларини жойлаштиришнинг турли хил усулларини излашга мажбур қилмоқда. Горизонтал шпинделли машиналар ватанимизда 1948 йилгача СХС- 1,4 русуми билан ишлаб чиқарилган. Вертикал шпинделли машина 1937 йили Розеблюм томонидан ихтиро қилингач, шу типдаги машиналар сериялаб ишлаб чиқарила бошланди. Бунинг оқибатида горизонтал шпинделли машиналар ишлаб чиқариш тўхтатилди. Республикамиз мустақилликка эришгач «Кейс Корпорейшн» фирмасининг «Коттон экспресс 2022» русумли пахта териш машиналари келтирилди. Бу машиналарнинг энг афзал томони ғўза баргларини сунъий равишда тўкиш шарт эмас, терилган пахтанинг толалари сифати вертикал шпинделли машиналарда терилганга қарагада сезиларли даражада яхши. Камчиллиги эса, унинг вазнининг нисбатан оғирлигидир 66

67 «Коттон экспресс 2022» машинасининг асосий қисмларининг вазифаси вертикал шпинделли пахта териш машинасиникидан деярли фарқ қилмайди. Ҳар бир аппарат 432 тадан 42 тирноқли шпинделга эга. Шпиндел кассеталари юқори мустаҳкамликка эга бўлган алюминийдан қуйилган. Ҳаракат барча аппарат ва шпинделларга тишли ғилдираклар орқали узатилади. Пахта йиғим терими пахтачиликда энг сермеҳнат ва масъулиятли иш ҳисобланади. Машина билан пахта териш меҳнат унумдорлигини марта оширади ва йиғим-терим ишларининг таннархини 20 фоиздан ортиқ камайтиради. 14ХВ-2,4А тўрт қаторли, вертикал-шпинделли пахта териш машинаси 60 см кенгликдаги қатор ораларига экилган ғўзанинг очилган кўсакларидан пахтани териш учун мўлжалланган. Пахта териш машинаси Т- 28Х4М тракторларига ўрнатилади. Машинанинг асосий қисмлари рама, териш аппаратлари, тарқатувчи редуктор, аппаратлар ўрнатиладиган жой, бункер, вентиляторлар ва ҳаво йўллари, масофасидан бошқариш системасидан иборат. ХН 3,6 ва ХН 3,6А пахта териш машинаси тўрт қаторли, вертикал шпинделли бўлиб, қаторлари ораси 90 см кенгликда экилган ғўзанинг очилган кўсакларидан пахта териш учун мўлжалланган. Машина МТЗ-80Х ѐки ТТЗ-100Х тракторларига ўрнатилади. Унинг иш жараѐни, асосан 14Х- 2,4А машинасининг ишлаш процессига ўхшайди. ХВА-1,2 ва ХВБ-1,8 икки қаторли вертикал шпинделли машиналар уруғлик (пастки ярусдан) ва техник (юқоридаги ярусдан) пахтани алоҳида алоҳида териш учун мўлжалланган. Улар Т-28Х4М тракторига ўрнатилади. ХВН-1,2А ва ХВН-1,8 икки қаторли вертикал шпинделли пахта териш машиналари мос ҳолда ингичка толали пахтани териш учун мулжалланган. Т-28Х4М трактори билан агрегатланади. ХНП-1,8 икки қаторли вертикал шпенделли пахта териш машинаси пневмоподборшик ва кичик габаритли тозалагичга эга бўлиб, очилган пахтани тўплардан, тўкилган пахтани ердан териб олиш ҳамда уни тозалаш учун мўлжалланган. Тозалагичли СКО-2,4; СКО-3,6 ва СКО-5,4 кўсак териш машиналари кўсак ва қолган ҳосилни қаторлар орасида териб олишга мўлжалланган. Улар учта технологик схема бўйича ишлай олади: пахта аралашмасини териш ва тозалаш, пахта аралашмасини тозаламасдан териш. Пахта териш машиналарига нисбатан қуйидаги агротехник талаблар қўйилади: машина бир ўтишда очилган пахтанинг камида 95% ни териши, ерга 2% дан ортиқ тўкилмаслиги лозим; пахтаси машинада териладиган далада кўсакларнинг камида 60% очилган бўлиши; ғўза баргларининг 75% сунъий йўл билан тўктирилган бўлиши; ғўзапоялар ѐтиб қолмаган бўлиши, қатор ораларида бегона ўтлар бўлмаслиги, жўякларини сув ювиб кетмаган бўлиши лозим. Машина ишлаѐтган пайтда хом кўсакларни тўкмаслиги, шикастланмаслиги, тўкилган кўсаклар сони ҳар 10 м йўлда уч донадан ошмаслиги; терилган пахтада шох, кўк кўсаклар бўлмаслиги лозим. 67

68 Пахта териш машиналари Горизонтал шпинделли пахта териш машинасининг тузилиши ва ишлаши Горизонтал шпинделли пахта териш машинаси хам вертикал шпинделли пахта териш машинасига ухшаб, шпинделли барабанлар, ажраткичлар, терилган пахтани узатиш мосламаси, бункер каби кисмлардан иборат. Бу машина вертикал шпинделли машинадан шпинделли барабани, ажраткичи ва шпинделларни ювиб тозалаш мосламасининг тузилиши билан тубдан фарк килади. Машина аппаратининг технологик иш жараѐнида (74- расм) эркин турган гузапоя шохлари йуналтиргич 1 ѐрдамида мм калинликкача кучли сикилиб, териш камераси 2 га мажбуран тортиб киритилади. Кассета 3 шпинделлари 4 йулакча 6 таъсирида ишчи камерага деярли перпендикуляр йуналишда А жойида киритилади ва гузапоянинг бир жойида айланиб туради, чунки машинанинг силжиш тезлиги V M ва кассетанинг барабан билан биргаликда оладиган чизикли тезлиги V узаро тенг. Шу сабабли уз уки атрофида айланаѐтган шпиндель, гуза оралигига кираѐтганида, учратган пахтани тишлари билан илинтириб, уз устига халка куринишида ураб олади. Пахтани ураб олган шпинделларни гуза шохлари орасидан тик йуналишда (В жойида) сугуриб олган кассета ВС оралигида илгари томон кескин бурилиб, шпинделларнинг айланишини тезлатади. Марказдан кочма кучлар ортиши сабабли пахтага илинган хасчуплар дарча 5 дан ташкарига чикариб юборилади, демак, пахта кисман тозаланади. Кассетанинг кескин бурилиши хисобига шпинделнинг учи ажраткич ликопчалари 7 ни тезрок учратади. Шпиндель ажраткичга теккан вактдан бошлаб, барабан билан бирга айланаѐтган кассета тескари томонга, яъни оркасига бурилиши хисобига, шпинделнинг ажраткичга тегиб туриш вактини узокрок саклаб (кассетанинг СД йулида) колади. Кассета узининг СД йулида оркага бурилиб, биринчидан, шпинделни ажраткич ликопчаларига узокрок тегиб туриши, иккинчидан, шпинделнинг айланиш тезлиги сезиларли камайиши хисобига зич уралган пахта халкаси 68

69 инерция кучи таъсирида кисман ечилиб улгуради, шу сабабли уни шпинделдан ажратиб олиш енгиллашади. Шпиндель кичик ва конуссимон сиртга эга булгани учун ажраткич пахта халкаларининг бир кисмини шпинделдан тулик ечмай, тугунча куринишида сидириб туширади. Ажратилиб олинган пахта кабул камераси 8 га тушиб, у ердан хаво окими ѐрдамида бункерга узатилади. Ажраткичдан сунг, шпиндель намлагич ѐстикчаси 9 га келиб урилади ва унинг намланган юмшок ва серкирра сирти буйлаб юмалаб утади. Ёстикчанинг узунлиги шпиндель сиртини тулик тозалашга етарли килиб урнатилган. Ёстикча таъсирида шпиндель сиртига ѐпишиб колган усимлик шираси, чанг-тузон ва бошка чиркка айланадиган моддалар ювилиб туширилади. Тозаланган шпиндель навбатдаги иш циклини бажариш учун яна териш камерасига кириб кетади. ПАХТА ТЕРИШ МАШИНАЛАРИ Пахта териш машинасининг териш аппаратини ва механизмлари. Пахта териш машинаси ўз вақтида ва тўғри ростланса пахта ерга тўкилмасдан ўз вақтида териб олинади, иккинчидан механизм, узелларининг узок вакт ишлаши таъминланади. 78- расм. Тортувчи пружинани бўшатиш: 1-гайкакалити; 2- пружина ричаги; 3- таянч; -4-пружина. Аппаратни ростлаш осонлашиши учун ташки секцияни очиш мумкин, бунинг учун олдинги кожух олинади ва хаво трубадан кабул камера ажратилиб, буровчи ричагдан тортувчи пружина чикариб олинади. Бу машғулот пахта терадиган машинанинг аппаратида 78- расмда кўрсатилган тартибда бажарилади. Шпинделни шахмат тартибида ўрнатиш. Ёнма-ѐн жойлашган барабаннинг шпинделлари бир-бирига нисбатан шахмат тартибида, яънн бир барабаннинг шпиндели иккинчи барабаннинг шпинделига нисбата 1 ярим оралиқка силжитиб, жойлаштирилади. Бунинг учун 79-расмда кўрсатилган таянч (10) олинади, катта етаклагичнинг ўки (7) даги уячадан сошка (6) чикарилади ва етаклагич ажратилади. Барабан юқориги дискнинг ўйик жойига ѐндош барабаннинг чизиғи тўғри келгунча айлантирилади, ўйик ва чиқик барабан марказ чизиғига тўгри келиши лозим. Барабанлар орасига шчуп ўрнатилиб, иш тиркишини 69

70 ростловчи механизм орқали шпинделлар шчупини ўйилган жойига тўғри келгунча ростловчи механизм ўнг ѐки чапга буралади. Етаклагичи бўлмаган барабаннинг шпинделларини шахмат тартибида ўрнатиш учун суриладиган секция барабаннипг шестернясн олинади. Шундан сўнг барабан юқори дискасини ўйик жойига ѐндош барабаннииг чикиғи тўғри келгунча айлантирилади, ўйик ва чикик барабаннинг марказий чизиғига тўғри келиши керак. Барабанлар орасига шчуп (79 -расм) ўрнатиб, иш тиркишини шпинделлар шчупини ўйилган жойига тўғри келгунга кадар ростловчи механизм ўнгга ѐки чапга буралади. Шундан сўнг олинган шестерня барабан валига ўрнатилади ва шчупни барабан орасидан олинади. Олдинги ва кейинги жуфт барабанларнинг иш тирқиши керакли ўлчамлариға ўрнатиб кўйилади. Аппаратнинг иш тирқиши кенглигини ростлаш. Пахта териш машинаси аппаратининг иш тиркиши кенглигини ростлаш ишлари машинанинг ўзида бажарилади. Иш тиркишннинг кенглиги даладаги хосилга, ғўза тупларини ривожланганлигига, гўза тупларидаги кўсаклариинг очилганлигига, кўсакнинг катта-кичиклигига ва пахтанииг машина терими сонига қараб (24-32 мм гача) белгиланади. 79-расм 1-диск; 2-ростловчи винт, 3-шайба; 4-болт; 5-олдинги қоп^ок, Диск (1) ўйиғига шайба (3) ни ўрнатиб болт (4) билан қотирилади. Диск (1) бир марта айлантирилса, иш тирқиши 1 мм га ўзгаради. Заводда олдииги жуфт барабаннинг иш тирқишидан 2 мм катта килиб ўрнатилади. Агарда керак бўлса, ол-динги жуфт барабаннинг кулачоги билан кейинги жуфт барабаннинг кулачогини бирлаштарувчи торткининг муфтасини бураб узайтириш бнлан иш тирқиши ростланади. Бунинг учун ростловчи винт (2)ни ўзратмайдиган қилиб, кўзгатувчи скоба кўтарилади. 70

71 Муфта олдинги ва орқа жуфт барабаннинг иш тирқиши маълум ораликка келгунча буралади. Шундан сўнг муфтани ^иррасига қўзғатувчи скоба туширилади. Иш тирқиши шпинделларнинг ўрта кисмидан алохида шчуп билан ўлчанади. Иш тиркишларини ўлчаш 24- расмда кўрсатилган. Ажраткич чўткаларнинг шпинделларга нисбатан холатини ростлаш. Бу пахта териш машипасининг аппаратида бажарилади. Ажраткич чўтка килларн 7 мм дан орти^ ѐйилган бўлса, янгисига алмашитириш керак, акс холда пахта сифатсиз терилиб кўп тўкилади. Кўпинча чўтканинг пастки кисми юқори кисмига нисбатан қўпрок ейилади. Чўтканинг ейилган томонини юқорига қаратиб (ағдариб) ишлатиш мумкин. Уларни ўрнатишда шунга эътибор бериш керак. Чўтканинг рши шпинделларнинг бутун узунлиги бўйича урилиши лозим. қиллар шпиндель тишларига 1,5 мм дан ортиқ ботмайдиган қилиб ростланади. 80- расм. Ажраткич ва аппарат эшиги холатини ростлаш. 1- кабул камераси; 2-шпинделли барабан: 3-шпиндель: 4-ростловчи болт. 5- ажраткич; 6-аппарат эшиги, Агарда чўтка киллари меъѐрдан ортик ботса, улар тез ейилади ва ишга яроксиз бўлиб колади. Ажраткич чўткаларни ростлашда аппарат ишдан тўхтатилади. Шестерняларнинг кожухи олинади ва кабул камераси очилиб (80-расм) кардан вални айлантириб чўткаларнинг киллари (5), шпиндель (3) га юзма-юз келтирилади; ажраткичда юқориги ва пастки подшипник корпусининг болти бўшатилиб, юқори корпуснинг панелини олдинги жойидан суриб, чўтка (5) шпиндель (3) тишига якинлаштирилади. Ажраткич пастки кисмининг ростловчи болтини (15) бураб, пастки корпус (14) панель (12) жойида суриш билан ростланади. Ажраткич пастки қисмининг ростловчи болти (15) ни (14- расм) тўлиқ айлантириб чўтканинг шпипдель тишига 1 мм ботишини таъмин этилади. Чўтканинг қили шпиндельнинг тишига 0,5 дан 1,5 мм гача ботиб туриши керак. Ростлаб бўлингандан сўнг пастки ва юкориги корпус болтлари панелга махкам котириб кўйилади. Кабул камерасини ростлаш. қабул камераси эшигининг холатини ростлаш пахта териш машинасининг аппарати олдида 71

72 бажарилади. Шпинделлардан ажратиб олинган пахта кабул камерасида тикилиб қолмаслиги учун камеранинг эшиги билан ажраткичнинг юкориги кисми оралиғи мм гача бўлиши керак (80- расм). Буни ростлаш учун юкориги қисмидаги шчшта ўрнатилган ростловчи болт (4) нинг контргайкаси бўшатилиб, болт ўнгга ѐки чапга буралади, оралиқ туғри бўлгандан сўнг контргайка махкам қотириб қўйилади. Ажраткич пастки қисмининг оралиги мм гача бўлиши таъминланади. Шпинделъ барабанининг параллеллигини ростлаш. Шпиндель барабанининг параллеллиги машинанинг аппарати олдида ростланади. қарама-қарши барабанларнинг (ўнг ва чап) ўқи параллел бўлиши керак. Агарда чўтка киллари меъѐрдан ортик ботса, улар тез ейилади ва итдга яроқсиз бўлиб қолади. Ажраткич чўткаларни ростлашда аппарат ишдан тўхтатилади. Шестерняларнинг кожухи олинади ва қабул камераси очилиб ( кардан вални айлантириб чўткаларнинг қиллари (5), шпиндель (3) га юзма-юз келтирилади; ажраткичда юкориги ва пастки подшипник корпусининг болти бўшатилиб, ю^ори корпуснинг панелини олдинги жойидан суриб, чўтка (5) шпиндель (3) тишига якинлаштирилади. Ажраткич пастки кисмининг ростловчи болтини (15) бураб, пастки корпус (14) панель (12) жойида суриш билан ростланади. Ажраткич пастки қисмининг ростловчи болти (15) ни (14- расм) тўли^ айлантириб чўткаьцгаг шпипдель тишига 1 мм ботишини таъмин этилади. Чўтканинг қили шгшндельнинг тишига 0,5 дан 1,5 мм гача ботиб туриши керак. Ростлаб бўлингандан сўнг пастки ва юқориги корпус болтлари панелга махкам қотириб қўйилади. Кабул камерасини ростлаш. Кабул камераси эшигининг холатини ростлаш пахта териш машинасининг аппарати олдида бажарилади. Шпинделлардан ажратиб олинган пахта кабул камерасида тикилиб қолмаслиги учун камеранинг эшиги билан ажраткичнинг юкориги кисми оралиғи мм гача бўлиши керак (80- расм). Буни ростлаш учун юкориги қисмидаги шчқтга ўрнатилган ростловчи болт (4) нинг контргайкаси бўшатилиб, болт ўнгга ѐки чапга буралади, орали^ туғри бўлгандан сўнг контргайка махкам қотириб қўйилади. Ажраткич пастки қисмининг оралиги мм гача бўлиши таъминланади. Шпинделъ барабанининг параллеллигини ростлаш. Шпиндель 72

73 81- расм. Барабан ва раманинг параллеллигинн ростлаш (оркадан кўриниши): 1-пастки қистирма; 2- стойка; 3-юкориги қистирма; 4-тик болт; 5- горизонтал болт; 6-каркас рама; 7-шпинделли барабан. Барабанларнинг юқори ва пасткн кисми иш тиркишининг фарқи (81- расм ўлчами А ва Б) 2 мм дан ортиқ бўлмаслиги керак. Пастки кисми юқориги кисмига нисбатан кенгрок бўлиши хам мумкин. Агар параллел бўлмаса горизонтал жойлашган брус ром каркаси (6) ни остига жойгланган қистирма (3) ни ўнг ва чап болт (4) ни бураб остига кистирма кўйиш ѐки олиш билан ростланади. Операция томом бўлганидан сўнг болт (4) қотирилади. Сўрилувчи секцияни баландликка ўрнатиш учуп тортувчи пружинани олмасдан стойка остидаги кистирма (1) нинг сони ўзгартирилади ва карандашнинг туриш холати баландликка ростланади (айлантириш билан). Шпинделли барабанлар юқориги дискларининг бирбиридан баландли^и 7 *мм дан ошмаслиги керак. Барабанларга харакат узатувчи шестерняларнинг венцлари бир-биридан 2 мм дан ортиқ чикмаслиги керак. Аппаратни баландликка ўрнатиш.аппаратни баландликка ўрнатиш пахта териш машинасининг ўзида бажарилади. Бу машғулот учун аппаратни пастга тушишини чеклайдиган маховикни аппарат ерга бироз из колдиргунча буралади. Шундан сўнг ишчи аппаратни чеклагичга теккунча кўтариши ѐки тушириши мумкин. Пахта териш машинасини олис жойларга олиб бориш учун аппаратни транспорт холатга кўтарганда аппарат ўзича тушиб кетмаслиги учун чеклагични вйнт билан махкамлаб қўйилади. Тортувчи пружинани ўрнатиш. Тортувчи пружинани ўрнатип! пахта териш машинасининг аппаратида бажарилади. Пружина ричагининг қиррасига (6 та киррага) гайка калитини ўрнатиб, тортувчи пружина ричагини 140 билан таянчга теккунча буралади. Тортувчи пружинани олишда ва 73

74 ўрнатншда эхтиѐт бўлиш керак. Пружина кетига қайтиб шикаст етказиши мумкин. Аппарат торткисини ростлаш. Аппарат торткисини ростлаш пахта терадиган машинанинг ўзида бажарилади. Машинани текис ерга олиб чикиб тортқисинииг контргайкаси бўшатилади, тортки винти аппарат ердан 100 мм кўтарилгунга кадар буралади. Шунда барабан рамаси ерга параллел бўлиши керак. Шундан сўнг контргайка махкам қотирилади. Параллелограм механизм вужудга келиб аппарат блоки ерга нисбатан параллел холатда кўтарилиши ѐки туширилиши таъминланади. Шарнирли валнинг саклагич муфтасини ростлаш. Саклагич муфтани ростлаш пахта териш машинасида бажарилади. Саклагич муфта копқоқ (13) устида тортувчи болт (14) гайкасини бураш билан ростланади. Ростланган муфтани пружинаси доимо буровчи моментни хосил қилиши керак. Аппаратга бирорта нарса дуч келиб оғирлик тушса, муфтанинг тишли шайбаси бир-бирининг устига харакатланиши керак. Вентилятор унумли ишлаши учун уни йиғишда «С» оралиғини кўзда тутиб, паррак билан кожух ораси 0,5...6 мм бўлиши керак. Бунинг учун кистирма (11) сонини ўзгартириш керак. «С» оралиғи кожух девори билан паррак дискининг ички юзасини парракни кўл билан айлантириб ўлчанади. Вентилятор тасмасининг таранглигини ростлаш, шкив ва роликнинг таранглаш курилмаси холатини текшириш. Бу машғулот пахта териш машинасида бажарилади. Вентилятор тасмаси таранг бўлмаса, паррак секин айланиб пахта сўриш кобилияти пасаяди, яъни кабул камерасига пахта тиқилиб ^олади. Тасма таранглигини биринчи галда машина 60 соат ишлагандан кейин текшириш керак. Тасма (8 ва 9, 27- расм) ростловчи винт (3 ва 5) билан ролик (2 ва 6) ни кроиштейн ўки атрофида айлантириб тарангланади. 83- расм. Вентиляторга харакат узатувчи тасмани тарангловчи мослама: 1-редуктор шкиви: 2-пастқи тарангловчи ролик; 3,5-ростловчи винтлар; 4-6ерк узатма; 6-юкориги тарангловчи ролик; 7-вентилятор шкиви, 8,9-понасимсф: тасма. Тарангликни текшириш учун тасмани ўрта қисмидан 6 кг куч билан босилади, шунда тасманинг букилиши мм гача бўлиши керак. Тасманинг тўғри харакатланиши учун вентилятор шки-вининг уки бир тўғри чизиқда ѐтиши керак Агарда тўғри чизикда ѐтмаса станина (1) ни остига кистирма кўйилади. 74

75 Оралик (узатма) ва таркатиш редукторининг шкиви ка-навкасига тасма тушмаса, оралиқ шкив корпусини аввал ўйик, л<ойида суриш билан ростланади; редукторга нисбатан оралиқ шкив қия турса шкив корпусининг таянч юзасига қистирма қўйиб ростланади. Вентилятор шкиви билан оралик шкивнинг канавкасига тасма тушмаса, алмаштириш йўли билан кистирма ростланади. Оралик шкивга нисбатан вентилятор шкиви кия турса, вентилятор станина (1) синннг остига кистирма қўйилади. Тарангловчн роликларни тўғри ўрнатиш учун таяпч кронштеинларнинг остига қистирма қўйилади. Шпинделларни тескарига айлантирувчи юритмани (колодкани) олиш ва ўрнатиш тартиби.. Юритмани чиқариб олиш учун барабаннинг юкориги подшипник корпусидагн сурилгич (2) болтини орасига мон-тировкапи ўрнатиб барабан маркази томон сурилади. Асосни бармоғи сурилгич тешигидан чикқандан сўнг тескари айлантирувчи юритмани чикариб олинади. Йигиш юкрридаги жараѐнга тескари холда бажарилади. Кабул камерасини аппаратдан олиш ва ўрнатиш. Уни олиш учун сўриш трубаси чиқариб олинади. Пастки томонда панель билан бириккан болтлар бўшатилади, кронштейндан илгак чиккунча қабул камераси кўтарилади. Аппаратдан маълум бурчак остида қияланиб камера олинади. Камерани ўрнатиш чиқариб олишга тескари холда бежарилади. Тўп кўтаргични ўрнатиш пахта териш машинасинипг аппаратида бажарилади. Бу машғулот рельефни мословчи диск ўрнатилмаган машиналарда бажарилади. Тўп кўтаргич (1) огиб ва ѐтиб колган гўза тупларини кўтариб териш аппаратининг иш тиркишига тўғри йўналтиради. Туп кутаргичларнинг олд қисми ерда сирпаниб юриши, бирор дўнгликка дуч келганда осон кўтарилиб, яна бошланғич холатга кайтиб тушадиган қилиб ўрнатилади. 85- расм. Шпинделларни тескарига айлантирувчи колодкани барабандан ажратиб олиш: 1-монтировка; 2-сурилғич; 3- тескарига айлантирувчи колодка; 4- почасимон тасма, 5-пружина. 75

76 86-расм. Бункер ва териш аппаратини кўтариш тизими: 1-тўпкўтаргич; 2-рельефни мослаб берувчи диск; 3-мой ўтказгич; 4-чап мой тансимлагич; 5-ростловчи винт; 6-ригель; 7~ростловчи вилка; 8-бурчак; 9-учлик; юкори босимда ишловчи мой йўналгич; 12- гидороцилиндр; 13-икки елкали ричак; 14-ўнг мой таксимлагич; 15- беркитувчи клапан; 16-гидроцилиндр; 17-гидравлик кулфи кранининг дастаси; 18-гидравлнк кулф; -беркитувчи курилма; 20-саклашч клапан; 21- радиатор; 22-тескари клапан; 23-ростловчи дроссель; 24,25- металдан ясалган мой трубалари; 26-юқори босимда ишловчи мой шланги; 27-тик тортқи; 28-горизонтал тор-пр; 29-бир ѐклама скоба; 30-металл трубали мой йўналтиргич. Синов саволлари 1. Тортувчи пружинани бўшатиш ва таранглаш усулини тушунтиринг. 2. Шпинделларни шахмат тартибида жойлаштириш учун қандай операциялар бажарилади? 3. Териш аппаратинииг иш тиркишини ростлаш тартиби. 4. Ажраткич чўткаларини шпинделларга нисбатан ростлаш. 5. Кабул камераси эшигини ростлаш тартиби. 6. Барабанларнинг параллелигини ростлаш тартиби. 7. Аппаратни баландликка ўрнатиш тартибини тушунтиринг. 8. Вентилятор тасмасининг таранглигини ростлаш. 9. Шпинделларни тескарига айлантирувчи юритмани олиш ва ўрнатиш. Ю.Кабул камерасини аппаратдан олиш ва ўрнатиш. 11.Тўп кўтаргични ўрнатиш тартиби. Горизонтал шпинделли пахта териш аппаратининг асосий улчамлари Горизонтал шпинделли барабанда шпинделлар сони куп булиб, улар териш камерасида сикилган гузапоя кисмларига интенсив таъсир курсатади. Натижада бундай аппаратлар юкори хосилли далаларда хам бемалол ишлай олади. Аппаратнинг энг юкори унум билан ишлаши унинг улчамларини кай даражада аник танланганига боғлик. Гузапоя териш камерасига кучли сикиб, мажбуран киритилганда у олд томонга купрок энгашиб колиши мумкин, окибатда пастки чаноклардаги пахта терилмасдан колади. Одатда, гузапоя билан унинг кутаргичи ва йуналтиргичи орасидаги ишкаланиш бурчакларининг кийматига караб, 76

77 териш камерасига киритиш бурчаги дан ошмайди. Шу сабабли гузапоя йуналтиргичини узун килиб тайѐрлашга тугри келади. Шпиндель ингичка булса, пахтани узига тез ва тулик ураб олиш имконияти ошади, лекин ундан пахтани ажратиб олиш кийинлашади. Тажрибага асосланиб, шпиндели ва конуссимон кисмининг уртача диаметри d ш қ 8,5...10,0 мм, конуслилиги деб кабул килинган. Шпиндель узунлиги териш камерасининг кенглигига боглик булиб, у l ш қ мм булади. Горизонтал шпиндель тишининг чанокдаги пахтани сугуриб олиш тезлиги хам вертикал шпинделники каби 1,5 м/с дан ошмаслиги керак. Горизонтал шпиндель вертикал шпинделга нисбатан ингичка булгани сабабли чанокдаги пахтани узунрок пилта куринишида (l п қ мм) суғуриб олади ва уни уз устига марта урайди. Бундай устма-уст уралган пахтани олиш кийин булгани учун шпинделдан у халкасимон тугунча куринишида ажратиб олинади. Шпиндель териш камерасида t секунд ичида пахтани тулик ураб олиши керак, яъни (4,4) бу ерда, d ш - шпинделнинг уртача диаметри, мм; n ш - шпинделнинг териш камерасидаги айланиш тезлиги, айл/мин; V ш - шпиндель урта кесимидаги тишнинг чизикли тезлиги, м/с. Тулик очилган кусакнинг диаметри мм, чала очилганиники мм ва кук кусак диаметри мм булишини эътиборга олиб, кассетадаги шпинделлар оралиги l қ40 42 мм килиб олинади. l ораликни танлашда очилган кусак чанокларидаги пахтани ѐнма-ѐн жойлашган икки шпиндель бир вактда териши кузда тутилади, бордию l меъѐридан кичик куйилса, шпинделлар кук кусакларни эзиши хамда терилаѐтган пахта шпинделлар орасида узилиб, ерга тукилиши мумкин. Териш камерасига кирган шпиндель машина харакати буйлаб ѐки унга тескари йуналишда минимал силжиши керак, акс холда гузапоя шохлари шикастланиши мумкин. Шунинг учун шпиндель учи ва асосидаги нукталар камера узунаси буйлаб минимал силжиши керак (75- расм). Шпиндель асосидаги А нукта барабан билан нисбий айланма (V тезликда) ва машина билан илгарилама (V м тезликда) кучирма харакатда булиб, унинг абсолют харакат траекторияси АВСДЕ узайтирилган циклоида шаклида булади. Бу траекториянинг куриниши V нинг V м га нисбати, яъни барабаннинг узиш коэффициенти К нинг микдорига боғлик. 77

78 75-расм Шпиндель гузапоя шохларини синдирмаслиги учун А нуктада панжарасимон тусикдан утиб, териш камерасига кира бошлаган шпиндель траекториясидаги сиртмокнинг ДВ кенглиги, шпинделнинг машина билан биргаликда илгари сурилган АЕ масофасига тенг булиши керак. Ушбу шартни бажариш учун К нинг микдори: (4,5) бу ерда, Амалда К қ1,10...1,25 кабул килинади, кейин Vқ КV м, яъни тенглик аникланади. "Кейс" русумли пахта териш машинасининг созланиши Горизонтал шпинделли пахта териш машинасининг иш курсаткичлари, асосан, унинг махаллий шароитга мослаб созланишига боглик. Машина ишлаѐтганида унинг териш аппаратидаги шохкутаргичнинг учи оркадаги шпинделли барабан рамкасидан мм (1...2 дюйм) пастрок урнатилади. Акс холда ишчи тиркишига хас-чуплар тикилиб колиши мумкин. Бунинг учун аппарат устида жойлашган тортки узунлиги узгартирилади. Шпинделли барабанни жуяк пуштасига нисбатан мм баландликда урнатиб ишлатган маъкул. Бунинг учун шохкутаргич тагидаги сирпаниб юрувчи таянч бошмоғининг охири барабан рамасининг тагига нисбатан мм пастрок килиб урнатилиши керак. Бошмок ерга ботиб кетмаслиги ва аппарат урнатилган баландликда автоматик равишда харакатлана олиши учун шохкутаргич илинган занжир узунлиги муайян даражада аник урнатилади. Бунда шохкутаргичнинг аппаратга нисбатан пастга силжиш имконияти сакланиб колиши керак, акс холда аппарат пушта рельефига автоматик мосланиб ишлай олмайди. Умуман, гидроцилиндрни блокировка килмасдан аппарат тагида созлаш ман этилади. Гуза тупини шпинделли барабанга сикиб турадиган сикувчи тусик 4 (76- расм) шпиндель учларидан 6 7 мм узокликда урнатилиши керак. Бунга 78

79 тусикни чеклаб турувчи пастки ва устки созловчи винтлар ѐрдамида эришилади. Мазкур тусикни чекловчи винтларга сикиб турувчи пружиналарнинг таранглигини (тусикнинг сезувчанлигини) шароитга мослаган холда урнатиш лозим. Биринчидан, айрим жойларда катта хажмли шохлар учраб колса, уларни шикастлантирмаслик учун пружиналар шохлар каршилигини енгиб, оркага кайта олиши керак. Иккинчидан, кук кусаклар куп булса, уларнинг ичидан хом толани шпиндель сугуриб олмаслиги учун пружинанинг таранглиги камайтирилади. Энг мухим созланишлардан бири ажраткич 2 ни кассетадаги шпинделларга нисбатан тугри урнатишдир. Чунки у пахтани ерга тукилишига катта таъсир курсатади. Нормал холатда ажраткичнинг хамма ликопчалари кассетанинг шпинделларига бир хил тегиб туриши лозим. Агар ликопча тишлари ейилиб, шпинделга тегмай колса, ажраткич валининг устки подшипниги билан бирга ажраткични пастга силжитиб, унинг нормал иши тикланади. Бу ишни бажариш учун аппаратнинг устки панелидаги стопорланган махсус калит дастаси билан созловчи винтни айлантирилади. Тугри созланган ажраткич тишлари шпинделларга тегиб, уни айлантиришга сезиларли каршилик курсатиши керак. Тишлари кисман ейилган ликопчаларни узокрок ишлатиш максадида (уларни тескари айланадиган килиб ишлатиш учун) олдинги ва оркадаги ажраткич жойларини алмаштириш лозим. 77-расм Агар ажраткичдаги ликопчаларнинг биронтаси шикастланса, уни тезда алмаштириш лозим, акс холда ерга пахта куп тукилади. Агар ажраткичнинг биронта ликопчаси янгисига алмаштирилса, унинг буртик тишлари эговланиб, колган ликопчалардаги тишлар баландлигигача ейилтирилади. Бундан ташкари ликопчалар орасидаги кистирмалар хам узгартирилади ва хамма ликопчалар уз шпинделларига тегиб туриши таъминланади (76- расм). Шпинделли барабан (ротор) валига уни харакатга келтирувчи махсус муфта саклагич урнатилган. Шпинделли барабан (ротор)га бирон нарса тикилиб колса, муфта харакатни шу захоти узади ва шпинделлар шикастланишининг олди олинади. Демак, мазкур муфта ишга тушгудек булса, чирсиллаган овоз эшитилади, бу тугридаги маълумотни (хабарни) хайдовчи олдидаги монитордан куради ва машинани дарров тухтатади. Тикилиб колган нарсани аппаратдан олиб ташлаш учун у мотор ѐки кул билан махсус мослама (узун ричагли калит) ѐрдамида муайян бурчакка буриб, тескари томонга айлантирилади. Машинани орка томонга (мотор 79

80 ѐрдамида) юргизилса хам барабанлар тескари айланади. Шу сабабли машина оркага юргизилганда барабанлар юритмасини учириб куйган маъкул. Буюртмачининг хохишига кура фирма барабанларни факат бир томонга айлантирадиган кардан вали билан таъминлаб бериши мумкин. «Кейс» фирмаси пахта териш машинасининг аппаратлари оралиги 96,5 мм (38 дюйм) ѐки 101,6 мм (40 дюйм) килиб урнатилиши мумкин. Терим жараѐнида бир каторга ишлов берадиган иккала барабан хам бир хил баландликда булиши керак. Намлагич ѐстикчалари шпинделларни узлуксиз тозалаб туриш учун хизмат килади. Ёстикчаларга юборилаѐтган эритмадаги ювиш воситасининг микдори (концентрацияси) пахтага томган мой томчиларини эритадиган даражада булгани маъкул. Намлагичга сувли эритма 1,35 1,70 кпа босим остида юборилса, ѐстикчалар етарли даражада намланиб, шпинделларни тозалаб улгуради. Агар эритма паст босим остида юборилса, ѐстикчаларнинг намлиги кам булиб, шпиндель сирти тулик тозаланмайди, у ѐпишкок холатга келиб колади. Эритманинг босими меъѐридан ортик булса, ѐстикчалардан томчилар ажралиб чикади, айланаѐтган шпинделлар бу томчиларни атрофга сачратади, натижада аппарат кирланади. Ёстикчалар хамма шпинделларга бир текис тегиб туриши учун намлагич 3 ни пастга-юкорига силжитиш билан созланади (винт ѐрдамида). «Кейс» фирмаси машиналарида терилаѐтган пахта ѐпишиб колган барглар, чанок булаклари, тупрок ва бошкалардан тозаланиб туради. Маълумки ишчи тиркишига пахтани ураб олган шпинделдан унинг ерга тукилишини камайтириш максадида, яъни тезрок ажраткичга етиб бориши учун кассета шпинделларни барабан айланаѐтган йуналишда кушимча тезлик билан буради. Шу жараѐнда шпиндель мусбат бурчак тезланиши билан узининг айланиш тезлигини 25 30% га оширади. Натижада пахтага илашган ифлосликлар марказдан кочма кучлар таъсирида толадан ажралиб, махсус дарча 7 оркали ташкарига отилиб чикиб кетади. Шпинделлардаги пахта тугунчаларини ажраткич сидириб туширганидан кейин уларни хаво окими учириб бункерга етказади. Шу жараѐн давомида огир жисмлар хам суриш карнайининг тагига пахтадан ажралиб тушади. Шундан кейин пахта сунгги марта бункер устидаги чивикли панжараларга урилиб тозаланади. Мабодо машина ѐгингарчилик вактида ишлатилса, гилдиракларнинг тойиши ортиб, илгарилама тезлик камаяди ва шпинделлар куп кусакларни ерга тукиб кетади. Бундай холат гилдирак камерасидаги хаво босими меъѐридан камайиб кетса хам содир булади. Шунинг учун машинани ишлатганда юкоридаги холат, албатта хисобга олиниши керак 4.3. КЎСАК ТЕРИШ МАШИНАЛАРИ СКО-2,4 ва СКО-3,6 кўсак териш машиналари кишлоқ хўжалигида ишлатиб келинмоқда. Ҳозир асосан актив иш органли валикли СКО-2,4 ва СКО-3,6 кўсак териш машиналари кенг қўлланилмоқда. Бу машиналар тузилиши, 80

81 технологик иш жараѐни, созланиши, ростланиши ҳамда уларга техник хизмат кўрсатилиши жиҳатидан бир-бирига ўхшайди. Шунинг учун уларни тузилиши ва ишлаши умумий тарзда баѐн этилади. Машиналарнинг бирбиридан асосий фарқи иш аппаратларининг жойлашишидадир. СКО-2,4 машинасида иш аппаратлари 60 см ли, СКО-3,6 машинасида эса 90см ли тўртта қатор ораларига мослаб ўрнатилган. Тўрт қаторли бу машиналар уч хил технологик схема бўйича ишлай олади: 1. Терилган кўсакларни чувиб, хас-чўпдан тозалайди; 2. Терилган кўсакларни чақиб бункерга узатади; 3. Терилган кўсакларни тозаламай бункерга узатади. Машиналарни трактордан тез ажратиш мумкин. Улар йиғилган ҳолатда сақланади. Тозалагичли СКО-2,4 ва СКО-3,6 кўсак териш машиналари туплдардаги кўсаклар ҳамда бошқа пахта ҳосили қолдиқларини теришга мўлжалланган. Улар тракторга ярим ўрнатиб ишлатилади, кейинги йўналтирувчи ғилдираги масофадан туриб бошқарилади. Кўсак териш машинаси кўрак, кўсак ва ҳосил қолдиқларини чаноқлардан қолиб кетган, осилиб қолган пахталарни юлиб териш ва лозим бўлганда, уларни қисман тозалаб бериш учун хизмат қилади. Машина тракторга ярим ўрнатилади. Унинг асосий қисмларига иш аппарати, рама, кўндаланг шнек, конвейер, вентилятор, қабул камераси, тозалагич, бункер, харакат узатиш механизми, алмашлаб улаш камераси бўлган чиқариш трубаси ва ўз-ўзидан ўрнашадиган кетинги таянч ғилдираклар киради. Машинага тўртта иш аппарати ўрнатилган. Ҳар бир аппаратда рифланган валк (иш органи), иккита шнек, редуктор ва каркас бор. Каркасга аппаратнинг барча узил ва деталлари маҳкамланган. Аппарат каркаси тўғри тўрт бурчак шаклида пайвадлаб ишланган қутидан иборат бўлиб, қўтини кетинги қисми иш аппаратини редукторини маҳкамлаш учун панель вазифасини бажаради. қутининг остига иккита нов пайвадланган. Бу новларнинг юқори қисми ѐйсимон швеллерга бириктирилган ѐйга аппаратнинг олд қисмини мувозанатловчи пружинали осма маҳкамланган, бу эса аппаратнинг қатор рельефиги яхши мосланишини таъминлайди. Иш аппараининг машинага жойлаштиришдан олдин қўл билан ярим муфта айлантирилиб, аппарат механизмларининг айланиши текширилади. Иш аппаратлари рамани пастки кўндаланг брусига ўрнатилади. Редуктор валлари, ярим муфта, тақсимлаш иш аппаратлари бир текисликда ўрнатилади, кейин тақсимлаш редуктори ва ўрта аппарати орасида қисқа (L 150 мм) оралиқ вал, сўнг ўрта вал ва оҳирги аппаратлар узун ва (L 575 мм) қўйилади. Охирида ярим муфта занжир билан уланади. СКО-2,4 машинасида оралиқ валида (L 275 мм)фақат ўрта ва охирги аппаратлар орасига қўйилади. Ҳар бир аппаратларнинг олди қисми кўтариш механизмининг ўрнатма планкаси билан бириктирилган. Ердан иш аппаратини айланувчи қисмигача бўлган масофа энг камида мм бўлиши керак. 81

82 Устқўйманинг болтларини маҳкамлашдан олдин кўндаланг балкага қаторлараро жойлаштирилган иш аппаратларининг ҳолатини текшириш зарур. Бунда машинанинг ўқи билан ўрта аппаратлар иш тирқишларини орасигача бўлган масофа СКО-3,6 машинаси учун мм СКО-2,4 учун эса мм бўлиши лозим. Иш аппаратлари брусга ўрнатилгандан сўнг, раманинг чап томонига транспортѐрнинг контрюритмалари ва аппаратларини мустаҳкамлаш учун бруснинг чап томонига кўндаланг шнекнинг контрюритмаси ўрнатилади. Иш тирқишининг кириш қисми ғўзанинг ҳолатига қараб мм қилиб ўрнатилади. Кўндаланг шнек кўсакни иш аппаратидан қабул қилиб қилувчи тирқишига узатиш учун хизмат қилади. Лентали транспортѐрнинг қабул қилиш тирқиши қаршисидашнек кураги кўсакни транспортѐр тутқичларига олиб боради. Кўндаланг шнек трубасимон вал бўлиб, унга шнекнинг қаноатлари ўралган. Валнинг таянчлари шнек кожухорининг ѐн дворларига ўрнатилган. Кўндаланг шнекнинг чап томонида валга юлдузча маҳкамланган. Кўндаланг шнек машина рамасига ўрнатилган шнек босмасига болтлар ѐрдамида маҳкамланган. Шу билан фланец ѐрдамида лентали транспортѐрга ҳамқотириб қўйилади. Рама машина узеллари ва механизмларини ўрнатиш ҳамда маҳкамлаш учунхизмат қилади. Рама пайвандлаб тайѐрланган бўлиб, у рама, ўзи ўрнашадиган ғилдирак, бункер стойкалари, кўндаланг шнек осмаси, кўтариш механизмидан иборат. Раманинг олд қисмида брус бўлиб, унга пайвандланган тўртта таянчга иш аппаратларини кўтариш механизмининг вали, контрюритма ва кўндаланг шнек ҳамда транспортѐр юритмаси ўрнатилган. Кўтариш механизмининг валига бешта ричаг маҳкамланган. Ўртадаги ричаг валига пайвандланган ва кўтариш гидроцилиндрига бириктирилган. Бошқа тўртта ричаг валга нисбатан бир оз бурчакка бурала олади, бу эса иш аппаратларининг қатор рельефига мосланишига имкон беради. Ҳар бир ричаг мувозанатловчи пружинага ва осмаорқали тегишли иш органига бириктирилади. Раманинг ўрта қисмида тарқатиш редукторни маҳкамлаш учун тешикли тўртбурчак шаклидаги косинка пайвандланган. Раманинг олд қисмида иккита кўндаланг брус бор. Бу брусларга тозалагични ва вентиляторни ҳаракатлантирадиган трансмиссия, вентилятор, таранглаш қурилмаси ва вентиляторни ҳаракатлантириш тасмасининг тўсиғи маҳкамланган. Раманинг бу кроштейнлар ѐрдамида трактор ярим ўқларининг кожухларига шарнирли бириктирилган. Косинкалар сақлаш қурилмасини ўрнатиш учун хизмат қилади. Сақлаш қурилмаси пружинали поводлар ва трактор ярим ўқлари кожухларининг пастки томонига ўрнатиладиган кронштейнлардан иборат. 82

83 4.4. КЎСАКНИ ЧУВИШ ВА ТЎКУЛГАН ПАХТАНИ ТОЗАЛАШ МАШИНАЛАРИ Пахта тозалаш ва кўсак чувиш ишлари асосан УПХ-1,5Б русумли пахта тозалаш машиналарида бажарилади. Юқоридаги жихозлар ѐрдамида машина рамасининг тузилиши ва барча қисмларининг рамага ўрнатилиши ўрганилади. 87- расм. УПХ-1.5Б маркали кўсак ва пахта тозаландиган машинанинг ишлаш схемаси: 1-вентилятор; 2, 17, 31, 34-тўрлар; 3-тишли барабан; вакуум клапанлар; 5- бункер; 6-йўналтирувчи груба (раструб); 7-чакиш декаси, 8- кичик парракли барабан; 9-15-алмаштириладигин нуналтирувчи тўси^; 10- кайтаргич планкали барабан; 11, 21, 27-арра тишли барабан; 12-ажратгич планкали барабан; 13-раструб; 14-колосниклн панжара; 18-барг ажраткичнинг юкорнги ва пастки козикчали барабанлари; 20-кичик тишли барабан;.22-чўткали барабан: 23-сўриш трубасшининг чўзинчоқ тешнклард" коменсаторлари; 24-чикинди-лар сепаратори корпусининг пастки йўналтирувчи тўсиги; 25-машннада тозаланадиган материалининг сўриш трубаси; 26-чикиндн тўплагич; 28-асосий сепараторнинг тўсиги; 29- чакиш барабани; 30-хас-чўп ажраткич бяр барабан: 32-таъминлагич валиклари; 33-ишкаловчи эластик чўтка; 35-зичлаш планкаси. Ифлос пахтани тозалайдиган ва кўсакни чакиб пахтасини ажратиб оладиган УГТХ-1,5Б маркали машинанинг ишлаш жараѐни Ифлос пахта ѐки кўсакни кучли хаво оқими билан тортиб оладиган пневматик трубанинг иши кузатилади. Трубанинг пахта кирадиган ^исмида чўзинчок тешиклари бўлиб, бу чўзинчоқ тешикларни компенсаторлар дейилади. Компенсаторлар (23) пневматик труба (24) га пахта узатиш жараѐнида ўзидан хаво ўтказиб, трубага тикилиб колишга йўл қўймайди. Пахта сўриш труба (24) си дан ўтиб, раструб (6) га киради, раструбдаги пневматик та^симлагич пахтани ѐяди ва хаво сепараторига узатади. Шундан сўнг биринчи жараѐн бошланади. Бунда пахтани сепараторга келтирилган 83

84 хаво окими тўр (2) тешикларидан майда хас-чўпларни ва чангни вентилятор (1) га олиб ўтиб чикиндиларни ташқарига чикариб юборади. Пахта хаво сепараторининг тишли барабани (3) га илиниб, тўр (2) устидаи ўтади, сўнгра вакуум-клапан (4) га, ундан эса бункер (5) га тушади. Кейин иккинчи жараѐн ифлос пахтадаи хас-чўпни ажратиш жараѐни бошланади. Таъминлаш валиклари (32) бир-бирига ^араб айланиб, бункердаги пахтани илаштириб олиб хас-чўп ажраткич барабани (30) га узатади. Бу барабан пахтани тўр (31) устидан олиб ўтади, пахтадан ажралган майда хао чўплар тўрдан ерга тушириб юборилади. Учинчи жараѐн кўсакларни чакиш жараѐни бошланади. Хас-чўп ажраткич барабан (30) пахтани чақиш (парракли) барабан (29) га узатади. Бу барабан пахтани тўрга ишқалаб титкилаш, кўсакларини эса тишли дека (7) га ишкалаб чакиш ва пахтасини чувиш жараѐнини давом эттиради. Пахтани тозалашда чақиш декаси (7) нинг тиши юкорига қаратиб урнатилади, кўсакларни ча^ишда эса пастга каратиб урнатилади. Чакиш барабани (29) чакилган кўсакни ѐки пахтани кичик парракли барабан (8) га ташлайди. Кичик парракли барабан пахтани шаклдор тўсик (9) хосил килгай чиғаноксимон тиркишдан ўтказиб, пахта катламини текислайди ва аррали барабан (27) га ташлайди. Сўнгра тўртинчи жараѐни бошланади. Бунда чакилган кўсак пахтаси ажратилади. Аррали барабан (27) чақилган кўсакдан пахтани тишларига илинтиради ва айни вактда йирик аралашмалардан ажратади. Асосий сепараторнинг аррали барабани (21) га илинган пахта барабан билан тўрнинг ажраткич қирраси орасидаги тирқишдан ўтади, бунда пахта тўрнинг иш сиртига иш^алана*ди, майда хас-чўплар эса тўрдан тўкилиб чикиндилар сепараторига тушади. Аррали барабаннинг тишларига илинмаган йирик аралашмалар ундан ўтолмай, марказдан кочма куч таъсирида тўр киррасининг оркасига, кўсак чақиш барабани (29) нинг парраклари тагига ташланади. Тўкилган пахтани терадиган ПХП -1,8 маркали машина билан терилган пахтани тозалашда парракли кичик барабан (8) машинадан олиб, ѐн деворларидаги туйнуклари заслонкалар билан ѐпилади ва унинг харакатлантириш юлдузчаси ўрнига таранглаш юлдузчаси ўрнатилади. Чиғаноксимон тўсиц (9) оддий тўсяц (15) га алмаштирилади. Бу холда барабан (29) пахтани тўғридан-тўғри асосий сепараторнинг. аррали барабани (21) га ташлайди. Демак хас-чўпни тўрга ишкалаб ажратиш усули барабандан барабанга ирғитиб ажратиш усули билан алмашади. Бу эса пахтадан шох-шабба, ғуза пичокларининг кўпроқ ажралишига ѐрдам беради. Ажралган ғўза пучо^ ва шох-шаббалар аррали барабан (21) сиртига урилиб ундан чикиш барабани (29) парракларининг остига тушади, сўнгра чикиндилар сепараторининг аррали барабани (27) га тушади. Аррали барабан чиқиндиларни ишкаловчи чўтка (33) дан олиб ўтади. Бунда чикиндиларда колган пахта толалари ажралиб, барабан тишларига илинади. Чўткалариииг киллари эластик бўлганлигидаи хас-чўплар, аррали барабан (27) сиртидан улоқтириб, шчиток (25) нинг олд учидаги ажраткич кирраси орқасига туширилади. Аррали барабан (27) нинг тишларига илинган 84

85 пахта аррали барабан (27) билаи тўсик (25) нинг олд кирраси орасидаги тирқишига киради. Пахта тўсик (25) пинг кичик сиртидан ишкаланиб ўтганда ундан хас-чўпларнинг бир кисми ажралади. Сепараторда ажралган хас-чўплар чиқинди тўплагич-(26) га тушади, сўнгра вентилятор (1) дан келган шамол хас-чўпларни ва чангни машинанинг чап томонига хайдайди. Бу иш кайта тозалаш жараѐнлари билан бошланади. Бу жараѐнлари аррали барабанлар (27 ва 21) нинг тишларига илинган пахтани чўткали барабан (22) ажратиб олиб катта аррали барабанга назорат сепараторига ташлайди. Пахтанинг бир кисми барабанга илинмай чикиндилар билан бирга пастга тушади. Чи^индилардан пахтани ажратиб олиш учун тишли кичик барабан (20) чиқиндини яна қайтадан аррали барабан (21) га ташлайди. Тишли кичик барабан (20) ўзидан ^олган чиқитни тўр (34) устидан олиб ўтиб, чўткали барабан (22) га ташлайди. Чўткали барабан (22) чи^индини аррали барабан (27) га паст томондан узатади. Шундай қилиб чикиндилар барабандан барабанга ташланганда ундаги пахта толалари арраларга илиниб, тоза пахтага ^ўшилади, чиқиндилар эса чиқинди тўплагич (26) га тушади, сўнгра вентилятор (1) дан келган шамол чиқиндиларни машинадан чикариб юборади. Назорат сепаратордагн катта аррали барабан (11) ўзига илинган пахтани зичлаш планкаси (35) га келтиради. Планка пахтани аррали барабан (11) қисиб барабан тишига яхши илашувига ва йириқ чикиндиларнинг ажралишига ѐрдам беради. Аррали барабан (11) ўзига илашган пахтани қайтаргич барабан (10) га узатади. Қайтаргич барабан пахтада колган чиқиндиларни уриб, аррали барабан (21) устига ташлайди. Шундай килиб, чикиндилар тозаланадиган пахтага кайтадан қўшилиб, асосий сепараторда батамом ажратилиб, машинадан чиқариб юборилади. Хас-чўпдан тозаланган пахта назорат сепаратордаги катта аррали барабан (11) тишларига илашади, ундан ажраткич барабан (12) ѐрдамида ажратиб олинади, козиқли иккита бирга ажраткич барабан (18) га ташланади. Олтинчи жараѐн, пахтага ѐпишиб колган баргларни ажратиш ва тоза пахтани қоп-канорсиз ташувчи тележкаларга юқлаш жараѐни бошланади. 85

86 Бу жараѐнида катта аррали барабан (11) тишларидан ажраткич барабан (12) ѐрдамида ажратиб олинган пахта шаклдор тўрлар (17 ) ич^га жойлашган юқориги ва пастки (18) козиқчали барг ажраткич барабанларга ташланади. Қозиқчали барабанлар пахтани шаклдор тўрларнинг ички сиртидан олиб ўтиб, пахтага ѐпишган баргларни козикчаси билан майдалаб ажратиб, шаклдор тўрлар (17 ) дан ерга тушириб юборади. Пастки крзиқчали барабандан уза_тилган пахта юқориги козиқчали барабанга узатилади ва яна ажратиш барабани (12) га ташланади. I расм. Машина рамаси (ѐпи^ холда): 1-кронштейн (ѐпик холда); 2-бўйлама шпеллер; 3-бўйлама пўлат варақа; 4-илгак; 5-шарнир; 6-ѐн томонга жойлашган орка пўлат варака; 7-юкориги кергич; 8-тарангловчи юлдузча кронштейн; 9, 11~кронштейн;10-кўндаланг швеллер; 12-вентилятор кронш/ейни; 13-крючок барашкаси билан; 14-паст томонга жойлашган пўлат варака; 15-орка бурчак; 16-орка гилдирак; 17- олдинги бурчак; 18-люк; кергич труба; 20-орка гилдирак цапфаси; 21- олдинги гилдирак; 22- ѐн пластинка; 23-прицеп; 24-олдинги ғилдирак вилкаси; 25-олдинги г-илдирак кронштейни; 26- қараш туйнуклари. Пахтани юқориги козиқчали барабанга узатилади ва яна ажратиш барабани (12) га ташланади. Ажратиш барабани (12) юклаш мосламасининг вакуум-клапани (16) га ундан труба (13) га узатилади. Юқлаш курилмасидан вентилятор пахтани қоп-қанорсиз ташийдиган тележкаларга юклайди. Труба (13) ни чи^иш томони кенгайиб боради, шу туфайли трубанинг охирида шамол

87 тезлиги камайиб, пахта тележкага секин-аста тушади. Трубанинг учига колосник панжара (14) ўрнатилиб, тележкага тушадиган пахтанинг сочилиб кетишига йўл кўймайди ҒЎЗАПОЯ ЮЛАДИГАН МАШИНАЛАР /ўзапоя юладиган машинанинг КВ-4 ВА КВ-3,6 лардан иборат (94- расм), КВ-3,6 маркали ғўзапояни юлиб бир каторга узлуксиз ташлаб кетадиган машина. КВ - 3, 6 маркали машина қатор оралари 90 см килиб экилган пахта ғўзапоясини кавлаб кир^иб бог-боғ қилиб бир каторга узлуксиз ташлаб кетишга мўлжалланган. Бу машина Т - 28X4 ѐки Т - 28Х4М-С ва МТЗ - 8ОХ тракторларига ўрнатилиб, қувват ажратувчи валидан кардан вал оркали харакат олади. Барча узеллари умумий рама (16) га ўрнатилиб, иккита четки ва битта ўрта осма (17) ва кўтариш механизми (4) воситасида тракторнинг кетинги кисмига осилади. 94-расм. КВ-3,6 маркали гўзапояни юлиб бир қаторга узлуксиз.ташлаб кетадиган машина: 1-чап таянч; 2-ростлаш механизми; 3-кардан вал; 4- кўтариш механизми, 5-занжир, 6-болт, 7-ўнг узатманинг тусиги; 8-асосий редуктор: 9~ўнг юмшатгич: 10-тусиқ, 11-ясовчи чивиғи; 12-ѐй; 13-колосник; 14-дискли узатқич, 15-чап юмшатгич; 16-рама; 17-осма; 18-узатқичнинг редуктори. Узаткичлар (14) тракторни кувват ажратувчи валидан кардан вал орқали асосий редукторга, ундан узатқичларга ва иш органларига харакат тарқатилади. Харакат узатиш механизмларининг усти тўсик^ (7) билан ѐпилган. Машинанинг иш органлари учта дискли узаткич (14), ўнг ва чап юмшаткич (9, 15) лардан иборат, улар асосйй ишни бажаради КВ-4 машинасининг тузилиши ва ишлаши КВ-3,6 маркали машинанинг тузлиши ва ишлаш жараѐнига ўхшаш бўлганлиги учун КВ-3,6 маркали машинанинг тузилишн ва ишлаши мисолида кўрилади. Машина асосий узелларининг тузилиши. Машина узезларининг тузилишини КВ-4 ва КВ-3,6 маркали машиналарни кисмларга кисман

88 ажратиб, уларнинг тузилиши ўрнатилиши ва ишлаши ўрганилади. Урганиб бўлингандан сўнг жойига ўрнатиб кўйилади. Аппаратнинг тузилиши. Аппаратнинг тузилиши машинанинг ўзидан ўрганилади. Аппарат (39- расм) колосник (13) дан, дискли узатқич (14) дан, юмшаткичлар (9, 15) дан, ѐй (12) дан, тўсиқ (10) дан, ростлаш механизми (2) дан, ясовчи чивиги (11) дан ва асосий редуктор (8) дан иборат. Урта редуктор. Урта редуктор машинанинг ўзидан (69-расм) ўрганилади. Узатқич (14) нинг ўрта редуктори ўрта стойкага пайванд-ланган кронштейнга махкамланади. Пастки ва юқориги таянч бир бутун кронштейнни ташкил этиб рама (16) брусининг юқориги кисмига пайвандланган. Четки ва ўрта колосник (13) таянчи бошка кронштейнга махкамланади. Пастки.таянчга эса марказий кронштейн махкамланадн. Рама (16) нинг олд томонидан стойкага тўртта кронштейн махкамланиб, унга юмшатқич (9, 15) лар ўрнатилган. Брусни олдинги томонига кулок аппарат билаи кўтариш механнзмнинг ричагини осиш ва кронштейн ўрнатиш учун пайвандланган, орқа томонига узатмалар тўсиғи (7) ни ўрнатиш учун ўрнатилган. Асосий редуктор. Машинадан асосий редуктори олиб, кисман кдсмларга ажратилади, тузилиши ўрганилади ва йигиб машинага ўрнатиб кўйилади. Тузилишини ўрганишда ўқув плакатидан (39- расм) фойдаланилади. Асосий редуктор (8) узаткичлар (14) ни харакатга келтириш учун хизмат қилади. Тузилиши: корпус, етакчи вал шестерняси билан, етакланувчи вал, юлдузчалар, туртта подшипниклар, шестернялар ва бошқа деталлардан иборат. Корпусда иккита пробка бўлиб, бири мой куйиш учун, иккинчиси ишлатилган мойни тўкиш учун хизмат килади. Узаткичларнннг редукторлари. Узатқич редукторларининг биттасини машинадан олиб, қисман кисмларга ажратилади, тузилиши ва ишлаши ўрганилади, йиғиб машинага ўрнатиб кўйилади. Тик валнинг пастки таянчи подшипник бўлиб, алохида стакан билан ўрнатилган. Ўрта редукторнинг чети горизонтал валдан икки томонида хвостовиги бўлиши билан фарқ қилиб унга ярим муфта махкамланган. Хамма редуктор кергич втулка, крпқок зичловчи ва ростловчи қистирмадан иборат бўлади. Тик вал қисувчи подшипнигининг остига шайба ўрнатилган, у подшипникни чангдан са^лайди. Узатқичлар. Узаткичлар машинанинг ўзидан, ўкув плакатидан фойдаланиб ўрганилади. Узатқич (14) лар (94- расм) тўртта бўлиб, бир-бирига ўхшайди. Хар бирида учтадан бармокли дисклар, труба, фланц ва редукторни пастки фланцига пружина ва оддий шайба ўрнатиб, учта болт билан котирилади. Ўрта узатма. Ўрта узатма рама (16) га ўрнатилган бўлиб, узатқич (14) ни ўрта редукторига бирлаштиради ва асосий редуктордаги харакатни узаткичга

89 узатади. Валга ўрнатилган занжирли ярим муфта, юлдузчалар иккита втулка ва шарикли подшипникдан иборат. Оралиқ вал. Оралиқ, вал машинанинг ўзидан ва ўкув плакатидан фойдаланиб ўрганилади. Оралик вал занжирли ярим муфта билан ўрта ва четки редукторни бирлаштиради. Юмшат^ичлар. Юмшаткичлар машинанинг ўзидан, ўкув плакатидан (94- расм) 4) фойдаланиб ўрганилади. Машинага тўртта-иккита ўнг ва иккита чап юмшатгич (9, 15) лар ўрнатилган. Стойкалари рама (16) га болт билан махкамланган. Юмшатгич панжаси 10 мм ли пўлатдан ишланган. Четки колосниклар (13) юлинган гўзапояни марказий колосникка узатиб бериш учун хизмат қилади. У труба, бурчаксимон рама, планкалар, пластинкалар, йўналтиргичлардан иборат. Марказий колосник машинанинг ўзидан, ўкув плакатидан (39- расм) фойдаланиб ўрганилади. Иўналтиргичлар кронштейн билан бириктирилган бўлиб, колосник (13) ни рама (16) га махкамлаш учун бурчаксимои рамкалар пайвандланган. Ясовчи гўзапояни уйиб ѐки тўп-тўп килиб йиғиб ташлаш учун хизмат қилади, у пружина (5) ва иккита тик вал (3, 6) юқориги кривошип (4) билан бириктирилган. ғўзапояни уйиб кетишга жихозлаш учун пружина (5) иииг узун томонини юкориги кривошип (4) нинг олд тешига ўрнатилади. Агарда агрегат ғўзапояни боғ-боғ қилиб кетишга мўлжалланса ишнинг турига қараб пружинани узун томони учта тешикдан бирига ўрнатилади. Кардан вал (3) тракторни кувват ажратувчи валидан харакатни асосий редукторга узатиб бериш учун хизмат қилади. Кардан вал (3) иккита шарнир ва телескопдан иборат. Иш органлари синмасин учун валга кулачокли саургағич муфта ўрнатилган. Саклагич муфта: иккита тишли шанба, пружина, ростловчи гайка, каретка ва фланцдан иборат (39- расмга қаралсин). Кўтариш механизми. Кутариш механизми машинанинг ўзидан, ўкув плакатидан фойдаланиб ўрганилади. Кўтариш механизми аппаратни ишчи холатдан транспорт холатга, транспорт холатдан ишчи холатга келтириш учун хизмат килади. Ричаклар иккала кўтариш механизмини боглайди. Четки ричаклар ва ўклар гидроцилиндрларнинг вилкаси билан бирикади. Ростлаш механизми. Ростлаш механизми машинанинг ўзидан, ўқув плакатидан (39- расм) фойдалаяяб ўрганилади. Ростлаш механизмл (2) юмшатгич (9, 15) панжаларини хар хял чуқурликка ростлаш учун хизмат килади (94- расм). У винт торткя таянч, кроншгейн, крестовина ва фиксатордан иборат. Ростлаш учун ростлаш механизмининг чамбарагини аялаятяряб, юмшатгяч (9, 15) ларни панжаларини 50 дан 150 мм гача ерга ботяряш мумкин. Юмшатгич (9, 15) ларни панжалари курук ерда ишланганда мм чукурлатялади. Ер

90 2...3 см рлинлиқда музлаган бўлса, палахсалар хосил бўлмасляги учун юмшатгич панжаси 50 мм чукурлатилади. Таянч (1) трактор ярим ўқини кожухиға ўрнатиладя. Унг ва чап таяячларга кўтариш мехаяизми ва гидроцялиядр ўрнатилади. Машинага харакат узатяш. Харакаг узатиш машянаяинг ўзидаи ўцуъ ялакатидан (39- расм) фойдалаяяб ўргаяилади. Машянанинг ишчи оргаяларига харакат тракторнинг ^увват ажратувчи валидан кардан вал (3) оркали ўтади. Кардая вал (3), кувват ажратувчя валга бириктирилган бўляб, асосий редуктор (8) жуфт конус шастерняся ва занжир билан иккита юлдузча орқали ўрта узатмага харакат узатади. Охярида редукторга ярим муфта ва кояус шестерия ор^аля дискли узатгичларга харакат узатади. Назорат саволлари 1.Пахта териш машиналари хақида гапириб беринг? 2.Горизонтал ва вертикал пахта териш машиналари фарқини айтиб беринг? 3.Териш аппаратини тузилишини тушунтириб беринг? 4.Кейс пахта териш машиналари афзалик томонларини тушунтиринг? 5.УПХ-1,5 Б маркали пахта тозалайдиган машинанинг вазифаси ва умумийтузилиши. 6.КВ-3,6 маркали гўзапоя юладиган машинанинг вазифаси ва тузилиши хақида гапириб беринг. 7.Асосий ва ўрта редукторнинг вазифаси, тузилишини айтиб беринг. 5-боб. ДОН ЎРИМ-ЙИҒИМ МАШИНАЛАРИ 5.1. ДОН КОМБАЙНЛАРИНИ ТУРКУМЛАШ Донли экинларни ўриб-йиғиб олиш қишлоқ хўжалигидаги муҳим ишлардан ҳисобланади. Ҳосилни йиғиб-териб олишда машина ва механизмлардан кенг фойдаланиш, машинани танлаш, ростлаш ишлари ўсимликларнинг турига, ҳолатига кўп жиҳатдан боғлиқ. Дон экинларини ўриш машиналари яратилганда ўсимликнинг агробиологик хоссалари, ўсимликнинг янги навлари етиштирилаѐтганда эса уларнинг машина теримига мослаша олиши ҳисобга олинади. Экинларнинг бир текис ривожланмаслиги оқибатида донларнинг абсолют оғирлиги, намлиги, ўлчамлари, ўсимлик билан ишлаш кучи турлича бўлади. Донни ўсимликдан ажратувчи куч қиймати ўзгариб туради. Бу кучнинг максимуми минимумидан марта катта. Бундай фарқ йиғимтерим ишларининг бошида кўпроқ, охирида эса камроқ бўлади. Ўсимлик билан яхши илашмаган донлар кичик зарб билан урилгандаѐқ тўкилиб кетади. Туп билан қаттиқ илашган донни тупдан ажратиш учун катта куч талаб қилинади. Йиғим-терим олдидан буғдойзорларни бегона ўтлардан тозалаш дон ўриш машиналаридан самарали фойдаланишнинг муҳим шартларидан биридир.

91 қишлоқ хўжалигида об-ҳаво ҳароратларига, донли экинларнинг нави ва ҳолатига қараб, ҳосилни йиғишнинг бир фазали (комбайнда бир йўла ўриб, янчиб) ва икки фазали усуллари қўлланилади. Биринчи ҳолда пишиб етилган дон комбайн ѐрдамида йиғиб-териб олинади. Иккинчи ҳолда пишиб етилмаган дон ҳосили ўриб, далага қатор уюмлаб кетилади, бир неча кундан кейин эса йиғилиб, дон бошоқларидан ажратиб олинади (янчилади). Донни икки фазали усул билан ўриш бир фазали ўришга қараганда кун олдин бошланади. Пояларни қирқиш баландлиги экишнинг бўйига қараб см танланади. Буғдой уюмларида тўкиладиган дон миқдори 0,5% дан, ѐтиб қолган ғалла далаларида эса 1,5% дан ошмаслиги керак./аллани ўриб, қатор уюмлаш учун ЖРС-4,9А, ЖВН-7, ЖВН-6, ЖВН-6-12, ЖВ-15, ЖНУ-4,0, ЖБА-3,5А машиналари ишлатилади. Донли экинлар ҳосилини бир йўла комбайнда ўриб-янчиш учун СК-6 «Колос», СК-5 «Нива», СКД-«Сибиряк» ва СК-4А ғалла йиғиш комбайнлари ишлатилади. Маккажўхори қандай мақсадларда фойдаланишига қараб ҳар хил усулда: сўта ва поясини бир вақтда майдалаб, сўталарини поядан ажратиб ѐки поясини майдалаб, донини уқалаб йиғиб олинади. Ёппасига, қаторлаб ва квадрат-уялаб экилган маккажўхорини силолаш учун ўриб олишда 14,30 ва 40 кн (1,4; 3 ва 4 тк) классидаги тракторлар билан агрегатланадиган КС-2,6 ва КС-1,8 «Вихр» силос йиғиш комбайнларидан фойдаланиш мумкин, КСС-2,6 силос йиғиш комбайни Т-150 ва Т-150К тракторлари билан агрегатланади. Бу агрегатлар оширилган - 3,3 м с (соатига 12 км) тезликда ишлайди ва юқори иш унумдорлигини таъминлайди. қатор оралари 70 ва 90 см дан қилиб экилган маккажўхорини тўлиқ етилганда дон учун йиғишда сўталарни баргидан тозалаш, барг-поя массасини майдалаш, силослаш учун сут -думбул ва думбуллигида сўталарини ажратиб олиб ѐки ажратмасдан бир йўла поя ҳамда барги билан майдалаб йиғиб олишда тозалаш аппарати бўлган икки қаторли прицепли ва Т-150, Т-150К тракторларга агрегатланадиган «Херсонец-7» КОП-1,4В комбайн ишлатилади. Комбайнни 2,22 м с (соатига 8 км) дан катта тезликда маккажўхори қаторлари оралаб осон бошқариш учун у ҳаракат йўлини автоматик корректировка қиладиган механизм билан таъминланган. «Херсонец-7» КОП-1,4В комбайн 14 ва 30 кн классдаги тракторлар билан ҳам агрегатланиши мумкин. Донли экинлар ҳосилини бир йўла комбайнда ўриб-янчиш учун СК-6 «Колос»,СК-5 «Нива». СКД «Сибиряк» ва СК-1А ғалла йиғиш комбайнлари ишлатилади. Комбайнларнинг тузилиши ва ишлаш принципи асосан бир хил. Бирбиридан фақат ўлчамлари, молотилканинг унумдорлиги ва агрегатнинг айрим қисмларининг тузилиши билан фарқ қилади. СК-6 «Колос» комбайин унумли ишлайди. Унинг иш унуми кг сек гача боради.

92 /алла ҳосилдорлигининг узлуксиз ортиб бориши муносабати билан келгусида комбайнларнинг иш унумини кг сек гача етказиш мўлжалланади. «Колос» комбайни ўргич, янчиш аппарати, юриш қисми, гидравлик тизим, кабина ва бошқа механизмларидан тузилган. Комбайнга гидравлик тахлагич, сомонни майдалаш ва йиғиш учун мослама ва сомонни уюмларга йиғиш учун қўлланиладиган мосламаларни ўрнатиш мумкин. Комбайнда янчиш аппаратини юклашни автоматик бошқариш тизими, барабанинг айланиш частотасини кўрсатувчи асбоб, юриш тезлиги ва чироқли сигналлар бор. «Колос» комбайни уч хил кўринишга эга. Улар бир-биридан янчиш барабанларининг тузилиши билан фарқ қилади. а). СК-6 комбайинда битта савағичли янчиш барабани бор бўлиб, комбайн нормал намлик шароитида ишлатилади; б). СК-6-II комбайнида иккита савағичли янчиш барабани бор бўлиб, юқори намлик шароитида ишлатилади. в). СКПР-6 комбайнида битта штифтли ва битта савағичли барабанлар бор бўлиб, асосан қийин янчиладиган шоли ҳосилини йиғиш учун ишлатилади. Сомон ва майда қипиқларни йиғиш учун агрегатга гидравлик бошқариладиган ғарамлагич тиркалади. «Кейс Корпорейшн» компаниясининг 2344 ва 2366 донли экинларни ўриш-йиғиш комбайни бошоқли, дуккакли экинлар ва бошқа турдаги ўсимликларнинг уруғларини йиғиб олишга мўлжалланган. Комбайн қирқувчи ва узатувчи, янчувчи ва ажратувчи, дон тозаловчи, дон йиғувчи ва тарқатувчи қисмлардан ташкил топган. Комбайнга қамров кенглиги 4 ѐки 6 м бўлган хедер (ўриш ва узатиш қисми ўрнатилиши мумкин). Ўриш ва узатиш қисми қуйидаги асосий ишчи органлардан ташкил топган: сегмент-бармоқли ўриш органи, мотовило, шнек, стриппер ва қия транспортердан иборат. Ўриш ва узатиш қисмига икки типдаги, бошоқли экинларига-планкали ва ѐтиб қолган ѐки ўралиб кетадиган қишлоқ хўжалик экинларига-универсал мотовилолар ўрнатилиши мумкин. Мотовилони созлаш тезлик, баландлик ва бўйлама ҳолатни ўзгартириш билан амалга оширилади. Унивесал мотовилолар учун бармоқ қадамларини ҳам созлаш керак. Комбайнлар бармоқларининг қадами 38,1 мм ва 76,2 мм булган ўриш аппарати билан жиҳозланиши мумкин. Шоли ва дуккакли экинлар учун 38,1 мм ли, майда донли экинлар, кунгабоқар ва сорго учун 76,2 мм ли пичоқлар тизими тавсия қилинади. Комбайнда янчиш ва ажратиш ротор корпусида амалга ошади. Ўрилган материал узатиш механизмидан ротор қанотларига узатилади. Янчиш ва ажратишни ротор ва барабан ости панжаралари бажаради. Ротор донли бошоқларни янчади, бошоқдан ажралган дон барабан ости панжараларининг тешикларидан ўз оғирлиги билан пастга тушиб кетади.

93 Барабан ости панжаралари учта секциядан иборат. Панжараларнинг учта бўлишидан қуйидаги мақсадлар кўзланган. Биринчидан, материални тўла янчилгунча ушлаб туриши, иккинчидан, тозалаш қисмига узатиладиган донни тўла ажраши учун етарли ҳажмга эга бўлиши керак. Материални ротор корпусидан ўтиши транспортер кураклари билан назорат қилинади, куракларни вертикал ҳолга келтириш ўрилган материални спирал бўйича қўшимча ҳаракат қилишига, янчиш ва ажратиш сифатини оширишга имкон беради. «Кейс» комбайнларда эговсимон ва элак брусли ҳамда махсус роторлар қўлланиши мумкин. Дон ва маккажўхори йиғадиган комбайнлар барабан ости панжараси, элак панжаралар устида эговсимон брусли роторлар қўлланилади. Эгри ва тўғри эговсимон бруслар дон йиғадиган комбайнларга ўрнатилади. Эгри ва тўғри эговсимон бруслар озиқ-овқат учун ишлатиладиган донли экинларни йиғишда ишлатган маъқул, чунки бундай роторларда доннинг синиши жуда кам. Элак бруслар олдинги қисмидан тез ейилади ва ишлаш муддатини узайтириш учун уни айлантириб қўйиш мумкин. Комбайнда дон тозалаш тўпон ва бошмоқли элакларида амалга ошади. Тўпон ва бошқа аралашмалар ҳаво ѐрдамида юқорига кўтарилади ва комбайннинг орқа қисмига ўтказиб юборилади. Дон тозалаш сифатини созлашда тозалаш ветиляторининг айланишлар сонини, тўпон ва бошмоқ панжараларнинг ўлчамларини созлашдан иборат. қаттиқ шамол донни тўпонга қўшиб учириб кетиши мумкин, панжараларнинг ўлчамини кичик бўлиши, донни эланмай қолишига, катта бўлиши эса, тўпонни донга қўшилиб кетишига сабаб бўлади. Донни элаш учун тароқсимон шаклдаги турли ўлчамларга эга бўлган тўпон панжаралари ишлатилади. Комбайннинг охирги вазифаси тозаланган донни бункерга йиғиш ва ўсимлик қолдиқларини чиқариб ташлашдан иборат. Тозаланган дон шнек ѐрдамида дон бункерига узатилади, ўсимлик қолдиқлари эса, роторнинг охирги қисмидан тушириш битери ѐрдамида сомон сочгичга узатилади. Сомон қирққич ўсимлик қолдиқларини ерга ишлов беришда халақит бермайдиган ўлчамгача майдалайди. Сомон қирққич тушириш битерининг ўрнига ўрнатилган. Сомон сочгичнинг планкалари бир неча ҳолатларга созланиши мумкин, созлаш ўсимлик қолдиқларини далада қандай тақсимлаш кераклигига қараб амалга оширилади ЎРИБ-ЙИҒИБ ОЛИНГАН ДОННИ ҚАЙТА ИШЛАШ Йиғиб олинган донга ишлов бериш донни тозалаш ва саралаш, қуритиш, сақлаш, ортиш-бўшатиш ҳамда ташиш ишларини ўз ичига олади.

94 Ҳосилни донли қисмида асосий экин донадан ташқари, бегона ўсимликларни уруғлари, уриб туширилган бошоқлар, поҳол узуқлари, сомон, бошқа маданий экинларни уруғлари, майдаланган дон бўлади. Бу аралашмалар уруғлик материалларининг ҳам, озиқбоп доннинг ҳам сифатини ѐмонлаштиради, уни сақлашни қийинлаштиради, кўп ҳолларда бегона ўтлар уруғлари, поя бўлаклари ва бошқа қисмларининг намлиги маданий экинлар намлигидан 30-35% юқори бўлади. Уруғлик материаллари ўз вақтида ва тўлиқ тозаламаслик уни намлиги ортишига, ўз-ўзидан ѐниб кетишига, моғор босишига, музлашига олиб келади, уруғни экиш ва истеъмол қилиш сифатларини пасайтиради. Саралаш вақтида вазифасига қараб донни сортларга, яъни экиладиган, янчиладиган қайта ишлаб крупа олинадиган сортларга ажаратиш керак. Уруғ йирик ва оғир бўлса, ҳосил мўл ҳамда барқарор бўлади. Бундай уруғ яхши унувчан, уруғдан кўкарган экинлар эса иқлим ва тупроқни ноқулай шароитларига, касалликлар, зараркунандаларга чидамлироқ бўлади. Мамлакатимиз саноати иш унуми 5, 10, т соат бўлган стационар дон тозалаш-қуритиш пункти агрегати қуриш учун машина ҳамда жиҳозлар комплексини ишлаб чиқаради. ЗАВ-20А, АЗС-30М, ЗАВ-40 дон тозалаш агрегатлари, КЗС-10Ш, КЗС-20Б ва КЗС-40 дон тозалаш-қуритиш комлекслари энг кўп тарқалган. Бу пунктлар комбайнлардан келтирилган донли аралашмага поток усулида ишлов беришига, озиқбоп дон ва уруғлик материалларини иккинчи марта тозалашга мўлжалланган. Пунктлар махсус берк хоналарга жойлаштирилади. Уларга доимий бириктирилган ходим хизмат кўрсатади. Меҳнат тўғри ташкил қилинганда пунктларда бутун сутка давомида донли аралашмага ишлов бериш, иш унумини ошириш, ишлар таннарҳини донли аралашмага очиқ ҳирмонларда ишлов беришга қараганда 1,5-2 марта камайтириш мумкин. Комбайнлардан келтирилган дон хирмонда иш унуми 20 т соат бўлган ўзиюрар ВП-20А аралашма тозалагичи билан тозаланади. Донни иккинчи марта тозалаш ва уни экиладиган ҳамда озиқбоп сортларга ажратиш иш унуми 4 т соат бўлган ўзиюрар СМ-4 уруғ тозалаш машинаси билан бажарилади. Ёғ олинадиган экинлар, дуккаклидон экинлари, ўтлар ва бошқа техника экинларини уруғлари универсал ОВА-1,0 уруғ тозалаш машинаси, СМШ-0,4 магнит билан уруғ тозалаш машинаси, ПСС-2,5 пневматик саралаш столи ѐрдамида тозаланади ва сараланади. Иш унуми мос равишда 100 ва 60 т соат бўлган ЗПС-100, ЗМ-60 дон юклагичлари ѐрдамида дон транспорт воситалари ортилади, хирмонларда қайта шопирилади ва уюмланади. Донни қуритиш учун саноатимиз икки типдаги: СЗШ-8,0; СЗШ-16Р шахтали дон қириткичлари ва барабанли стационар СЗСБ-4,0; СЗСБ-8,0 ҳамда кўчма СЗПБ-2,5 дон қуриткичлари ишлаб чиқарилади. қуриткичлар

95 маркаларидаги рақамлар озиқбоп дон ва буғдой намлагини 20 дан 14% гача камайтириб қуритишдаги бир соатлик иш унумини билдиради. Ширкат ва фермер хўжаликларда дон ва дуккакли-дон экинлари уруғларини вақтинча консервация қилишда ва совуқ ҳаво билан ѐки электр калориферда иситилган ҳаво билан сифатли қилиб қуритишда шамоллатиладиган БВ-12,5 ҳамда БВ-25 бункерларидан фойдаланилади. Маркалардаги рақамлар буғдой бункерининг тоннада ифодалангган сиғимини билдиради. Йиғиб олинган донга ишлов беришга қўйиладиган агротехник талаблари доннинг маданийлигига, унинг бундан кейин қандай мақсадда ишлатилишига боқлиқ. Донни уруғ учун тайѐрлашда уруғларнинг тозалиги 98-99%, унувчанлиги 90-95%, бузилган ѐки яланғочланган уруғлар миқдори 0,5-1%, уруғларниг намлиги районга қараб 14-17% бўлиши керак. Озиқбоп донни тайѐрлашда бегона аралашмалар миқдори буғдой ва жавдарда 5% дан, шолида 10% дан, бошқа дан экинларидан 8% дан ошмаслиги зарур. Доннинг намлиги 16-19% дан ошмаслиги лозим. уруғлик ва озиқбоп доннинг хиди ва ранги нормал бўлиши керак. Доннинг омборда заракунандалар билан шикастланишига йўл қўйилмайди. /алла комбайнини умумий тузилиши. Ҳар қандай ғалла комбайни ўргич, янчиш аппарати, сомон элагич, дон тозалагич, дон бункери ва сосмон тўплагич каби қисмлардан иборат. /алла комбайнининг технологик иш жараѐни қуйидаги тартибда бажарилади (97-расм). Бўлгач 2 баландлиги комбайн қамров кенглигига тенг келадиган ғаллани ўрилмаган даладан ўргичга ажратиб беради. Ўргич мотовилосининг 3 парраклари пояларни тўплаб ўриш аппарати 1 га энгаштириб беради. Ўриш аппарати 1 нинг сегментлари кесган ғалла поялари ўргич тубига тушади. Шнек 4 ўрилган ғаллани куракчалари ѐрдамида икки четдан ўртага суриб тўплайди ва мосланувчан транспортѐр 5 га, транспортѐт эса қабул битери 6 га етказада. Битер ғаллани янчиш аппаратининг барабани 7 билан унинг таглиги (дека) 25 орасидаги тирқишга узатиб беради. Барабан ғаллани ката тезликда тор тирқишдан сиқилган ҳолда олиб ўтаѐтиб, таглик устида интенсив сидирилиб янчади. Натижада, доннинг фоизи бошоқлардан ажралиб, таглик тешикларидан аралашма ҳолда ўтиб сурувчи тахта 24 га тушади.

96 97-расм. Ғалла комбайнининг схемаси. Янчилган сомон дон қолдиқлари билан биргаликда барабан тагидан отилиб чиқаѐтган қайтарувчи битер 11 га урилади, натижада, дон қолдиқларининг бир қисми ажратиб олинади. Сомон элагич 14 нинг сомонни силкитиб орқа томонга суришида дон ва бошоқ қолдиқларининг қолган қисми эланиб ажралади ва пастга, транспорт тахтасига тушади. Тозаланган сомон сомон тўплагичга 16 тўпланиб зичланади. Транспорт тахтасининг илгариланма-қайтма ҳаракати туфайли унинг устига тушган дон аралашмаси ғалвирларга суриб келтирилади. Транспорт тахтасининг тароқсимон қисми дон ва чорини устки ғалвир 19 сиртининг биринчи ярмига бир текис тақсимланиб туширади. Устки 19 ва 20 ғалвирлар донни элаш учун тебранма ҳаракат қилганда устки ғалвирнинг кўзларидан дон вам айда хас-чўплар пастга тушади. Чорининг йириги устки ғалвирнинг узайтиргичида қўшимча эланади ва ундан бошоқлар ажратиб олиниб пастга, бошоқлар шнеги 18 га туширилади. Бу шнек бошоқларини комбайннинг чап четига суриб, элеватор (кўтаргич) 21 га йўналтиради. Элеватор бошоқларини қайта янчиш учун қайтарувчи битер 11 нинг устига элтади. Пастки ва устки ғалвирлар устидаги чорининг енгил бўлаклари пастдан юқорига вентилятор 23 нинг ҳаво оқими таъсирида учирилиб, сомон тўплагичга етказилади. Пастки ғалвирдан тушган дон элеватор 12 ѐрдамида дон бункерига тушиб, ундан махсус шнек 10 ѐрдамида транспорт воситасига ортилади. Дон комбайнини ишчи органлари. Ўргичлар бошоқли ва дуккакли экинларни ўриш учун мўлжалланиб, уларнинг қаторга уюмловчи ва комбайн ўргичи каби турлари мавжуд.

97 қаторга уюмловчи ўргичлар тракторга ўрнатилиб, ғаллани думбул даврида ўриб, уюмлаб қаторга анғиз устига ѐтқизиб кетади. Уларнинг тиркалма ва осма хиллари бўлади. Айрим осма ўргичлар фақат тракторларга, бошқалари эса ўзиюрар шассиларга ва комбайнларга ўрнатилади. 98-расм. Комбайн ўргичининг схемаси. Комбайн ўргичлари комбайнларнинг ўзига ўрнатилган бўлиб, унинг ишчи қисмлари корпусга 1 ўрнатилган ўриш аппрати 3 ва мотовиллодан 4 иборат (98-расм). Ўргич корпуси айнан ер рельфига мосланиб юрувчи таянч бошмоқ 2, осиш мосламаси 11, мувозанатловчи пружиналар 10 ва узлуксиз тасма ѐки шнек 9 кўринишидаги транспорт воситасидан ташикл топган. Ўриш аппаратлари. Ўриш аппаратлари тиракли ва тираксиз қирқиш принципига асосланган. Тираксиз ўриш (қирқиш) аппаратлари ротацион-дискли ва ротационбарабанли бўлиши мумкин (98-расм). Уларнинг қирқиш элементлари-пичоқ 2,3 лар шарнир ѐрдамида диск 1 ва барабан 4 га бириктирилган. Диск ѐки барабан билан айланиб ҳаракатланаѐтган пичоқнинг талаб қилинадиган чизиқли тезлиги м с. Поялар катта езлик билан ҳаракатланаѐтган пичоқлар зарбаси таъсирида узилади. Бундай аппаратлар билан 99-расм. Тираксиз ўриш аппаратлари. ишлайдиган ўриш машиналарининг тезлигини ошириш мумкин. Тираксиз ўриш аппаратлари пухта ишласада, пояларни майдалаб юборади, шунингдек кўп қувват сарфланади. Ротацион-дискли аппаратлар газонларни ўрадиган махсус ўриш машиналарида ишлатилади (99-расм, а). Ротацион-барабанли қирқиш аппаратлари эса, махсус ўриш комбайнларида ишлатилади (99-расм, б). Тиракли ўриш аппаратларида поя қўзғалмас бармоқ тиғи 1 билан қўзғалувчан сегмент тиғи 2 орасида сиқилиб, оддий қайчи қирқандагидек кесилади. Комбайн ўргичларида сегмент-бармоқли (100-расм, а) ва икки сегментли (100-расм, б) ўриш апаратларидан фойдаланилади. 100-расм. Тиракли ўриш аппарати. Сегмент-бармоқли ўриш аппаратлари иш жараѐнида

98 тираксиз ўриш аппаратларига қараганда ўсимлик пояларини майдалаб юбориб исроф қилмайди ҳамда кам қувват сарфлайди. Лекин сегментнинг илгариланма-қайтма ҳаракатидаги инерция кучининг ўзгарувчанлиги туфайли ўриш машиналарининг тезлигини ошириш имконияти камаяди. Икки сегментли аппаратлар бир томонга ѐтиб қолган ѐки айқиш бўлиб қолган шоли ва дуккакли экинларни ўришда қўлланилади. Бу аппаратларнинг фақат пастки ѐки ҳам пастки ҳам устки сегментлари қўзғалувчан (бир-бирига қарама-қарши ҳаракатланади) бўлиши мумкин. Икала сегментни ҳам ҳаракатлантирилганда ҳар бир сегмент ўрган майдон бир сегмент билан ўрилган майдонга қараганда икки марта кичик бўлади. Шу сабабли бундай аппаратлар ўрнатилган ўргичларни юқори тезликда ҳам ишлатиш мумкин. Сегмент-бармоқли аппарат турлари. Сегмент-бармоқли ўриш аппаратлари қуйидаги геометрик ва кинеметик параметрлар билан тавсифланади: сегментлар оралиғи-t, бармоқлар оралиғи-t 0, сегментнинг қатнаш йўли S (сегментнинг силжиш йўли). Ушбу кўрсаткичларига боғланган ҳолда сегменти бир қатнашда бир жойдаги экиннни ўрадиган баланд ўрадиган аппаратнинг тавсифи қуйидагича (100-расм, а): t t 0 S. (5,1) /алла, техник экинлар ва ўтларни ўрадиган машина ѐки ўргичларда S 76,2 мм; маккажўхори, кунгабоқар ва бошқа йўғон пояли экинларни ўрадиган ўргичлар учун S 90 мм. Сегменти бир қатнашда икки жойдаги экинни ўрадиган баланд ўрадиган аппарат тавсифи қуйидагича: 2t 2t 0 S, (5,2) бу ерда: S 152,4 мм ѐки 101,6 мм. Баланд ўрадиган ўриш аппаратининг тузилиши сода, кам қувват сарфлайдиган, ишлашга чидамли, аммо ўриш баландлиги ката бўлгани учун поянинг кўп қисми пастда қолади. Бундай аппарат билан озуқабоп ўтларни ўриш мақсадга мувофиқ эмас. Шунинг учун ҳам баланд ўрадиган аппаратлар дон экинларини ўришда ишлатиладиган ўргичларга ўрнатилади. Паст ўрадиган аппаратларнинг тавсифи қуйидагича t 2t 0 S, бу ерда: S 76,2 мм ѐки 101,6 мм. Ўрилмасдан қоладиган анғиз қисмининг баландлигини камайтириш мақсадида озуқабоп экинларни йиғиб олишга мўлжалланган ўриш машиналрига (косилкалар) паст ўрадиган аппаратлар ўрнатилади.

99 Ўртача баландликда ўрадиган ўриш аппарати кам тарқалган бўлиб, унинг тавсифи қуйидагича (101-расм, в): t kt 0 S, бу ерда: S 76,2 мм ѐки 101,6 мм; k-пропорционаллик коэффициенти, 1,2 k 1, расм. Сегмент-бармоқли ўриш аппаратининг турлари. Ўриш аппаратини ростлаш. Ўсимлик поясини кам қувват сарфлаб сифатли кесиш ўриш аппарати тегишли равишда ростланади. Сегментнинг мкм қалинликдаги тиғнинг кесишини яхшилаш учун бурчак остида чархланади. Ўсимлик поясининг сегмент ва бармоқлар орасидан сиирпаниб чиқиб кетишининг олдини олиш учун сегмент тирларида кертиклар ҳосил қилинади. Ўсимлик пояси сегмент ва бармоқ тиғлари орасида чайналиб қолмасдан яхши қирқилишиучун улар орасидаги тирқиш 0,5-1 мм дан ошмаслиги керак. Тирқишнинг керакли ҳолатга келтириш учун қисгичнинг вазияти ўзгартирилади. Шу мақсадда болға билан қисгичлар ортига қуйиладиган қисбороналар сони ўзгартирилади. Синган сегментларни алмаштирганда шатун узунлигини ўзгартириб ростланади. Шундан сўнг пичоқнинг четки қўзғалмас нуқтадаги вазиятида сегментлар ва бармоқларнинг симметрия ўқлари бир-бирининг устига тушиши керак. Ўриш аппаратини керакли ўриш баландлигига ўрнатиш учун ўргич корпусини дала юзасига нисбатан зарур баландликда ўрнатилади. Бу иш гидроцилиндр, мувозанатловчи пружина ва айнан дала юзида сипаниб, унга мосланиб юрувчи таянч бошмоғидан иборат бўлган созловчи механизм орқали амалга оширилади мм оралиқдаги ўриш баландлигига экиннинг бўйи ва дала рельефига нисбатан ўргич корпусидаги товоннинг баландлигини ўзгартириш орқали эришилади. Ўриш аппарати ўргич кенглиги бўйлаб бир хил баландликда ўришини таъминлаш учун унинг корпуси ер юзасига параллел ҳолда сирпаниб кўчадиган қилиб ўрнатилади. Бунга эса мувозанатловчи пружинанинг таранглигини тегишлича ўзгартириш билан эришилади. Ўргич товонининг ерга босими Н. дан ошмаслиги керак. Нам ва тошлоқ далаларда ўргичнинг дала рельефига мослашиши қийинлашади, чунки таянч бошмоқлари тупроққа ботиб ѐки тошлар устига кўтарилиб қолиши мумкин. Бу ҳолда бошмоқлар олинади ѐки корпус тубига тираб қўйилади, ўриш баландлиги эса гидроцилиндр ѐрдамида бошқарилади. Ўриш аппаратининг юритиш механизми иш жараѐнида сегментнинг илгариланма-қайтма ҳаракатини амалга оширади. Шу мақсада, фазовий кривошип-шатунли, баъзан ясси механизмлар ишлатилади. Аксиал ва деаксиал кривошип-шатунли механизм вал, кривошип шатунлардан ташкил топган. Аксиал механизмда пичоқ ва кривошип вали О ерга нисбатан бир хил h с баландликда ўрнатилади. Дала шароитида ишлаѐтганда кривошип кесакларига тегмаслиги учун ерга нибатан транспорт тирқиши h са ҳам транспорт тирқишидан ката, яъни h са h та бўлади. Дезаксиал

100 механизмда О нуқтаси С га нисбатан h д баландликка (дезаксиалга) ўрнатилади. Бу механизмда h тд ва h сд бир-биридан кам фарқ қилади. Дезаксиал механизмда вал О шатун АВ ни пичоқлар дастаси билан бирлаштирадиган В нуқтасига нисбатан ѐн томонга сурилганлиги сабабли шатун катта узунликда бўлиши керак. Бу ҳолат машинани қўпол қилиб қўяди. Шунинг учун ўрилмаган буғдой пояларини шикастланборонаслик мақсадида комбайнларда обкашли кривошип-шатунли механизм тшлатилади. У шатуннинг сегментга берадиган илгариланма-қайтма ҳаракатини обкаш ва звено орқали ўзгартиради. Юритиш механизмининг у ѐки бу туридан фойдаланиш ўргичнинг тузилиши ва узатмани қулайроқ жойлаштиришга боғлиқ. Аксиал-роторли комбайнлар Комайн тузилиши. Комбайн ўргич (хедер), янчиш аппарти, тозалаш қисми, мотор ва бошқарув органларидан иборат (102-расм). Комбайн ўргичи 1 сегмент-бошқарув ўриш аппарати 2, универсал мотовило 3, ўрилган пояларни ўртача тўплайдиган шнек 4 лардан тузилган. Бу қисмларнинг тузилиши, иши ва созланиши бошқа комбайнлардан фарқ қилмаганлиги сабабли, қайта баѐн қилинмасдан, қуйидаги фақат айрим хусусиятлари сабабли, қайта баѐн қилинмасдан, қуйида фақат айрим хусусиятлари ҳақида ѐритилади. 102-расм. Аксиал-роторли комбайн технологик иш жараѐнинг схемаси. Одатда, Россия комбайнларининг ўриш аппарати ўргич брусига бикр ўрнатилиб, ернинг нотекислигига мослаша олмайди. Бундай аппарат паст бўйли экин ўримида ҳосилнинг 8-10 фоизининг ерга тўкилишига сабаб бўлади. Мазкур комбайнга буюртма қилинса, мосланувчан (копирловчи) ўриш аппарати ўрнатилиб, ғаллани пастроқдан ўришга эришилади. Сегментлар қадами ва қатнаш йўли аслида 3 дюйм?76,2 мм) қабул қилинган, аммо айрим экинлар, масалан, шоли учун қатнаш йўли 1,5 дюйм (38,1 мм) бўлган сегментлар буюртма қилиниши мумкин. Ўргич шнеги

101 шароитга қараб тўрт хил тезликда айланиши ва ўргич тубига нисбатан 12,7-25 мм тирқиш билан ўрнатилиши мумикн. Пневмоаккумулятор ўргични кўтариб туширишда кескин силкинмаслигини таъминлайди. Янчиш аппаратини муҳофаза қилиш мақсадида ўргич тош туткич билан жиҳозланган. «Кейс» комбайнларининг янчиш аппарати аксиал-роторли бўлиб, у илгари кенг тарқаган штифли ѐки савағичли барабан ўрнатилган аппаратдан тубдан фарқ қилади. Аксиал-роторли янчиш аппаратининг асоси ўта узун (деярли 3,0 м) ротор (барабан) 3 ва кийдирилган қўзғалмас қбиқдан 2 иборат (103-расм). Ротор 3 вал 6 га ўрнатилган шкив 10 ѐрдамида иккита таянч подшипниклар 8 да айланиб туради. 103-расм.Аксиалроторли янчиш аппаратининг схемаси. Ўргичнинг қия транспортѐри келтирилган ғаллани ичкарига тортиб киритиш учун роторнинг бош қисмига винтсимон куракча 1 ўрнатилган. Роторнинг биринчи ярми ғаллани янчишга мўлжалланганлиги сабабли, унинг сиртига турли шаклдаги савағичлар 4 (майда ѐки йирик тишли, эговсимон учун, винтсимон букилган ѐки тўғри бруслар). Савағичлар ротор сиртига чап йўналишдаги винт чизиқ бўйлаб жойлаштирилиб, улар ғаллани роторнинг охирги узлуксиз силжитиб туради. Роторнинг иккинчи ярим сомон элачич вазифасини бажаради, шу сабабли, у ерга савағичлар ўрнига сомон титкич 7 лар ўрнатилиб, қобиғи сомонни элаш учун уч секцияли ғалвирсимон сирткўринишида тайѐрланган. Комбайннинг тозалаш қисмига меъѐридан ортиқ майдаланган сомон ва қи пиқлар тушмаслиги учун айрим секциялар тешиксиз ўрнатилиши мумкин. Бошоқлардан донни ажратиб тешиксиз ажратиб олиш жарѐнини кучайтириш мақсадида, ротор қобиғининг ички сиртига ўйўналишидаги винт чизиқлари бўйлаб қўзғалмас қовурға 5 лар ўрнатилган. Янчилаѐтган ғалладан донни ажратиб олиш учун қобиқ биринчи ярмининг пастки бўлаги йирик ғалвир шаклда, унинг туби (ротор таглиги, дека) эса чивиқли панжара 10 кўринишида тайѐрланган. Чивиқли панжара устидаги брус (планка)лар донни янчиб ажратади. Ротор таглиги кетма-кет жойлашган учта бўлак (секция)дан иборат. Таглик бир текис юкланиши учун баъзан унинг панжарасимон қисмининг айрим жойларини брус (пластина)лар билан ѐпиб қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади. қийин янчиладиган ғаллани ишлов беришда, таглик панжараси чивиқлари устидаги бруслар ўртасига қўшимча брус ўрнатилши мумкин. қобиқ иккинчи бўлагининг ярмидан ортиқроқ қисмида дарчалар 9 мавжуд.

102 Ротор билан унинг таглиги орасидаги тирқишни комбайнчи электр воситаси ѐрдамида ўзгартириши мумикн. Аммо тирқиш роторга эксцентрик, яъни поялар киритилаѐтган томонидан кенгроқ, чиқаѐтган томонида кенгроқ, чиқаѐтган томонида торроқ ўрнатилади (103-расм). Ротор қобиғидан чиқаѐтган сомон буюртмачи хоҳиши бўйича фирма томонидан ўрнатиладиган сомон тўплагич ѐки уни майдалаб ерга сочиб кетадиган мослама тасвирланган майдалагич 16 ва сомон сочгич 17) билан таъминланиши мумкин. Комбайннинг тозалаш қисми устки (чори) 18, пастки (дон) 20 ғалвирлар ва уларнинг тагига кучли ҳаво борадиган диаметрал вентилятор 22 лардан ташкил топган. Ишлаш принципи оддий комбайнларникидан деярли фарқ қилмайди. Тозаланган донни дон элеватори бункерига, чала янчилган бошоқларни такрор янчиш учун бошоқ элеватори орқали ротор устига етказади. Комбайннинг технологик иш жараѐни қуйидагча бажарилади. Мотовило парраги поялар тўпламини ўриш аппаратига энгаштриб келтирилади ва қирқиш вақтида уларни суяб туради. Кейин шу парракнинг ўзи ўрилган пояларни ўргич тубига етказади. Ўргич шнеги четдаги пояларни ўртага тўплаб, уларни қия транспортѐрдаги мослама поялар билан аралашиб келаѐтган тошларни ажратиб олиб қолади. Транспортѐр узатаѐтган ғаллани роторнинг учидаги винтсимон куракчалар қобиқ ичига тортиб кетади ва ротор биан панжарасимон таглик орасидаги тирқишга силжитади. Айланаѐтган ротор тишлари ғаллани панжарасимон тагликнинг кўп қиррали юзаси бўйлаб ката тезлик билан судраб ўтади. Таглик тирқишидан чиққан ғалла ротор тишлари жойлашган винтга тескари йўналишда, қовурғалар ўрнатилган бўлиб, уларга бошоқ зарб билан урилганида, доннинг ажрали чиқиши кучаяда. Шу билан бирга ягчилаѐтган ғалланинг қобиқ бўйлаб силжиши секинлашиб донни тўлиқ ажаратиб олишига имкон туғилади. Тишлар таъсирида янчилаѐтган масса ротор билан биргаликда қобиқ ичида бир неча марта (тахминан 2,5-3,0) айланиб такроран панжарасимон таглик устидан судраб ўтилгани учун янчилаѐтган ғаллага мазкур аппаратнинг таъсир йўли ва вақти оддий аппаратларга нисбатан бир неча марта (6-7) кўп бўлади. Шунинг учун роторнинг зарб бериш тезлигини минимал, барабан ва таглик ораисдаги тирқишни эса максимал ўрнатиб, донларни шикастланборонасдан бошоқлардан тўлиқ ажратиб олиш мумкин. Янчилаѐтган ғалла ротор барабанининг биринчи ярмидан ўтгандаѐқ улардаги дон бошоқдан деярли тўлиқ ажарлиб улгуради. Шу сабабли, роторнинг иккинчи ярмида янчиш ўрнига сомон эланади, дон ва бошоқ қолдиқлари ажратиб олинади. Ротор ва қобиқ оралағидан майдаланиб чиқаѐтган сомон, буюртмачининг хоҳишига қараб майдаланиб ерга сочилиши ѐки сомон тўплагичда йиғиладиган қилиб тайѐрланиши мумкин. қобиқдаги тешиклардан пастга тушган дон вам айда аралашмаларини шнек тозалаш қисмига, унинг устки ғалвирига етказиб беради. Тебраниб-титраниб ҳаракатланаѐтган бу ғалвир кўзларидан тоза дон билан биргаликда майда аралашмалар пастки (дон) ғалвирга тушади ва

103 эланади. /алвирлар остидан юқорига томон узлуксиз берилаѐтган кучли ҳаво оқими енгил ва пуч аралашмаларни орқа томонга учириб донни тозалайди. Тозаланган дон пастки ғалвир кўзларидан ўтиб, дон шнегига тўпланиб тушади. Шнек эса уни дон элеваторига, сўнгра бункерга элтади. /алвир кўзларидан ўта олмаган йирик ва оғир бошоқлар устки ғалвир узайтиргичидан бошоқ шнегига, сўнг бошоқ элеватори ѐрдамида такрорий янчиш учун ротор устига ташланади. қисмларни ишга созлаш махсус электр ѐки гидравлик воситалар ѐрдамида амалга оширилади. Айрим созланишлар қўлда бажарилиши мумкин. «Кейс» комбайни қисмларини тайинланган режимда минимал нобудгарчиликка йўл қўйиб ишлашини таъминлаш учун хизмат қиладиган компьютерни шароитга мосланган иш дастурига созлаб калибрлаш лозим. Бунинг учун мотор тирсакли валининг жоиз бўлган минимал айланиш тезлигининг n ж миқдори тайинланади. Бирор сабабга кўра мотор валининг тезлиги камайиб, аввал киритилиб қўйилган n ж поғонасигача тушса, кабинадаги операторга сигнал берилади. Моторнинг жоиз минимал ишчи тезлигини n ж тайнлашда, албатта, янчилаѐтган ғалланинг хоссаларини эътиборга олиш керак. Агар ўрилаѐтган пояларнинг кесишга қаршилиги катта ѐки қийин янчилувчи ғаллага ишлов берилаѐтган бўлса n ж нисбатан катта, яъни айл мин тайнлангани маъқбул бўлади. Чунки, мотор валининг тезлиги фоизга камайса, ўриш аппарати сегментларининг тезлиги ҳам фоизга камайиб, қийин кесиладиган (шоли) пояларини тоза кесолмасдан «чайнаб» кетади, яъни пояни илдизидан тўлиқ узиб ажратмайдиган ва бошоқ ерда қолиб кетади. Бундан ташқарии n ж кам қўйилса, ягчиш аппаратининг ротор ива дон тозалаш қисмидаги ғалвирларнинг иши ҳам сустлашиб, нобудгарчилик ортиб кетиши мумкин. Агар ўрилаѐтган пояларнинг кесишга қаршилиги кам бўлса ѐки ғалла осон янчилувчи бўлса, n ж айл мин тайнланади. Компьютерни калибрлаш давомида янчилаѐтган маҳсулотнинг хоссаларига мослаб ротор учун ўрнатилган рационал тезлик камайишининг жоиз бўлган чегараси (75-95 фоиз орасида) тайнланади. Бу кўрсаткични тайнлашда ҳам ғалланинг янчилувчанлигини эътиборга олиш керак. Масалан, янчиш аппаратига ғалла билан бегона кўк ўтлар кўп миқдорда тушиб дека тиқила бошласа, ротор тезлиги камайиб, чала янчиш ортиб кетади. қийин янчилувчан ғалла учун тезликнинг камайиш чегарасини фоиз, осон янчилувчан дон учун фоиз қўйиш маъқул. Комбайн олд ғилдиракларининг юмаланиш радиусини r ю компьютерга киритишда ҳам маҳаллий шароитларни эътиборга олиш керак. Компьютер ғилдиракнинг айланиш сонини узлуксиз санаб, унинг бир айланишида босиб ўтиладиган йўлини S 2 r ю аниқлаб туради S ни ўргичнинг ишчи қамров кенглиги в и га кўпайтириб, ўрилган майдон гекторини ҳисоблайди. /илдиракнинг эскиргани, даладаги тупроқнинг зичлиги, ер юзасининг микрорельфига r ю бир мунча ўзгаради. Натижада, гектар ҳисоблагич адашиб, нотўғри маълумот беради. Демак, r ю ни, муаян шароит учун аниқлаб, кейин компьютерга киритиш керак.

104 Ўргич ишчи қамров кенглигини в и компьютерга тўғри кириш ҳам аҳамиятга эагдир. Комбайнни дала бўйлаб юритишда ўргич чап четининг см қисмини илгари ўрилган поялар анғизи устидан юритилади. каттароқ (40 см) қўйилади. Ўргич жоиз ҳисобланган баландликка h ж кўтарилганда гектар ҳисоблагич ўз ишини тўхтатади. h ж даладаги пояларнинг баландлиги h п ва пояларнинг ѐтиб қолиш даражасига қараб тайнланган ўриш баландлигига h ў мосланиб белгиланади. Республикамиз шароитида ўриш баландлиги h ў 20 см бўлишини эътиборга олиб, жоиз ҳисобланган баландликни h ж 30 см ўрнатиш маъқулдир. Аммо поялар h ж 1 см баландликда ўрилса, гектар ҳисоблагич ишламасдан қолишини унутмаслик керак. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, «Кейс» комбайнини нобудгарчиликка йўл қўймай ишлатиш учун унинг компьютерини маҳаллий шароитга мослаб ишлатиш лозим. Германиядаги «Класс» фирмаси «Доминатор» «Мега» ғалл комбайнларини дон янчишнинг илғор технологияларини бажарадиган қилиб тайѐрлаш бўйича дунѐга машҳур. «Доминатор» комбайнларининг тузилиши ва иш жараѐни барбанли комбайнлардан деярли фарқ қилмайди. «Класс» фирмасининг комбайнларидаги айрим конструктив ечимлар уларни бошқа комбайнларга нисбатан дон нобудгарчилигига кам йўл қўйиши ва механизмларининг пухтали бўйича устун эканлгини кўрсатмоқда. Бк комбайнларнин ҳар секунддаги янчиш қобиляти «Кейс» комбайнлариникидан фоизга кам бўлиб, ҳосилдорлиги ўртачи бўлган ғаллазорда ишлатишга мўлжалланган. «Доминатор» комбайнларига қ-амров кенглиги 4,5-5,1 м; 6,0 м; 6,6 м; 7,5 м ва 9,0 м бўлган ўргичларини ўрнатиш мумкин. Ишчи тезлиги катта бўлганидан, Ўзбекистон шароитида уларнинг иш унуми «Кейс» комбайниникидан деярли қолишмайди. Аммо ҳар қандай янчиш аппаратини лойиҳаланган секундлик янчишдан тўлиқ фойдаланмасдан ишлатилганда донни чала янчилишини ортишини эътиборга олиб Ўзбекистон шароитида янчиш қобилияти ўрта меъѐрда бўлган «Класс» комбайнларидан фойдаланиб нобудгарчиликни камйтириш мумкин. «Доминатор» комбайнларидаги янчиш барабанининг 4 олдига ундан деярли фарқ қилмайдиган диаметрли тезлаштириш барабани ўрнатилган. Тезлаштириш барабани қия транспортѐрдан келаѐтган ғаллани қабул қилиб, уни эзиб, тезлигини м с. гача оширади. /алла массасининг оқим йўналишини деярли ўзгарборонасдан асосий барабанга узатади. Асосий барабан бошқа комбайнлардагига ўхшаб пояларни эзиб деформациялаш ва тезлигини кўпайтиришга вақт сарфламасдан, бирданига янчишни бошлайди. Натижада, бевосита янчиш жараѐнида деканинг ишчи юзаси тўлиқроқ ишлатилади, янчиш эса узоқ давом эттирилиб, дон тўлиқ ажаратиб олинади. Бундан ташқарии, қийин янчиладиган ғаллани тўлиқ янчишга эришиш учун икали барабан ўртасига қўшимча тишли сегментни 5 ўрнатиш кўзда тутилади.

105 Сомон элагич клавишаларининг зарбалари таъсирида айрим бошоқлар ерга учиб кетмаслиги учун хизмат қиладиган фатук узунлиги эланаѐтган ғалла пояларининг йўғонлигига мосланиб созланиши мумкин. Шароитга қараб эланаѐтган пояларнинг клавиша бўйлаб силжишини секинлаштириб, уларга аралашган дон ва бошоқ қолдиқларини тўлиқроқ ажартиб олиш мақсадида клавишаларга тўрт турдаги тегишли узайтиргичлар ўрнатиш ҳам кўзда тутилган. қия жойларда ишлаѐтган комбайннинг ғалвирларида дон аралашмасини элаш таъминлаш учун ғалвирни горизонтал ҳолатга келтириб турадиган автоматик мослама ўрнатилган. Синов саволлари 1. Ғалла комбайнининг умумий тузилишини айтинг? 2. Ўриш аппаратлари иш жараѐнини тушунтириб беринг? 3. Аксиал-роторли комбайнлар хақида гапиринг? 4. Кейс комбайнининг тузилишини тушунтиринг? 6-боб. ОЗУҚА ҒАМЛАШ УЧУН МАШИНАЛАР 6.1. МАККАЖЎХОРИ ВА СИЛОС ЙИҒИШ КОМБАЙНЛАРИ Дехкончиликда етиштириладиган асосий махсулотлардан энг мухимларидан бири маккажўхори уни йигиштириб олиш учун асосан «Херсонец-7» КОП-1,4А йиғиш комбайни ишлатилади. «Херсонец-7» қаторларининг ораси см ва қатордаги оралиғи камида 20 см бўлган маккажўщорини барча етилганлик босқичида йиғишга мўлжалланган. У ДТ-75М тракторига тиркаб ишлатилади. Юқори щосилли маккажўхорини ДТ-75М трактори билан йиғишда буровчи моментни кучайтиргичдан фойдаланиш керак. Маккажўхорини тўлиқ етилган пайтда йиғишда сўталарни пўстидан тозалайди ва поялардан ажратади, шунингдек барг-поя массасини силос учун майдалайди. Маккажўхорини мум пишиқлигида ўришда комбайн сўталарини ажратиши ва барг-поя массасни майдалаш, шунингдек поя щамда сўталарни майдалаш мумкин. Маккажўхорини тўлиқ етилган даврда йиғиш учун комбайн сўта узувчи жўвалар билан жищозланади; сут-мум пишиқлигида йиғиб сўталарни ажратиш учун актив жўвалар билан ва йиғиш билан барглар, поялар щамда сўталарни майдалаш учун битерли жўвалар билан жищозланган. Сут-мум пишиқлигида етилган маккажўхорини сўталарни ажратган щолда йиғиш технологик процесси тўлиқ етилган даврда йиғиш процессидан шу билан фарқ қиладики, бунда ажратилган сўталар тозалаш аппаратини четлаб ўтиб, қия тахта бўйлаб сўталар шнегига келади ва тозаланган сўталар конвейри уларни комбайннинг орқасига тиркалган тележка кузовига ташлайди. Маккажўхорини сут-мум пишиқлик дарврида

106 сўталарни ажратмасдан йиғишда пояларни қирқиш ва уларни битерли жўваларга келтириш худди шу усулда амалга оширилади. Маккажўхорини сут-мум пишиқлик даврида сўталарни тозалаб йиғишда комбайннинг иш унуми (щосилдорлик 800 ц га бўлганда ) 35 т соат кўк массани, тўлиқ етилган даврда сўталарни тозалаб йиғишда ц га ни, баргпоя массани йиғишда эса 1 га соат ни ташкил этади. +ирқувчи аппаратни ростлаганда пичоқсуянчиғи билан қисмалар орасидаги зазор 0,6 мм дан, сегметлар билан тескари қирқувчи пластинкалар орасида зазор эса 1 мм дан катта бўлмаслигига эришиш керак. бунинг учун сиқиш панжаларига тагига ростлаш қистирмалари қўйилади. Сегмент тумшуғини шундай ўрнатиш керакки, чекка щолатларда у тескари қирқувчи пластинка тиғининг чети орқасида турадиган бўлсин. Сенгментни тескари қирқувчи пластинкаларнинг қирраларига нисбатан симметрик жойлаштириш зарур; симметрикликдан 5 мм фарқ бўлишига йўл қўйилади. Пичоқ товонидаги шарик ва коромисло каллаги бир горизонтал текисликда ѐтиши керак. СИЛОСГА ЎРИШ КОМБАЙНЛАРИ Пичанбоп ўтларни ўриш вақтида майдалаб, улардан сенаж, силос ва ўт уни каби озуқа олиш технологияси кенг ишлатилади. Уни амалга оширишда силосга ўриш комбайнларидан фодаланилади. Бу комбайнлар пичанбоп ўтлар ва маккажўхори каби силосбоп экинларни ўриш билан бир вақтда майдалаб, транспортга ортиб беради. Комбайн ўзиюрар бўлиб, барабансимон, алмашувчан майдаловчи аппаратга эга. Майдаловчи аппарат таъминлагич ва майдалагичлардан тузилган. Таъминлагич тўртта, қовурғали жўвалар ва битта ўргичдан келаѐтган пояларни қисиб олиб, илгарилатиб суради, 5-жўва эса пояларни қўшимча эзиб, майдалаш барабанига узатади. Майдалаш барабанига нисбатан 0,8-1,5 мм тирқиш қолдирилиб кесувчи брус, барабан сиртига эса пичоқ бикр ўрнатилган. Пичоқ суянчиғининг охиридаги куракча майдаланган пичанга ката кинетик энергия бериши натижасида ричаг қувур бўйлаб силжийди. Бажарадиган ишига қараб, майдалагичнинг олд қисмига йиғиштиргич, ўт ѐки маккажухори учун ўргич ўрнатилиши мумкин. Йиғиштиргич қатор уюмланган ўтни ердан йиғиштириб олади ва таъминловчи жўваларга узатади. Ўргичга йиғиштирувчи барабан, шнек, сиқувчи мослама ўрнатилган. Барабан валидаги диск лар оралиғига пружинасимон тароқли хаскаш мащкамланган. Хаскаш крипошипидаги ролик йўналтирувчи йўлакча бўйлаб силжиши щисобига тароқ керакли щолатда жойлашади. Барабан вали пружинали таянчга ўрнатилганлиги сабабли, поялар

107 миқдори ўзгарганида, тирқишнинг ўзи созланади. 116-расм. Майдаловчи аппарат схемаси. а-аппрат схемаси;1,2 ва 4-таъминловчи жўвалар; 3-силлиқ жўва; 5-қўшимча эзиш жўваси; 6-майдалаш барабани; 7-қайтаргич; 8-қувур; 9-таглик; 10 кесувчи брусс; 11-тозалагич; 12-пичоқ; 13-стопор шайбаси; 14-созловчи винт; 15-пичоқ суянчиғи; 16-втулка. Комбайннинг технологик жараѐни қуйидагича ўтади. Далада ишлаѐтган комбайн ердаги пичанни ўриб, таъминловчи қисмига узатади. Жўва билан қисман эзилгач, зичланган пичан майдаловчи аппаратга келиб тушади. Майдаловчи барабан уни брус тиғига уриб майдалайди ва катта тезликдага ирғитиб беради. +увур ѐн томомнларига бурила олганлиги сабабли, тайѐр мащсулотни щар қандай ўлчамли транспортга юклаб бера олади. Тиркалма силос комбайн маккажўхори, кунгабоқар, беда ва пичанбоп ўсимликларни ўриб майдалаш, уларни транспорт воситасига юклаш учун мўлжалланган. Бу комбайн пояларининг баландлиги 4,0 м, йўғонлиги 40 мм. гача бўлган ўсимликларни ўриб, майдалаб бериш мумкин. Комбайннинг асосий қисмлари ўргич, силосмайдалагич ва юкловчи қувурдир. Комбайнга фаол бўлгич 2 ўрнатилган, у энгашиб, ѐтиб қолган пояларни тик текисликда кесиб, уларни комбайнга илашиб кетишининг олдини олади. 116-расм. Силос комбайнининг технологик схемаси. Майдалаш аппарати битер-барабан 5, 6 лар, уларнинг орасига ўрнатилган силлиқ жўва 7, майдалаш барабани 9 ва кесувчи брус 8 дан иборат. Майдаланаѐтган пояларнинг қалинлиги ортиб кетса, битер барабан 5, 6 лар ўзининг таянч подшипникларидаги пружиналарни сиқиб, тирқишни кенгайтиради. Барабан 5 ва ўргич транспортѐри орасидаги щамда барабан 6 билан силлиқ жўва орасидаги тирқиш қисувчи болтлар ѐрдамида созланади. Барабан 9 шкивига бир томонлама муфта ўрнатилганлиги сабабли комбанга айланишини давом эттиради. Ўрилаѐтган ўсимлик силос учун майдаланаѐтган бўлса, барабанга 9 та пичоқ, агар сенаж ва ўт уни учун майдаланса 18 та пичоқ ўрнатилади. Майдалаш узунлиги мм оралиғида бўлишига пичоқ сонини ўзгартириш ва щаракат юритмасидаги юлдузчани алмаштириш билан эришилади. Силос қувури майдаланган мащсулотни транспорт воситасига юклашга мўлжалланган. Синов саволлари

108 1.Ем-хашак йиғиштириш машиналарини қандай турлари бор? 2.Пичанўргичларни тузилиши ва ишлашини тушунтириб беринг? 3.Пичанўргич-эзгич машинасидан фойдаланишдан мақсад нима? 4.Рулонлаб пресслагич иш жараѐнини тушунтириб беринг? 7-БОБ. КАРТОШКА КОВЛАШ ВА ЙИҒИШ МАШИНАЛАРИ 7.1. КАРТОШКА КОВЛАГИЧЛАР ВА КАРТОШКА КОВЛАШ ЙИҒИШ МАШИНАЛАРИ Етиштирилган картошкаларни КСТ-1,4 русумли картошка йиғиш машиналари билан йигиштириб олинади. Картошкани йиғиштириб олиш сермеҳнат ишдир 1 га ердаги картошкани йиғишттириб олишга 18 киши-кун кетади. Картошкани картошка комбайни билан йиғиштирб олганда эса 3-5 киши-кунгача камаяди. Йиғиш даврида картошканинг палаги одатда қуруқ бўлади, лекин кечки сорт картошкаларни эса палаги қуримасдан йиғишга тўғри келади. Картошка полагини йиғиш ва майдалаш учун КИР-1,5 ўргич-майдалагичлар ишлатилади. Картошкани совуқ тушгунга қадар йиғиштириб олиш зарур, бу ишдан кечикилса ҳосилни анча қисми нобуд бўлиши мумкин. Картошкани йиғишда қўйидаги агротехник талаблар қўйилади: -Ҳамма тугунаклар ковлаб олиниши керак: қайта ҳайдаш ва бороналашдан кейин қўлда йиғиб олинадиган картошкани миқдори 5-8% дан ошмаслиги лозим; Картошка ковлагич билан ковлаб чиқарилган картошка дала бетида энсиз полоса тарзида жойлашишини тугунакларнинг кўп қисми полокдан узилган бўлиши зарур, шунда картошкани териб олиш осонлашади ва меҳнат унумдорлиги ошади. Йиғиб олинганда шикастланган картошкалар миқдори 3% дан ошмаслиги керак. Икки қаторли ярим ўрнатма КСТ-1,4 картошка ковлагичи қумоқ ва оғир тупроқда ишлашга мўлжалланган, шунингдек ундан нам торфзорларда ҳам фойдаланиш мумкин. У барча модификациядаги МТЗ тракторларига ўрнатилиб ишлатилади. Иш тезлиги 8,3 км соат. Транспорт тезлиги 26 км соатгача, бир соатлик иш унуми 0,91 га. Картошка ковлагич иккита актив лемех, тезкор элеватор, асосий элеватор, касодли элеватор, торайтирувчи тўсиқлардан тузилган. Иш органлари трактор қов дан ҳаракатга келтирилади. Лемехнинг ботиш чуқурлиги мосланувчи ғилдиракнинг винтли механизми билан ростланади, ғилдирак шарикли механизмлардан айланади. Тезкор элеватор тупроқ қатламини лемехлардан олиб, уларни майдалайди, тупроқли элайди ва қолган массани асосий элеваторга ўтказади. Асосий элеватор икки ариқча чивиқли полотно йўналтирувчи роликлар, тутиб турувчи юлдузчалардан ва юргизиш юлдузчалари ўрнатилган етакчи

109 валдан ташкил топган. Полотно чивиқлари навбати билан гоҳ у томонга гоҳ бу томонган букилган полотно занжирлари (қадаш 41,3 мм.) майдалайди. Асосий элеватор шаклларни янада майдалайди, тупроқни элайди ва қолган массани косадкали элеваторга узатади. Касадкали элеватор тупроқни қўшишга равишда элайди тугуноқлар ва қолган аралашмаларни ер бетига чиқариб ташлайди. Коскаси элеваторни охирига тароқлар кўринишида, тўсиқ ўрнатилган бўлиб улар ѐрдамида масса элеватордан тушаѐтганда см гача тораяди Картошка йиғиштириш машиналари. Картошкани йигиштириш машинасининг турлари ва умумий тузилиши Республикамизда картошка хосилини йигиштиришда махаллий шароитга мосланган технологиядан фойдаланилади, унда, асосан, оддий ковлагич ѐки комбайн ишлатилади. Улардан кенг таркалганлари - ковлабиргиткич ва ковлаб-элагичдир. Ковлаб-иргиткич (118- расм) нинг тиши 1 картошка тупини тагидан киркиб, тугунакларни кисман юкорига кутаради. Айланаѐтган ротор 2 нинг бармоклари тупрокка ботиб харакатланади. Тиш тупрокни юмшатиб кутараѐтганда унинг орасидан утаѐтган бармоклар тугунакларни четга, яъни ѐн томонга иритиб юборади ва картошкалар ер юзасига ѐйилади, ишчилар уларни кулда териб олишади. Бу усулда йигиштирилган хосилнинг карийб 20% гача булган кисми тупрок орасида колиб кетиши мумкин. Ковлаб-иргиткич намлиги юкори ва майда тошлари купрок булган тупрок шароитида ишлатилади. Ковлаб-элагичлар (119- расм) картошканинг тупини тагидан ковлаб, тугунакларни тупрок билан биргаликда ажратувчи (сепарацияловчи) кисмларга узатади. У ерда тупрок майдала-ниб, картошкадан ажратилади. Замонавий машиналарда ажратувчи кисмларининг икки тури мавжуд. Бири чивикли элеваторлар, иккинчиси тебранувчи

110 кепчигичлардир. Ковлаб-элагич элеваторининг чивиклари 2 орасидан ѐки галвирсимон кепчигич тешикларидан тупрок ерга тукилса, йирик тошкесаклар аралаш тугунаклар ва картошка палаги машина оркасидан ерга сочилиб тушади. Кейинчалик, картошка кулда териб олинади. Огир тупрок шароитида картошкани етарли даражада тозалаш максадида ковлаб-элагичларга иккита ѐки учта кепчигич урнатилади. Тозалаш столлари 3 билан жихозланган прицеп 4 уланган ковлаб-элагич (119- расм) картошкани лемехи 1 билан ковлаб, кепчигич 2 ларга узатади. Кепчигичларда кисман тозаланган картошка, прицеп 4 устидаги транспортѐр столи 3 га сунгги марта тозаланиш учун тушади. Транспортѐр столининг икки томонида утирган ишчилар картошкани териб, махсус идишга солишади, тош-кесаклар эса йул-йулакай тукилиб колаверади. Бу усул билан уруглик учун етиштирилган картошкани йигиштириш максадга мувофикдир. Ковлаб-уюмлагич бир неча катордан ковлаб олинган тугунакларни туплаб, бир каторга уюмлаб тукиб кетади.

111 Бу комбайн (120- расм) энг мукаммал машиналардан хисобланиб, картошка хосилини йигиштириб олишда кул мехнатини кам сарфлаш имконини беради. Комбайн хосилни ковлаб олади, тупрок ва тошлардан тозалайди, палагини ажратади ва тугунакларни бункерга туплайди. Комбайн устида 4 6 ишчи учун уриндиклар урнатилган булиб, у ерда утирган кишилар тозалаш столидан утаѐтган тугунакларни саралаб, тош колдикларидан тозалайдилар. Оддий ковлагичга нисбатан мехнат сарфи марта кам. Картошка ковлагичнинг ишчи кисмлари Лемехлар. Лемех тугунаклар жойлашган тупрок катламини тагидан киркиб уни ердан ажратади ва бир оз кутариб ажраткичга узатади. Иш жараѐнига караб лемехлар пассив, актив ва комбинацияланган (курама) шаклига кура ясси учбурчаксимон, булакланган ва новсимон турларга булинади. Учбурчак шаклидаги ясси лемех (121 ва 122- а расмлар) тиглари бурчаги остида жойлаштирилган булиб, илдиз ва пояларни сирпаниб кесади. Лемех илдиз остидаги тупрокни 22 см чукурликкача, см кенгликда тугунаклари билан бирга кучириб ажратиб олади.

112 Икки каторли ковлагичларда, каторлардаги тупрок аралаш тугунакларнинг битта элеваторга утишини таъминлаш учун икки лемех уртасига кушимча кичик лемех урнатилади (121- в расм). Ясси лемех четларидан тупрок билан биргаликда тугунак тушиб кетиши холлари хам руй бериши мумкин. Бунга йул куймаслик учун лемехлар тупламининг четларига айланувчан дисксимон пичоклар урнатилади (122- г расм) ѐки новсимон лемех (122- д расм) ишлатилади. Пассив лемех кумлок жойларда ишлатилганда унинг усти буйлаб силжиѐтган тупрок катламининг яхлитлиги тез булинади ва юкорига силжиши кийинлашиб, тупрок лемех олдига сурилиб, уюм булиб колиши мумкин. Шунинг учун кумлок ерларда комбинацияланган ѐки актив (фаол) лемехлар ишлатилади. Масалан, комбинацияланган (курама) ковлагич (123- расм) пассив лемех 1, узатувчи битер 4 ва транспортѐр 5 дан иборат. Лемех киркиб ажратган тупрок катлами кутарилаѐтиб, барабан ва лемех орасига сикилиши туфайли майдаланиб, четга тукилмай, юкоридаги битерга етиб боради, битер тупрокни майдалаб транспортѐрга узатади. Оддий лемех кривошип-шатунли юритма ѐрдамида тупрок ичида харакатлантирилса, у актив лемехга айланади (123-расм). Машина билан биргаликда V M йуналишида кучирма харакат килаѐтган лемехни тиги титраб харакатланади, унинг траекторияси 123- расмдагига ухшаш булади. Титраш натижасида лемехнинг тупрокка ботиши енгиллашиб, тупрокни кучиришга сарфланадиган куч микдори камаяди. Шунда кривошипнинг айланма ва машинанинг илгариланма тезликлари нисбатини тугри танлаб, лемех тигининг узгарувчан абсолют тезлиги

113 оний йуналишларидан бири V к (123 - расм) лемех устидаги тупрокни кутариб ташлашга олиб келади. Натижада тупрок катлами парчаланиб, картошкани тупрокдан ажралиши енгиллашади. Амалда лемехнинг тебраниш амплитудаси 25 мм, тебраниш сони минутига мартага етади. Лемехнинг судрашга каршилиги 20 30% га камаяди. Лемехнинг айрим улчамлари. Пассив лемех узунлиги (124-расм) энгашиш бурчаги L билан ва суйриланиш бурчаги бурчаги пулат билан ифодаланади. Тупрок лемех буйлаб юкорига силжиши учун ута кичик тупрок орасидаги ишкаланиш бурчаги бир оз кам булиши лозим, аммо булса, лемехнинг узунлиги L катта булиб кетади. Картошка палаги лемех тиглари буйлаб узлуксиз силжиши натижасида кесилиб кетиши лозим, акс холда у лемехга уралиб колади. Пояларнинг кесиб улгурмаган кисми лемехдан тушиб кетиши учун тикнинг охири билан бошка кисмлар орасида камида 40 мм тиркиш колдири-лади. Кесак эзувчи кисмлар. Тугунаклардан тупрок элаш хисобига ажратилишидан олдин, йирик кесакларни эзиб, майдалаш талаб килинади. Кесакларни эзиб майдалайдиган мослама, албатта, тугунакларга зарар етказмаслиги керак. Бу талабга жавоб берадиган мосламаларнинг энг арзони резинадан ясалган пневматик баллонлар хисобланади (84-расм).

114 Баллон ичидаги хаво босими кпа булганлиги сабабли, улар жуфти орасидан утаѐтган юмшок ва йирик кесаклар эзилиб майдаланади. Баллонлар орасидан утказилган тупрок эланганда унинг ажраладиган кисми 1,5...2,5 баравар ортади. Кесакларни эзиб майдалаш учун ротор, битер каби мосламалардан хам фойдаланиш мумкин. Элагич ва кепчигичнинг улчамларини. Эллипссимон юлдузчалар ѐрдамида силкитиладиган элеваторли элагичнинг улчамларига чивикларнинг тезлиги V ч, элеваторнинг энгашиш бурчаги, элеватор ишчи кисмининг узунлиги L, элеватор кенглиги В, чивиклар оралиги S, силкитувчи юлдузчанинг айланиш тезлиги n ва бошкалар киради (50-расм). Элеватор чивигининг тезлиги V ч агрегат тезлиги V м га нисбатан баравар катта булиши лозим, акс холда лемехдан элеваторли элагич устига утаѐтган тупрок унинг бош кисмида тупланиб колади, натижада тозалаш жараѐни кийинлашади. Элеваторни мажбуран силкитадиган кривошип-шатунли мослама кривошипининг радиусига тенг булиши керак. (7,1) Бу ерда: Кқ1,5...2,0 пропорционаллик коэффициенти булиб, у элеваторнинг эркин тебранишини хисобга олади; n кривошипнинг айланиш тезлиги, айл/мин, Элеваторнинг тезлиги V э қ znt/ , м/с, бу ерда: z етакловчи юлдузча тишларининг сони; n етакловчи юлдузчанинг айланиш тезлиги, айл/мин;

115 t элеватор занжирининг кадами, мм. Бу ифода махражига минутни секундга, мм ни метрга айлантириш учун 60 ва 1000 ракамлари киритилган. Етакловчи ва етакланувчи юлдузчалар оралиuи Lқ( ) t кабул килинса, элашга кулай шароит яратилади. Агар t қ мм булса, Lқ мм булади. Элеваторни таранглаштирувчи куч куйидаги ифода ѐрдамида аникланади: бу ерда, Р т қ Рк э қ Р м қ Р f ; (7,2) Р занжирдаги етакланувчи юлдузчага узатилаѐтган уринма куч; Р қ 102 N/V ч ; N узатилаѐтган кувват, квт; V r элеватор чивикининг тезлиги, м/с; к э элеватор иш режимининг курсаткичи (коэффициент), к э қ 1,0...1,6; Р м юлдузчадан утаѐтган занжирнинг марказдан кочирма кучлар таъсирида таранглаштириш кучи, Р м қ mv 2 /g; m занжирнинг 1 метрли кисмининг массаси, кг/м; gқ9,81 м/с 2 ; Р f занжир салки холатда булган кисмининг оuирлиги таъсирида таранглаштирувчи куч, Р f қ K f ql; L юлдузчалар укларининг оралиғи, м; К f занжирнинг салкилик коэффициенти (К f қ 4...6); q эланиб тугунаклардан ажратилиши лозим булган майда тупрок массаси, кг. Кепчигич галвирини 30 бурчак остида киялатиб, торткилари 20 бурчак остида A қ 0, ,025 м амплитуда билан тебранадиган килиб урнатилади. Галвирни тебратадиган кривошипнинг айланиш тезлиги (7,3) айл/минга тенг килиб тайинланади, бу ердаги N қ 3,3...4,0 тугунакларни тебранаѐтган галвирдан ажратиб, кепчишни таъминлайдиган коэффициент. 7.2.ТУГУНАКЛАРДАН КЕСАК ВА ТОШЛАРНИ АЖРАТАДИГАН МОСЛАМАЛАР Майда тупрокдан эланиш хисобига тозаланган тугунаклар орасида йирик кесак ва тошлар хам сакланиб колади. Тош ва кесакларни эса куйидаги турт усулда ажратиб олиш мумкин: 1. Харакатланувчи стол атрофида утирган ишчилар тош ва кесакларни картошкадан кулда ажратиб олишади.

116 2. Шу стол атрофида утирган ишчилар тошлардан картошкани кулда ажратиб оладилар. 3. Эланиб майда тупрокдан тозаланган махсулот механик тузилма ѐрдамида икки булакка картошка ва аралашмаларга ажратилади. 4. Эланган махсулотлардаги хар бир жисм электрон тузилма ѐрдамида текширилиб, икки булакка картошка ва аралашмаларга ажратилади. Ишкаланиш коэффициентига асосланиб ишлайдиган мосламалар жуда куп булиб, уларнинг бири куйидагича ишлайди (128- расм). Транспортѐр 1 махсулотни узига нисбатан тикрок урнатилган транспортѐр 2 га келтириб ташлайди. Транспортѐр тасмаси билан ишкаланиш коэффициенти купрок булган кесаклар юкорига кутарилиб, идиш 3 га тушади. Картошка тугунаклари эса пастга, идиш 4 томонга юмалаб тушади. Баъзи комбайнларда картошкани тошдан тозалаш максадида, резина матоли кия тасма устига юмшок резинадан ясалган козикчалар урнатилган мослама ишлатилмокда (128-расм). Козикчалар устига тушган туганак уз огирлиги билан (енгил булганлиги сабабли) уларни энгаштириб ораликларига кириб ололмайди ва киялик буйлаб пастга юмалаб тушади. Тош эса огир булганлиги сабабли козикчаларни энгаштириб, уларнинг орасига кириб кетади ва транспортѐр билан юкорига, бошка жойга чикариб ташланади. Комбайн бир вактнинг ичида картошкани ковлаб олади, уни аввалига майда тупрокдан, кейин тошлардан ажратиб, махсус транспортга юклайди. Комбайн турлари куп булгани билан уларнинг ишчи кисмлари бир-биридан деярли фарк килмайди. Куйида 128-расмдаги схема буйича ишлайдиган комбайннинг иш жараѐнини мисол тарикасида келтирамиз.

117 Галтаклар 1 ѐрдамида ернинг паст-баландлигига мосланиб, ковлаш чукурлигини узгартирмасдан харакатланади. Лемех 3 картошка тупини тагидан купориб беради, дисксимон лемех 2 лар эса тугунаклар аралашган тупрокни четга тукмасдан элеватор 4 га узатади. Элеваторда тупрокни юмшатиш, титиш ва унинг майда кисмини элаб ажратиш жараѐни бошланади. Кейинрок тозаланаѐтган махсулот кесак эзувчи баллон 5 лар орасига тушади. Бу ерда йирик кесаклар эзилиб, палакнинг бир кисми ажратилади. Элеватор 6 да тугунакларни тозалаш давом этади. Элеватор 6 дан сунг палакюлгич 7 утаѐтган махсулотдан усимлик пояларини ажратиб ерга ташлайди. Колган махсулот козикчали транспортѐр 8 га тушади ва у ерда поянинг колдикларидан тозаланади. Асосий махсулот кутарувчи барабансимон элеватор 12 га тушса, майда кесак, тош ва майда поялар кия урнатилган козикчали транспортѐр буйлаб машина оркасига, ерга тушиб кетади. Транспортѐр 9 йирик пояларни чикариб ташлайди. Барабансимон

118 элеватор 12 махсулотни юкорига, иккинчи каватга кутариб чикаѐтиб, майда кесаклардан тозалайди ва уни козикчали кия транспортѐр 18 га туширади. Козикчали транспортѐр 18 кенг ясалган булиб, кияликка перпендикуляр йуналишда харакатланади. Шу сабабли у тушаѐтган махсулотни иккига ажратади. Йирик тугунак ва аралашмалар унинг устидан юмалаб тушиб, тозалаш столи 15 га узатилади. Махсулотнинг колган кисми транспортѐр 11 ѐрдамида буйлама урнатилган козикчали кия транспортѐр 10 га утади ва майда аралашмалардан ажратилиб, машинанинг оркасидан ташкарига чикиб кетади. Тозаланган тугунак ва унга аралашган жисмларнинг колдиги тош ажратувчи транспортѐрли мослама 13 ва 14 га тушади. Уларнинг устидаги чуткалар колган тугунакларни тозалаш столи 15 га утказиб юборади, майда аралашмалар эса ерга тушади. Тозалаш столининг икки томонида утирган ишчилар тош-кесакларни тугунаклардан сунгги марта ажратиб ташлайдилар. Нихоят, тозаланган тугунаклар транспортѐр 16 ѐрдамида бункер 17 га келтирилади. Бушатувчи элеватор 18 эса картошкани бункердан транспорт воситасига юклаб беради. Комбайнни ишга тайѐрлашда биринчи навбатда тугунакларни ковлаш чукурлиги созланади. Бунинг учун комбайн олдидаги галтакларнинг лемехларга нисбатан баландлиги узгартирилади. Элеваторлар, бармокли транспортѐрлар, саралаш столининг тасмаси, юклагич транспортѐри, кисмларни харакатлантирувчи занжирли узатмаларнинг таранглиги уларнинг таянч валини силжитиш хисобига созланади. Хамма бармокли транспортѐрларнинг энгашиш бурчаклари ковланаѐтган картошка ва уларга аралашган тош-кесакларнинг хоссаларига караб урнатилади. Синов саволлари 1.Картошка йиғиштириш машиналари турлари ҳақида гапириб беринг? 2.Картошка кавлагич қандай қисмлардан тузилган? 3.Тугунакларни тупроқдан ажратиш усулларини гапириб беринг? 4.Тугунаклардан кесак ва тошларни ажратидиган мосламалари тузилишини тушунтиринг?

119 8-боб. ЮКЛАШ ТУШУРИШ ВА ТАШИШ МАШИНАЛАРИ ЮКЛАШ ТУШИРИШ ИШЛАРИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШТИРИШ МАШИНАЛАРИ Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган транспорт воситалари асосан юк автомобиллари МТЗ, ТТЗ ва бошқа русумдаги транспорт трактор, 2ПТС-5-793Д1 ва 2ПТС-4-Э31 ўзи ағдарадиган трактор тиркамаларит ѐрдамида пахта, ғалла, пичан самон, похол ва бошқа сочилувчан юкларни ташилади. 2ПТС-5-793Д1 ўзи ағдарадиган трактор тиркамасининг техъник кўрсаткичлари: Юк кўтариш кучи, кг 5000 Массаси, кг 1740 Энг катта ҳаракат тезлиги, км соат 35 Платформа ҳажми, м 6,69 /илдиракларнинг ўқлари орасидаги масофа, мм 2500 /илдираклар оралиғи, мм 1800 Т ормозлар юритмаси пневматик 4 ғилдиракка Кўтарилган платформанинг эгиш бурчаги, град. 45 ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАРИ. Транспорт воситаси дейилганда юк ва пассажирларни ташишга мўлжалланган ишлаб чиқариш жиҳози тушинилади. Давлат стандартига биноан умум фойдаланиш йўлларида ишлатишга мўлжалланган автомобиллар икки А ва Б гуруҳга бўлинади. А гуруҳдаги автомобил ва автопоездлар учун бир ўқдан йўлга тушувчи энг кўп оғирлик 100 кн дан ортиқ бўлмаслиги лозим. Бунда ѐнма-ѐн ўқлар орасидаги масофа камида 2,5 м бўлади. Бундай автомобиллар йўл қопламаси капитал ва такомиллаштирилган I ва II техник категорияли йўллардагина ишлатилади. Б гуруҳдаги автомобил ва автопоездлар учун бир ўқдан йўлга тушувчи энг кўп масса оғирлиги 60 кн дан ортмаслиги керак. Бунда ҳам ѐнма-ѐн ўқлар орасидаги масофа камида 2,5 м бўлади. Бундай автомобиллар умум фойдаланиладиган барча техник категорияли йўлларда ҳам ишлатилиши мумкин. Умум фойдаланиш автомобил йўлларида ишлатилувчи барча автомобил ва автопоездлар, уларнинг ўлчам ва массаларини чекловчи талабларга жавоб бериши лозим. Бундай талаблар барча давлатларда тегишли қонунлар асосида белгиланади. Масалан, МДҲ давлатларида давлат стандартига биноан оғирлик ва габарит ўлчамлари чекланган. Автомобилларнинг юк билан биргаликдаги баландлиги 3.8 м, кенглиги эса 2,5 м дан ошмаслиги зарур.

120 Эгар тягачли ва битта ярим тиркамали автопоездларнинг узунлиги 20 м дан, икки ва ундан ортиқ тиркамали автопоездларники эса 24 м дан ошмаслиги лозим. Юк автомобиллари ўқидан йўл қопламасига тушувчи кучлар чегараси аввалги параграфда берилган. АВТОМОБИЛ ТРАНСПОРТИДА ЮК ТАШИШНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ АСОСЛАРИ. Юк ташишни ташкил этиш дейилганда юкларни белгиланган жойга ўз вақтида ва уринтирмаган ҳолда минимал пул ва моддий ҳаражат билан етказиб бериш билан боғлиқ транспорт операциялари тизими тушинилади. Автомобил транспортида юк ташиш ва уни режалаштириш асослари қуйидагилардан иборат: - халқ хўжалиги режаси асосида жорий (йил, чорак, ой) ва оператив (кун, смена) юк ташиш режалари тузиш; - мижозлар (юк эгалари) ва автомобил транспорти корхонаси ўртасида шартномалар тузиш; - транспорт воситасининг жойлардаги ишини ташкил этиш ва уни бошқариш; - бажариладиган ишларни назорат қилиш, ҳисоблаб бориш ва таҳлил этиш. Юк ташиш объектларига кон қазиш ва ишлов бериш саноатлари, қурилиш, савдо ва бошқа ташкилотларнинг маҳсулотлари ҳамда уй-рўзғор буюмлари киради. Эгасига етказиб бериш мақсадида қабул қилиниб. Ташилаѐтган предметлар юк деб аталади. Бошқа ўлчамлар (литр, дона, куб метр) тоннага ўтказилади. Аксарият юклар тарасиз ташилади ва уларни тарасиз ташиш дейилади. Юк (товар)нинг соф оғирлиги нетто, юкнинг тара билан оғирлиги брутто, таранинг ўз оғирлиги тара деб аталади. Ташишни ташкил этишда юклар тонналарда ўлчанувчи брутто билан ҳисоблаб борилади. Транспорт ва ортиш-тушириш воситалари юклар хусусиятларига ва ўз навбатида юклар маълум транспорт ва ортиш-тушириш воситалари талабаларига мос бўлиши талаб этилади. Кўпчилик юклар атроф-муҳит таъсирига мойил бўлади. Баъзи юклар ҳавонинг намлиги таъсирида коррозия (занглаш)га учрайди; айрим юклар (тез бузилувчи озиқ-овқат буюмлари)га юқори даражали ҳарорат, сабзавот ва хўл мева ҳамда бошқа баъзи юкларга эса совуқ ҳаво таъсир этади. Ташиш жараѐнида барча юклар турли хусусиятларига кўра гуруҳланади: масалан, зарур бўлган транспорт воситаси тури, жойлаштириш (упаковкалаш) характери, омборларда ақлаш шароити. Юклар аш у ва ҳ.к. Турларига кўра: саноат, қишлоқ хўжалик, қурилиш, савдо ва коммунал хўжалик юклари бўлиши мумкин.

121 Ортиш-тушириш ишларига кўра юклар: донали, уюб ташилувчи ва қуюлувчи юкларга бўлинади. Тарали юклар, одатда, донали юкларга киритилади. Уюб ташилувчи юкларга сочилувчан юклар (қум, шағал, тошкўмир, ўтин ва ҳ.к.) киради. Сочилувчан юкларга дон ва шунга ўхшаш маҳсулотлар киради. Донали юкларни ташишда улар жой миқдори аш у ҳисоблаб борилади. Оғирлигига кўра юклар меъѐрий оғирликда ва оғир массали юкларга бўлинади. Тарали ва донали юкларнинг жоиз меъѐрий оғирлиги 250 кг, думалатиладиган юклар учун 400 кг. Кўрсатилган миқдордан оғир бўлган юклар оғир массали юклар қаторига киритилади. Агар юк оғирлиги 4-5 тоннадан ортиқ бўлса, уни ташиш учун махсус транспорт воситаси талаб қилинади. Ўлчамларига кўра юклар: габаритдаги, яъни автомобилнинг стандарт кузовида ташилиши мумкин бўлган юклар ва ногабарит юкларга бўлинади. Ногабарит юкларга баландлиги 2,5 м, эни 2,0 м ва узунлиги 3,5 м (узун ўлчовли юклардан ташқ аш )дан ортиқ ўлчамли юклар киради. Узун ўлчамли юкларга узунлиги кузов узунлигига қўшимча унинг учдан бир қисми ва ундан ҳам узун юклар киради. Ногабарит юклар фақатгина давлат автомобил назорати (ДАН) рухсатига биноан ва қизил чироқ (белги) ўрнатилган ҳолда ташилиши мумкин. Ташиш шартларига кўра юклар қуйидагича таснифланиши мумкин: - оддий, яъни ҳеч қандай махсус мослама талаб этмайдиган; - тез бузулувчи (озиқ-овқат маҳсулотлари), уларни ташиш учун махсус санитария ва ҳарорат шарт-шароитлари зарур; - ўткир ва ѐқимсиз хидли; - тирик жонзотлар (мол ва қушлар). Бундай молларни ташиш учун транспорт воситалари ташилувчи аш у ташиш учун транспорт воситалари ташилувчи молларни йўлда озиқлантириш ва улар аҳлатини тозалаш ва ҳ.к.ларга мосланган бўлиши зарур. Омборларда ақлаш шарт-шароитларига кўра юклар 4 гуруҳга бўлинади: - ѐғингарчилик ва ҳарорат ўзгариб туришидан бузилмайдиган (қум шағал, майдаланган тош, тошкўмир ва ҳ.к.). Бундай юкларни усти очиқ майдончаларга ақлаш мумкин. - ѐғингарчилик таъсирида бузиладиган (металл ва металл буюмлар, ғишт ва ҳ.к). Бундай юклар усти берк айвончаларда ақланиши зарур. - ѐғинграчилик ва ҳароратнинг ўзгариши натижасида бузилувчи юклар. Бундай юкларни беркитилган ва иссиқ (совуқ)ни изоляцияловчи ва мўътадил ҳароратли хоналарда ақлаш талаб этилади (тез бузилувчи товарлар музлатгичларда, музлаши мумкин бўлмаган суюқликлар эса иситилувчи омборларда ва ҳ.к); - махсус резервуар (идиш)ларда ақланувчи юклар (суюқ ѐнилғи, мойлар аш у кабилар). Жойлаб саранжомлаш (апаковкалаш) ҳарактерига кўра юклар тарали ва тарасиз хилларга бўлинади.

122 Юкларни таснифлаш транспорт воситаси, ташиш усулларидан яхшироқ фойдаланиш, орти-тушириш ишларида механизациядан фойдаланиш учун зарурдир. Тара ва унинг хизмати.ш ва тушириш, ташиш ва сақлаш операцияларида юклар бузилишининг олдини олиш учун таралардан фойдаланилади. Таралар мустаҳкам, кўп маротаба фойдаланишга мўлжалланган ва иложи борича, арзон материаллардан ясалган бўлиши зарур. Таралар габарити, шакли, унга жойлаштирувчи юкнинг оғирлик миқдори ҳамда ишлатувчи материалларга кўра ўз стандарт (андоза)ларига эга. Таралар қуйидагича ажратилади: - қаттиқлик даражасига кўра: а) маълум шаклли қаттиқ (яшик, бочка ва ҳ.к.); б) юмшоқ (қоплар), ўз шаклини юк тўлдирилгандан сўнг олади; в) ўртача қаттиқликдаги; - материалига кўра: ѐғочдан ясалган; шишали, сапол (керамика), қоғозкартонли, тўқима корзина. Одатда, ташиш, ортиш ва тушириш операцияларида юкларнинг бутлигини сақлаш мақсадида таралар маркировкаланади. Маркировкалаш тўрт хил бўлади: товар маркировкаси-ишлаб чиқарувчи завод номи, юк тури ва унинг оғирлиги кўрсатилади; юк маркировкаси-жўнатилиш ва қабул қилиш жойи; транспорт маркировкаси-тўлдирилган товар хужжати нмери (тартиби) ва жойлар сони кўрсатилади; махсус маркировка-юкнинг айрим хусусиятлари кўрсатилади: «сурилмасин», «устки қисми», «эҳтиѐт бўлинг-синади» ѐки фужер расми, «нурдан сақланг» ва ҳ.к. Маркировкада кўрсатилган талабларни бажариш ташилувчилар, ортиш ва тушириш операциясини бажарувчилар, омборларда сақловчилар ва бошқа шахслар учун мажбурийдир. Таралар контейнер ва тагликлар кўринишида бўлади. Контейнер-бу кўп маротаба ишлатилувчи тара бўлиб, улар транспорт воситаларидаги ортиш-тушириш ишларини механизациялашга имкон беради. Давлат стандартларига биноан контейнерлар брутто массаси 10, 20 ва 30 тоннали кўп юк ташувчи (сув ва қуруқлик транспортларида қўлланилувчи), 2, тонали (темир йўлларда қўлланилувчи) ва кам тоннажли (0, ,25 т) автомобил контейнерларига бўлинади. Контейнерларда юк ташишнинг асосий афзалликлари қуйидагилардан иборат: - ортиш ва тушириш операцияларида транспрт воситаларининг туриб қолиши камаяди;

123 - меҳнат сарфи камаяди, чунки транспорт воситасиплатформасидан юкларни туширишга нисбатан контейнердан тушириш ва унга ортиш анча кам меҳнат талаб қилади; - аралаш транспорт турларида ташишда контейнерларда юк ташиш ўнғайлиги. Чунки бир транспорт туридан иккинчисига контейнерни ўтказишда, пломбасининг бутлиги текширилади, холос. Ҳужжат алмашуви анча осонлашади. Тагликлар ясси, устунчали ва яшик турида бўлиши мумкин. Ясси тагликлар энг кўп тарқалган бўлиб, вилкали кўтаргичлар билан ортиш ва туширишга мўлжалланган. Тагликлардаги юкларни кўп қаватли этиб омборларда сақлаш ҳам мумкин. Устунчали тагликларнинг бурчакларида (ўрнатилган ѐки алмаштирилувчи) устунчалар бўлиб, улар юкларни мустаҳкамлаб ташишда ишлатилади. Яшик туридаги тагликлар деворчалари мустаҳкамланган ѐки шарнир орқали йиғилувчи бўлиши мумкин. Юк ҳосил этувчи ва юк қабул этувчи пунктлар Юклар йиғилувчи пунктлар юк ҳосил этувчи пунктлар деб аталади. Юк йиғилувчи ва қабул этилувчи асосий пунктларга саноат корхоналари, жамоа ва фермер хўжаликлари, тегирмон (элеватор)лар, сув портлари, аэропортлар, қурилиш майдонлари, моддий-техника таъминоти база ва омборлари, дўкон ва шу кабилар киради. Асосий юк ҳосил этувчи пунтклар характери айни худуд ва ундан ташқарида фойдаланувчи ва истеъмол этилувчи саноат ѐки қишлоқ хўжалик маҳсулотлари тури билан боғлиқдир. Автомобил транспорти билан жўнатилувчи умумий юк миқдори ишлаб чиқарувчи корхоналар қуввати, қтшлоқ хўжалиги майдонлари ва улардаги иш унумдорлиги билан боғлиқдир. Юк ҳосил этувчи пунктлар қаторига ҳар куни кам миқдорда юк ташиладиган бир қанча объектлар ҳам киритилиши мумкин. Буларга бозорлар, дўконлар, аҳоли яшовчи жойлардан чиқувчи ахлатларни ташиш киради. Юк оқимлари. Юк оқимлари бир томонлама ва икки томонлама (қарамақарши йўналишда) бўлиши мумкин. Юк оқими икки томонлама бўлганда юк массаси кўп бўлган йўналиши асосий (тўғри) ва кам юк массали йўналиш эса тескари йўналиш деб юритилади. Тўғри ва тескари йўналишлар ўртасидаги фарқ, яъни массаси катта бўлган юк оқими миқдорини кам юк оқимига нисбати нотекислик коэффициенти билан баҳоланади. Юк оқими таркибига ҳар хил юклар кириши мумкин. Бундай таркиб кўп омиллар билан боғлиқдир. Юк оқими тузилишининг уч турини ажратиш мумкин: тармоқли гуруҳли ва турдош. Тармоқли тузилиш халқ хўжалигининг маълум тармоғидаги юкларни ташиш билан боғлиқдир: тоғ-руда саноати, машинасозлик, қишлоқ хўжалиги, савдо ва шу кабилар.

124 Гуруҳли тузилиш умум фойдаланиладиган ва маълум гуруҳга мансуб юкларни ташиш билан боғлиқ қурилиш юклари, қаттиқ ва суюқ ѐнилғи, озиқовқат товарлари. Турдош тузилиш муайян турдаги юкларнигина ташиш билан боғлиқ. Автомобилларда юк ташиш таснифи Ташиш ҳажмига кўра юк ташишни ташкил этишнинг қуйидаги тамойиллари бўлиши мумкин: бир турли жуда кўп ҳажмдаги юкларни ташиш; бир турдаги юкларни нисбий кўп миқдорда ташиш; кам миқдорли ѐки юкларни йиғиб ташиш. Бир турдаги жуда катта ҳажмда юкларни ташишда бир турдаги юкларни кўп миқдорда ташиш тушинилади. Бундай ташишлар юк оқимининг тузилиши, миқдори ва йўналишининг барқарорлиги билан характерлидир. Бундай ташишларда, иложи борича, бир турдаги ва иш унуми юқори транспорт воситаларини ишлатиш мақсадга мувофиқ. Бир турдаги юкларни нисбий кўп миқдорда ташишда ҳар хил турли ва моделли юк ташиш транспорт воситаларидан фойдаланилади. Бундай ташишлар ортиш-тушириш жойларининг тез-тез ўзгариб туриши ҳамда юк оқимларининг ўзгарувчанлиги билан характерлидир. Бундай ташишларда, иложи борича, бир турдаги ва иш унуми юқори транспорт воситаларини ишлатиш мақсадга мувофиқ. Бир турдаги юкларни нисбий кўп миқдорда ташишда ҳар хил турли ва моделли юк ташиш транспорт воситаларидан фойдаланилади. Бундай ташишлар орти-тушириш жойларининг тез-тез ўзгариб туриши ҳамда юк оқимларининг ўзгарувчанлиги билан характерлидир. Кам миқдорли юкларни ташишда жўнатувчилар ва қабул қилувчиларнинг майда ҳажмдаги юкларни ташилади ҳамда аҳолининг маиший эҳтиѐжлари қондирилади. Бундай ташишлар транспорт воситаларида бир пайтнинг ўзида бир неча хил юклар ташилиши, баъзида эса уларни ортиш-тушириш жойлари ҳар хил жойдалиги билан характерлидир. Ҳажми катта бир турли юкларни ташиш Автомобил транспортида бир турли катта ҳажмдаги қуйидаги юклар: қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (ғалла, қанд лавлаги, пахта хом ашѐси, турли саюзавотлар), ҳар хил ѐнилғилар (тупроқ, қум, шағал, чақиқ тош, ғишт, панеллар, фермалар, ѐғоч материаллари) ва бошқалар ташилади. Бу юкларни ишлаб чиқариш ва истеъмол этиш, уларнинг ҳосил бўлиш ва қабул қилиш пунктларининг жойлашуви, улар орасидаги боғланишлар ниҳоятда жадал товар оборотига олиб келади. Бир турли кўп миқдордаги юкларни ташишда автопоезд ва махсус транспорт воситаларини ишлатиш алоҳида аҳамиятга эга. Уларни қўллаш иш унумини оширади. Тиркамалар сони етарли даражада бўлса, ташиш самараси ошади. Маршрутли юк ташишда автопоездларни қўллаш автомобиллар тортиш кучидан яхшироқ фойдланиш ва транспорт воситаларининг умумий

125 юк кўтарувчанлигини ошириш имконини беради. Буларнинг натижасида ташиш таннархи камида 20% арзонлашади. Марказлаштирилган ташишлар Транспорт жараѐнида уч томон қатнашади: юк жўнатувчи (етказиб берувчи) транспорт ташкилоти ва юк қабул этувчи. Улар ҳар бирининг транспорт жараѐнидаги вазифасига кўра ташишлар марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган хилларга бўлинади. Марказлаштирилган ташишлар дейилганда, шундай ташиш жараѐнини ташкил этиш тушиниладики, унда транспорт ташкилоти ѐки юк жўнатувчи юкларни барча истеъмолчи талабига биноан етказиб беради. Марказлаштирилмаган ташишларнинг марказлаштирилган ташишлардан фарқи шундаки, ҳар бир юк қабул этувчи ўзига зарур бўлган юкни ташишни ҳамда ташиш билан боғлиқ бўлган ортибтушириш ва экспедицион ишларни ўзи бажаради. Бунинг учун юк қабул этувчи автотранспорт ташкилотига талабнома билан мурожаат қилади, ортиш пунктига юк ортувчи ишчилар, экспедитор ва автотранспорт ташкилотига тегишли автомобил билан келиб, юкни қабул қилади, йўлда қараб боради (яъни, экспедицион ишни бажаради) ва ўз омборига тушириб олади. Ташишни бундай ташкил этишда юк жўнатиладиган пунктда жуда кўп автомобиллар, юкловчилар, экспедиторлар йиғилиб қолиб, юкни қабул этишда узоқдан-узоқ кутиш навбати ҳосил бўлади. Ортиш операцияси, одатда, қўл кучи билан бажарилади, чунки етказиб берувчи (юк жўнатувчи) ортиш операциясини механизациялашган қизиқмайди ва унга жавоб бермайди. Автотранспорт саройи берилган талабномага биноан зарур миқдордаги транспорт воситасини ажратиб беради, лекин ташишни ташкил этиш ва транспорт жараѐнининг бажарилишига жавоб бермайди. Ташишни ташкил этишнинг бундай тизими юк қабул этувчиларнинг ўз транспорт воситалари бўлишига олиб келиб, транспорт саройларининг майдалашишига олиб келади, юк оқимлари ҳам майдалашади. Бу эса юкларни рационал (оқилона) маршрутлар ташкил этиб ташишга йўл қўймайди, махсус ва махсуслаштирилган транспорт воситаларидан фойдаланиш имкони ниҳоятда камайиб кетади. Буларнинг барчаси транспорт ишлатиш ҳаражатларининг ортиши ҳисобига юк ташиш харажатларини кўпайтириб юборади. Юқорида келтирилган камчиликларнинг кўпчилигини юк ташишни марказлаштирилган усулида бартараф этиб, транспорт воситаларининг иш унумини ошириш, ташиш таннархи ва мижозлар харажатларини камайтириш мумкин. Юк ташишнинг марказлаштирилган усули юк эгаларига хизмат кўрсатиш маданиятини кўтариш маданиятини кўтариш ва транспорт ишларини ташкил этишни яхшилайди. Юк ташишнинг марказлаштирилган усулини қўллашда транспорт жараѐнларида қатнашувчи томонларнинг ўзаро алоқалари қуйидагича бўлади: - юк жўнатувчи ѐки унинг юкини етказиб берувчи ташкилот транспорт ташкилотига талабнома беради;

126 - юкларни автотранспорт саройи, аксарият ҳолларда, умумфойдаланиш автотранспорт саройи ташиб беради; - юкни тушириб ва қабул қилиб олиш юк қабул этувчилар зиммасида бўлади; - юклар автотранспорт саройи томонидан кузатиб борилади, бунда экспедиторлик вазифасини амалад ҳайдовчи бажаради. қимматбаҳо тош ва металлар, топширишда қайта саналувчи ѐки тортиб топширилувчи ва шунга ўхшаш юкларни ташиш бундан мустасно; - ташиш учун ҳақ ва ҳисоб-китобни юк жўнатувчи яъни транспортга талабнома берган ташкилот тўлайди. Юк жўнатувчилар харажатларини юк эгалари қоплаб, жўнатувчилар билан ҳисоб-китоб қилади. Шундай қилиб, марказлаштирилган юк ташиш усулида, юк қабул қилиб олувчилар транспорт жараѐнидаги ташишда қатнашмайди ва улар юкларни ўз вақтида тушириб олишгагина жавоб беради. Марказлаштирилган юк ташиш тизими қуйидаги афзалликларга эга: - юкни жўнатувчилардан уларни қабул қилувчиларга бир маромда етказиб бериш ҳамда уларни етказиб бериш вақтларини тежаш шароитлари яратилади; - транспорт воситаларининг олдиндан келишилган чизма асосида ишлаши уларнинг ортиш операциясида кутиб буришини йўқотиш ѐки камайтириш билан бирга, бундай операцияларни мезанизациялаш имкони бўлади; юкловчилар ва экспедиторларга талаб бўлмайди; - махсуслаштирилган транспорт воситаларидан фойдаланишни кенг йўлга қўйиш ва юк эгаларининг ташиш харажатларини анчагина қисқартириш мумкин; - ташиш ҳажмига зарур бўлган транспорт воситаларини камайтириш ҳисобига материаллар ва ишчи кучига бўлган талаб ҳам камаяди; - юк ташиш таннархи арзонлашади; - транспорт воситаларининг иш унумини ва улардан фойдаланиш самарадорлиги ошади; - тезкор режалаштиришда иқтисодий-математик усуллар ва ЭҲМ дан фойдаланиш имкони яратилади. Буларнинг барчаси биргаликда майда АТС ларини тугатиш ҳисобига йириклаштирилган автомобил саройилари улушининг кўпайишига ѐрдам беради. Марказлаштирилган юк ташиш тизимига ўтиш юк эгалари ишини ҳам такомиллаштиришга олиб келади. Тарасиз ташишлар Юкларни тарасиз ташиш транспорт ҳаражатини арзонлаштиради, транспорт воситаларининг ортиш-тушириш операцияларида туриш вақтини қисқартиради, транспорт воситаларининг айланишини тезлатади. Тара ва таралаш ҳаражатлари йўқлиги сабабли транспорт ҳаражатлари баъзи ҳолларда 30 фоизгача арзонлашиши мумкин.

127 Тарасиз юкларни ташишни ташкил этиш учун қуйидагилар бўлиши лозим: - тарасиз ташиш имконияти бор юкларнинг мавжудлиги (асосан, уюлувчан ва сочилувчан юклар); - юкларни қабул этиш, топшириш ва сақлаш учун зарур майдон ва омборлар мавжудлиги; - қўл ѐрдамида ѐки механизм орқали ортиш-тушириш ишлари учун зарур асбоб ва жиҳозлар; Бунда орти-тушириш ишларини имкон қадар механизациялаш ҳамда транспорт воситаларининг тарасиз ташилаѐтган юкка мослашганлиги катта аҳамиятга эга. Тарасиз ташишнинг камчиликларига қуйидагиларни киритиш мумкин: катта ҳажмдаги омбор, бино ва майдонлар зарурати; қўл кучи билан ортитушириш операциясида транспорт воситаларининг узоқ муддат туриб қолиши; транспорт воситалари яхши жиҳозланмаган ҳолларда ташиш жараѐнида юкларнинг тўкилиши ҳисобига йўқотилиши. Юкларни контейнер ва тагликларда ташиш Ҳозирги даврда транспорт жараѐнидаги энг сермеҳнат ва кам механизациялаштирилган ишларга юкларни транспорт воситасига ортиштушириш ишларини киритиш мумкин. Бундай ишларни бажаришга транспорт умумий ҳаражатларининг фоизи тўғри келади. Ортиштушириш операцияларида автомобилларнинг унумсиз туришини камайтириш, айни операцияларни комплекс механизациялаш ва ташиш жараѐни сифатини оширишнинг энг самарали йўналишларидан бири барча транспорт турларидаги юк ташишларни контейнер ва тагликларда пакетлаб ташишдир. Юкларни контейнер ва тагликларда пакетлаб ташиш қуйидаги афзалликларга эга: - транспорт воситаларининг бекор туришини камайтириш; - транспорт жараѐнининг барча босқичларида ҳам ортиш-тушириш ишларини комплекс механизациялаш; - механизмларни самаралироқ ишлатиш ва ташилаѐтган юк партияларини йириклаш ҳисобига ортиш-тушириш ҳаражатларини камайтириш; - кам ҳаражатли (арзонроқ) ва усти очиқ транспорт воситалари туридан фойдаланиш; - таралаш сарфини камайтириш ҳамда ташилаѐтган юкларнинг сифатлироқ сақланиши АВТОМОБИЛ ТРАНСПОРТИДА ОРТИШ-ТУШИРИШ ИШЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ Ҳар қандай юк ташиш транспорт жараѐнини амалга оширишда юкларни транспорт воситасига ортиш билан боғлиқ сермеҳнат, баъзида эса жисмонан оғир иш бажаришга тўғри келади. Ташиш ниҳоясига етганда эса

128 юкларни тушириш зарур бўлади. Юуларни тушириш ҳам сермеҳнат ҳамда жисмонан оғир ишлардан биридир. Ортиш-тушириш ишлари асосий ва қўшимча операциялардан иборат бўлади. Асосий операцияларга қуйидагилар киради: штабеллар ѐки бошқа сақлаш жойларидан юкларни олиш; ортиш жойига келтириш; транспорт воситасига ортиш; туширишда шу операцияларнинг акси бажарилади. қўшимча операцияларга қуйидагилар киради: юкларни тарага жойлаш ва заруриятга кўра маркировкалаш; тарозидан ўтказиш (ҳажмини ўлчаш); хужжатларни тайѐрлаш; юкларни боғлаб маҳкамлаш ѐки боғловдан бўшатиш, устини брезент билан ѐпиш ва бошқалар. Амалиѐтда автомобилларни ортиш-тушириш опеарцияларда бекор туриш вақти уларнинг линия (иш)да бўлиш вақтларининг учдан бирига тўғри келади. Автомобил транспорти учун характерли бўлган қисқа масофаларга юк ташишда баъзи юклар учун автомобилларнинг ортиш-тушириш операцияларида бўлиш вақти улуши 50 ва ундан ҳам ортиқ фоизларни ташкил этади. Шуларга кўра, транспорт воситаларидан фойдаланиш самарадорлиги ўзгариб туради. Ортиш-тушириш ишларини тўғри ташкил этиш ва уларни заруриятга кўра механизациялаш автомобилларнинг бўш туриш вақтларини ҳамда ташиш билан боғлиқ харажатларни камайтириш имконини беради. Автомобилларда юк ташишни ташкил этиш амалиѐтида юк ортиштушириш жойларида автомобилларнинг барча бекор туриш (сабабидан қатъи назар) вақтлари орти-тушириш вақтига киритилади. Ортиш-тушириш вақти қуйидаги элементлардан иборат: кутиб қолиш вақти; автомобилнинг манѐвр қилишига сарфланган вақт; ортиштуширишнинг ўзига сарфланган вақт; хужжатларни расмийлаштиришга сарфланган вақт. Механизациялаштирилмаган ортиш-тушириш ишларида барча операциялар ишчиларнинг қўл меҳнати билан бажарилади. Механизациялаштирилган ортиш-тушириш ишларида эса барча операциялар турли машина ва механизмлар ѐрдамида бажарилади. Механизациялаштирилган ортиш-тушириш усулини қўллаш транспорт воситаларининг айни операцияларни бажаришда бекор туриб қолишини камайтирибгина қолмай, оғир ва сермеҳнат операцияларни бажаришни енгиллаштиради. Юк ортиш-тушириш ишларини бажаришда 16 ѐшдан кичик бўлган шахсларни ишлатиш қатъиян ман этилади. қўл ѐрдамида билан бир ердан иккинчи ерга ташилувчи юклар 16 дан 18 ѐшгача бўлган ўспирин йигитлар учун 16,4 кг ва қизлар учун 10,25 кг, аѐллар учун 80 кг дан ортиқ бўлмаслиги шарт. 80 кг дан ортиқ юкларни бир ердан иккинчи ерга кўчириш ѐки ортиш-тушириш ишларини бажариш фақатгина механизмлар ѐрдамтда амалга оширилиши зарур. Ортиш-тушириш пунктлари ва уларнинг ўтказувчанлиги Ортиш-тушириш пункти деганда ҳар қандай юк жўнатиш ѐки қабул қилиш, баъзи ҳолларда эса жўнатиш ва қабул қилиш объектлари

129 тушунилади. Буларга саноат корхоналари, қурилиш майдонлари, савдо базалари ва шунга ўхшаш объектлар киради. Ортиш-тушириш объектларининг ўтказувчанлик хусусияти дейилганда бундай пунктларда бир соат давомида кўпи билан қатча миқдордаги транспорт воситаси бирлиги бўлиши тушунилади. Аксарият ҳолларда транспорт воситалари сони ўрнига тонна ўлчамдаги бир соат ичида ортилувчи ѐки тушурилувчи юк ҳажмлари қабул қилинади. Ҳар қандай пунктнинг ўтказувчанлик хусусияти Q о(t), шу пунктдаги ортиш ѐки тушириш пости миқдори ва ҳар бир тонна юкни ортиш ѐки тушуриш учун зарур вақт о(t) га ҳамда ортиш ва тушириш ишларининг ташкил этилиши, омборнинг юк обороти ва унинг жиҳозланганлигига боғлиқдир. Оғир ва улкан юкларни стационар ва кўчма кранлар ѐрдамида ортиш-тушириш Вазни оғир юкларга меҳнат хавфсизлиги нуқтаи назаридан вазни 80 кг ва ундан ортиқ юклар киради. Автомобил транспортида юк ташиш қоидаларига биноан, вазни оғир юкларга, яъни механизм ѐрдамисиз ортиб бўлмайдиган юкларга вазни 250 кг дан ортиқ, думалатиб судраладиган юкларга 400 кг дан ортиқ юклар шартли равишда киритилади. Ортиш-тушириш операцияларини бажариш нуқтаи назаридан оғир вазнли юклар бир турда эмас. Автомобил транспортида ташиладиган барча юклар ичида уйиб ташилувчи юклардан кейингиси ѐки иккинчи ўринда турувчи оғир юклар вазнли ва узун ўлчамли юкардир. Лекин ортиштушириш операцияларини бажариш қийинлиги ва оғирлигига кўра уларни механизациялашнинг аҳамияти каттадир. Муайян ортиш-тушириш жойларига доимий ѐки узоқ вақт ишлашга мўлжаллиниб ўрнатилган юк кўтаргичлар стационар ва ярим стационар кранлар қаторига киради. Айни объект ичида конструкциясига кўра қийинчиликсиз кўчувчи орткичлар кўчма кранлардир. Бундай кранларни бир жойдан иккинчи жойга кўчиришда уларни демонтаж-монтаж қилиш талаб этилмайди. Баъзида уларни трейлер ва аравачалар ѐрдамида кўчирилади. Тўрт таянчли кўприксимон кранларда юкларни уч йўналиш, яъни юқорига (пастга), кўндаланг ва бўйлама йўналишларда силжитиш мумкин. Минорали кранлар асосан қурилишларда юкларни вертикал йўналишда ҳаракатлантириш учун хизмат қилади, шунингдек ортиш-тушириш операцияларини ҳам бажаради. Портал кранлар сув ҳавзалари ѐқасида ҳамда улкан гидротехник қурилишларда ишлатилиб, уларнинг ишлаш тамойили минорали кранники билан бир хил. Портал краннинг юк кўтарувчанлиги анча катта бўлиши билан бирга стреласининг узунлиги ҳам нисбатан каттадир. Автомобил шассиси ѐки бошқа ўзиюрар шассига ўрнатилган кранлар донали юкларни автомобилларга ортиш-тушириш ҳамда монтажлаш ишларини бажаришда қўлланилади. Автоюклагич-энг универсал ортиш-тушириш механизмидир. Айниқса, улар юк ҳовлилари ва омбор ичида қисқа масофаларга юк кўтариб бериш ҳамда ортиш-тушириш ишларини бажаришда беқиѐс самаралидир.

130 Автоюклагичлар автомобил шассисида ѐки электр қуввати (аккумулятор батареяси) билан ҳаракатланади. Кичик габаритли, аккумуляторли юклагичлар омбор ичидаги штабеллар орасидаги тор йўлакларга ҳаракатланиши осон. Уларнинг манѐвр қилиши автокранга нисбатан анча юқори. Бундай юклагичлар автофугон ва темир йўл юк вагонлари ичига кириб ортиш-тушириш ишларини бемалол бажаради. Электр юклагичлар ҳам кўтаргичлар туплами билан таъминланади. Синов саволлари 1.Кишлок хужалигида юкларни ташувчи транспорт воситалари. 2. Автомобиль транспортида андай ишлар бажарилади 3.Юк ташиш турлари 4. Тарали ва тарасиз юк ташиш кандай амлга оширилади 9-БОБ. МЕЛИОРАЦИЯ ВА ТЕКИСЛАШ ИШЛАРИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ МАШИНАЛАРИ 9.1. МЕЛИОРАЦИЯ ИШЛАРИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ МАШИНАЛАРИ Канал қазиш машиналари. Мелиорация (лотинча meliorate- яхшилаш)-ерларни тубдан яхшилашга қаратилган техник, иқтисодий ва ташкилий- хўжалик тадбирлари комплексидан иборат. Бажариладиган ишлар ва қуйилган вазифаларга қараб мелиорация уч турга: гидротехник, маданий-техник ва химиявий ишларга бўлинади. Гидотехик ишлар ортиқча нам ерларни қуритиш ва қурғоқчилик районларда ерларни суғориш йули билан уларнинг сув билан таъминланиш режимини ростлашдан иборат. Маданий-техник ишлар янги ерларни шудгорлаш учун ўзлаштириш, яьни бедапоя, ўтлок ва аввалдан хайдаладигани ерларни тубдан яхшилашдан иборат. Мелиорация машиналари бажариладиган ишлар турига қараб қуйидаги группаларга бўлинади: маданий-техник ишлар (ерни тайѐрлаш ва унга дастлабки ишлов бериш)га мўлжалланган машиналар; очиқ мелиорация (суғориш ѐки зах қочириш) тармоқларини тайѐрлаш машиналари, очиқ мелиорация тармоқларидан фойдаланиш (каналларни тозалаш, каналлардаги ўсимликларни олиб ташлаш ва щакозо) машиналари; ѐпиқ горзонтал дренаж тайѐрлаш машиналари; суғориш (трубалар, ѐмғирлатиш ва щакозо) машиналари; мелиорция қиланадиган ерларда умум қурилиш ишлари машиалари. Канал қазгичлар узлуксиз ва циклик ишлайдиган турларга бўлинади. Улар ротацион, шнекли бир ковшли ва кўп ковшли актив, плугсимон щамда

131 ағдаргичли пассив, шнек-роторли, шнек-ковшли, ротор- пичоқли ва ротор ағдаргичли комбинациланган иш органлари билан жищозланади. Ротатцион актив иш органлари турли шаклларда ясалган фреза щамда роторлардан иборат. Иш вақтида ротор машина билан бирга илгарилама ва ўз ўқи атрофида айланма щаракатланиб, ер қазийди, тупроқни кўтариб каналдан ташқарига ташлайди. Очиладиган канал шакли ва катталиги ротацион иш органларининг шаклига ўлчамларига, сонига, щаракат йуналишига нисбатан ўрнатилиш бурчагига боғлиқ. Актив иш органи бор машина чуқурлиги 0,5 2 м,тубининг эни 0,1..1,5 м ли канал қазийди. Комбинацияланган иш органлари билан жищозланган машиналарнинг актив иш органи тракторнинг двигателидан щаракат олади, пассив иш органи эса тортиш кучи щисобига ер қазийди, суради. Плугсимон ва ағдаргичли канал қазигичлар чуқурлиги 0,4 1,2 м, тубининг эни 0,2 1,0 м ли канал қазийди. Суғориладиган далаларда ўқариқлар ва муваққат ариқлар плугсимон бир ѐки икки ағдаргичли иш органлари билан очилади. Бундай қуроллар ариқ қазгичлар деб аталади. Ариқлар экинларни суғориш давридагина керак бўлади, щосилни йиғиш даврида улар текисланади. Шунинг учун ариқ қизгичлар билан бирга ариқ текислагичлар щам мавжуд. Пахтачиликда КЗУ- 0,3 маркали универсал ариқ қазгич-текислагич (22-расм) ишлатилади. Бу қурол универсал рама 2 ва унга бажариладиган ишлар турига қараб ўрнатиладиган алмашма иш органлари: канал, ариқ қазгичлар, ариқни кўмиб текислагичлар, пол олгич, пол текислагич, далани юза текислагич, чизелькультиваторидан иборат. Муваққат ариқ очиш учун рама 2 га (135-расм, а) ариқ қазгич, яъни икки ағдаргичли корпус ўрнатилади. Бу корпус стойкаси 8, лемех 7, ўнг ва чап ағдаргичлар 3, пичоқлар 4 ва таянч чанғи 6 дан иборат. Лемех ва пичоқлар трапециясимон кесимли ариқ қазийди. Ариқ очишда қирқилган тупроқ қатлами икки қисмга ажралиб, ағдаргичларнинг сирти бўйлаб силжийди, ариқнинг икки ѐнига ѐтади. Таянч чанғи ариқ тубини зичлайди. Алмашма пичоқлар (кенг ва энсиз) чуқурлиги 25 ва 30 см, тубининг эни 30 ва 50 см ли ариқ қазишга имкон беради. Ариқларни текислаш учун (135-расм, б) чап ва ўнг ағдаргичлар 9 очиқ томонини қаратиб ўрнатилади, таянч ғилдираклар 1 стойкаларини орқага қиялатиб ўрнатилади. Иш вақтида ағдаргичларнинг пичоқлари 10 ариқ четларидаги тупроқ (дамба) ларни кесади, ағдаргичлар эса тупроқларни ариқ ичига ағдаради, тахта тупроқни текислайди, ғалтак эса зичлайди. Пол олишда (135-расм, в) ағдаргичлар щолати ўзгартирилмайди, лекин уларнинг учларига узайтиргичлар 14 ўрнатилади. Иш вақтида пичоқлар кесган тупроқ ағдаргичларни сирти бўйла бўртага силжийди ва баландлиги 40 см, дала сатщидаги эни 90 см, тепасининг эни эса 10 см.ли марза щосил қилади. Полнинг марзаларини текислаш учун (135-расм, г) чап ва ўнг ағдаргичлар ўрни алмаштирилиб, ағдаргичларнинг учлари бир-бирига тақалади, пичоқлар 10 ўртасидаги бурчак 60 қилинади. Барча иш

132 органларининг ишлаш чуқурлиги таянч ғилдираклари 1 ѐрдамида ростланади. Чуқурлиги 0,6 м ли каналлар Д-267А плугсимон канал қазгичлари билан қазилади. Чуқурлиги 0,8 1,0 м, тубининг эни 0,2 м ли каналлар КМ- 1400М канал қазгичи билан қазилади. Чуқурлиги 1,2 м, тубининг эни 0,25 м ли каналлар КФН-1200А (ЭТР- 123) ротацион канал қазгичлари билан қазилади. Бу машинанинг иш органи каналнинг икки ѐнини кавлайдиган икки фрезадан иборат. 135-расм. Универсал ариқ қазгич-текислагич. а-ариқ қазгич; б-ариқ текислагич; в- пол олигич; г-пол текислагич; 1-таянч ғилдирак; 2-рама; 3- ағдаргич; 4-пичоқ; 5- кронштейн; 6-таянч чанғи; 7- лемех; 8-корпус стойкаси; 9- ағдаргич; 10-пичоқ; 11- текисловчи тахта; 12-ғалтак мола; 13-кўндаланг балка; 14- узайтиргич; Плугсимон ариқ қазгич. Плугсимон иш органи билан ариқ қазиш жараѐни қуйидагича кечади: ағдаргичнинг лемехи грунтга ботиб, уни сиқади ва энг катта уринма кучлар йўналишида, горизонт бурчак щосил қилиб силжитади. Грунт палахсаси навбатдаги палахса босими таъсирида ағдаргичнинг иш сирти буйлаб юқори кўтарилади ва ариқ четига ағдарилади. Плугсимон иш органига таъсир этувчи кучларни ўрганишда унинг эгри чизиқли лемех-ағдаргичли иш сирти икки жуфт: пастки қисми қўшалоқ уч қиррали пона; юқори қисми эса бирбирига нисбатан қия ўрнатилган иккита текис пона билан алмаштирилади СУҒОРИШ МАШИНАЛАРИ Суғориш усулига қараб барча суғориш машиналари уч группага: сиртдан, тупроқ остидан ва ѐмғирлатиб суғориш машиналарига бўлинади. Сиртдан суғориш учун пахтачиликда ППА-165 ва ППА-165У кўчма суғориш агрегатлари ишлатилади. Агрегат Т28Х4М ва МТЗ-80Х трактори, ПНС-165 насос станцияси ва резина шланг ўраладиган барабандан иборат. Насос станциясининг асосий узеллари сувни ўқ ўйналишида сўрадиган 08-25Г насоси, понасимон тасмали юритма, сўриш трубаси, сув щайдш трубаси, насосни юргизиш олдидан сувга тўлдириш учун хизмат қиладиган газ оқимили вакуум аппарат, каналидан сув сўриш шлангини кўтариш ва тушириш учун хизмат қиладиган кўтариш кранидан иборат. Сувни ғўза

133 эгатларига тақсимловчи шланг ўраладиган барабан тракторнинг гидравлик системасидан гидравлик двигатель ва червякли редуктор ѐрдамида айлантирилади. Трактор эгатларига кўндаланг щаракатланиб, шлангни далага ѐтқизилади. Шланг мащсус газламали резинадан ясалади. Унинг ички диаметри 300 мм. Барабанга умумий узунлиги 300 м ли шланг ўралади. Суғориш шлангида щар 60 ѐки 90 см орқалиқда сув чиқаргичлар (махсус клапанли тешиклар) бор. Сув бу тешиклардан эгатларга тақсимланади. Сув чиқаргичлар резьбали бўлиб, эгатга қўйиладиган сув миқдорини 0 2,1 л с гача ростлаши мумкин. Насос 17 секундига л сув чиқаради. Ёмғир щосил қилиш усулига қараб икки группага: елпиғичсимон ва оқимли (пуркаб) ѐмғирлатиш машиналарига бўлинади. Елпиғичсимон сепилган ва пуркалган сув щаво қаршилигига учраб, алощида томчиларда парчаланиб, дала бетига сувнинг ѐмғирсимон сепилади. Елпиғичсимон сепиш иш органлари ѐмғирлатиш насадкалари деб аталади ва улар бир жойда машинага нисбатан ўз вазиятини ўзгартирмасдан атрофни ѐмғирлатиб суғоради. Оқимли ѐмғирлатиш иш органлари ѐмғирлатиш аппаратлари деб аталади. Сув сепаѐтганда ѐмғирлатиш аппаратларимашинага нисбатан айланма харакатланади. Машина бир позицияда туриб, ѐмғирлатиш аппарати далани доира бўйлаб суғоради. Ёмғирлатиш насадкалари ва аппаратлари сувни пуркаш масофасига ва сув босимига қараб уч группага бўлинади. Яқин масофага отувчи иш органи одатда насадка деб аталади. У 5 8 м радиусни суғоради, сув босими 0,05..0,15 Мпа. Ўртача масофага отувчи ѐмғирлатиш аппаратлари сувни 0,15 0,5 Мпа босим билан 8 35 м масофага пуркайди ва 5 л с гача сув сарфлайди. Узоқ масофага отувчи ѐмғирлатиш аппарати 0,25 0,8 Мпа босим билан м масофани пуркайди, 5 л с дан ортиқ сув сарфлайди. Ёмғирлатиш аппаратларида сув икки принципда ѐмғирга айлантирилиб, томчиларга парчаланади: сувни босим билн пуркаб ва пуркалган сув оқими йўлига тўсиқ ўрнатиб ѐмғир щосил қилинади. Тўсиқлар конуссимон (16- расм, а), ярим конуссимон, (136-расм,б) дефлектор 1, пуркалган сув оқимини қисман ѐки тўлиқ тўсадиган қўзғалмас ѐки щаракатчан куракчалар 11, 13 ва 40 дан иборат. Яқин отувчи ѐмғирлатиш машиналарида конуссимон ва ярим конуссимон дефлекторли, тирқишли ва мараздан қочирма тўзитувчинасадкалар ишлатилади

134 136-расм. Ёмғирлатиш машиналари ва установкаларининг иш органлари; а,б, ва г-қисқа масофага отувчи насадкалар, ярим конуссимон; тирқишли, марказдан қочирма; д-ва е-ўртача ва узоққа отувчи ѐмғирлатиш аппартлари; 1-дефлектор; 2,16, ва 33-корпуслар;3- юқориги қопқоқ; 4- қалпоқча; 5-фиксатор; 6-штифт; 7 ва 26-пружиналар; 8 ва 21-фторопласстдан тайѐрланган шайбалар; 9 ва 27-тираклар; 10,14,17, ва 37- соплолар; 11,13, ва 40-куракчалар; 12 ва 39-коромислолар; 15, 34-стволлар; 18-асос; 19-стакан; 20 ва 32-втулкалар; 22-тирак щалқа; 23-стержень; 24-ричаг; 25-винт; 29- фланец; 29 ва 38-қистирмалар; 30-манжет; 31-тирак шайба; 35-тўғрилагич; 36-коромисло ўқи; (136-расм, а,б,в,г). Дефлекторли насадка корпуси 2 сув келтириладиган вертикал трубага буралади. Диафрагма тешигидан босим билан чиққансув дефлекторига урилиб, юпқа парда щосил қилиб атрофга конус шаклида ѐйилади ва пастга тушаѐтганда томчиларга парчаланиб, атрофни ѐмғирлатиб суғоради. Бир томонлама сепишда ярим конуссимон ѐки тирқишли насадкалар ишлатилади. Тирқишли насадкада сув труба деворини арралаб ясалган тирқишдан сепилади. Марказдан қочирма насадкада сув корпус 2 нинг тангенциал каналидан келади, гирдобланиб ташқарига сепилади. Юқорига қопқоқ 3 нинг марказий тешигидан чиқишда щалқасимон оқим пайдо бўлади ва тезликнинг тангенциал ташкил этувчилари таъсирида сув оқими кенгайиб, юпқа парда щосил қилади ва щаво қаршилигига учраб парчаланади, ѐмғирсимон сепилади.

135 Ёмғирлатиш аппаратлари. Ёмғир сифати унинг жадаллиги, томчиларнинг йириклиги, уларнинг ерга ва ўсимликларга урилиш кучи билан тавсифланади. Ёмғир қанчалик суст, томчилар эса майда бўлса, у тупроқ структураси шунча кам бузади, шунчалик яхши сингийди. Ёмғир жадал, томчилар эса йирик бўлса, сув дала бетида тўпланиб қолади, қуригандан кейин эса ер қатқалоқланади. Ёмғирнинг ўртача жадаллиги I деб, S майдонга бир вақтда сепилган ѐмғир ўртача қалинлиги h ў нинг узлуксиз сепиш вақти t га нисбатан айтилади: I h ў t. (9,2) Далага сепилган сув щажми V h ў S, бундан h ў V S. Бу щолда I V St. ѐмғирлатиш аппаратидан вақт бирлигида сарфланадиган сув миқдори Q V t. Одатда сув сарфи Q (л с), майдон S (м 2 ) ва ѐмғирлатиш жадаллиги мм мин да ифодаланади. Бу щолда I 60Q S. Бир жойда қўзғалмас насадкалар билан ѐмғирлатишда I сувнинг тупроққа сингиш тезлигига тенг ѐки ундан кам бўлиши керак. Акс щолда сув дала бетида щалқоп бўлиб қолади. Доира бўйлаб айланадиган узоқ отувчи ва ўртача отувчи аппаратлар билан ѐмғирлатиб суғориладиган полоса узлуксиз илгарига силжиб боради. Шунинг учун ѐмғирлатишни анча жадаллаштириш мумкин. Сувнинг тупроққа сингиш тезлигини тахминан қуйидагича олиш мумкин: оғир тупроқли ерларда 0,1 0,2; ўртача тупроқли ерларда 0,2 0,3 ва енгил тупроқли ерларда 0,5-0,8 мм мин. Суғориш нормаси Q н (бир гектарга сарфланадиган сув щажми, м 3 га) маълум бўлса, бир йўла ѐмғирлатишда щосил қилинган сув қатламининг (ѐмғирининг) қалинлиги қуйидагича бўлади: h н 10 1 Q мм. (9,3) Бир ўтишда машина сепадиган ѐмғир қалинлиги h бўлса, унинг зарур щаракат тезлиги (м мин) қуйидагича щисобланади: 60 Q /( hl ), иш (9,4) бунда Q-сув сарфи, л с; l-пайкал узунлиги, м. Масалан, ДДА- 100М ѐмғирлатиш машинаси бир ўтишда h 3 мм қалинликда сув сепади. Ёмғирлатиш нормаси Q н 300 м 3 га ѐки h н 30 мм. Демак машина иш 0,12 0,09 м мин тезликда пайкалдан z h н h 10 марта ўтиши керак. Насадка орқали сарфланадиган сув миқдори (18.12) формула бўйича щисобланади. Бунда дефлекторли насадкалар учун 0,8 0,9 олинади. Ёмғир сифати унинг жадаллиги, томчиларнинг йириклиги, уларнинг ерга ва ўсимликларга урилиш кучи билан тавсифланади. Ёмғир қанчалик суст, томчилар эса майда бўлса, у тупроқ структураси шунча кам бузади, шунчалик яхши сингийди. Ёмғир жадал, томчилар эса йирик бўлса, сув дала бетида тўпланиб қолади, қуригандан кейин эса ер қатқалоқланади. н

136 Ёмғирнинг ўртача жадаллиги I деб, S майдонга бир вақтда сепилган ѐмғир ўртача қалинлиги h ў нинг узлуксиз сепиш вақти t га нисбатан айтилади: I h ў t. (9,5) Далага сепилган сув щажми V h ў S, бундан h ў V S. Бу щолда I V St. ѐмғирлатиш аппаратидан вақт бирлигида сарфланадиган сув миқдори Q V t. Одатда сув сарфи Q (л с), майдон S (м 2 ) ва ѐмғирлатиш жадаллиги мм мин да ифодаланади. Бу щолда I 60Q S. (9,6) Бир жойда қўзғалмас насадкалар билан ѐмғирлатишда I сувнинг тупроққа сингиш тезлигига тенг ѐки ундан кам бўлиши керак. Акс щолда сув дала бетида щалқоп бўлиб қолади. Доира бўйлаб айланадиган узоқ отувчи ва ўртача отувчи аппаратлар билан ѐмғирлатиб суғориладиган полоса узлуксиз илгарига силжиб боради. Шунинг учун ѐмғирлатишни анча жадаллаштириш мумкин. Сувнинг тупроққа сингиш тезлигини тахминан қуйидагича олиш мумкин: оғир тупроқли ерларда 0,1..0,2; ўртача тупроқли ерларда 0,2..0,3 ва енгил тупроқли ерларда 0,5..0,8 мм мин. Суғориш нормаси Q н (бир гектарга сарфланадиган сув щажми, м 3 га) маълум бўлса, бир йўла ѐмғирлатишда щосил қилинган сув қатламининг (ѐмғирининг) қалинлиги қуйидагича бўлади: h н 10 1 Q мм. (9,7) Бир ўтишда машина сепадиган ѐмғир қалинлиги h бўлса, унинг зарур щаракат тезлиги (м мин) қуйидагича щисобланади: 60 Q /( hl ), иш (9,8) бунда Q-сув сарфи, л с; l-пайкал узунлиги, м. Масалан, ДДА-100М ѐмғирлатиш машинаси бир ўтишда h 3 мм қалинликда сув сепади. Ёмғирлатиш нормаси Q н 300 м 3 га ѐки h н 30 мм. Демак машина иш 0,12..0,09 м мин тезликда пайкалдан z h н h 10 марта ўтиши керак. Насадка орқали сарфланадиган сув миқдори (18.12) формула бўйича щисобланади. Бунда дефлекторли насадкалар учун 0,8..0,9 олинади. Синов саволлари 1. Канал қазиш машиналари қандай тузилган ва ишлайди? 2. Плугсимон ариқ қазгичга машиналари. 3. Суғориш машиналарининг ишлаши в тузилиши қандай? 4. Ёмғирлатиш аппаратлари щакида гапириб беринг. н ИККИНЧИ БЎЛИМ 10-боб. ФЕРМА ВА КОМПЛЕКСЛАР ҲАҚИДА УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР

137 10.1. ФЕРМА ВА КОМПЛЕКСЛАРНИНГ ТАСНИФИ. ЧОРВАЧИЛИК ИМОРАТЛАРИНИНГ МИКРОИҚЛИМИ. Чорвачилик фермаси (чорвачилик комплекси) чорвачилик маҳсулотлари етиштиришдан саноат корхонасидир. Чорвачилик фермаси таркибига моллар боқиладиган асосий бинолар, шунингдек, бутун ферманинг нормал ишлашини таъминловчи ѐрдамчи иншоотлар киради. Фермалар вазифасига кўра товар етиштирувчи (товар фермалар), насилдор мол етиштирувчи (наслчилик фермалари) ва урчитиш (репродуктив) фермаларига бўлинади. Товар фермалар мамлакатимиз аҳолисини сут, гўшт, тухум ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш, ѐки саноат учун хом ашѐ етиштириш учун хизмат қилади. Наслдор мол фермаларида селекция йўли билан ҳайвонлар наслини яхшилаш ишлари олиб борилади, урчитиш фермаларида эса қимматли мол зотлари кўпайтирилади. Чорвачилик комплексларнинг характерли хусусияти шундан иборатки, уларда ишлаб чиқариш бошдан-оѐқ мухандислик техникаси асосида ташкил этилган бўлиб, барча жараѐнлар тўла автоматлаштирилган ва механизациялаштирилган, бир меъѐрда ишлаб турадиган поток усулида бажарилади. Бу эса энг оз меҳнат сарф қилиб, кўпроқ маҳсулот олиш имконини беради. Фермаларни комплекс механизациялаштириш учун мустаҳкам озуқа базасига, замонавий техника талаблари даражасидаги ва ишлаб чиқариш технологиясига мос чорвачилик биноларига эга бўлиш, шунингдек, хўжаликлар электр билан етарлича таъминланган бўлиши керак. Ферма учун участка танлаш ва уни режалаштиришда қўйиладиган талаблар. Янги ферма учун жой танлашда унинг тугал бош режаининг лойиҳаси бўлиши керак. Участка шакли ва катталиги шу режа лойиҳага мувофиқ танланади. Бунда йўллар, яйловлар, сув манбалари, яқин орада аҳоли яшайдиган пунктларнинг борлиги ва бошқа омиллар ҳисобга олиниши лозим. Участкада сизот сувларнинг сатҳи, энг юқори кўтариладиган даврда, бинонинг энг чуқур полидан камида 1м паст бўлиши керак. Участкани танлашда жой рельефи ва уй-жойлар ҳамда коммунал иншоотларнинг жойлашиши ҳам ҳисобга олинади. Участка рельефи улардан пастда бўлиши ва доимий эсадиган шамолга тескари кенгайтириш учун имкон берадиган бўлиши керак. Ҳайвонлар боқиладиган бино ўрта ва шимолий қисмида меридиан йўналишда, жанубий зоналарда эса кенгликлар йўналишида жойлаштирилади. Бинонинг узун ўқи асосий йўналишдан ҳар икки томонга 30 0 гача оғиши мумкин. Бино доимий шамолга нисбатан ѐни билан ѐки бурчакларидан бири билан қаратиб жойлаштирилади. Бинолар орасидаги масофа ферма территориясининг табиий ҳаво оқими билан тозаланиб туриши учун етарли бўлиши керак. Лойиҳалашда йўлларнинг узайиб кетмаслиги ва

138 қурилишни арзонлаштириш учун ферманинг ихчам бўлишига интилиш, шу билан бирга бинолар орасидаги масофаларни белгилашда санитарияветеренария талабларини ва ѐнғин хавфини ҳам ҳисобга олиш керак. Санитария ва ѐнғин жиҳатидан хавфли бўлган ветеренария бинолари, ѐнилғи, минерал ўғитлар сақланадиган омборлар ва бошқа объектлар фермадан камида 300м узоқликда шамолга тескари томонда ва энг паст жойда қурилади. Бинолар орасидаги лойиҳада кўрсатилган оралиқлар ҳар вақт маҳаллий санитария органлари тасдиғидан ўтказилади. Озуқа цехлари, озуқа омборлари ва бошқа бинолар ўртасидаги зооветеренария оралиқлари ѐнғинга қарши оралиқлар билан бир хил бўлиши керак. Ферма бинолари ва иншоотларини боғловчи йўллар қаттиқ материаллар билан қопланиши лозим. Тагига бетон, устига асфальт ѐтқизилган йўллар энг чидамли бўлади. Ферманинг ишлаб чиқариш комплекс территорияси турар жой зоналари ва бошқа иншоотлардан мевали дарахтлар, иҳота ўрмонлари полосалари билан ажратилади. Ҳайвонлар ва паррандалар боқиладиган бинолар. Биноларнинг таснифи. Ҳар қандай бино ѐки иншоотнинг конструкцияси унинг вазифасига боғлиқ. қорамол фермаларида сигирхона, бузоқхона, ѐш чорва моллари боқиладиган бино, озиқлантириш хонаси, туғруқхона ва ветеренария хонаси бўлади. Молларни ѐз вақтида боқиш учун ѐзги лагер биноларидан-ѐзги хоналар ѐки бостирмаларидан фойдаланилади. Бу фермаларга хос ѐрдамчи иморатлар сут соғиш ѐки сутчилик-сут соғиш блоклари, сутхона (сут йиғиладиган, ишланадиган ва сақланадиган жой), сутни қайта ишлаш цехларидир. Чўчқачилик фермаларининг бино ва иншоотлари она чўчқалар боқиладиган чўчқахоналарнинг бўрдоқчилик чўчқахоналарини, онасидан ажратилган чўчқа болалари ва эркак чўчқалар боқиладиган хоналарни ўз ичига олади. Чўчқачилик фермалари учун хос ѐрдамчи бино озиқлантириладиган бино бўлиши мумкин (агар чўчқаларни боқиш технологиясида шундай бинолар кўзда тутилган бўлса). қўйлар боқиладиган бинолар иситиладиган қўйхона ва бостирмабазаларга бўлинади. қўйхоналарда бир жинсли ва бир хил ѐшли қўйлар боқилади, шунга кўра уларни совлиқ қўйлар, ахта қилинган қўчқорлар, ѐш қўйлар ва яйловда боқиладиган қўйлар учун белгиланган турларга бўлиш мумкин. қўйчилик фермаларига хос ѐрдамчи иншоотларига жун қирқиш пунктлари, қўйларни чўмилтириш ва дезинфекциялаш ванна хоналари, қўй сўйиладиган ва бошқалар киради. Паррандалар боқиладиган бинолар, аввало, паррандаларнинг турларига қараб: товуқхоналарга, куркахоналарга, ғозхоналарга ва ўрдакхоналарга бўлинади. Вазифасига қараб, улар ѐши катта паррандалар, ѐш паррандалар, гўштга боқиладиган жўжалар (бройлерлар) хоналарига бўлинади.

139 Паррандачилик фермалари учун хос ѐрдамчи биноларга инкубаториялар, иқлимлаштириш бўлимлари, алоҳида уйчалар киради. Барча чорвачилик фермалари территориясида озуқа ва тайѐр маҳсулотлар сақланадиган жойлар, омборлар, гўнгхоналар, озуқа цехлари қозонхона ва шу кабилардан иборат ѐрдамчи бино ва иншоотлар бўлиши керак. Асосий биноларга қўйиладиган умумий талаблар. Хўжалик ўрнашган жойнинг табиий-иқлимий шароитларидан ва биноларнинг қандай материаллардан кўтарилганлигидан қатъий назар, асосий бинолар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: -чорвачилик биноларнинг ичи қишда микроиқлим нормативларига мувофиқ қуруқ ва иссиқ бўлиши керак; -табиий ѐруғлиқ ва сунъий ѐритиш норма талабларига жавоб бериши лозим; -бинонинг режаси молларнинг ва техника воситаларининг қулай жойлашишини, хизмат кўрсатувчи ходимларнинг бемалол ишлай олишини ва зарур бўлса, молларни тезда эвакуация қилиш имкониятини ҳисобга олиб тузилган бўлиши керак; -санитария-техника қурилмалари биноларда тегишли микроиқлим бўлишини таъминлаши лозим; -поллар сув ўтказмайдиган, иссиқ, сирпанмайдиган, мустаҳкам, ейилмайдиган ва осонгина тозаланадиган бўлиши керак; -бино деворлари иссиқликни, ҳавони ва намликни унча ўтказмайдиган бўлиши лозим; -бино томи атмосферанинг ва молхона ҳавосининг зарарли таъсирига чидамли, ѐғин сувлари тез оқиб турадиган нишаб, иссиқликни унча ўтказмайдиган бўлиши керак ЧОРВАЧИЛИК ИМОРАТЛАРИНИНГ МИКРОИҚЛИМИ Микроиқлим. Моллар тўғри боқилса ва бино ичидаги температура оптимал сақланса, бино ҳавоси таркибида зарарли газларнинг концентрацияси ва намнинг миқдори рухсат этилганидан ошмайди. Хона ҳавосидан ҳайвонлар ажратиб чиқарган буғларнинг концентрацияси рухсат этилганидан ортиқ бўлса, ҳайвонларнинг соғлигига ва маҳсулдорлигига салбий таъсир этади. Концентрациянинг қиймати газ анализатори билан ўлчанади. Ҳавонинг намлиги гигрометр билан аниқланади. Ҳавонининг абсолют намлиги 1м 3 ҳаводаги сув буғларининг миқдори (r) билан характерланади. Максимал намлик деб, берилган температурадаги 1м 3 ҳавода бўлиши мумкин бўлган сув буғлари миқдорига айтилади. Намлик фоизларда, яъни абсолют намликнинг максимал намликка нисбати билан ифодаланиши мумкин. Бу намлик нисбий намлик деб аталади ва психрометр ѐрдамида ўлчанади.

140 Чорвачилик бинолари ичидаги ҳавода, нам ва газлардан ташқари, чанг заррачалари ва микроорганизмлар бўлиши ҳам мумкин. Органик ва ноорганик чанг заррчалари ҳайвонларга, уларнинг нафас органларига ва тери қопламларига жиддий таъсир этади. Ҳайвонларнинг нафас йўлига, чанг билан бирга, турли патоген микроорганизмлар ҳам кира олади. Микроорганизм билан зарарланган ҳаво бинодаги бутун подани заҳарлай оладиган манбага айланиши мумкин. Шу сабабли йирик комплексларда ҳаво келтириб турадиган, сўриб олинадиган шамоллатиш қурилмаларини ҳаво тозалагич билан жиҳозлаш, бино ичини мунтазам равишда дезинфекциялаб туриш, ҳавони зарарсизлантириш учун эса, бактерицид лампалардан фойдаланиш керак. Ёритиш. Табиий ѐритиш чорвачилик бинолари учун энг фойдалидир, бироқ қиш даврларида, шунингдек кеч кузда табиий ѐруғлик етарли бўлмайди. Бино ичида нормал ѐруғликни таъминлаш учун табиий ва сунъий ѐритилганлик нормативларига риоя қилиш керак. Табиий ѐритилганлик даражаси деразалар юзининг бино поли юзига нисбати билан ифодаланадиган ѐруғлик коэффициенти орқали белгиланади. Сунъий ѐритилганлик нормаси эса лампанинг полнинг 1м 2 юзига тўғри келадиган солиштирма қуввати билан аниқланади. Шамоллатиш тизимлари ва қурилмалар Биноларнинг ичи табиий ва мажбурий шамоллатиш тизимлари билан шамоллатилади. Табиий шамоллатишда ҳаво алмашиниши бинонинг ичидаги ва ташқарисидаги ҳаво босимларининг фарқи (ѐки температуралар фарқи) туфайли шунингдек, шамол ҳаракати орқасида юзага келади. Мажбурий шамоллатиш эса вентиляторлар ѐрдами билан юзага келтирилади. Шамоллатишнинг ҳаво келтирувчи, ҳаво келтирувчи-тортувчи ва ҳаво тортувчи турлари бор.

141 140 -расмда ҳаво келтирувчи шамоллатиш бинонинг юқори қисмида ва девор ораларида жойлашган каналлар кўрсатилган. Каналларнинг кесими, одатда, 250х250мм бўлади. Каналларнинг ташқари қисми, ѐғин ва шамолдан сақлаш учун шчит ѐки ойвонча билан тўсилади. Каналларнинг ичига ташқаридан ҳаво киришини ростловчи заслонкалар ўрнатилади. 141-расмда биноларнинг ичидаги ортиқча иссиқликни чиқариб туриш учун қўлланиладиган каналсиз шамоллатиш схемаси кўрсатилган. Енгилроқ ҳаво бино ичидан юқоридаги фонар ѐки тиркишли йўлаклар (2 ва 3) орқали чиқиб туради, оғир, ташқи ҳаво эса пастки 1 ва 5 йўлаклар орқали киради. Шамол ва гравитацион босимнинг биргаликдаги таъсирида ҳавонинг ҳаракат йўналиши ўзгариши мумкин. Масалан, агар шамол ѐн тарафдан, чапдан эсса, ташқи ҳаво оқими 1 ва 2 туйнуқлар орқали киради, бу ҳолда 3 ва 5 туйнуқлар тортувчи канал вазифасини ўтайди. Агар 2 ва 3 туйнуқлар зич беркитилса, келтирувчи шамоллатиш, 1 ва 5 тиркишлар беркитилса, тортувчи шамоллатиш ҳосил бўлади. Ҳаво келтирувчи ва тортувчи шамоллатиш тизимлари энг кўп қўлланилади. Улар кўпинча сигирхоналарга ва паррандахоналарга ўрнатилади. Ҳаво тортувчи шахталарнинг кесими 1400х1400 мм гача боради, ҳаво юрадиган каналларнинг кесими эса 400х400, 500х500, 600х600мм бўлади. Ҳаво тортувчи шахталарга ҳамма вақт ростлаш заслонкалари ўрнатилади. Ҳаво тортувчи шахтага вентилятор ўрнатилса, мажбурий ҳаво тортувчи шамоллатиш тизими ҳосил бўлади. Бундай тизим бино ичидаги ва ташқаридаги температура бир хил бўлган шароитда аҳамиятлидир. Табиий шамоллатиш тизими ташқи ҳавонинг температураси 263К атрофида бўлган

142 тақдирдагина нормал ишлайди. Температура бундан паст бўлса, ҳамда ҳайвонлардан чиқадиган иссиқлик бино ичида нормал температурани сақлаш учун етарли бўлмаса, ҳаво келадиган каналларни беркитиб, ташқи ҳаво оқимини камайтиришга тўғри келади. Бу эса бино ичидаги микроиқлимга салбий таъсир қилади (намликни оширади, ҳавонинг таркибини бузади). Бино ичидаги ва ташқарисидаги ҳавонинг температураси бир хил бўлса, ҳаво алмашиниши тўхтайди. Сунъий мажбурий шамоллатиш тизимлари бу камчиликдан ҳолидир. Амалда, битта вентиляторли умумий тортувчи каналли тизимлар ва ҳар бир шамоллатиш каналига алоҳида вентилятор ўрнатиладиган тизимлар қўлланилади. Иситиш тизими. Ишлаб чиқариш корхоналарида маҳаллий (печкали) ва марказий иситиш тизимларини учратиш мумкин. Марказий иситиш тизими иссиқлик элтувчи моддага қараб, сув билан, буғ билан иситиладиган ва ҳаво билан иситиладиган турларга бўлинади. Хўжаликларда иситиш тизими учун ТГ типдаги иссиқлик генарторлари ҳам кенг ишлатилади. Бу генераторларда суюқ ѐнилғи ѐқилади, ундан иссиқлик олган ташқи ҳаво вентилятор воситасида иссиқлик алмаштиргич орқали бино ичидан ўтказилади. Иссиқлик генераторларида сув иситгичлар ҳам бўлади. Улар ѐнилғининг дудбурондан чиқариб юбориладиган ѐниш маҳсулотлари иссиқлиги ҳисобига иссиқ сув тайѐрлаб беради. Ҳавони иситувчи агрегатлар сув билан, буғ билан ва электр билан иситадиган бўлиши ҳам мумкин. Электр калориферлар (СФО ва ОКБ-1) ва сув калориферлари (КФС ва КФБ) энг кўп тарқалган. Улар ҳаво алмаштириш унумдорлиги 3000 дан м 3 соат гача бўлган МЦ4-70 ва ВО типдаги вентиляторлар билан бирлаштирилади. Канализация. Молхоналарда канализациянинг очиқ (ўзи оқар) ва берк (босимли ва ўзи оқар) тизимлари бўлади. Оқова сув ва шалтоқларни йиғиш ҳам чиқариб ташлаш учун канализация новлари, ариқлар, қувурлар ва шалтоқ тўплагичлар қўлланилади. Молхоналарда гўнг ва шалтоқ қабул қилувчи очиқ новлар 1, қудуқ шаклида ишланган траплар орқали 3 қувурлар билан туташтирилади. Траплар новларнинг йўналиши ўзгарган жойларида (бурилишларида) ва очиқ новларнинг қияланиб борган энг чуқур ерига қурилади. Траплар новларнинг туби билан бир текис қилиб, панжара билан беркитилади. қорамоллар ва чўчқалар боқиладиган чорвачилик биноларида, одатда, ўзи оқар канализация қурилади. Чиқиш жойларидаги траплар, чорвачилик бинолари ичига ахлат газлари кирмаслиги учун, гидравлик затворлар билан таъминланади. Бино поллари новлар томон нишаб олинади. қорамол боқиладиган бинолар учун қабул қилинган қиялик 0,01-0,02, чўчқахоналар ариқларнинг нов томонга қиялиги камида 0,02 бўлиши керак. Нов тубининг трап томонга қиялиги 0,01-0,15 бўлиши лозим. Молхоналарда гўнг-шалтоқ чиқиб кетадиган новларнинг эни камида 30 см, чуқурлиги 16-20см дан ортиқ бўлмаслиги, чўчқахоналарда эса уларнинг эни 15 см, чуқурлиги 10 см бўлиши лозим. Механизация воситаларининг қўлланилиши новларнинг ўлчамларини анча ўзгартириши мумкин. новлар бетон, ѐғоч, маҳаллий

143 тошлардан қурилади. Новлар 15 см қалинликда ѐтқизилган семиз тупроқ қатлами устига қурилса, сув ўтказмайдиган бўлади. Шалтоқ тўплагичлар ҳар 4-5 ҳафтада бир марта тозалаб туришга мўлжаллаб қурилади. Уларни ўзи юрар воситалар ѐрдамида бўшатиб турилади. Синов саволлари: 1.Чорвачилик фермаларининг турларини айтиб беринг? 2.Фермаларнинг режаси қандай талабларга жавоб бериш керак? 3.Асосий чорвачилик биноларига қандай талаблар қўйилади? 4.Моллар ва паррандалар боқиладиган бинолар қандай турларга бўлинади? 11-БОБ. СУВ ТАЪМИНОТИНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШТИРИШ СУВ НАСОСИ ВА СУВ КЎТАРУВЧИ ИНШООТЛАР Қишлоқ хўжалигида сувдан маиший-хўжалик эщтиѐжлари учун, ишлаб чиқариш мақсадларида ва ўт ўчиришда фойдаланилади. Қишлоқ хўжалиги корхоналарини етарли миқдорда сув билан таъминлаш ишлаб чиқаришнинг ривожи, ишлаб чиқариладиган мащсулот миқдорининг кўпайиши, мещнат унумдорлигининг ошиши ва санитария-маиший шароитларининг яхшиланиши учун мущим омилларидан биридир. Қишлоқ хўжалиги саноатини сув билан таъминлаш учун сув ўтказгичлар қурилади. Сув ўтказгич қўйидаги асосий элементлардан иборат: сув олиш иншооти, сув кўтаргич (насос станцияси); тозалаш иншооти, катта резервуарли босим минораси; сув ўтказгичлар, сув ўтказгич тармоқлари ва сув олиш қурилмалари. 144-расмда ер юзидаги сув манбаидан сув билан таъминлаш схемаси кўрсатилган. Сув манбадан қабул қилгич 1 ва қувур 2 орқали ўз оқими билан келиб, қабул қилувчи қудуқ 3 га тушади, ундан биринчи кўтариш насос станцияси 4 нинг насослари ѐрдамида тозалаш иншоотлари 5 га узатилади. Тозаланган ва зарарсизлантирилган сув, тоза сув резервуари 6 га йиғилади. Сўнгра иккинчи кўтариш насос станцияси 7 нинг насослари билан сув ўтказгичлар орқали босим минораси 8 га узатилади.

144 144-расм. Ер юзидаги (очиқ) сув манбаидан сув билан таъминлаш схемаси: 1-сув қабул қилгич; 2-ўз оқимли қувур; 3-қабул қилувчи қудуқ; 4-сувни бирламчи кўтариш насос станцияси; 5-тозалаш иншоотлари; 6-тоза сув резервуари; 7-сувни иккиламчи кўтариш насос станцияси; 8-босим минораси; 9-сув истеъмолчи; 10-ташқи сув ўтказгич тармоғи. У ердан сув сув ўтказгич тармоғи 10 га келиб, 9 ва 11 истеъмолчиларга тарқатилади. Сувнинг сифатига, жой рельефига ва бошқа шароитларга қараб сув билан таъминлаш схемаси ўзгартирилиши мумкин. Масалан, қувурсимон қудуқ ѐки булоқлардан сув олинадиган тизим схемаси анча содда бўлади, чунки бу манбалларнинг суви, одатда, тозалашни талаб қилмайди. Бинобарин, бундай сув ўтказгич тизимда тозалаш иншооти, тоза сув резервуари ва иккинчи кўтариш насос станцияси бўлмайди. Агар сув манбаи истеъмолчилардан юқорида жойлашган бўлса, (масалан тоғдаги кўл ѐки дарѐ) сув кўтаргич щам керак бўлмайди. Бу щолда қувурлардаги босим манбаининг баландлиги билан сув олиш нуқталари баландлиги орасидаги айирмага боғлиқ бўлади. Бундай тизимлар ўзи оқар сув ўтказгич деб аталади. Сув билан таъминлаш схемаси конкрет шароитларга қараб ва техникиқтисодий щисобларга асосан танланади, бунда тизимнинг ишончлилиги ва тежамлилиги щисобга олинади. Сув ва унинг сифати. Табиий сув щеч қачон тоза бўлмайди. Энг тоза сув ѐмғир сувидир. Бироқ унда щам щаводан қўшилган турли аралашмалар, масалан, эриган газлар ѐки чанг бўлади. Сувнинг кимѐвий таркиби щосил бўлишида тупроқ остидаги грунт катта рол ўйнайди, чунки сув ана шу грунт оралаб ўтади. Тупроқ орқали фильтрланиб ўтган сув, йўлида учраган баъзи бир минералларни эритади. Ер ости сувларнинг минералланиш даражаси тўпроқ ва грунтларнинг кимѐвий таркибига, сувнинг грунт оралаб ўтиш вақтига щамда босиб ўтган йўлига боғлиқ. Табиий сувда эриган аралашмалар (тузлар, газлар) ва эримайдиган (муаллақ) зарралардан ташқари щар хил микроблар, шу жумладан киши ѐки щайвонлар организмига ўтиб турли касалликларга чалинтирадиган микроблар щам бўлади. Ичиладиган, хўжалик ва техника эщтиѐжлари учун ишлатиладиган табиий сувларнинг сифати уларнинг шаффофлиги, щиди, мазаси, ранги, умумий қаттиқлиги, қанчалик минералланганлиги, зарарли кимѐвий

145 моддалар ва бактерияларнинг оз-кўплиги ва щ.к. билан белгиланади. Ичиладиган сув шаффоф, рангсиз бўлиши, щиди ва мазаси щамда таркибида касал қиладиган бактериялар бўлмаслиги керак, сувнинг сифати щозирги вақтда амал қилинаѐтган талабларга жавоб бериш керак. Чорвачилик фермалари ва ащоли яшайдиган пунктлар, одатда, битта манбадан сув олади. Шунга мувофиқ сувнинг сифати ичиладиган ва хўжалик эщтиѐжлари учун ишлатиладиган сувларга қўйиладиган барча талабларни қондириши лозим. Агар яроқли сув манбаи бир вақтнинг ўзида ащоли ва ферманинг эщтиѐжларини таъминлай олмаса, у щолда алощида-алощида сув билан таъминлаш тизимлари қурилади (масалан, қудуқлардан хўжаликмаиший эщтиѐжларга, очиқ сув щавзаларидан эса молларни суғориш учун сув олинади). Сувнинг сифатини текшириш ва унинг истеъмол қилишга яроқлилигини аниқлаш учун физик-кимѐвий ва бактереологик анализ ўтказилади. Физикавий анализда сувнинг температураси, лойқалиги, ранги, мазаси ва щиди текширилади. Кимѐвий анализ натижасида сув таркибидаги турли кимѐвий элементлар (кальций, магний, темир, марганец ва бошқалар) миқдори аниқланади. Бактереологик анализ сувда бактриялар бор-йўқлигини аниқлашга имкон беради. Анализлар лабораторияларда ўтказилади. Сувнинг хўжалик-маиший эхтиѐжлар учун яроқлилиги щақида санитария инспекцияси органлари хулоса чиқаради. Агар зарарли аралашмалар ва батерияларнинг миқдори рухсат этилган нормадан ортиқ бўлса, сув махсус ишловдан ўтказилади. Сув ўтказиш тармоғи.чорвачилик фермаларини сув билан таъминлаш учун дарѐ, кўллар, сунъий сув щавзалари, ер ости манбалари ва атмосфера сувларидан фойдаланиш мумкин. Ер юзидаги сувлар (дарѐ, канал ва сув щавзалари сувлари) санитария щолати жищатидан ер ости сувларига қараганда ѐмонроқ, чунки у щар хил нарсалар билан ифлосланиши осон, бундай сувнинг миқдори ва сифати, шунингдек, температураси щам йил фаслига қараб ўзгариб туради. Бундай сувлар тозалаб туришни талаб қилади, бу эса уни анча қимматлаштиради. Масалан, ер юзасидаги манбадан олинадиган ва суст фильтрда тозаланадиган 1м 3 сувнинг қиймати 1м 3 ер ости сувиника қараганда тахминан 4 баробар ортиқ. Ер ости сувлридан сув билан таъминлаш манбаи сифатида кенг фойдаланилади. Одатда, улар ер юзидаги сувларга қараганда сифати жищатидан авзал туради, температураси щам унча ўзгармайди. Ер оти сувлари ( 146 -расм) ѐнғин ва ер гази сувларини фильтрловчи грунтлар (қум, шағал, майда тош ва бошқалар) қатламидан сизиб ўтиб, сув ўтказмайдиган қатламлар (лой, мергель ва бошқалар) устида тўпланиши натижасида щосил бўлади. Бундай сувлар сув ўтказадиган тоғ жинсларининг ғовакларини ва бўшлиқларини тўлдиради. Ер ости сувлари эркин сизот сувларга ва қатламлараро (босимиз ва босимли) сувларга бўлинади. Эркин сизот сувлар ер сиртида энг яқин сув ўтказмайдиган биринчи қатлам утстида анча юза жойлашган бўлади. Бундай сувлар сифат

146 жищатидан кўпинча щайвонларни суғориш учун тўла яроқли бўлади; бироқ сув билан бирга сизиб ўтган нарсалар билан ифлосланган бўлиши мумкин. Қатламлараро ер ости сувлари ўтказмайдиган икки қатлам орасида жойлашади. Улар босимли (артезиан) ва босимсиз бўлиши мумкин. Агар қатламлар қия жойлашган ва сув шу икки қатлам орасидаги жинсни бутун қалинлигини тўлдирган бўлса сув босим остида бўлади, бинобарин, бундай жойларга қурилган қудуқ ѐки скважиналарда сув ўз босими билан юқорига кўтарилади. Агар сув скважинадан фонтан бўлиб отилса, бундай манба отилиб чиқадиган манба дейилади. Баъзан қатламлараро сувлар сув сақлайдиган қатламни батамом тўлдирмайди, яъни эркин юзага эга бўлади; бундай щолда манба босимсиз бўлади. Босимсиз ер ости сувлари ер сиртига қайнар булоқ ѐки оқар булоқ шаклида булиши мумкин. Сув насоси. Насослар деб суюқликларни кўтариш, щайдаш ва силжитиш учун белгиланган гидравлик машиналарга айтилади. Сув кўтаргичларнинг насослардан фарқи шундаки, улар фақат суюқликларни кўтариш учун хизмат қилади. Насос ва сув кўтаргичларни щаракатга келтириш учун электр, шамол ва иссиқлик двигателларидан фойдаланилади. Ишлаш жараѐнига кўра насослар қўйидаги асосий грухларга бўлинади: -парракли айланувчи иш ғилдираклари силжитади; -щажмий (сиқиб чиқарувчи) насослар, буларга поршенли ва роторли (винтли, шестерняли, шиберли ва бошқалар) насослар киради; -жараѐнли насослар (эжекторлар), буларда суюқликларни узатиш учун бирор бошқа суюқлик оқимининг энергиясидан фойдаланилади. Сув кўтаргичларнинг қуйидаги турлари қўлланилади: -щаволи кўтаргичлар (эрлифтлар, алмаштирувчи пневматик насослар); буларда сув кўтариш учун сиқилган щаводан фойдаланилади; -гидравлик зарбли кўтаргичлар (гидравлик таранлар); буларда сув гидравлик зарбдан щосил бўлган босим остида кўтарилади; -лентали ва чилвирли кўтаргичлар, буларда суюқликнинг кўтарилиши узлуксиз харакатланувчи лента (чилвир)нинг щўлланишига асосланган; -инерцион (вибрацион) кўтаргичлар. Марказдан қочирма насослар. Қишлоқ хўжалигида сув билан таъминлаш учун марказдан қочирма насослар кенг қўлланилади. Улар тузилиши жищатидан содда, фойдаланиш жищатидан ишончли ва қулай. Иш ғилдираги (150 -расм) айланганда сув парракларга эргашиб, ғилдирак билан бирга айлана бошлайди ва марказдан қочирма куч таъсири остида ғилдирак марказидан унинг атрофига етилади. Бунда олган кинетик энергия босим щосил қилиш учун сарф бўлади. /илдиракдан отилиб чиққан сув насос корпуси 3 нинг спирал каналига, ундан эса щайдаш трубопроводи 1 га келади. /илдирак каналлари сувдан бўшаганда унинг ўрта қисмида ва сўриш трубопроводи 4 да щаво сийриқланади. Натижада атмосфера босимининг таъсири остида насосга манбадан сўриш қувурси орқали янгиянги сув порцияси келиб туради. Шундай қилиб, иш ғилдираги

147 айланаѐтганда манбадан насосга ва у орқали истеъмолчилар томон узлуксиз суюқлик оқими щосил бўлади. Насоснинг иши қуйидаги параметрлар: унумдорлик, тўла босим, олинадиган қувват, тўла ф.и.к. ва иш ғилдирагининг айланиш сони билан характерланади. Марказдан қочирма насосларнинг тўла фойдали иш коэффициенти 0,60-0,92 орасида бўлади, у насос паспортида кўрсатилади. Насос ишини характерловчи параметрлар ўзаро боғланган: параметрлардан бири ўзгариши бошқаси щам ўзгаради. Босим ошган сари насоснинг унумдорлиги камаяди, босим камайса, унумдорлик ошади. Насос оладиган қувват ва ф.и.к. насоснинг унумдорлиги билан боғлиқ щолда ўзгаради. Насос ғилдирагининг айланишлари сони ўзгармас бўлганда босим, қувват ва ф.и.к. билан унумдорлик ўртасидаги боғланишни кўрсатувчи график тасвири насоснинг иш характеристикаси дейилади. Иш характеристикаси насос ишлаб чиқариладиган заводда бевосита синаш йўли билан щосил қилинади ва насос паспортида кўрсатилади. 150-расм. Марказдан қочма насос: а-насоснинг электр двигател билан биргаликдаги умумий кўриниши; б-насос схемаси; 1-щайдаш кувури; 2-иш ғилдираги; 3-корпус; 4-суриш кувури; 5-вал. Насоснинг у ѐки бу тармоқда ишлаши учун яроқлилиги тўғрисида унинг тавсифига қараб фикр юритилади. Насос шундай танланадики, унинг иш режими оптимал, ф.и.к. юқори бўлсин. Насосдан фойдаланганда сўриш баландлигининг рухсат этилгандан катта бўлишига йўл қўймаслик лозим (чунки бунда насоснинг босими суюқлик буғларининг тўйиниш босимдан кичик бўлади, натижада суюқликнинг қайнаши ва ундан буғ щамда газларнинг ажралиб чиқиши билан биргаликда давом этадиган кавитация щодисаси вужудга келади). Кавитация насос ишига салбий таъсир кўрсатади: насоснинг унумдорлиги ва ф.и.к. ини пасайтиради, шунингдек, иш ғилдирагининг парракларини тезда ишдан чиқаради. Кавитацияга йўл

148 қўймаслик учун насос тортиладиган суюқлик сатщидан ортиғи билан 4 м баландликда ўрнатилади. Марказдан қочма насослар валининг жойлашишига қараб горизонтал ва вертикал, иш ғилдираклари сонига қараб, бир поғонали ва кўп поғонали; иш ғилдирагига сув келтириш усулига қараб, бир томонлама ва икки томонлама; щосил қилинадиган босим катталигига қараб, кам босимли (20кПа гача), ўрта босимли (600 кпа гача) ва юқори босимли (600кПа дан ортиқ) турларга бўлинади. Марказдан қочма насослар тез ишлаш коэффициенти n нинг қийматига қараб, секин ишлайдиган, нормал ишлайдиган ва тез ишлайдиган турларга бўлинади. Тез ишлаш коэффициенти деб модел ғилдирагига геометрик ўхшаш ва ғилдирагининг қуввати 0,736 квт га етганда 10 кпа босим щосил қиладиган айланишлари сонига айтилади. Марказдан қочма насослар. К ва КМ типдаги консол насосларда иш ғилдираги валнинг учига ўтказилган бўлади. Бундай насослар бир поғонали ва бир томонлама сўрадиган қилиб тайѐрланади. Щозир ишлаб чиқарилаѐтган консол насосларнинг иш унуми щар хил: 0,45м 3 соатдан 360 м 3 соат гача, босими эса 88 кпа дан 980 кпа гача. Насос корпуси йиғма бўлиб, вертикал текисликда иккига ажратилиши мумкин. Бу эса насоснинг щайдаш патрубоғини корпус билан бирга 90, 180 ва 270 га бурилишга имкон беради. Бу насослар ер юзидаги сув манбалари ва шахтасимон қудуқлардан сув олишда ишлатилади. Насослар электр двигателлар ѐки ички ѐнув двигателлари ѐрдамида щаракатга келтирилади. Конструктив жищатдан КМ типли моноблокли насосларнинг К типли насослардан фарқи шундаки, уларда иш ғилдираги бевосита электр двигател валига монтаж қилинган, корпуси эса электр двигател корпуси билан бириктирилган, яъни насос электр двигател билан биргаликда битта блокни ташкил этади, шунинг учун бу насослар моноблок насос дейилади. Бир хил ўлчамдаги К ва КН типли насослар бир хил параметрларга эга. Бу насосларда иш ғилдираги 1(151 -расм) шпонка 5 ва гайка 7 ѐрдамида вал 3 га мащкамланган. Киритиш патрубоги 8 вал ўқи бўйича уралган, щайдаш патрубоги 9 вертикал йўналган, лекин уни буриб қўйиш мумкин. Корпуснинг юқори қисмида тиқин билан беркитилган тешик бор. Насосни юргизиб юборишдан олдин насос корпуси ва сўриш қувури ана шу тешик орқали сув билан тўлдирилади. Агар вакуум-насос бўлса, насосни юргизиб юборишдан олдин шу тешик орқали щаво сўриб олинади.

149 151 -расм. К типдаги (а) ва КП типдаги (б) консол насослар: 1-иш ғилдираги; 2-сальник тўлдирма; 3-вал; 4-сальник; 5-шпонка; 6-корпус; 7-гайка; 8-киритиш патрубоги; 9-щайдаш патрубоги. МС типдаги секцияли (кўп поғонали) насослар бир неча секциядан (поғонадан) иборат. Щар қайси секцияга иш ғилдираги, йўналтирувчи аппарат ва корпуснинг тегишли қисми киради. Иш ғилдираклари битта умумий валга ўрнатилган. Секциялар бир-бирига болтлар билан тортиб мащкамланган. Насос ишлатганда суюқлик киритиш (сўриш) патрубоги орқали биринчи ғилдирак марказига келади. Сўнгра, марказдан қочирма куч таъсири остида сув ғилдирак марказидан унинг атрофига интилади, у эрда иккинчи ғилдирак марказига боради ва щоказо. Нищоят щайдаш патрубогига боради. Кўп поғонали насос щосил қилган умумий босим тахминан щар қайси секцияда щосил бўладиган босимлар йиғиндисига тенг. Секциялар сонини ўзгартириб, насос босимини ростлаш мумкин. МС типдаги секцияли насослар катта (50 м дан ортиқ) босим талаб қилинган щолларда ишлатилади. ЭЦВ ва АП типли чўкма марказдан қочирма насослар вертикал ўқли кўп поғонали қилиб ишлаб чиқарилади (152 -расм). Бундай насослар қувурсимон қудуқлардан сув чиқариш учун ишлатилади. Насоснинг бевосита унга бириктирилган электр двигател щаракатга келтиради. Электр двигател сув остида ишлайдиган қилиб конструкцияланган. Электр двигател билан биргаликда ягона агрегат щосил қилган насос фланец ѐрдамида босим қувурига осилади ва қудуқдаги сувнинг динамик сатщи остига 1,0..1,5 м ботирилади. ПНЮ типли сузувчи марказдан қочирма насослар очиқ сув манбаларидан ва шахтасимон қудуқлардан сув олишда ишлатилади. Бу насослар вертикал валли, уч поғонали, марказдан қочирма насослардир. Улар 1 квт қувватли электр двигател ѐрдамида щаракатга келтирилади. Насос 1 электр двигатели 2 билан биргаликда (152 -расм) цилиндр понтон 3 га ўрнатилган, бу насос агрегатининг сувда сузиб юриш учун имкон беради. Понтон 3 1 мм қалинликдаги лист пулатдан ишланган. Сўриш томонининг оғзида тўрли фильтрли қопқоқ бор. Насос ишлаѐтган вақтида сув ана шу фильтр орқали сўрилади. Насоснинг щайдаш патрубогига босим шланги 4 уланган. Бу шланг манбадаги сув сатщи пасайган ѐки кўтарилган пайтда понтоннинг пасайиши ва кўтарилишига имкон беради. Насоснинг унумдорлиги 3,5..6,5 м 3 соат, босими эса кпа.

150 152-расм. ЭЦВ типдаги чўктирма насоси 1-бириктириш муфтаси; 2-насос гупчаги; 3-вал; 4-диск; 5-обойма; 6-йўналтирувчи аппарат; 7-иш ғилдираги; 8-юқори подшипник гупчаги; 9-клапан; 10-тортқи; 11-каллак. 153-расм. ПНЮ типдаги сузувчи насос 1-электр двигател; 2-марказдан қочирма насос; 3-понтон; 4-босим шланглари. Сув кўтаргичлар. Лентали ва чилвирли сув кўтаргичлар асосан яйловларни сув билан таминлашда ишлатилади. Улар тузилиши жищатидан оддий ва фойдаланишда ишончлидир. Бундай сув кўтаргичлар электр двигателлар, ички ѐнув двигателлари ѐки шамол двигателлари билан щаракатга келтирилади. Лентали сув кўтаргич ( 154 -расм) етакловчи 3 ва тарангловчи 7 шкивларга кийгизилган ўзлуксиз лента 6 дан иборат. Сув щаракатланувчи лента ѐрдамида кўтарилади. Лентанинг юқорига кўтарилаѐтган тармоғи сувдан чиқаѐтганда тишлашиш кучи туфайли унинг сиртига ѐпишган юпқа сув қатлами лента билан бирга юқорига кўтарилади. Етакловчи шкив яқинида сув инерция куч таъсир остида лентадан ажралиб, қабул қилувчи корпусига тушади, у ердан қувур орқали тўплагич резервуарга ѐки группали суғоргичларга боради.

151 Етакловчи шкивнинг айланиш тезлиги лента тармоқларнинг щаракат тезлиги 3,5..7,0 м сек чегарасида бўладиган қилиб танланади. Лента кесими 50х5, 100х5 ѐки 100х4 мм қилиб тайѐрланади. Лентали сув кўтаргичлар чуқурлиги 200 м гача бўлган шахтасимон қудуқлардан сув кўтаришда ишлатилади. Лента сув кўтаргичларнинг унумдорлиги 4..6 м 3 соат. Фойдали иш коэффициенти % бўлиб, сув қанча юқори кўтарилса, кўтаргичнинг ф.и.к. шунча катта бўлади. Чилвирли сув кўтаргичлар (155 -расм) қувурсимон қудуқлардан сув кўтариш учун ишлатилади. Тузилиши ва ишлаш принципи жищатидан чилвирли кўтаргичлар лентали кўтаргичларга ўхшайди. Уларда иш органи сифатида тешик-тешик резиналанган чилвир лента ишлатилади. Унинг кесими 32х7 мм ѐки 32х12 мм. Чилвирнинг юқорига кўтарилаѐтган тармоғи диаметри тащминан 40 мм бўлган йўналтирувчи қувурда юради, пастга тушаѐтган тармоғи эса қувурсимон қудуқнинг атрофига ўтқазилган қувурнинг ички девори билан йўналтирувчи қувурнинг ташқи девори орасида юради. Чилвирли сув кўтаргичларнинг унумдорлиги 9м 3 сек гача боради, ф.и.к. эса 50%. 156-расм. Лентали сув кўтаргич схемаси: 1-рама; 2-қопқоқ; 3-етакловчи ажратадиган каллак; шкив; 4-тасма; 5- двигател; 6-лента; 7-таранглаш шкиви; 8-юк.

152 157-расм. ВШП-30 маркали чилвирли сув кўтаргич: 1-двигател; 2-сув ажратадиган каллак; 3-бак; 4-чилвир; 5-блок; 6-юк. Марказдан қочма насослар Марказдан қочма насослар одатда қуйидаги схемада кўрсатилган принцип бўйича таснифланади. Марказдан қочма насос Иш ғилдираги сони бўйича Иш ғилдираги тури бўйича Корпус кнстр. бўйича Вал ўқининг жойл. бўйича Бир босқичли ва кўп босқичли /илдирагига сув бир томонлама ва икки томонлама кирадиган Корпуси ўқи ѐки торецидан ажралади Горизонтал ва вертикал Махсус ишлар учун Землесослар (р) Багер (Б) Факель (Ф) Артезиан (А) Таъминловчи (П m ) ва щ.к. Бир босқичли ѐки бир ғилдиракли марказдан қочма насослар, буларда иш ғилдирагига сув бир томондан кирадиган консолли насослар ва сув икки томондан кирадиган бўлади. Консолли насосларда иш ғилдираги вал учига консол каби мащкамланади. Унинг вали келтириш канали орқали ўтмайди. Шу сабабли у

153 энг содда тўғри канал шаклига эга. Икки томонлама сўрувчи насосларда вал ўтказиш канали орқали ўтади, шу сабабдан унинг шакли мураккалашиб ярим спирал кўринишини олади. Бундан ташқари, марказдан қочма насослар корпусининг валга нисбатан бириктирилишига қараб ўқ бўйича ва торец бўйича ажраладиган хилларига бўлинади. Корпуси ўқ бўйича ажраладиган насослар қурилиш эксплуатация амалиѐти талабларига яхшироқ жавоб беради, чунки станциянинг машина вали ўлчамларини кичирайтиришни таъминлайди ва марказдан қочма насосни сўриш трубасини олмай. қисмларга ажратишга имкон беради. Стандартлаштириш насос хиллари сонини қисқартириш имконини беради, уларнинг ишлаб чиқариш тннархини камайтиради ва насос деталларининг ўзаро алмашинувчанлигини таъминлайди. Стандарт бўйича щамма насосларга марка-шартли қисқа ном қўйилади. Қуйида қишлоқ хўжалигида энг кўп ишлатиладиган насосларнинг маркаланиши келтирилган. Консолли насослар К ва КМ щарфлари билан белгиланади ва қуйидагича маркаланади К-Q r ва КМ-Q r Марказдан қочма насосларда суюқликка энергияни насос корпусида айланувчи иш ғилдираги кураклари ѐрдамида берилади. Бунда парраклар орасидаги суюқлик заррачаси марказдан қочма куч таъсирида насос камерасига интилади.бундай щаракат натижасида иш ғилдираги марказида босим камайиб, таъминловчи идишдаги суюқликсўриш трубаси орқали кўтарилади ва иш ғилдираги кураклари орасидан чиқиб кетган суюқлик ўрнига янги суюқлик келади.насос камерасига марказдан қочма куч таъсирида суюқликнинг келиши натижасида босим ортиб, суюқлик насос камерасидан щайдаш трубасига кўтарилади. Марказдан қочма насосларнинг ишлаши шу принципга асосланган бўлади Марказдан қочма насосларнинг асосий қисмлари корпус, валга ўрнатилган айланувчи иш ғилдираклари бўлиб, валга бир ѐки бир неча иш ғилдираги ўрнатиш мумкин.биринчи щолда насос бир ғилдиракли ѐки бир босқичли дейилади.иккинчи щолда эса у кўп босқичли дейилади.бир босқичли марказдан қочма насослар кичик босимли насослар группасига тааллуқли бўлиб, босимни ошириш учун валга бир неча иш ғилдираги ўрнатилади.бу щолда босим ишғилдираклари нечта бўлса, тахминан шунча ортади.одатда марказдан қочма насосларнинг босқичлари сони ўн иккитадан ошмайди. Иш ғилдираги суюқликнинг оқиши учун каналлар щосил қилувчи кураклар ўрнатилгандиск ва қопқоқдан иборат.кураклар одатда турли (олдига эгилган, орқага эгилган ва радиал) шаклда бўлади. Марказдан қочма насосларда щосил бўлган босим иш ғилдирагининг айланиш тезлигига боғлиқ.иш ғилдираги билан корпус орасида каттагина тирқиш бўлиб, агар корпус суюқлик билан тўлдирилмаса, ғилдирак айланишидан щосил бўлган сийракланиш суюқликни кўтаришга етарли бўлмайди. Шунинг учун марказдан қочма насосларни ишга туширишдан олдин унинг корпуси

154 суюқлик билан тўлдирилади.насосни тўлдиришда ѐки қисқа вақтга тўхтаганида суюқлик оқиб кетмаслиги учун сўриш трубасининг сувга ботирилган қисмида клапан ўрнатилган бўлади. Марказдан қочма насосларнинг бошқа турдаги насослардан асосий устунлиги уларнинг ихчамлигидир.бу насосларда турлиинерция кучларини вужудга келтирадиган илгариланма-қайтма щаракатнинг йўқлиги сабабли уларнинг пойдевори щам ихчам бўлади.натижада насос ва унга тегишли асоснинг, хизмат ва ремонт ишларининг қиймати кам бўлади. Иккинчидан, насоснинг тез-тез бузилиб туришига сабаб бўладиган клапанларва бошқа турли деталлар бўлмайди. Учинчидан, щаракат битта вал орқали берилиб, мураккаб узатувчи механизмларнинг щожати бўлмайди. Марказдан қочма насослар босим жуда катта бўлмаса щам, сарф катта бўлиши зарур бўлган щолларда ишлатилади. Поршенли насослар. Поршень (плунжер) илгариланма (олдинга) щаракат қилганда эса иш бўлмасидаги босим ортиб, сўриш клапани ѐпилади. Бўлмадаги босим ортишида давом этиб щайдашга етарли босим р х га етганида щайдаш клапани очилиб, суюқлик щайдаш трубаси 9 га ўта бошлайди.суюқликни щайдаш поршень энг чекка щайдаш чегарасига етгунча давом этади. Насосни ишга туширганимизда у аввал сўриш трубасидаги щавони тортади ва суюқлик сўриш трубасига кўтарилади. Насос бироз вақт ишлагандан сўнг сўриш трубаси ва цилиндрдаги щаво щайдаб чиқарилиб, суюқлик цилиндрнинг тўлдиради. Шундан сўнг насос мосланган тартибда ишлай бошлайди. Натижада таъминловчи идишдаги суюқлик қабул қилувчи идишга ўта бошлайди. Цилиндрдаги юқори сатщ билан суюқлик кўтарилган энг юқори сатщларнинг фарқи щайдаш баландлиги (Н х ) дейилади. Сўриш баландлиги билан щайдаш баландлигининг йиғиндиси Н ст қн с ҚН х насоснинг тортиш баландлиги ѐки тўлиқ статик босимдан иборатдир. Юқорида айтганимиздек поршенли насослар юқори босим керак бўлгандагина ишлатилади. Амалда, кўп щолларда, поршенли насослар марказдан қочма насосларни сиқиб чиқаради. Щажмий гидроузатмалар таркибида ишлаѐтган насослар асосан поршенли насослар турига киради. Бу айтилганлардан ташқари поршенли насосларнинг яна бир устунлиги фойдали иш коэффициентининг юқорилигидир. Поршенли насосларнинг марказдан қочма насослардан яна бир фарқи шундаки, унинг сўришини щайдаш трубасига ўрнатилган берктикич ѐрдамида ўзгартириб бўлмайди. Лекин щайдаш трубасининг кесими кичрайиб бориши билан тезлик ортиб боради. Агар беркиткич бутунлай бекитиб қўйилса, босим жуда катталашиб кетиши натижасида ѐ насос бузилади, ѐки труба ѐрилади, ѐ бўлмаса зўриқишнинг тртиб кетиши натижасида двигател тўхтаб қолади. Шунинг учун поршенли насослардан юқори босимда ўзгармас сўриш зарур бўлган щолларда фойдаланилади.

155 Поршенли насосларнинг марказдан қочма насосларга таққослагандаги асосий камчилиги уларнинг габаритларининг катталиги, қимматга тушиши, ишлатишнинг мураккаблигидир. Бу насосларга марказдан қочма насосларга нисбатан кўпроқ қараб туриш вадиққат талаб қилинади. Чунки поршенли насосларнинг клапанлари тез-тез ифлосланиб туради. Ифлосланиш насоснинг бошқа қисмларида щам бўлади. Индикатор диаграмма. Поршенли насоснинг цилиндридаги абсольют босимнинг поршеннинг юришига ѐки иш бўлмаси щажмининг ўзгаришига боғлиқлигини кўрсатувчи ѐпиқ чизиқдан иборат график индикатор диаграмма дейилади. У ишлаб турган насос цилиндрига ўрнатилган ва индикатор деб аталувчи махсус асбоб ѐрдамида чизиб олинади.158-расмда оддий бир щаракатли поршеннинг тахминий индикатор диаграммаси келтирилган. Диаграммада ab чизиғи сўриш щолатига мос келади.бу щолатда цилиндрдаги босим сўриш босими р С га тенг ва атмосфера босимидан кичик бўлади.сўриш ва атмосфера босимларининг фарқи р а -р с таъсирида сўриш клапани очиқ щолатда тутиб турилади. Поршеннинг энг чекка сўриш щолатига b нуқта тўғри келади.бу щолатдан бошлаб, поршень олдинга қараб юра бошлайди. Бунда босим ортабошлайди, сўриш клапани ѐпилади. Поршеннинг олдинга юриш давомида (bc)чизиқ босим ортиб бориб, щайдаш босими р х га тенглашади.шу вақтдан бошлаб щайдаш клапани очилади ва у бутун щайдаш жараѐни давомида (cd чизиғи) очиқ туради. Бу вақтда суюқлик р х босим остида щайдаш трубасига киради. Поршеннинг энг чекка сўриш щолати d нуқтага тўғри келиб, бунда щайдаш жараѐни тугайди.поршень орқага щаракат қилабошлаши билан цилиндрдаги босим камайиб, щайдаш клапани ѐпилади.босим пасайиб бориб (dc чизиғи) р с га етганидан Яна сўриш клапани очилиб, сўриш жараѐни бошланади.клапанлар очилишининг бошида (а ва с нуқталар)сўриш инерция кучи таъсирида ўзгариб туради. Индикатор диаграммаси ѐпиқ abcd чизиқ Билан чегараланган юза поршеннинг бир марта бориб-келишида бажарган иши А i ни ифодалайди: А р р L р L. (11,1) i х с хи поршеннинг суюқликка берган қуввати индикатор қувват дейилади ва қуйидагича аниқланади: N р SLn хи, кг с (11,2) 60 и / бу ерда S-поршеннинг юзи; L-поршеннинг йўли; р хи -индикатор босими; n- айланишлар сони. Индикатор қувват фойдали қувват билан қуйидагича боғланган: N N ф (11,3) u и бу ерда -индикатор фойдали иш коэффициенти ФИК и Шундай қилиб, индикатор диаграмма насоснинг қувватини аниқлашга ѐрдам беради. Поршенли насослар. Бу типдаги насосларнинг ишчи цилиндрларидаги суюқлик илгариланма-қайтма харакатланувчи поршень ѐки плунжер

156 воситасида, кривошип-шатунли механизмлар ѐрдамида, щайдаш қувурига синиб чиқарилади. Поршенли насослар турлари, тузилиши ва -қўлланиш сощалари бўйича гурухларга ажратилади. Поршенларнинг куриниши бўйича поршенли ва плунжерли насослар гурухи мавжуд. Поршенлар (плунжерлар) сонига кўра, бир ва ундан ортиқ поршенли (плунжерли) насослар мавжуд. Ишчи цилиндрларнинг насос қобиғида жойлашувига кўра горизонтал ва вертикал цилиндрли насослар бўлади. Барча поршенли (плунжерли) насослар ишлаш принципига кўра оддий, икки босқичли ва кўп босқичли бўлиши мумкин. Ишчи босим қийматига кўра паст ва юқори босимли насослар туркуми мавжуд. Оддий поршенли насосда суюқлик поршеннинг олдинги томони билан бир томонга (ишчи камерага) сўрилади ва ундан щайдалади. Суюқликни сўриш жараѐнида поршень 2 ишчи цилиндр 1 бўйлаб ўнг томонга сурилади. Бу пайтда ишчи камера щажми катталашади, ундаги босим атмосфера босимидан кичик (вакуум) бўлади. Натижада, суюқлик босими ва вакуум қийматларининг фарқи таъсирида клапан 3 очилиб, суюқлик ишчи камерани тўлдиради. Бу пайтда щайдаш клапани 4 ѐпиқ бўлади. Поршень ўнг четки щолатни эгаллагач, унинг щаракат йўналиши тескари томонга (чапга) ўзгаради. 158-расм. Поршенли насос схемаси: 1- цилиндр; 2- поршень; 3- сўриш клапани; 4- ҳайдаш клапани; 5-ишчи камера; 6- кривошип-шатунли механизм. Натижада камерадаги суюқликка босим берилади. Бу босим остида сўриш клапани ѐпилади, щайдаш клапани эса очилади ва у орқали суюқлик щайдаш линиясига узатилади. Роторли насослар. Щажмий роторли насослар - шестерняли, винтли, плостинкали (шиберли) ва поршенли турларга бўлинади. Щажмий роторли насослар ўзгарувчан сарфли сарфи бошқариладиган ва ўзгармас сарфли (сарфи бошқарилмайдиган) бўлиш мумкин. Бу турдаги насосларнинг сарфи иш бўшлиғи катталигига ва роторнинг айланишлар сонига боғлиқ: насос элементларининг пухталиги (чидамлилиги) босим йўлидаги қаршиликка мос бўлиши керак. Агар босим йўлидаги беркиткич тасодифан ѐпиқ бўлиб қолса ва насос щимоялаш аппаратлари

157 билан таъминланмаган бўлса, бу щолда ѐ насос бузилади ѐки насос двигатели ишдан чиқади. Роторли насослар щар хил бир жинсли суюқликларни узатишда автоном қурилиа сифатида, шунингдек, гидроюритмалар таркибида суюқликни щаракатлантирувчи ѐки суюқликка керакли энергия босим берувчи насос щолида ва щаракатланаѐтган суюқлик орқали ўзи щаракат олиб энергиясини бошқа машиналарга, қурилмаларга узатувчи гидродвигателлар сифатида ишлатилиши мумкин. Роторли насосларнинг щажмий ФИК и атрофида бўлиб насоснинг ишқаланувчи қисмларининг ейилишига мос равишда ўзгаради. Насос аниқ ишлагани учун механик ФИК юқори ,98 бўлади. Цилиндрлари умумий блокка бирлаштирилган кўп цилиндрли насослар роторли-поршенли насослар дейилади. Поршенни щаракатга келтириш усулига қараб айланувчи ва қўзғалмас блокли-роторли-поршенли насослар мавжуд. Цилиндрлар блок ўқига нисбатан радиал ѐки аксиал жойлашиши мумкин. Агар блокда цилиндрлар радиал жойлашган бўлса, бу насослар радиал - поршенли дейилади. Гидромашина блокида цилиндрлар аксиал жойлашган бўлса аксиал - поршенли насослар бўлади. Кўпчилик роторли - поршенли насосларнинг характерли томони шундаки, уларда сўрувчи ва узатувчи клапанлар йўқ. Бу хусусият насослардан айланишлар сонининг юқори қийматларида фойдаланиш имкониятини беради. Роторли поршенли машиналарда (насосларда) кривошип - шатунли механизм йўқ, лекин бу машиналарнинг кинематик асосини кривошипшатунли механизмларнинг инверсияси ташкил қилади. Бу насослар гидроузатмаларда, металларга ишлов бериш станокларига мой узатишда, ички ѐнув двигателларида мойлаш тизимини мой билан таъминлашда, станок кескичларига совитувчи суюқлик узатишда ишлатилади. Роторли гидромашиналар таркибига кирувчи роторли пластинкали, шестерняли, винтли, роторли - поршенли (радиал ва аксиал жойлашган цилиндрли) насосларнинг конкрет ишлатилиш жойлари туғрисида кейинроқ тўхталиб ўтамиз. Шестерняли насосларнинг тузилиши жуда содда. Оддий шестерняли насосларнинг асосий иш деталлари иккита бир хил шестернядан иборат бўлиб, улар ўзаро илашган ва корпус ичига жойлаштирилгандир. Етакловчи шестерня щаракатни двигателдан олади. Насосда иккита қопқоқ бўлиб, уларда етакловчи ва етакланувчи валиклар подшипник ва сальниклар билан таъминланган. Насос корпусида иккита тешик бўлиб, биттаси (С) сўриш тешиги шестерня тишлари ўзаро ажралаѐтган томонида, иккинчиси (Щ) щайдаш тешиги тескари томонда (тишлар бирикаѐтган томонда) бўлади. Насоснинг ишлаш принципи қуйидагича. Етакловчи вал ўзида ўрнатилган шестерняси билан двигател ѐрдамида щаракатга келтирилади, етакланувчи шестерня эса ундан айланма щаракат олади. Шестернялар айланаѐтганда тишлар сўриш бўшлиғи (С) да бир-биридан узоқлашади. Натижада тишлар орасидаги чуқурчада суюқлик катта тезликда олиб кетилиши сабабли сўриш бўшлиғида сийракланиш рўй беради ва сўриш

158 тешигига суюқлик келади. Тишлар орасидаги чуқурчалардаги суюқлик тишлар ўзаро бириккан пайтда щайдаш бўшлиғи(х 1 ) гасиқиб чиқарилади, натижада щайдаш бўшлиғида босим ортиб, суюқлик тармоққа узатилади. Шшестерняли насослар ишлаѐтганда тишлар орасидаги чуқурчаларда катта босим вужудга келиб, у валик ва насос таянчига берилади. Бу кучларни камайтириш учун тишлар орасидаги тешикчаларда суюқликнинг қолиб кетишига йўл қўймаслик керак. Шу мақсадда юқори босимли насослардаги чуқурчаларда радиал каналлар ариқчалар ясалади. Бу ариқчалардан қолдиқ суюқлик чиқариб юборилади, натижада насос таянчи ва валикларидаги юк камаяди. Тишли ғилдиракли (шестерняли) насоснинг асосий ишчи органи чўян қобиқда жойлашган ўзаро илашувчи шестернялар жуфтидир (14.7-расм). Шестернялар айланганда уларнинг бир-бирига илашган тишлари сўриш патрубкаси томонида илашмадан чиқади ва аксинча, щайдаш патрубкаси томонида яна қайтадан илашади расм. Шестерняли насос схемаси: 1- сўриш патрубкаси; 2- тишли шестерня; 3- щайдаш патрубкаси; 4 - насос қобиғи. Сўриш патрубкаси орқали насосга кириб келаѐтган суюқлик айланаѐтган шестернялар тишларининг орасидаги бўшлиқларни тўлдиради ва тишлар воситасида щайдаш патрубкаси томон сурилади. щайдаш зонасида тишларнинг қайтадан илашуви натижасида улар оралиғидаги суюқлик корпусдан сиқиб чиқарилади ва щайдаш қувурига узатилади. Катта тезликда айланувчи шестернялардан бири етакловчи бўлиб, унинг ўқи электродвигатель валига муфта орқали тўғридан-тўғри уланади. Шестерняли насосларнинг тузилиши содда ва ихчам бўлади. Аммо щайдалаѐтган суюқлик таркибидаги қаттиқ заррачалар тишлар юзасини тирнаши, емириши ва насосни ишдан чиқариши мумкин. Шестерняли насос юқори босимлар щосил қила олади. Шунинг учун щайдаш қувуридаги задвижкани ѐпиқ қолдириб бўлмайди. Винтли насослар. Винтли насослар суюқликни бир текис тортиш билан фарқ қилади. Улар юқори ФИКига эга, ихчам, ишлатиш қулай, юқори босимда ва катта айланишлар сонида шовқинсиз ишлай олади. Бундай насослар бир, икки, учва щоказо винтли бўлади.

159 Бу винтли насослар щажмий насосларнинг щамма афзалликлари (юқори босимда узатилаѐтган суюқликнинг жуда кам аралашиши ва катта сўриш баландлиги)ни мужассамлаштирган. Ундан ташқари, поршенли насослардан щаракатланадиган деталларнинг камлиги, клапанларнинг ва мураккаб ўтиш жойларининг йўқлиги каби афзалликлари билан фарқ қилади. Бир винтли насосларда тортиш бир текис бўлгани учун инерция таъсири бўлмайди, натижада сўриш яхшиланади. Бу насослар ихчам, енгил, содда тузилгандир. Бир винтли насослар мамлакатимизда кўмир шахталарида ифлосланган сувларни тортиб олишда, щавзалардан нефтни сўришда, қудуқлардан сув тортишда ва ачитқиларни ташишда ишлатилади. Бир винтли насосларнинг ишлаш принципи қуйидагича. Ички томони винт шаклида профилланган цилиндрда винт айланади. Цилиндр ўзига профилли бўлгани ва винтнинг айланиши сабабли суюқликнинг чексиз щаоракати вужудга келади. Цилиндрнинг ички винтсимон юзаси ва винт юзаси орасида ѐпиқ бўшлиқлар ѐки щажм щосил бўлади. Бу бўшлиқларнинг вақт бирлиги ичидаги умумий щажмига мос равишда насоснинг сарфи ошади. Сўриш томонидаги бўшлиқ щажми катталашганда насоснинг кириш қисмида босимлар айирмаси щосил бўлади ва бу бўшлиқ суюқликка тўлади. Қандайдир бир вақтда суюқлик ѐпилади ва цилиндрнинг щайдаш томонига щаракатлана боради. Щар бир бўшлиқ маълум щажмдаги суюқликни олиб чиқади. Винтнинг бир тўлиқ айланишидаги суюқлик цилиндр бўйича бир қадам узунликка силжийди ва ўзгармас кесимдан тўкилади. Ёпиқ бўшлиқларнинг силжиши натижасида босим сўриш босими р с дан щайдаш босими р щ гача ошади. Марказдан қочма насослар. Марказдан қочма насосларда суюқлика энергияни насос корпусида айланувчи иш ғилдираги кераклари ѐрдамида берилади. Бунда парраклар орасидаги суюқлик заррачаси марказдан қочма куч таъсирида насос камерасига интилади.бундай щаракат натижасида иш ғилдираги марказида босим камайиб, таъминловчи идишдаги суюқликсўриш трубаси орқали кўтарилади ва иш ғилдираги кураклари орасидан чиқиб кетган суюқлик ўрнига янги суюқлик келади.насос камерасига марказдан қочма куч таъсирида суюқликнинг келиши натижасида босим ортиб, суюқлик насос камерасидан щайдаш трубасига кўтарилади. Марказдан қочма насосларнинг ишлаши шу принципга асосланган бўлади Марказдан қочма насосларнинг асосий қисмлари корпус, валга ўрнатилган айланувчи иш ғилдираклари бўлиб, валга бир ѐки бир неча иш ғилдираги ўрнатиш мумкин.биринчи щолда насос бир ғилдиракли ѐки бир босқичли дейилади.иккинчи щолда эса у кўп босқичли дейилади.бир босқичли марказдан қочма насослар кичик босимли насослар группасига тааллуқли бўлиб, босимни ошириш учун валга бир неча иш ғилдираги ўрнатилади.бу щолда босим иш ғилдираклари нечта бўлса, тахминан шунча ортади.одатда марказдан қочма насосларнинг босқичлари сони ўн иккитадан ошмайди.

160 Иш ғилдираги суюқликнинг оқиши учун каналлар щосил қилувчи кураклар ўрнатилган диск ва қопқоқдан иборат.кураклар одатда турли (олдига эгилган, орқага эгилган ва радиал) шаклда бўлади. Марказдан қочма насосларда щосил бўлган босим иш ғилдирагининг айланиш тезлигига боғлиқ.иш ғилдираги билан корпус орасида каттагина тирқиш бўлиб, агар корпус суюқлик билан тўлдирилмаса, ғилдирак айланишидан щосил бўлган сийракланиш суюқликни кўтаришга етарли бўлмайди. Шунинг учун марказдан қочма насосларни ишга туширишдан олдин унинг корпуси суюқлик билан тўлдирилади.насосни тўлдиришда ѐки қисқа вақтга тўхтаганида суюқлик оқиб кетмаслиги учун сўриш трубасининг сувга ботирилган қисмида клапан ўрнатилган бўлади. Марказдан қочма насосларнинг бошқа турдаги насослардан асосий устунлиги уларнинг ихчамлигидир.бу насосларда турлиинерция кучларини вужудга келтирадиган илгариланма-қайтма щаракатнинг йўқлиги сабабли уларнинг пойдевори щам ихчам бўлади.натижада насос ва унга тегишли асоснинг, хизмат ва ремонт ишларининг қиймати кам бўлади. Иккинчидан, насоснинг тез-тез бузилиб туришига сабаб бўладиган клапанларва бошқа турли деталлар бўлмайди. Учинчидан, щаракат битта вал орқали берилиб, мураккаб узатувчи механизмларнинг щожати бўлмайди. Марказдан қочма насослар босим жуда катта бўлмаса щам, сарф катта бўлиши зарур бўлган щолларда ишлатилади. Насосдаги сўрилиш қабул қилувчи идишдаги суюқлик сатщига таъсир қилувчи босим билан сўриш трубасидаги сийракланиш босими орасидаги фарқ щисобига амалга ошади. Бунда айтилган босимлар фарқи сўрилиш баландлиги, сўриш трубасидаги қаршиликлар ва сўюқлика тезлик беришга сарф бўлади. Бу тезлик суюқликнинг камерага ва сўнгра парраклар орасидаги каналга киришга ѐрдам беради.табиийки, бунда таъминловчи идиш билан сўриш трубасидаги босимлар фарқи сўрилаѐтган сўюқлик буғлари босимидан кам бўлмаслиги керак. Щайдаш баландлиги марказдан қочма насос енгиши мумкин бўлган энг юқори баландлик бўлиб, ғилдиракнинг ташқи айланмасидаги тезлик қанча ката бўлса, у щам шунча ката бўлади.шунинг учун щам насоснинг корпуси сўрилиш йўли, спираль йўл ва йўналтирувчи аппарат билан жищозланган. Сўриш йўли - корпуснинг сўриш трубасидан иш ғилдирагига ўтишдаги каналидир. Суюқликнинг насосга сўрилиш йўлининг энг яхши шакли ўқ йўналишида конус кўринишда бўлади. Тезюрарлиги ўртача ва кичик бўлган насосларда насосга сўрилиш йўли спираль шаклда бўлиши мумкин.тезюрарлиги юқори бўлган насосларда эса ўқ бўйича сўрилиш тезликни оширувчи конфузор орқали амалга оширилади. Спираль кўринишидаги сўриш камераларини щисоблашда сўриш тезлиги С СЎР ғилдиракка кириш тезлиги С 1 га қараганда анча кичик қилиб олинади: С сўр *(0,85 0,70)С 1 (11,4)

161 Спираль йўл. Суюқликнинг насосдан чиқиш канали спираль камера ѐки йналтирувчи аппарат кўринишида бўлади. Спираль камера тузилиши сода бўлгани учун унда қаршилик йўналтирувчи аппаратга қараганда кам бўлади (яъни ФИК катта).лекин бу камерани механик усулда силлиқлаб бўлмайди. Сўнгги вақтларда металл қўйиш анча аниқ ва тоза бажарилгани учун спираль камералар кўпроқ қўлланила бошлади (щатто кўп босқичли насослада щам қўлланилмоқда). Иш ғилдирагидан чиққан суюқлик заррачаси спираль камеранинг бирор қисмига киргандан сўнг радиус бўйича щаракатланишини давом эттириш билан бирга, айланма щаракат қилиб чиқиш томонга интилади ва ўзидан кейин келаѐтган заррачага ўз ўрнини бўшатиб беради. Спираль камерани щисоблашда айлана тезликнинг тегишли радиус векторга кўпайтмаси ўзгармас деб қабул қилинади.натижада спираль камерада суюқлик тезлиги чиқишга қараб камайиб боради. Марказдан қочма вентиляторлар щаво ѐки газларни 1500 кг м 2 гача босим билан щайдайдиган машиналардир. Щаво босимининг пастлиги машиналарнинг яъни марказдан қочма вентиляторларнинг ишлаш жараѐнига унчалик таъсир қилмайди. Шу сабабли марказдан қочма насос ва вентиляторлар ишлашининг назарий асослари бирбирига яқин. Бу машиналар фақат конструкцияси билан бир-биридан фарқ қилади. Вентиляторнинг асосий қисмлари: - иш ғилдираги, спиралсимон отвод (одатда кожух щам дейилади) ва станина. Иш ғилдираги ступица (гупчак), асосий дискдан иборат. Ишчи парраклар ва олдинги беркитувчи диск (щалқа) дан иборат. Асосий диск ступицага пайвандланади ѐки парчин мищлар ѐрдамида мащкамланади. Ишчи парраклар одатда қалинлиги 2-8 мм бўлган конструкцион пўлат листдан тайѐрланади. Валга ўрнатилган ишчи ғилдирак махсус кожух ичига жойаштирилади. Марказдан қочма вентиляторнинг ишлаш принципи марказдан қочма насоснинг ишлаш принципига ўщшаш бўлиб, улар щавони щаракатга келтириш, турли нарсаларни щаво ѐрдамида ташиш (пневмотранспортѐр), қиздирилган щавони иссиқлик зарур бўлган ерга узатиш (қуритиш ишлари), ифлосланган щавони тоза щаво билан алмаштириш ва бошқа вазифаларни бажаради. Бунда вентилятор щавонинг энергиясини кўп оширмаса щам. Ўзидан жуда кўп миқдорда щаво ўтказа олади. Саноатда ва қишлоқ хўжалигида уларнинг ана шу хусусиятларидан фойдаланилади. Марказдан қочма вентилятор станинаси вентилятор подшипникларини қотириш учун унинг асоси бўлиб щизмат қилади. Станина кичик вентиляторларда кожух учун таянч вазифасини бажаради. Вентилятор станинаси чўяндан қуйиб ѐки пўлатдан пайвандлаб тайѐрланади. Вентилятор вали ишчи ғилдирак, улаш муфтаси ѐки шкиви билан подшипникларга ўрнатилади. Марказдан қочма вентиляторлар щаракатни асосан электродвигателлардан олади.

162 Марказдан қочма вентиляторнинг аэродинамик схемаси 6-2 расмда келтирилган. Бундай схемаларда вентиляторлар асосий қисмларининг геометрик ўлчамлари кўрсатилади. Бу ўлчамлар абсалют катталикларда ѐки ишчи ғилдиракка нисбатан процент щисобида кўрсатилади. Газ оқими вентилятор ишчи ғилдирагига кириш трубаси орқали киради, тащминан 90 бурчак остида бурилади ва парраклар ораси томон щаракатланади. Ишчи ғилдиракдан кейин оқим спирал кожухга узатилади ва ундан чиқиш трубасига ўтади. Марказдан қочма вентиляторлар ѐрдамида щосил қилинган босим Марказдан қочма вентилятор лар ѐрдамида щосил қилинган тўлиқ босим: P г u 2 с 2 -u 1 c 1и 11,3 Щавонинг абсолют кириш тезлигининг айланма тезликка нисбати щавонинг чиқишдаги буралиш коэффициенти дейилади: C 2 и : (11,4) Шундан келиб чиқиб, с 1и о бўлганда U 2 Р 2 ; (11,5) r 2 U 2 Ўлчамсиз катталик Р Р (11,6) U 2 2 Ўлчамсиз катталик вентиляторлар назариясида тўлиқ босим коэффициенти деб аталади. Бундан келиб чиқиб: Р r 2 ; (11,7) Р Р U 2 ; (11,8) 2 Вентиляторларда қўлланиладиган уч турдаги ишчи парраклар учун коэффициентлар: 2 г ва р лар қуйидаги қийматларга эга бўлади: бўлганда 2 1,1-1.6; г ; р

163 бўлганда 2 0,85-0,95; г ; р 6 0, бўлганда 2 0.5,-0.8; г ; р Вентилятордан чиқишдаги динамик босим: р д C 2 2 (11,9) Чиқишдаги статик босим: Р ст Р Р д Р C 2 2 (11,10) Бу ерда р тўлиқ босим. Марказдан қочма вентиляторларда тўлиқ босимни вентиляторга кириш ва чиқишдаги тўлиқ босимлар фарқлари орқали щам аниқлаш мумкин. Вентиляция тармоғидаги қаршиликни енгиш учун зарур бўлган босим билан вентилятор щосил қилган босим ўртасидаги боғлиқликни кўриб чиқамиз. Газ (щаво) ўтказиш трубаларининг ощирги кесимида ортиқча босим бор деб фараз қиламиз, газ узатиш анча юқорига амалга оширилади, шу сабабли буни хисобга олмаса бўлмайди. (6-3 р). Шуни таъкидлаш керакки, 1- кесим 1- сиғим (идиш)га кириш кесимидан узоқроқда жойлашган. Шундан келиб чиқиб С 1 тезликни нулга тенг деб хисоблаш мумкин. Вентилятор Р босим щосил қилганлигини щисобга олиб, системадаги 1- ва 2- кесимлар учун Бернулли тенгламасини ѐзамиз: C 2 ( Р ) Н ( Р ) Н h 1 СТ абс 2 СТ абс сам 2 g бундан ва бу ерда и В ( Р ) Р Р 1СТ абс 1 СТ 0 ( Р ) Р Р Н 2 2 СТ 0 В сам СТ абс Шундан Бернулли тенгламасидан қуйидагини оламиз: Р 1СТ Н Р ( ) Н 2 СТ В сам 2 h C 2 ; 2 g Р 1 ва Р СТ 2-1 ва 2 сиғим (идиш)лардаги ортиқча статик босим. СТ вентилятор ва ташқи щаво орқали щайдаладиган газларнинг ўртача солиштирма оғирлиги. -трубопровод участкаларидаги қаршиликлар суммаси. h 2

164 С 2 -босим трубопроводидан чиқиш тезлиги. Охирги тенгламадан : Н ( ) Н Р Р 0 сам 2 СТ 1 СТ h 2 C 2 (11,13) 2 g Марказдан қочма вентиляторларнинг иш унуми Вентиляторнинг иш унуми унинг унинг асосий кўрсаткичи хисобланади. Вақт бирлиги ичида вентилятор орқали щайдаладиган газ миқдори вентиляторнинг иш унуми деб аталади Турли намликдаги, босимдаги ва температурадаги газларни щайдашда вентиляторларни таққослаш учун вентиляторларнинг иш унумини нормал куб метрларда (н.м 3 ) ифодалаш қабул қилинган, яъни иш унуми тоза щавонинг нормал щолатига келтирилади. (Н*760мм см.уст ва t*0 0 С). Бунда щавонинг солиштирма оғирлиги 3 1,293 кг / м деб қабул қилинади. 0 Нормал куб метрлардаги иш унумини қуйидаги формула билан щисоблаш мумкин; G 3 3 Q, Нм / сек ѐки Нм / соат 0 0 бу ерда G-оғирлик бўйича иш унуми кг / сек, кг / соат ; Q ва Q щақиқий иш унуми ўртасидаги муносабат қўйидаги формула бўйича щисобланади: Q Q ; ( ) Марказдан қочма вентиляторнинг иш унуми стандарт щолатга келтирилган бўлиши щам мумкин: Н станд *760 мм.см.уст; t станд *20 0 С; *50 бу ерда -щавонинг нисбий намлиги Бу щолатда: Q станд Q щаво учун *1,2 кг м 3 c ттан шу сабабли c ттан, м 3 / сек, ѐки, м 3 / соат ; Q 1,2 Q станд (11,14); Марказдан қочма вентиляторнинг иш унуми стандарт щолатга келтирилган бўлиши щам мумкин: Н станд 760мм. см. уст; t станд 20 0 ; ; Бу ерда - щавонинг нисбий намлиги

165 Бу щолатда: Q 3 3 Q м сек ѐки м / соат ; станд / станд Щаво учун станд 1.2 кг м 3 ; Шу сабабли Q ; Q станд (11,15) 1,2 Назорат учун саволлар 1. Фермалар билан комплексларнинг асосий фарқлари нимадан иборат? 2. Ферма участкасини танлашда қандай талаблар қўйилади? 3. Қандай шамоллатиш тизимларини биласиз. 4.Сув ўтказгич қандай қисмлардан иборат бўлади? 5.Сув олиш иншоотлари турларини айтиб беринг? 6.Шахта ва қувурсимон қудуқларнинг тузилишини айтиб беринг? 7.Сувнинг сифатини белгиловчи асосий кўрсаткичлар нималардан иборат? 8.Сув билан таъминлаш манбаларини айтиб беринг. Уларнинг қандай афзаликлари ва камчиликлари бор? СУВ ЎТКАЗИШ ТАРМОҚЛАРИ ВА БОСИМ ИНШООТЛАРИ Сув ўтказиш тармоғи сувни истеъмол жойларига узатиш учун щизмат қилади. Сув ўтказиш тармоқлари шохобчали (охири берк) ва щалқасимон турларга булинади( 160 -расм).

166 160-расм. Сув ўтказиш тармоқларининг схемаси: Шохобчали сув ўтказиш тармоғи алохида линиялардан иборат ва бундай тармоқда сув истеъмолчиларга фақат бир томондан келади. Шохобчали сув ўтказиш тармоқлари сув кўп сарф бўлмайдиган ва истеъмолчилар тарқоқ бўлган холларда ишлатилади. Бундай тармоқларнинг камчилиги шундаки, улар ишончли эмас: шохобчанинг бирор участкаси шикастланса, истеъмолчининг бир қисми сувсиз қолиши мумкин. Щалқасимон сув ўтказиш тармоғи сув билан узлуксиз таъминлаб туриш керак бўлган холларда қурилади. Бундай тизим щар бир сув олиш нуқтасига камида икки томонидан сув келиб туришини таъминлайди. Демак бундай сув ўтказиш тармоғининг бирор участкаси шикастланса бемалол бекитиб тузатиши мумкин, бунда бошқа истеъмолчиларга борадиган сув тўхтамайди. Щалқасимон сув ўтказиш тармоқлари бўйлаб босимнинг бир хил бўлиши таъминланади, гидравлик зарб ва қувурларда сувнинг музлаш хавфи камаяди, сув ўтказиш тармоқларини кичик диаметрли қувурлардан қуриш имкони бор. Шу сабабли сув ўтказишни лойищалашда щалқасимон тизим афзал кўрилади. Сув ўтказиш тармоқлари учун чўян, пўлат, асбест-цемент, пластмасса ва бошқа қувурлар ишлатилади. Чўян қувурлар раструбли (161-расм, а) ва фланецли (162 -расм, б) қилиб тайѐрланади. Раструбли қувурларни улашда бир қувурнинг текис учи иккинчи қувурнинг раструбига қиритилади. Қувурларнинг уланиш жойда сув чиқмаслиги учун бир қувурнинг учи билан иккинчи қувурнинг раструбли орасига зичловчи материаллар (смола ѐки битум шимдирилган каноп, резина щалқа ва б.) билан зичланади. Фланецли қувурлар бир-бирига болтлар билан бирктирилади, орасига қистирмалар қуйиб болтлар билан тортилади. Сув ўтказиш қуришда пластмасса қувурлардан щам фойдаланилади. Бу мақсадда капрон қувурлар энг кўп қўлланилади. Улар металл қувурларга қараганда 6-8 марта енгил иссиқликни кам ўтказади, зангламайди ва нисбатан кам гидравлик қаршиликка эга. Сув ўтказиш арматураси. Сув ўтказгичларда беркитиш-ростлаш, сақлагич ва сув олиш арматуралари ўрнатилган.

167 Беркитиш-ростлаш арматурасига тармоқда сарфланадиган сув миқдори ростловчи ва авария ѐки ремонт вақтида тармоқ участкаларни беркитиш учун щизмат қилинадиган задвижкалар ва дискли бўралма затворлар киради. Сақлагич арматурага тескари ва сақлагич клапанлар щамда щаво вантузлари киради. Тескари клапанлар насос тўхтаган пайтларда сув ўтказгичлардаги сувни орқага кетишига йўл қўймайди. Улар, масалан, насосларнинг босим сув ўтказгичларига ўрнатилади. Сақлагич клапанлар сув ўтказгичларни юқори босимлардан сақлайди. Вантузлар сув келтиргичлар ва сув ўтказгич тармоқларининг баланд нуқталарида тўпланадиган щавони автоматик равишда чиқариб туриш учун щизмат қилади. Сув олиш арматурасига сув олиш колонкалари, кранлар, ўт учириш гидрантлари киради. Сув босими щосил қилувчи миноралар. Сув босим миноралари сув беришни ва сарфини созлашга, доимий ва етарли қувурларга таъминлашга, сув захирасини сақлашга хизмат қилади. Агар насоснинг сув хайдаш истеъмолдан кўп бўлса, ортиқча сув минорасига берилади, сув сарф кўп ва насос ишламаѐтган пайтларда етишмаѐтган сув минорадан истеъмолчиларга узатилади. Сув босим минорасининг баландлиги энг узоқ ва баланд сув қабул қилгичлар етарли миқдорда сув етказиб беришни таъминлаши лозим. Идишлар пўлатдан, темир-бетондан ѐки ѐгочдан ясалади. Идишнинг хажми сув сарфи ва насоснинг ишлаш вақтини щисобга олган холда аниқланади. Идишнинг хажми суткалик сув истеъмолнинг 15 20% ни ташкил қилади. Ствол идиш учун таянч щисобланади ва ѐғоч, гишт ва темир-бетондан тайѐрланади. Утов сувни совиб кетишдан ва музлашдан сақлайди. Улар сақловчи материалларини қўллаб ѐғоч ва темир-бетондан тайѐрланади. Идишдаги сув тез-тез алмашиб турадиган бўлса, утов қилинмайди. Утовсиз сув босим миноралари 15, 25, 50 м 3 хажмларда ясалади. Бу миноралар заводларда тайѐрланган алохида блоклардан тайѐрланади (идиш, цилиндсимон таянч, темир-бетон фундамент). Цилиндрсимон таянч сув учун идиш щам бўлиб хизмат қилади ва минора хажмини икки баробар оширади. Минора ѐтиқ холда йиғилиб, кейин вертикал (тик холатга) келтирилади. Фермаларни сув билан таъминлашни автоматлаштириш. Сув билан таъминлашни автоматлаштириш истеъмолчиларга сув етказиб бериш учун кетадиган сарф-щаражатларни анча камайтиради ва щизмат кўрсатувчи ходимларнинг мещнат шароитини яхшилайди. Чорвачилик фермаларини сув билан таъминлашда босим минораси ѐки щаво сув қозони билан бир схемада ишловчи насос қурилмаларнинг иши автоматлаштирилади. Одатда босим бакидаги сув сатщига ѐки щаво сув қозонидаги босимнинг баланд пастлигига қараб сув чиқариш агрегати автоматик равишда ишга тушадиган ва тўхтайдиган қилинади шунингдек, нормал иш режими бузилганда щам агрегат автоматик равишда тўхтайди. Водокачкаларнинг сув кўтариш агрегатларини автоматик бошқариш ПЭТ ѐки ШЭТ типидаги бошқариш станцияси ѐрдамида амалга оширилади.

168 Бу станцияларда қалқовучли ѐки электродли сув сатщи датчиклари, шунингдек, электр кантактли монометр ва пневматик босим релеси бўлади. Автоматлаштирилган минорали водокачка (163 -расм) электр насос агрегатида, босим резервуаридан ва электр насос агрегатини ўз вақтида юргизи тўхтатиб турувчи автоматик бошқариш станциясидан иборат. Электр насос агрегати қалқовучли датчикдан импульс олувчи реле-3 ѐрдамида юргизиб-тўхтатиб турилади. Датчик трос орқали посанги 7 билан ўланган қалқовуч 4 дан иборат. Тросга чегараловчи 8 ва 9 тираклар мащкамланган. Резервуардаги сув сатщи кўтарилиб кетса, қалқовуч щам кўтарилади, бунда юқориги тирак 9 пастга тушиб учиргич ричагини босади ва реле кантактларини ажратади, натижада магнитли юргизиб юборгич 2 насос двигателини электр тармоғидан узади. Резервуардаги сув сатщи пасайиб кетса, қалқовуч щам пасаяди, бунда пастки тирак 8 кўтарилиб, учиргич ричагига таъсир этади ва реле контактлари уланиб, двигател ишга тушади. Бакдаги сув сатщи маълум чегараларда ўзгаради. Энг баланд ва энг паст сатщалар айирмаси тиракларни тросга турлича ўрнатиш йўли билан ростланади. Сатщлар айирмаси қанчалик катта бўлса, электр насос агрегатлари шунчалик кам ишга тушиб-тўхтаб туради. Агрегатлар босим минораси учун ишлаб турган вақтда уларнинг тўхтаб-уланиб туриши суткасига мартадан ошмаслиги керак. Ўралмаган гумбазсиз автоматик минорали водокачкаларда электр насосларнинг ишини бошқариш учун қалқовучсиз автоматик бошқариш тизимидан фойдаланилади. Бу тизимга бошқариш станцияси, бошқариш пости ва қалқовучсиз (контактли) сув сатщи датчиги киради. Қалқовучсиз сатщ датчиги икки жуфт параллел пластина-контактлардан, юқори сатщ датчиги (КВУ) ва пастки сатщ датчиги (КНУ) дан иборат. Датчикнинг иши сувдан электр ўтказгич сифатида фойдаланишга асосланган. Агар пластиналар сувга ботирилса, сув улар орасидаги электр контактни улайди. Датчик босим баки сувга тўлганда юқориги пластиналар сувга ботиб турадиган қилиб ўрнатилади. Бакдаги сув юқориги сатщга етганда сув юқори сатщ датчиги контактларни улайди, натижада автоматик тизим электр двигателни тармоқдан узади ва сув бериш тўхтайди. Бакдаги сув сатщи пасайганда, датчикнинг пастки сатщ контатлари сувдан чиқиб, пластиналар орасидаги электр занжири узилади ва автоматик тизим насоснинг электр двигателни ишга туширади.

169 163-расм. Минорали автоматлаштирилган водокачка қурилмасининг умумий схемаси: 1-электр насос агрегати; 2-электромагнитик юргизиб юборгич; 3-реле; 4-қалқовуч; 5-босим резервуари; 6-қудуқдаги қалқовучли реле; 7-посанги; 8- пастки тирак; 9-юқориги тирак ЧОРВА МОЛЛАРИНИ СУҒОРИШ УЧУН АВТОСУҒОРГИЧ ВА ЖИҲОЗЛАР Суғоргичлар молларни суғориш учун хизмат қилади. Улар алощида ва гурущли турларга бўлинади. Алохида суғоргичлар асосан, моллар боғлаб боқиладиган қорамол фермаларида ва чўчқалар алохида станокларда боқиладиган чўчқачилик фермаларида ишлатилади. Гурущли суғоргичлардан моллар яйловда боқиладиган фермаларда ва гурущли боқиладиган қўйлар ва паррандаларни суғоришда фойдаланилади. Саноатда щайвонлар учун алощида ва гурущли суғоргичларнинг тахминан 20 тача типи ишлаб чиқилмоқда. Суғоргичлар ишлаш принципига қараб клапанли ѐки вакуумли бўлади. Клапанли суғоргичлар ўз навбатида педалли ва қалқовучли турларга бўлинади. Суғоргичларнинг тузилиши. ПА-1 маркали автосуғоргич ( 164-расм) боғлаб боқиладиган қорамолларни суғориш учун ишлатилади. Бу автосуғоргич қўйидагича ишлайди. Мол педални босганда клапан пружинаси 7 педал 10 таъсир остида қисилади, клапан 8 уясидан кўтарилади, натижада босим остидаги сув хосил бўлган тирқиш орқали коса 1га чиқади. Педал бўшатилиши билан клапан пружина 7 таъсирида яна жойига тушади, косага сув келиши тўхтайди. Автосуғоргич нормал ишлаши учун сув ўтказиш тармоғидаги босим кпа чегарасида булиш керак. ПА-1 маркали автосуғоргич қўшни мол хоналар ўртасидаги устунга ўрнатилади, у иккита молга щизмат қилади. АГК-4 маркали автосуғоргич рухланган пўлат листдан ясалган корпусга ўрнатилган 50 л сиғимли косадан иборат. Корпус иссиқликни ўтказмайдиган изоляция билан ўралган. Косада стояк билан бириктирилган қалқовуч типидаги клапанли механизм жойлашган. Стояк шланг орқали сув ўтказгич қувурига уланган. Коса тагида 1 квт қувватли электр қиздиргич бор, у қиш вақтларида ишга туширилади. Қиздиргичнинг иши иссиқлик реълеси

170 билан ростлаб турилади, бунинг учун реле-регулятор косадаги сувнинг температурсини автоматик равишда К чегарасида сақлайдиган қилиб ўрнатилади. Косадаги сув сатщи қалқовучли клапан ѐрдамида ростланади. Сув сатщи пасайганда қалқовуч щам пасайиб, клапанни очади. Сув босим остида сув ўтказгич тармоғидан стояк ва очиқ клапаннинг тешиги орқали ўтиб, косани тўлдиради. Косадаги сув сатщи кўтарилганда клапан бекилади. Унификацияланган группали АГК-12 маркали кўчма автосуғоргич ѐзги лагерларда ва ферма подахоналарида боқиладиган қорамолларни суғориш учун ишлатилади. Битта автосуғоргич бош қорамол подасига хизмат қила олади. Бундай суғоргичдан бир вақтнинг узида 12 та мол сув ичиши мумкин. Суғоргич қуйидаги икки модификацияда чиқарилади: 1) АГК-12Асув ўтказгич бўлмаган ѐзги лагерлар учун; 2) АГК-12Б- сув ўтказгич тармоғи бўлган фермадаги молларни суғориш учун. АГК-12А маркали суғоргич патрубоклар орқали бириктирилган иккита металл теганадан ва сиғими 3000 л цистернадан иборат. Цистерна бўғизи орқали унга ташиб келтириладиган сув қуйилади. Теганалардаги сув сатхини тегишлича тутиб туриш учун суғоргич цистернага жойлаштирилган махсус вакуум қурилма билан жищозланган. Автосуғоргич қуйидагича ишлайди. Цистерна сув билан тўлдирилгандан сўнг унинг бўғизини қопқоқ билан мащкам беркитиб, теганага сув келадиган вентил очилади. Бунда вакуум қувурининг учи сувга тугагунча цистернадан теганага сув тушиб туради, шундан кейин сув тухтайди. АГК-12Б маркали автосуғоргичда теганалардаги сув сатхи қалқовучли клапан ѐрдамида бир хилда тутиб турилади. ГАО-4 маркали суғоргич совлиқ қуйларни қўрада боқиш ва қўзилатиш даврида суғориш учун белгиланган. Суғоргич рамага ўрнатилган косадан, клапан механизми ва ричагли қалқовучдан иборат. Бу суғоргичдан бир йўла тўртта совлиқ сув ичиши мумкин. Суғоргич бир соат давомида 200 бош қўй сув ича олади. Суғориш жойлари. Яйловлардаги молларни суғориш учун суғориш жойлари қурилади. Бу жойлар, махаллий шароитларга қараб, сув манбаи, сув олиш ва сув кўтариш жищозлари, запас ва ростлаш резервуарлари, сувни тозалаш, зарарсизлантириш ва чучуклантириш иншоотлари, суғориш теганалари хамда майдончаларни ўз ичига олади. Суғориш жойлари мумкин қадар яйлов участкасининг марказида жойлаштирилади. Битта суғориш пункти щизматидан фойдаланадиган яйлов участкасининг катталиги белгилангандан ошмаслиги керак. Катта яйлов участкаларида молларни суғориш пунктидан узоқ яйловга щайдаб олиб бориб келиш уларни чарчатади, бу эса молларнинг вазни йўқолиб, мащсулдорлиги камайишига сабаб бўлади. Яйлов участкасининг катталиги моллар суғориш жойидан ўз мащсулдорлигини камайтирмай узоқлашиши мумкин бўлган катта масофа билан чегараланади. Бу масофага суғориш радиуси дейилади.

171 Суғориш радиусининг катталиги щар қайси турдаги щайвонлар учун алощида белгиланади ва жойнинг рельефига, яйловлардан фойдаланиш мавсумига ва бошқа омилларга боғлиқ. Масалан, чўл ва ўрмон-дашт минтақалар учун суғориш радиуси қуйидаги чегараларда олинади (км): Ўнқир-чўнқир жой шароитида суғориш радиуси 30-40% камайтирилади. Қурғоқчил даштлар, чўллар, ярим чўллар ва моллар яйлов боқиладиган яйловларда суғориш радиуси бир оз оширилади. Суғориш жойлари ер ости ер юзасидаги манбалари сув билан таъминланади. Манбаларни танлашда уларнинг жойлашиши, дебети, сувнинг сифати, ундан фойдаланган шароитлари щисобга олинади. Агар суғориш пункти территориясида сув манбаи бўлмаса, сув автоцистерналар ѐки бошқа транспорт воситалари билан келтирилади. Молларни суғориш учун суғориш жойларида майдонча ташкил этилади. Майдонча учун сув манбаига нисбатан бир оз қия ва ундан камида 10-20м масофадаги жой танланади. Майдончага сув резервуари ва теганалар ўрнатилади. Чиқинди сув оқиб кетиши учун суғориш майдончаси кетадиган ариқча томон қиялиб текисланади. Текисланган майдончага тош терилади ѐки майда тош ва шағал ѐтқизилади. Сув кетадиган ариқчанинг қияма ѐнлари ва тубига майдончага кириш йўлидаги сингари тош ѐтқизилади. Теганлар майдонча сатщидан см баландликда ўрнатилади. Улар ѐғочдан, тошдан ѐки бетондан шунингдек, асбест-цемент ѐхуд металл қувурлардан ясалади. Теганаларнинг узунлиги поданинг сонига мос бўлиши керак. Бутун подани суғориш, одатда, 1 соатдан ошмаслиги лозим. Синов саволлар 1. Суғоргичларнинг таснифланишини тушунтиринг. 2. Алохида ва группали суғоргичлар қандай тузилган? 3. Суғориш жойлари қандай жищозланади? 3. Ферманинг ички транспортини тушунтиринг. 12-БОБ. ФЕРМА ИЧКИ ТРАНСПОРТИ ОЗУҚА ТАРҚАТИШНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ Ташиладиган юклар қаттиқ ва суюқ (сув, сут, суюқ озуқа, гўнг, ѐнилғи) юкларга бўлинади. Қаттиқ юклар сочилувчи, донали ва хажмдор юкларга бўлинади. Сочилувчан юкларга дон, донадор озуқа, илдиз-мевалар, бўр, туз ва бошқалар; донали юкларга турли хил контейнерлар (озиқ-овқат чиқиндилари ва бошқалар), бидонлар, сиқилган газ балонлари, идишлар (қоплар, қутилар ва бошқалар); хажмли юкларга кўк масса, сомон, похол, сенаж (хажмий оғирлиги 0,3 0,4 кг м 3 дан ошмаган) юклар киради.

172 Юклаш-тушириш машиналари ва транспорт воситаларини иш унумдорлиги ва ўлчамларини щисоблаш учун юкларнинг физик-механик хоссаларини билиш зарур. Асосий физик-механик хоссаларга гранулометрик таркиб (бўлаклик), намлик, хажмий оғирлик, табиий қиялик бурчаги ва юкларнинг бошқа сиртларга ишқаланиш коэффициенти киради. Транспорт воситалари рельссиз (тортиб юриладиган озуқа тарқатгичлар, прицеплар, аравалар, электрокаралар, ўзиюрар шассилар, юк автомобиллари, паншахали ва грейферли юклагичлар ва бошқалар), ер юзида ва осма щолда ўрнатилган рельсли машина ва механизмлар (электрлашган ўзиюрар озуқа тарқатгичлар, вагонлар, чорпояли кранлар, кран-балка ва бошқалар) ва қўзғалмас ва тўхтовсиз ишлайдиган транспорт воситаларига (лентали, занжирли, инерцион, қирғичли, скреперсимон, винтли ва роликли транспортѐрлар; чўмичли элеваторлар, қия туширгичлар ва пневматик транспорт қурилмалари) бўлинади. Фермаларда тортиб юриладиган КТУ-10А, РММ-5,0, РСП-10, КУТ-3, РМК-1,7 осиб юриладиган КУТ-3Б, АРС-10, КСА-5 озуқа тарқатгичлари, аралаш озуқа юклагичлар ЗСК-10 ва АПС-25, трактор аравалари ва аравачалар ишлатилади. КТУ-10А озуқа тарқатгичи майдаланган дағал озуқаларни ташиш ва тарқатиш учун мўлжалланган. Бу озуқа тарқатгични ишлатиш учун ошмаслиги лозим. Бундан ташқари кўк массани олиб келишда щам ишлатиш мумкин. Озуқа тарқатгич кузов, юритма, юриш қисми ва электр жищозларидан иборат. Кузов металл тагликка ва ѐн деворларга эга. Тагликдан иккита пластина занжирли транспортѐр ўтади. Кузовнинг олдида вертикал битер ва кўндаланг транспортѐр ўрнатилган. Кўндаланг транспортѐрлар озуқаларни охурларга тушириш учун хизмат қилади расм. КТУ-10А озуқа тарқатгичнинг кинематик схемаси. 1-кузов таги; 2-орқа девор; 3-ѐн девор; 4-қушимча девор; 5-юритма тусиқлари; 6-дарча тусиги; 7-битер; 8-олдинги девор; 10-кўндаланг транспортѐр; 11-кардан вал; 12-тормоз қурилмаси; 13-юриш қисми; 14-орқа чироқ ва бурилиш кўрсаткичлари.

173 Тарқатгич-аралаштиргич РПС-10 майдаланган дағал озуқалар, сенаж, силос ва бошқа озуқаларни аралаштириш ва тарқатиш учун хизмат қилади. У кузов 1, пастки 3 ва юкни 2 шнеклар, занжирли-планкали транспортѐр 4, тўсиқ 7, юритма 6, юриш қисми 5 ва бошқа механизмлардан иборат. Юклаш-тушириш ишлари турли тракторларга осиладиган қурилмалар ѐрдамида амалга оширилади. Бу қурилмаларга ПБ-35 бульдозер-юклагич, ПЭ-0,8 эскаватор-юклагич, ПСК-5 юклагич-майдалагич, ФН-1,2 ва ФН-14 фуражирлар киради. 166-расм. РПС-10 тарқатгич аралаштиргичнинг кинематик схемаси. 1-кузов; 2-юқори шнек; 3-Қуйи шнек; 4-тарқатиш транспортѐри; 5- юриш қисми; 6-юқори шнеклар юритмаси; 7-тусиқ. ПБ-35 бульдозер-юклагич гўнг, қум, компаст ва бошқаларни транспорт воситаларига юклаш учун хизмат қилади. Бундан ташқари бульдозер вазифасида щам ишлатилиши мумкин. Юклагич ДТ-75М, ВТ-150 занжирли тракторларига ўрнатилади. 167-расм. ПБ-3,5 бульдозер юклагич. 1-ковш; 2-стрела; 3,5-гидроцилиндрлар; 4-кўндаланг балка. Бульдозер-юклагич кўндаланг балкага мащкамланадиган стрела 2, гидроцилиндр 4 щамда стрелка билан бириктириладиган ковш 1 ва гидроцилиндрдан 3 иборат. Стрелка, гидроцилиндрлар ва ковш бир-бири

174 билан шарнир орқали бириккан. Ковш иккита ѐн девор ва тагликдан иборат. Стрелка П-симон рама шаклида ясалган. ПЭ-0,8 эскаватор-юклагичи ТТЗ ва МТЗ тракторларига ўрнатилади. У сомон, силос, гўнг, минерал ўғитлар ва донали юкларни юклаш-тушириш ишларида ва енгил текислаш ишлари щамда траншея ва котлованлар ковлашда ишлатилади. Бу ишларни бажариш учун экскаватор, грейфер, чўмич, тирноқлар, илгак, ва курак бульдозери билан таъминланган. 167-расм. ПЭ-0,8 эскаватор-юклагичи. 1-таглик; 2-стрела; 3-грейфер механизми; 4-грейфер; 5-колонка; 6- домкрат; 7-рама; 8-бульдозер. Майдалагич-юклагич ПСК-5 ер юзига жойлашган сенаж, сомон ва похол уюмлардан майдалаш ва транспорт воситаларига юклаш ишларини бажариш учун ишлатилади. ФН-1,2 фуражери ер юзидаги сомон ва похол уюмлардан, силос ва сенаж чуқурларидан олиш, майдалаш, юклаш ишларини бажаради. Рельсли транспортдан осма ва ер усти темир йўлида фойдаланилади. Донали ва сочилувчан юкларни ташиш учун қия текисликлардан фойдаланиш мумкин. Қия текислик сифатида тушириш новлари, винтли туширгичлар, роликли транспортѐрлар ва қувурлардан фойдаланилади.

175 Қия текисликда м (кг) массаси материални силжитиш учун қияликнинг қиялик бурчаги материалнинг ишқаланиш бурчагидан кичик булиши лозим. РММ-5 ва РКА-8 маркали озуқа тарқаткичлар, асосан, КТУ-10 маркали озуқа тарқаткичга ўхшаш иш органларига эга, бироқ ундан габарит ўлчамлари, кузовининг щажми ва юриш қисмларнинг тузилиши билан фарқ қилади. Бундан ташқари, РКА-8 маркали озуқа тарқаткич ГАЗ-53А маркали автомобил шассисига монтаж қилинган бўлиб, унинг иш органларини алощида-алощида ишга солиш мумкин. РММ-5 маркали озуқа тарқаткич эса ғилдираклар оралиғини ўзгартириш механизмига эга. Қорамол фермаларида карбамид ва қорапаткаларни ташиш щамда тарқатиш учун РМК-1,7 маркали тарқаткич ишлатилади. У озуқа аралашмаларни бир ѐки икки томонга бериш мумкин. Тарқаткич цистерна, насосли трансмиссия, юриш қисми ва электр жищозларидан иборат. У МТЗ трактори билан агрегатланади ва трактор кабинасидан бошқарилади. Тарқаткичнинг иш органлари тракторнинг қувват олиш валидан щаракат олади. Иш бошлашдан олдин машинанинг тарқатувчи қурилмаси зоотехникавий нормаларга мувофиқ охурнинг 1 м қисмига белгили миқдорда (килограмм щисобида) озуқа берадиган қилиб ростланади. Бунинг учун тарқатувчи қурилма иш вазиятига ўрнатилади, сачраткич остига идиш қўйилади, таркторнинг қувват олиш вали уланади ва аралашманинг қанча вақтда оқиб чиқиши аниқланади. Сачраткичнинг тиқинини бураб, белгиланган нормада озуқа берилишига эришилади. Тиқиннинг шу вазияти сачраткич қувурдаги кертиклардан фойдаланиб фиксацияланади. Чўчқачилик фермаларида озуқаларни ташиш, аралаштириш ва тарқатиш учун КУТ-3,0А ва КУТ-3,0БМ маркали тарқаткичлар ишлатилади. КУТ-3,0А маркали озуқа тарқаткич юриш қисмига эга бўлган рамага ўрнатилган бункердан, занжирли-планкали транспортѐрдан, йўналтирувчи новли шнек ва юритмадан иборат. Тарқаткич охур бўйлаб бораѐтганда трактор жищозланади (2-ПТС-4М-785А маркали прицеп қўйма асосий яхлит ва панжарасимон) бортлар билан чиқарилади. Прицепнинг асосий узеллари шасси ва платформадан иборат. Прицепнинг яхлит ѐки панжарасимон қўйма бортлари бўлган платформадан ўрнатиш учун хизмат қилади. Шассига рама, юриш қисми, тортиш-тиркаш қурилмаси, тормоз тизими, ағдариш механизми ва электр жищозлар киради. Прицепнинг рамаси пайвандлаб ясалган бўлиб, ўзаро кўндаланг балкалар билан бириктирилган иккита штампланган лонжерондан иборат. Раманинг кўндаланг балкаларига рессора кронштейнлари пайвандланган, раманинг ўрта қисмига гидравлик кўтаргичнинг пастки таянчи пайвандланган. Тиркаш скобаси охирги кўндаланг таянч балкасига мащкамланади. Асосий раманинг орқа қисмига кронштейнлари бўлган қўшимча рама пайвандланган. Уларга орқа ўқнинг рессоралари мащкамланади. Бурилиш қурилмаси бурилиш доирасидан ва рамадан иборат. Унда иккита бўйлама ярим эллиптик рессорани мащкамлаш учун тўртта кронштейн ва тортиштиркаш қурилмасини ўрнатиш учун иккита кронштейн бор. Тортиш-тиркаш

176 қурилмаси учта кўндаланг балкаси бўлган учбурчакдан иборат бўлиб, унинг олдинги учига сиртмоғи ўрнатилган. Юриш қисми олдинги ва кетинги ўқларни ва уларнинг ғилдиракларини ўз ичига олади. Прицепнинг тормоз тизими унинг орқа ғилдиракларига ўрнатилган колодкали тормозладан, тракторга ўрнатилган асосий цилиндрдан, тўхтатиш тормозининг юритмасидан, трубопроводлар ва шланглардан ташкил топган. Асосий тормоз цилиндри ғилдиракларнинг тормоз цилиндрларига тормоз суюқлиғи юбориб туриш учун хизмат қилади. Ағдарма прицеп тормоз тизимининг дастаки юритмаси ричагдан, оралиқ ричаги тортқисидан ва поршен туртгичидан иборат. Тўхташ тормозининг юритмаси прицеп рамасининг олд қисмида жойлашган, у асосий тормоз цилиндри ўрнатиладиган уядан, зашчелкали ричагдан, тишли сектор ва ростланувчи тутрткичдан иборат. Трубопроводлар ва шланглар тормоз тизимининг барча узелларини боғлайди ва унинг герметиклигини таъминлайди. Тормоз суюқлиги заводда тайѐрланган бўлиши керак. Агар бундай суюқлик бўлмаса 50% (массаси бўйича) кунжут мойи билан 50% бутил ѐки изобутил спирт аралашмасидан фойдаланиши мумкин. Тормоз суюқлиғига минерал мой қўйилмаслиги керак, чунки жуда минерал мой щам тормоз тизимининг барча резина деталларини ишдан чиқаради. Асосий тормоз цилиндридаги суюқлиғининг сатщини текшириш ва тормозлардан бериб тозалаш учун қуйидаги операцияларни бажариш керак: асосий тормоз цилиндрдаги ва тормоз штичларнинг қайтириш клапанларидаги ифлосликлар тозалаб ташланади: асосий тормоз цилиндрнинг суюқлик қуйиладиган тешигидаги тиқин бураб чиқарилади васуюқлик бачоги тўлдирилади; чап тормознинг ғилдирак цилиндрдаги клапан болти бураб чиқарилади; унинг ўрнига тозалаш шлангини бураб, унинг иккинчи ярмигача учини тормоз суюқлиги билан тўлдирилган шиша идишга ботирилади; шундан кейин қайтариш клапанини ярим оборот бўшатиб, тормоз ричаги бир неча марта босилади. Ричагни тез-тез босиб, секин бўшатиш лозим. Бунда суюқлик асосий тормоз цилиндрнинг поршени босими остида трубопроводларни тўлдиради ва улардаги щавони чиқариб юборади. Дам бериб тозалаш тормоз суюқлиғи қуйилган идишга ботирилган шлангдан щаво пуффакчалари чиқиши тўхтагунча давом эттирилди. Дам бериб тозалаш вақтида асосий тормоз цилиндри бачогига иш суюқлиги қуйиб туриш керак, чунки суюқликнинг сатщи жуда пасайиб кетса, тизимга щаво кириб қолиши мумкин. Сўнгра, ричагни босиб туриб, ғилдирак цилиндрнинг қайтариш клапани мащкам бураб қўйилади, шланг олинади ва унинг ўрнига клапан болти бураб қўйилади. Ўнг ғилдирак тормози щам худди шу тартибда дам бериб тозаланади. Тормозлар тозалангандан сўнг асосий тормоз цилиндри бачогига, қуйиш тешигининг пастки қиррасига мм етмайдиган қилиб, суюқлик қўйилади ва бачокнинг тиқини мащкам бураб бекитилади.

177 Тормоз ричагининг эркин юришини ростлаш учун трактордаги асосий цилиндрини тормоз тизимининг планкасига мащкамланган уясига ўрнатиб, тормоз ричагини олдинги энг чекка щолатга қўйиш керак. Сўнгра поршен туртгичи вилкасининг контргайкаси бўшатилади ва туртгични калит билан бураб, ричагнинг эркин юриш йўли мм га келтирилади, бу эса туртгич билан асосий тормоз цилиндрининг поршени орасидаги 1,5..2,0 мм зазорга мос келади. Шундан сўнг, тутргич вилкасининг гайкаси тортилади ва тормоз ричагининг эркин юриши яна бир бор текширилади. Тўхташ тормози ричагнинг эркин юриш йўли худди ша тартибда ростланади. Прицеп тормозларини ростлашнинг икки усули бор: қисман ростлаш ва тўлиқ ростлаш. Агар колодкаларнинг накладкалари унча кўп ейилмаган бўлса, тормозлар қисман ростланади, бунда ростлаш эксцентрикларидан фойдаланилади. Бунинг учун тормози ростланадиган ғилдирак домкрат билан ғилдирак шинаси ерга тегмайдиган қилиб кўтариб қўйилади. Сўнгра гупчак подшипниклари текширилади ва керак бўлса, ростланади. Шундан кейин ғилдиракни олдинга айлантириб, олд колодканинг эксцентриги то ғилдирак тормозлангунча секин-аста буралади. Сўнгра эксцентрик ғилдирак эркин айлана бошлагунча орқага бурилади. Орқа колодка щам худди шу тартибда ростланади.тўлиқ ростлаш прицеп тормозлари қисмларга ажратилганда ѐки ремонт қилинганда қўлланилади. Бу иш механикнинг назорати остида бажарилади. Иш щажми ва операцияларнинг тартиби ГАЗ- 53 А ѐки ГАЗ-469 автомобиларнинг тормозини ростлашда қандай бўлса, худди шундай. Асосий ва қўйма бортлари бўлган платформа унинг асосдан щамда асосий бортлардан (олдинги, иккита ѐн ва кетинги бортлардан) иборат. Платформанинг асоси букма профиллардан пайвандлаб ясалган, унинг устки пўлат листлар билан қопланган Платформа асосининг ўрта қисмига, каркаснинг кўндаланг балкалари орасига гидравлик кўтаргичнинг юқори таянчи пайвандланган. Асоснинг пастки қисмида тўртта тирак кронштейн бор. Бу кроштейнлар ѐрдамида платформа прицеп рамасининг таянч бармоқларига шарнирли равишда ўрнатилади. Платформани орқага ағдаришда иккита олдинги таянч зулфинларининг бармоқлари чиқариб олинади, ѐн томонга ағдаришда эса қарама-қарши томондаги иккита ѐн таянч бармоқларини чиқариб олиш керак. платформанинг олдинги асосий борти қўзғалмас, асосий ѐн ва кетинги бортлар эса, очиладиган бўлади, улар берк вақтда махсус зулфинлар билан мащкамлаб қўйилади. Юкларни арқон билан боғлаш учун платформа бортларида арқон илинадиган илгаклар бор. Тўхтовсиз транспорт воситалари. Материалларни ташиш ва тарқатиш учун чорвачиликда тўхтовсиз транспорт воситалари кенг қўлланилади. Улар ишчи органларининг тузилишига қараб лентали, планказанжирли, чўмичли, қирғичли, шайбали винтли ва вибрацион бўлиши мумкин. Лентали транспортѐрлар турли хил юкларни горизонтал ва қия йўналишларда силжитишда ишлатилади ва улар кўзғалмас ва кучириб юрувчи бўлиши мумкин. Улар қабул қилиш ва тўкиш хампаларига эга бўлиб,

178 роликли рама танглаш ва юритиш станцияларидан иборат. Юк кўтарувчи ва тортувчи ишчи орган сифатида кенглиги мм резиналанган пахтақоғоз лента (тасма) дан фойдаланилади. Техника хавфсизлиги. Рельсли транспорт ишлаѐтган вақтда харакатдаги вагонетка олдида туриш, кузовини ағдараѐтганда эса унинг ѐнида туриш ман этилади. Осма йўлнинг осмалари, мащкамлаш жойлари ва кўтаргичларнинг, шунингдек, аравачалар кузовларининг қулфлаш қурилмаларининг созлигини тизимли текшириб бориш керак. Вагонеткани ортиқча юкланишига йўл қўймаслик лозим. Юк ташиладиган йўлнинг барча стационар метал қурилмалари мустақил равишда ерга ўланган ѐки умумий ерга ўланиш контурига туташтирилган бўлиш керак. Ўзлуксиз транспорт машиналари ишлаѐтган вақтида тўла ўрнатилмаган иш камераларини очиш, транспортѐрларга ва таъминлаш қурилмаларига қўл теккизиш, щаракатлантириш тасмалари ва занжирларини олиш ѐки кийгизиш, таранглаш қурилмаларини ростлаш, иш органлари ва таъминлаш қурилмаларини тозалаш, ташилаѐтган мащсулотларни қабул қилиш камерасига ва буғизига қўл ѐки брор предмет билан итариб киргизиш, айланувчи массалар текислигида ташилаѐтган мащсулот йўлида туриш ман этилади. Юк ортиш-тушириш машиналари ва механизмларида ишлаѐтганда хавфсизлик техникаси қоидаларининг бажарилишига риоя қилиш лозим. Қуйидагилар ман этилади: а) бегона шахсларга механизмни бошқаришни топшириш; б) моторни учирмай ва электр занжиридан узмай механизмни ташлаб кетиш; в) машинани маст холда ѐки қаттиқ чарчаганида бошқариш; г) тунда ѐритиш жищозларисиз ишлаш; д) машина ва механизм устига артиш материаллари ва бошқа бегона предметлар қуйиш; е) машина ишлаѐтган вақтда унинг механизмларини тозалаш ва мойлаш. Барча юк кўтарувчи машина ва механизмлар юкни кўтарилган холда тутиб турувчи машина ва механизмлар юкни кўтарилган щолда тутиб турувчи ва унинг ўз-ўзидан тушиб кетишига йўл қўймайдиган ишончли тормоз ва стопор қурилмаларига эга бўлиши лозим. Механизмда у кўтара оладиган энг катта оғирлиги ва унинг сигналанган вақти кўрсатилган ѐзув бўлиши лозим. Машинанинг кабинасида хавфсизлик техникасига оид инструкция ва шу кўтарилиши мумкин бўлган юк оғирлиги жадвали осилган бўлиши керак. Иш вақтида юк кўтарувчи машина устивор бўлиши лозим. Юк ортиш ва тушириш вақтида қўйидаги эщтиѐт чораларига риоя қилиниши керак; а) юкни тик щолда аста-секин кўтарилиши; б) йўл қўйилиши мумкин бўлган энг оғир юкларни кўтаришда кўтариш механизмини улаб, юк ердан см кўтарилгандан кейин, тормозни улаб, унинг тузуклигига ишонч щосил қилишини лозим; в) кран стреласи туриш ѐки унинг щаракат зонасида ишлаш ман этилади; г) кўтарилаѐтган юкни фақат чангак ѐки арқон билан тўғрилаш мумкин; д) арқонларни фақат, етарлича бўшагандан кейин ечиш лозим. Юқори босимли компрессори бўлган қурилмаларда сиқилган ва щаво совитувчи сувнинг температурасини ўлчайдиган приборларни авария

179 сигнализацияси билан улаш керак. Компрессорлар автоматик босим регуляторлари билан жищозланган бўлиши лозим. Давлат техника назорати томонидан тасдиқланган қоидаларига мувофиқ қуйидаги щолларда пудаш қозонлари дарщол тўхтатилади; а) агар идишдаги босим рухсат этилгандан ошиб кетса; б) сақлагич клапани бузуқ бўлса; в) идиш деворларида дарзлар, дўппайган жойлари бўлса, чоклардан сув оқса ѐки сизиб ўтса; г) парчин михли ва болтли бирикмаларда сув оқса; д) манометр бузуқ бўлса ва уни алмаштириш имкони бўлмаса; е) қопқоқ ва люкларнинг мащкамлаш деталлари етишмаса; ж) бевосита қозон яқинида ѐнғин бўлса. Пудаш қозонлари щар уч йилда ички қаровдан, щар олти йилда гидравлик синовдан ўтказилади. Ёши 18 га етган ва белгиланган щажмда маълумот олган шахсларгина пудаш қозони олдида хизмат қилиши мумкин. Синов саволлари 1.Фермаларда ташиладиган юкларнинг ва уларни ташиш учун ишлатиладиган транспорт воситаларининг асосий турларини айтиб беринг? 2.Озуқалар тарқатиладиган қурилмалар қандай ишлайди? 3.Фермаларда транспорт воситалардан фойдаланишдаги хавфсизлик техникаси нималардан иборат? ГЎНГНИ ЙИҒИШТИРИШ ВА УНГА ҚАЙТА ИШЛОВ БЕРИШНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ Хозирги вақтда фермаларда гўнгдан тозалаш учун икки хил: транспортѐрли ва гидравлик тизим қўлланилади. Транспортѐрли тизимларга ТНС-0,2 ва ТНС-3,0Б маркали айланма харакатланадиган куракчали транспортѐрлар; ТШ-30А типдаги илгариланма-қайтма харакатли транспортѐр; ТС-1, УС-10 ва УС-15 маркали скреперли қурилмалар киради. Гидравлик тизимлар тўрт турга: тиндиргичли-новли, юборадиган насадкали, ювиб юборадиган бакли ва ўз оқимли турларга бўлинади. Булардан ташқари моллар яйдоқ боқиладиган майдонлардаги гўнгни йиғиштириб олиш учун 9 ва 14 кн классидаги тракторларга осиладиган бульдозерлардан фойдаланилади, гўнгни бир жойдан иккинчи жойга щайдаш ва ортиш учун феккали насослар, УН-1 ва НПК-30 маркали қурилмалар шунингдек, скипли кўтаргичлар ишлатилади. Гўнг йиғиштиришнинг кўчмас ва щаракатчан воситалари. Горизонтал транспортѐр оддатда, гўнг чиқариладиган йўл бўйлаб жойлашган очиқ каналарга ўрнатилади. Юк туширадиган куракчали транспортѐрлар ортиғи билан 30 қиялик бурчаги остида ўрнатилади.

180 ТНС-2,0 маркали куракчали транспортѐр (170 -расм) асосан қорамол боғлаб боқиладиган фермаларни гўнгдан тозалаш учун белгиланган. У куракчали занжирлар, харакатлантириш станцияси, қиянов ва куракларни гўнгдан тозалайдиган қурилмадан иборат. Транспортѐр занжири махсус қўйма звенолардан тузилган. Пўлат куракчалар занжирга қадами 460 мм қилиб мащкамланган. Куракчали занжирни йўналтириш учун бурилишларда цилиндрик роликлар ва бурилиш секторлари ўрнатилган, транспортѐрнинг горизонтал қисми қия холатга ўтадиган жойига чўян бошмоқ қўйилган. Харакатлантириш станциясидан икки поғонали редуктор бор, у понасимон узатма ѐрдамида электр двигател билан боғланган. Транспортѐр куракчаларнинг харакат тезлиги 0,19 м сек. Транспортѐрнинг қия қисмини бурчаклик пўлатдан ясалган устун тутиб туради. Қия новнинг юқориги қисмига харакатлантириш станцияси монтаж қилинадиган тусин ва йўналтиргич мащкамланган. Занжир харакатлантириш станциясини сўриш йўли билан тарангланади. Ишлаѐтган транспортѐрни тўхтатишдан олдин, унинг қия қисмини гўнгдан тозалаш учун 3-5 мин ишлатиш керак. Транспортѐрдан фойдаланиш давомида щафтада камида икки марта редукторда мой борлиги текширилади, подшипниклар, юлдузчалар ва таранглаш қурилмаси мойланади. 170-расм. ТСН-2,0 маркали куракчали, гўнгдан тозалайдиган транспортѐр: 1-куракчали занжир; 2-бурилиш ролиги; 3-қия қисми; 4-устун; 5-щаракатлантириш; 6-бошмоқ; 7-бурилиш сектори. ТСН-3,0Б маркали транспортѐрнинг ТСН-2,0 маркали транспортѐрдан фарқи шундаки, унинг мустақил юритмали иккита транспортѐри: горизонтал ва қия транспортѐрлари бор. Транспортѐр занжири пўлат полосадан ясалган ва бир-бирига бармоқлар билан бириктирилган ташқи ва ички планкалардан

181 тузилган. Куракча скобага болт ва гайкалар билан мащкамланади. У горизонтал вазиятдан пастга томон 40 бурчакка бемалол бурила олади, бу эса унинг гўнг қолдиқларидан яхшитозаланишига имкон беради. ТСН-2,0Б маркали модернизация қилинган транспартѐр щам иккита алощида транспортѐрдан: қия ва горизонтал транспортѐрлардан иборат. НПК-30 маркали ковшли гўнг юклагич гўнг йиғгичдан тўпланган гўнгни транспорт воситаларига юклаш учун белгиланган. У рама, етакловчи ва таранглаш валлари, ковшли занжир, электр двигател, привод ва осмадан иборат. Рама бир-бирига болтлар билан бириктирилган уч қисмдан ясалган. Раманинг асосий элементлари кўндаланг бурчаклилар билан боғланган бўйлама швеллерлардир. Қовшлар швеллерларга пайвандланган бурчаклик пўлатдан қилинган махсус йўналтиргичлар бўйлаб щаракатланади. 15-жадвалда куракчали транспортѐрларнинг техникавий таснифи келтирилган. Қовшларнинг гўнг масасига яхши ботиши учун уларнинг гўнгга ботириладиган қирраси тароқсимон қилиб ишланган. Раманинг олд қисмидаги кронштейнларга етакловчи валнинг подшипниклари, таранглаш юлдузчаси ва редукторли электр двигател мащкамланади. Раманинг орқа қисмида таранглаш валини ўрнатиш учун тирак ва ариқчалари бор. Гўнг юклагич занжирининг таранглиги, таранглаш валини суриш йўли билан ростланади. Таранглаш валидаги роликлар эркин айланадиган қилиб ўрнатилган. Гўнг юклагичнинг етакловчи вали эластик муфта ва редуктор орқали электр двигателдан щаракат олади. Гўнг юклагич махсус осмалар ѐрдамида кўтарилади ва туширилади. Транспортѐр занжирларининг таранглиги максимал салқаланишига қараб текширилади, у мм дан ошмаслиги керак. 15-жадвал Куракчали транспортѐрларнинг техникавий таснифи Кўрсаткичлар ТСН-2,0 ТСН-3ОБ

182 Унумдорлиги, т соат Транспортѐр куракчаларининг щаракат тезлиги, м сек; Горизонтал йўналишида қия йўналишида Транспортѐр электр двигателининг қуввати,квт Горизонтал транспортѐр двигатели қия транспортѐр двигатели Гўнгни кўтариш баландлиги, м Қия транспортѐрни ўрнатиш бурчаги, ортиғи билан, град Куракча ўлчамлари, мм Занжир қадами, мм Куракчалар қадми, мм Занжирнинг рухсат этилган максимал узунглиги, м Транспортѐр массаси, кг; Горизонтал транспортѐрники қия транспортѐрники 6,5 0,19-4,5-2, х70х ,0-5,5 0,19 0,72 4,0 1,5 2, х56х Транспортѐрнинг иккала тортиш занжири бир хилда тарангланадиган бўлиши керак. транспортѐр щар соат ишлангандан кейин етакланувчи ва етакловчи валларнинг подшипникларини солидол билан мойлаш лозим. Редуктор картеридаги мой соат ишлагандан бир марта янгиланади. Узоқ вақт ишламай турган транспортѐрнинг гўнгга ботирилган қисми чиғир ѐрдамида гўнг йиғгичдан кўтарилади ва тозаланади, занжирлар эса автотрактор мойи билан мойланади. Осма жищозлар. Ферма территориясини ва моллар яйдов боқиладиган майдончаларни гўнгдан тозалаш учун БН-1 маркали қирғич-бульдозер ишлаб чиқарилмоқда. Ундан алмашинувчи иш жищозларини ўрнатиб енгил-елпи текислаш ишларини бажариш: чуқурларни ва траншеяларни кўмиш, ферма ва қишлоқ территориясидаги майдон ва йўлларни қордан тозалаш каби ишларда фойдаланиш щам мумкин. Бу машина МТЗ трактори билан агрегатланади. БН-1 маркали бульдозер ағдаргич ва рамадан иборат. Ағдаргич коробка шаклдаги металл конструкциядан иборат. Ағдаргичнинг олд девори эгри чизиқли шаклга эга. Бу эса тупроқ, гўнг ва бошқа шу каби материалларнинг яхши сурилишини таъминлайди. Рама кашаклар билан боғланган иккита параллел швеллердан иборат. Швеллерларнинг бир томонидаги учлари ағдаргичга пайвандланган, иккинчи томондаги учлари эса бармоқ ѐрдамида часпак рамага бириктирилган. Шунингдек, скипли гўнг юклагичлар кенг таркалмоқда. Улар гўнг тозаловчи транспортѐрдан гўнгни қабул қилиб олиб, уни транспорт воситаларига юклаш учун белгиланган. Скипли гўнг юклагич (171 -расм),

183 одатда, бино олдига ўрнатилади. У эстакададан, ковшдан ва щаракатлантириш станциясидан иборат. Эстакада бетондан ишланган иккита тумбага таянади ва ковш ғилдиракларининг йўналтиргичлари бўлиб хизмат қилади. Эстакаданинг қиялик бурчаги 45 дан ошмаслиги керак. Сиғими 3м 3 бўлган пўлат ковш ребордали тўртта катокда йўналтиргичлар бўйлаб юқорига кўтарилади. 171-расм. Скипли гўнг юклагич: 1-тракторга тиркаладиган прицеп; 2-лебедка; 3-сигирхона девори; 4- рама; 5-ковш. Энг юқори вазиятда у шарнирларда ағдарилиб, гўнгдан бўшайди. Ковшга гўнг тўлдирилаѐтган вақтда у молхонадаги чуқурнинг ичида туради. Ковш тортувчи трос ва электр двигател ѐрдамида кўтарилади, скипли кўтаргич гўнгни бинодан сутканинг исталган вақтида чиқариб ташлашга имкон беради. Гўнг транспорт воситаларига жуда тез юкланади, натижада гўнг совуб музлашга ва ковш деворларига ѐпишиб қолишга улгурмайди. Гўнг йиғиштириш гидравлик тармоғи. Чорвачилик фермаларида гўнгдан гидравлик усулда тозалаш кенг тарқалмоқда. Гидравлик тизими (172 -расм) гўнг қабул қилувчи ва магистрал каналлардан, гўнг йиғгич ва унинг насос станциясидан, ташқи канализация тармоғи ва гўнгхонадан иборат. Гўнг қабул қилувчи канал оғиллар, станоклар ва йўлкалардан гўнг массасини қабул қилиш учун хизмат қилади. У моллар энг кўп ѐзиладиган зонага жойлаштирилади ва тирқишли пол билан ѐпилади. Каналнинг шакли ва параметрлари турли тизимлар учун турличадир (173 -расм).

184 172-расм. Гўнгдан тозалаш ва уни чиқарилиб ташлаш гидротизимнинг схемаси: 1-гўнг қабул қилувчи канал; 2-магистрал канал; 3-гўнг йиғгиич; 4-насос станция; 5-ташқи канализация тармоғи; 6-гўнгхона. Ювиб юбориладиган тизимлар учун трапеция шаклидаги туби овал каналлар мақсадга жуда мувофиқдир. Каналлар гўнг массаси тўпланадиган (йиғгич ѐки магистрал канал) томонга камида 0,01 қияликда қурилади. Сўнг массасининг силжишидаги гидравлик қаршикликни камайтириш учун канал деворлари текис ва силлиқ қилинади. Тиндиргич-новли ва ўз оқимли тизимларда каналнинг кесими тўғри тўртбурчак қилинади. Бу эса гўнгнинг қаттиқ зарралари канал ѐпишиб қолиш процентини камайтиради. Канал туби бошидан охиригача бир текисда 0,005 қияликка қурилади. Каналлар усти чўян, пўлат, асбест-цемент, темир-бетон ѐки ғгоч панжаралар билан ѐпилади. 173-расм. Ювилма (а) ва ўз оқимли б) тизимлардаги гўнг қабул қилувчи каналлар.

185 174 -расм. Тиркишли полнинг секцияси (панжараси). Шулардан энг яхшиси қўйма-чўян панжарадир (175-расм). 500х1000 мм ўлчамли бундай панжаранинг массаси 35 кг. Магистрал канал гўнг қабул қилувчи каналлардан йиғгичга гўнгни ўзи оқиб ўтиши учун белгиланган. Улар деворлари тик, туби овал зовурдан иборат. Каналнинг гидравлик қиялиги канализация тизимларга қуйиладиган талабларга мувофиқ танланади. Магистрал канал гўнг қабул қилгичдан камида 300 мм чуқур жойлаштирилади. Каналларнинг кесишган жойларига кузатиш қудуқлари қурилади. Гўнг йиғгич ферма биноларидан магистрал канал орқали оқиб келадиган суюқ гўнгни қабул қилиш учун белгиланган. Унинг сиғими гўнгни сақланиш жойига тиндиргич-йиғгичларга щайдайдиган насосларнинг нормал ишлашини таъминлай оладиган бўлиши керак. Гўнг қабул қилгич, одатда, насос станцияси билан бирлаштирилади. Гўнгни щайдаш учун фекал насослар ѐки УПН-15 маркали пневматик установкалардан фойдаланилади. Босимли коллектор гўнг массасини йиғгичга узатиш учун хизмат қилади. У пўлат ѐки чўян қувурлардан ясалади ва канализация тизимларини монтаж қилиш талабларига мувофиқ ер остига ѐтқизилади. Гўнг йиғгичлар гўнгнинг сувини қочириш ва сақлаш учун белгиланган иншоотдир. Улар юклагич ва транспорт воситалари кирадиган пандусга эга, тубида эса дренаж зовур бор. Йиғгичларнинг чуқурлиги 2-2,5м. Гўнг сақлагичда сақланаѐтган гўнг қатламларга ажралади: оғир фракциялар тубига чўкади, енгиллари юзага сузиб чиқади, тиниққан суюқ фаза эса ўрта қатламни щосил қилади. Ўрта қатлам вақт-вақти билан шандор типдаги махсус зулфин орқали чиқариб турилади. Гўнг йиғгич унда ўтирган қатлам қалинлиги 1,5 м га етмагунча тўлдирилади, шундан кейин гўнг бошқа йиғгичга узатилади. Ўтирган қатламнинг ўртача намлиги 92% ни ташкил этади. Сиртдан буғланиш ва намнинг дренаж тизими орқали қочиши натижасида ўтирган чўкинди сувсизланади. Дренаж қурилмасининг схемаси 176-расмда кўрсатилган. Дренаж зовури йиғма темир-бетон новлардан ишланган; уларнинг тубига мм

186 диаметрли тешик-тешик асбест-цемент қувур ѐтқизилади. Қувур аввал йириқ, сўнгра майда чақиқ тош билан кўмилади. Ўтирган гўнг ПБ-35 маркали бульдозер-юклагич ѐки грейферли юклагич ѐрдамида чиқариб олинади. Намлиги 70-75% бўлган қаттиқ фракция ғарамларда сақланади. Биотермик жараѐнлар натижасида ғарамдаги гўнг қизиб унинг температураси К га етади. Бунда гельминтларнинг тухуми қурийди, бегона ўтларнинг уруғи эса униб чиқаолмайди. Биологик ишлов берилган ва хлорлаб зарарсизлантирилган суюқ фракциядан озуқа экинларини суғоришда фойдаланиш мумкин. Чўчқахоналарни гўнгдан тозалаш учун турли гидравлик тизимлардан: ювиб юборадиган насадкали, ювиб юборадиган бакли, тиндиргич-новли ва ўз оқимли тизимлардан фойдаланилади. Ювиб юборадиган насадкали тизимда (176-расм) панжарасимон пол остидаги каналга насадкалари бўлган босимли трубопровод монтаж қилинади. Насадкалар каналнинг горизонтал ўқига нисбатан бурчак остида қўйилган мм диаметрли патрубоклардан иборат. Қабул қилувчи каналда тўпланган гўнг массаси суткасига 1-2 марта насадкалардан сув уриб, кўндаланг каналга йўналтирилади. Қабул қилувчи каналнинг узунглиги м дан ошмаслиги керак. Гўнг каналларни ювиш учун сарф бўладиган сув миқдорини камайтириш учун ювиш баклари ишлатилади. Каналларни ювиб юбориш учун сув канал бошидан полдан 2 м баландликда ўрнатилган махсус бакдан юборилади (176 -расм). Бак қабул қилувчи каналда гўнгни тўпланаѐтган вақтда умумий сув ўтказгич тармоғидан сув билан тўлдирилади. 176-расм. Дренаж қурилмасининг схемаси: 1-бетон М-150; 2-чиқилган тош; 3-чиқилган тош 4-перфорацияланган труба (100мм).

187 178 -расм. Босим қувур ва насадкали гўнг қабул қилувчи каналнинг схемаси 1-панжара; 2-ювилма қувур; 3-насадка; 4-гўнг қабул қилувчи канал; Бу эса ювиш резервуари, насос станцияси ва ювиш қувурлари тармоқларидан иборат махсус тизим қуришдан озод қилади. Бакдан каналга келадиган сув оқими каналданги гўнгни кўндаланг канал ѐки йиғгич томон оқизиб ювиб кетади. Тўкиш қувурнинг диаметри камида 150 мм, гўнг қабул қилувчи каналининг бошланиш жойидаги чуқурлиги 600 мм, узунглиги ортиғи билан 40 м. Ювиш бакларининг қўлланилиши сув сарфини бир суткадан щар бир мол бошига 5 л гача камайтиришга имкон беради. Шуни эса тутиш керакки, каналлар щар суткада, тахминан бир вақтда мунтазам равишда 1-2 марта ювиб турилиши лозим. Агар бу тартиб бузилса, сув сарфи кўпайиб кетади. Тиндиргичли-новли тизимининг бошқа тизимлардан фарқ қилувчи хусусияти ( -расм) шундаки, бу тизимнинг гўнг қабул қилувчи каналида бир ѐки бир неча шибери бўлади. Бу шиберлар гўнг массасининг тўпланишига ва унинг вақт-вақти билан чорвачилик биноларидан ташқарига чиқариб турилишига имкон беради. Бундай тизим моллар группалаб боқиладиган тўшамасиз полли чорвачилик биноларини гўнгдан тозалаш учун белгиланган. Щар бир гўнг қабул қилувчи каналнинг охирида, унинг кўндаланг каналга туташган жойида шиберли сурилма ѐки қайтарма зулфин ўрнатилади. Тизимни ишга туширишдан олдин шиберли зулфин берилиб, гўнг қабул қилувчи каналга 5-10 см қалинликда сув қуйилади. Каналнинг ўлчамлари 6-7 кун давомида гўнг тўпланиши учун етарли бўлиши керак. Канал гўнг массасига тўпланган кейин шиберли зулфинни очиб, гўнг массаси кўндаланг каналга чиқарилади. Шундан кейин шибер яна беркитилади, сув қатлами қуйилади ва гўнг тўпланиш жараѐни такрорланади. Шибер билан беркитилган гўнг қабул қилувчи каналнинг узунглиги ортиғи билан м, чуқурлиги камида 800 мм. Каналарни қуришда гидроизоляцияга алощида эътибор бериш лозим. Ўз оқимли тизимда бинодан қабул қилувчи каналга келаѐтган гўнг узлуксиз чиқариб турилади. Бундай тизим молларни тўшамасиз полли бинода группалаб боқишда, моллар озиқ-овқат чиқиндилари ва концентрацияланган озуқалар билан (силос ва кўк масса бермаганда) боқилган щолларда ишончли ишлайди. Каналлар (179-расм) шибери бўлган тиндиргичли-новли тизимда қандай бўлса, худди шундай қурнилади. Лекин бу тизимда канал охирига баландлиги мм бўлган қўшимча остона

188 ўрнатилади. Бу эса канал тубида доимий равишда суюқлик қатлами бўлишини таъминлайди. Остона канал деворларига ва тубига зич ѐпишиб туриши керак расм. Тиндиргич-новли тизим бўлган гўнг қилувчи каналнинг схемаси: 1-гўнг қабул қилувчи канал; 2-панжара; 3-шибер; 4-кўндаланг канал расм. Ўз оқимли тизимдаги каналлар: 1-остона; 2-панжара; 3-гўнг қабул қилув канал; 4-кўндаланг канал. Тизимни ишга туширишдан олдин гўнг қабул қилувчи канналарга остона баравар сув қуйилади шибер билан беркитилади. Молларнинг ахлати панжара тешикларидан оқиб тушиб, каналда тўпланади. Канал тўлгандан сўнг (камида 14 кунда бир марта) шибер очилади ва тўпланган гўнг чиқариб юборилади. Қолган қатлами қия сирт щосил қилади. Бу сиртнинг қиялиги массасининг щаракат томонига қараб

189 каналнинг щар 1 м узунглигига 1-2 см ни ташкил этади. Каналнинг чуқурлигини шу щисобдан танлаш керак. Масалан, канал узунглиги 30, 40 ѐки 50 м бўлса, унинг чуқурлиги 0,8 1,0 ѐки 1,2 м ни ташкил этади. Каналга ахлат келган сари, ахлат массаси остондан ошиб оқиб тушаверади. Тизим мол етиштириш ѐки боқиш даврининг бошидан охиригача узлуксиз ишлайди. Каналлар даврий равишда, одатда, моллар алмаштирилганда сув билан ювиб турилади ва эритма билан дезенфекцияланади. Синов саволлар 1. Гўнгдан тозалаш машиналари ва қурилмаларининг таснифини айтиб беринг. 2. Бульдозер қаерда ишлатилади? 3. Гўнгдан тозалайдиган машиналар щакида гшапириб беринг. 4. Пневматик гўнг ташиш қурилмаси қандай тузилган? 5. Гўнг хоналардаги ишлаб чиқариш жараѐнларини механизациялаш нималардан иборат? 13-боб. ОЗУҚА ТАЙЁРЛАШНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ ОЗУҚАНИ МАЙДАЛАШ УЧУН МАШИНАЛАРИ Асосий озуқалар келиб чиқиши жиҳатидан ўсимликларга мансубдир. Озуқаларнинг қуйидаги хиллари бор: дағал озуқалар (похол, пичан, чори), ширали озуқалар (силос, полиз экинлари, тугунак илдизмевалар), кўк озуқалар (ўтлар, поялар), концентрацияланган озуқалар (дон, кунжара, қуруқ кунжара ва бошқалар). Сутчилик, гўшт ва балиқчилик саноати чиқиндилари, қаймоғи олинган сут, суяк, гўшт ва балиқ уни келиб чиқиши жиҳатидан ҳайвонот оламига мансуб озуқалар группаларини ташкил этади. Минерал озуқалар (бўр, туз, чиғаноқ ва б.), синтетик озуқалар (карбамид, темир ва бўр бўлган) озуқалар, витаминли озуқалар ва антибиотиклар чорвачиликнинг қўшимча озуқа базасини ташкил қилади. Озуқаларни тайѐрлашнинг механикавий, химиявий, биологик ва иссиқлик усуллари бор. Улардан алоҳида алоҳида танланган технологияларга мувофиқ биргаликда фойдаланилади. Озуқа тайѐрлашнинг механикавий усулларига майдалаш, оқлаш, аралаштириш, дозалаш ва шу каби ишлар киради. Химиявий усул баъзи турдаги озуқаларга химиявий моддалар (хлорид кислота, оҳак суви, ишқорлар) билан таъсир кўрсатишдан иборат. Иссиқлик усуллари ишлов бериладиган озуқага танланган ишлов технологиясига хос кўринишдаги иссиқлик билан таъсир кўрсатишдан иборат. Биологик усуллар озуқага турли микроорганизмлар ва ферментлар таъсирига асосланган.

190 Бу усулларнинг ҳаммаси ҳам бир мақсадга: озуқаларни тўйимли, фойдали ва мазали қилишга, шу билан нишхўртни камайтиришга қаратилган. Зоотехника талабларига мувофиқ майдаланган озуқаларнинг катта кичиклиги қуйидагича белгиланган. Қирқилган похол ва пичан: сигирлар учун см, отлар учун 1,5...2,5 см, қўйлар учун 1...1,5 см; тўғралган туганак илдиз меваларнинг қалинлиги; сигирлар учун 1,5 см, ѐш чорва моллар учун 0,5...1 см, чўчқалар учун 0,5...1 см, паррандалар учун 0,3...0,4 см. Кунжара сигирларга мм гача майдалаб берилади. Концентрацияланган озуқалар сигирларга бериш учун 1,8...4 мм катталикда туюлади, чўчқа ва паррандаларга бериш учун эса 1 мм гача (майда яшил) ѐки 1,8 мм гача (ўртача янчилгани) туюлган бўлиши керак. Пичан (ўт) уни зарраларининг ўлчамлари паррандалар учун 1 мм дан ва бошқа ҳайвонлар учун 2 мм дан ошмаслиги керак. Туганак илдиз мевалар билан бирга босилган силосда илдиз мева ортиғи билан мм катталикда қирқилиши лозим. Маккажўхорининг силосланадиган поялари 1,5...8 см катталикда қирқилади. Озуқага ишлатиладиган туганак илдиз меваларнинг ифлослиги 0,3% дан ошмаслиги керак; донли озуқалардаги ифлосликлар: қум 1% дан, қорамиғ, вязель, қоракосов 0,004% дан, қорамиғ, қоракўя, мастак 0,25% дан ортиқ бўлмаслиги лозим. Зоотехника талабларига мувофиқ ҳар қандай озуқа қишлоқ хўжалик хайвонларига энг кўп фойда берадиган ҳолда едирилиши керак. Озуқа тайѐрлаш ва уларни тарқатиш учун хизмат қиладиган техник воситаларини такомиллаштириш зоотехниканинг ана шу талабларига асос қилиб олинади. Озуқаларга қуйиладиган талаблар уларни тайѐрлаш усуллари ва схемалари Асосий озуқалар келиб чиқиши жиҳатидан ўсимликларга мансубдир. Озуқаларнинг қуйидаги хиллари бор: дағал озуқалар (похол, пичан, чори,) ширали озуқалар (силос, полиз экинлари, тугунак илдизмевалар), кўк озуқалар (ўтлар, поялар), концентрацияланган озуқалар (дон, кунжара, қуруқ кунжара ва бошқалар). Сутчилик, гўшт ва балиқчилик саноати чиқиндилари, қаймоғи олинган сут, суяк, гўшт ва балиқ уни келиб чиқиши жиҳатидан ҳайвонот оламига мансуб озуқалар группаларини ташкил этади. Минерал озуқалар (бўр, туз, чиғаноқ ва бошқалар), синтетик озуқалар (карбамид, аммиак суви), микроэлементли (таркибида мис, кобальт, темир ва бошқалар бўлган) озуқалар, витаминли озуқалар ва антибиотиклар чорвачиликни қўшимча озуқа базасини ташкил қилади. Шаҳарга яқин бўлган чўчқачилик хўжаликларида умумий овқатланиш корхоналарининг чиқиндиларидан самарали фойдаланилмоқда. Озуқаларни тайѐрлашнинг тайѐрлашнинг механикавий, химиявий, биологик ва иисқлик уссулари бор. Улардан алоҳида-алоҳида танланган технологияга мувофиқ биргаликда фойдаланилади.

191 Озуқа тайѐрлашнинг механикавий усулига майдалаш, оқлаш, аралаштириш, дозалаш ва шу каби ишлар киради. Химиявий усул баъзи турдаги озуқаларга химиявий моддалар (хлорид кислота, оҳак суви, ишқорлар) билан таъсир кўрсатишдан иборат. Иссиқлик усуллари ишлов бериладиган озуқага танланган ишлов технологиясига хос кўринишдаги иссиқлик билан таъсир кўрсатишдан иборат. Биологик усуллар озуқага турли микроорганизмлар ва ферментлар таъсирига асосланган. Бу усулларнинг ҳаммаси ҳам бир мақсадга: озуқаларни тўйимли, фойдали ва мазали қилишга, шу билан нишхўртни камайтиришга қаратилган. Майдалаш (кесиш, янчиш, тортиш ва бошқалар) технологик жараѐннинг бошқа операцияларини бажариш учун, масалан, озуқани дозалаш ва аралаштириш учун яхши шароит тўғдиради. Тахта кунжара, чиғаноқ каби озуқаларини молларга майдалаб бериш мумкин. Майдалаш натижасида ҳосил бўлган маҳсулотнинг умумий сирти дастлабки кўринишдаги озуқаникидан анча катта бўлади, бу эса унинг яхши ҳазм бўлишини таъминлайди. Ишлов беришнинг иссиқлик усуллари ѐрдамида озуқа тури ва вазифасига қараб, ѐ қуруқ иссиқ ҳаво билан ишланади (сунъий қуритиш), ѐ буғ билан ишланади (буғлаш) ѐки иссиқ сув билан ишланади (ивитиш) ва ҳоказо. Биологик усуллар (ўз-ўзидан қизиш, ачитиш, силослаш, тузлаш ва бошқалар) кенг қўлланилмоқда. Химиявий усуллар эса камдан-кам қўлланилади, чунки бу усуллар актив моддалардан фойдаланишдаги қийнчиликлар билан боғланган. Зотехника талабларига мувофиқ майдаланган озуқаларининг каттакичиклиги қуйидагича белгиланган. Қирқилган похол ва пичан: сигирлар учун 3-4 см, отлар учун 1,5-2,5 см, қўйлар учун см; тўғрланган туганак илдиз меваларининг қалинлиги: сигирлар учун 1,5 см, ѐш чорва моллари учун-0,5-1 см, чўчқалар учун-0,5-1 см, паррандалар учун-0,3-0,4 см. Кунжара сигирларга мм гача майдалаб берилади. Концентрацияланган озуқалар сигирларга бериш учун 1,8-4 мм катталикда туюлади, чўчқа ва паррандаларга бериш учун эса 1 мм гача (майда яшил) ѐки 1,8 мм гача (ўртача янчилгани) туюлган бўлиши керак. Пичан (ўт) уни зарраларининг ўлчамлари паррандалар учун 1 мм дан ва бошқа ҳайвонлар учун 2 мм ошмаслиги керак. Туганак илдиз мевалар билан бирга босилган силосда илдиз-мевалар ортиғи билан 5-7 мм катталикда қирқилиши лозим. Маккажухорининг силосланадиган поялари 1,5-8 см каталикда қирқилади. Озуқага ишлатиладиган туганак илдиз меваларнинг ифлослиги 0,3% дан ошмаслиги керак; донли озуқалардаги ифлосликлар: қум 1% дан, қорамиғ, вязель, қоракосов 0,004% дан, қорамиғ, қорақўя, мастак 0,25% дан ортиқ бўлмаслиги лозим. Зоотехника талабларига мувофиқ ҳар қандай озуқа қишлоқ хўжалик ҳайвонларига энг кўп фойда берадиган ҳолда едирилиши керак. озуқа тайѐрлаш ва уларни тарқатиш учун хизмат қиладиган техник воситаларини такомиллаштириш зоотехниканинг ана шу талаблари асос қилиб олинади.

192 Дағал озуқалар-похол ва дағал пояли пичан қуйидаги схема бўйича тайѐрланади: 1) қирқиш-дозалаш-аралаштириш; 2) қирқиш-буғлаш-дозалашаралаштириш; 3) қирқиш-биологик (биохимиявий) ѐки химиявий ишлов бериш-дозалаш-аралаштириш. Пичан уни тайѐрлашда қуйидаги схемадан фойдаланилади; қирқиш (8-12 мм узунликда)-қуритиш янчиш. Пичан уни турли озуқа аралашмаларига қушилади. Пичан етарлича қуруқ бўлса, озуқани қуйидаги схема бўйича тайѐрлаш мумкин: янчиш-дозалаш-аралаштириш. Ширали озуқалар-туганак-илдиз мевалар-қуйидаги схемалар бўйича тайѐрланади; 1) ювиш-тўғраш-дозалаш-аралаштириш; 2) ювиш-буғлаш-эзишдозалаш-аралаштириш; 3) ювиш-тўғраш-дозалаш-ачитиш-аралаштириш. Бу технологик схемалар турли вариантларда баъзи операцияларнинг тартибини ўзгартириб турли мақсадларда қўлланилиши мумкин. биринчи схема қорамол фермаларида, иккинчи схема чўчқачилик фермаларида қўлланилади, учинчи схемадан турли чорвачилик фернмаларида фойдаланиш мумкин. Концентрацияланган озуқалар қуйидаги схемалардан фойдаланиб тайѐрланади: 1) тозалаш-майдалаш-ачитиш-дозалаш-аралаштириш; 2)тозалаш-майдалаш-дозалаш-аралаштириш; 3) тозалаш-майдалаш-дозалашаралаштириш-брикетлаш; 4) тозалаш-ундириш. Дуккакли озуқалар тозалангандан сўнг намланади. Иккинчи ва учинчи схемалар бўйича комбикормлар тайѐрланади. Иш схемалари технологик ускуналарни танлаш учун хизмат қилади. Технологик жараѐндаги ишларнинг тахминий схемаси қуйидагича: донни қабул қилиш-бункерга солиш-бункердан олиш ва тозалаш қурилмаларига узатиш-ифлосликлардан тозалаш-бункерга ташиш-бункердан олиш ва ташиш-майдалаш-сақлаш бункерларига узатиш-бўшатиш-дозалашаралаштириш-тайѐр озуқалар чиқариш, 180-расм дон ватуганак илдиз мевалардан иборат озуқа аралашмасини тайѐрлашнинг тахминий схемаси кўрсатилган. Аслида, озуқаларни тайѐрлаш жараѐнлари дастлабки маҳсулотга янги хоссалар беришга қаратилган технологик операцияларини бажарувчи машиналар ѐрдамида амалга оширилади. бу группадаги машиналар технологик жиҳозлар категориясига киради. Ишлаб чиқариш технологик линиясида маҳсулотни бир машинадан иккинчи машинага узатиш учун турли транспорт воситаларидан фойдаланилади.

193 180 -расм. Озуқалар тайѐрлашнинг тахминий иш схемаси: 1-озуқа маҳсулотлари уюладиган ўра; 2-сабзавот норияси; 3-туганакилдиз мевалар майдалагичи-ювгичи; 4-ювгичнинг транспортѐри; 5-буғлагич; 6-магнитли сепаратор; 7,9-шнеклар; 8-майдаланган озуқа бункери; 10- циклон; 11-ковш; 12-дон норияси; 13-қабул бункери; 14-майдалагич; 15- юклаш ковши; 16-майдалагич вентилятори; 17-тескари ҳаво ўтказгич; 18- дозаторлар; 19-озуқа ўтказгич. Улар технологик линияли мукаммалаштириш билан бирга, жараѐннинг поток усулига қўйилишини, узлуксизлигини таъминлайди, юк тушириш ва ортиш операцияларидаги қўл меҳнатини батамом йўқ қилади Озуқаларни тайѐрлашни технологик жараѐнлари Озуқа базасини мустаҳкамлаш чорвачилик маҳсулоти ишлаб чиқаришни муваффақиятли равишда ривожланишда асосий омил ҳисобланади. Илғор технология асосида озуқа етиштиришнинг механизациялаштириш, озиқ ишлаб чиқаришда меҳнат сарфини камайтириш, ем-хашакни йиғиб олишда исрофгарчиликни камайтириш ва уни тўйимлик сифатини яхшилашга қаратилган. Озуқа тайѐрлаш ҳайвонларни илмий жиҳатдан асосланган меъѐр ва рационлар билан сифатли озиқлантиришни таъминлашга қаратилган ташкилий, технологик, иқтисодий ва инженерлик тадбирлари комплексидир. Озуқа тайѐрлашни механизациялаштиришда қўлланиладиган машиналар тайѐр ем-хашакни йиғиб олиш ва сақлашга оид барча ишлаб чиқариш технологик жараѐнларни комплекс механизациялаштиришни таъминлаши керак. Озуқа тайѐрлаш технологияси қуйидаги турларга бўлинади: сочилган, прессланган, брикетланган пичан, майдаланган кўк ўтлар, пичан талқони

194 тайѐрлаш, озиқларни брикетлаш, силослаш, сенаж тайѐрлаш, озиқларни кимѐвий консервация қилиш ва бошқалар. Дағал озуқалар похол ва дағал пояли пичан қуйидаги схема бўйича тайѐрланади: 1) қирқиш - дозалаш - аралаштириш; 2) қирқиш-буғлатиш дозалаш-аралаштириш; 3) қирқиш-биологик (биохимиявий) ѐки химиявий ишлов бериш дозалаш-аралаштириш. Пичан уни тайѐрлашда қуйидаги схемадан фойдаланилади: қирқиш ( мм узунликда) - қуритиш-янчиш. Пичан уни турли озуқа аралашмаларига қўшилади. Пичан етарлича қуруқ бўлса, озуқани қуйидаги схема бўйича тайѐрлаш мумкин: янчиш-дозалаш - аралаштириш. Ширали озуқалар туганак-илдиз мевалар - қуйидаги схемалар бўйича тайѐрланади: 1) ювиш-тўғраш-дозалаш-аралаштириш; 2) ювиш-буғлаш-эзишдозалаш-аралаштириш; 3) ювиш-тўғраш-дозалаш-ачитиш-аралаштириш. Бу технологик схемалар турли вариантларда баъзи операцияларнинг тартибини ўзгартириб турли мақсадларда қўлланилиши мумкин. Биринчи схема қорамол фермаларида, иккинчи схема чўчқачилик фермаларида фойдаланиш мумкин. Концентрацияланган озуқалар қуйидаги схемалардан фойдаланиб тайѐрланади; 1) тозалаш-майдалаш-ачитиш-дозалаш-аралаштириш; 2) тозалаш-майдалаш-дозалаш-аралаштириш; 3) тозалаш-майдалаш-дозалашаралаштириш-брикетлаш; 4) тозалаш-ундириш. Дуккакли озуқалар тозалангандан сўнг намланади. Иккинчи ва учинчи схемалар бўйича комбикормлар тайѐрланади. Иш схемалари технологик ускуналарни танлаш учун хизмат қилади. Технологик процессдаги ишларнинг тахминий схемаси қуйидагича: донни қабул қилиш - бункерга солиш - бункердан олиш ва тозалаш қурлмаларига узатиш - ифлосликлардан тозалаш - бункерга ташиш - бункердан олиш ва ташиш майдалаш-сақлаш бункерларга узатиш-бўшатиш-дозалашаралаштириш - тайѐр озуқалар чиқариш. Озуқаларни тайѐрлаш машиналари. Озуқа етиштириш учун машиналар комплекси яратилган бўлиб, улар косилка, косилка-майдалагич, косилка-эзгич, ҳаскаш, тўп-ташгич, ғарамлагич, пресс-подборшик, ўт қуритгичлар, пичан талқонини тайѐрлагич, брикетлагич, гранулагич ва бошқалар. Озуқалардаги бегона аралашмалар озуқанинг тўйимлилигини ва таъмини пасайтиради, технологик жиҳозларнинг иш процессига салбий таъсир кўрсатади. Анорганик аралашмаларга механикавий равишда озуқага қўшилиб қолган барча нарсалар; металл зарралари, майда тош, қум ва бошқалар киради. Органик аралашмалар бегона ва заҳарли ўтларнинг озуқага қўшилиб қолган уруғлари ва бошқалардир. /аллани ва дон маҳсулотларини металл аралашмалардан тозалаш учун магнитли сепараторлар қўлланилади. Тош ажраткичлар-маҳсулотдан (асосан, картошкадан ва илдизмевалардан) тошларни ажратиш учун белгиланган қурилмалардир. Ажратиш процесси айниқса сувда яхши боради, чунки тошлар ўз зичлиги

195 туфайли тош тутгичнинг тубига чўкади, маҳсулот эса қурилмадан қалқиб чиқади. Туганак илдизмева ювгичлар иш органларининг конструкциясига кўра, кулакли, барабанли, дискли ва шнекли турларга бўлинади. Улар стационар ва кўчма бўлиши мумкин. Бундай машиналарнинг даврий ва узлуксиз ишлайдиган турлари бор. Барча ювгичларнинг иш процесси сувда туганак илдиз меваларнинг бир бирига ва машинанинг иш органларига ишқаланиши натижасида ифлосликлардан тозаланишига асосланган. Майдалаш машиналари ишлаш принципига кўра бир-биридан фарқ қилади. Эркин зарб билан майдалаш (янчиш) усули болғали майдалагичларда қўлланилади. Айланувчи роторга ўрнатилган турли шаклдаги болғалар (болғанинг шакли машинанинг тузилишига ва вазифасига боғлиқ) майдалаш камерасига солинган маҳсулотни парчалайди. Маҳсулот зарралари камера деворига урилиши натижасида ҳам майдаланади. Бунинг учун камера деворлари, одатда, тарам-тарам новли қилинади. Майдаланган (янчилган) маҳсулот алмашинуви ғалвир тешигидан эланиб ўтади. /алвир тешикларининг ўлчами талаб этилган майдалаш катта-кичиклигига қараб танланади. Дозаторлар озуқанинг ѐки озуқа аралшмаларининг компонентларини ҳажми ѐхуд оғирлиги бўйича ўлчаб бериш учун хизмат қилади. Дозаторларнинг ишлатилиши озуқа аралашмалари комбикормлар ишлаб чиқаришни автоматик поток усулида ташкил этиш учун имкон беради. Дозаторлар тузилишига кўра ҳажмий ва вазний турларга бўлинади. Ишлаш усулига кўра узлуксиз ѐки даврий ишлайдиган хиллари бўлиши мумкин. Узлуксиз дозалаш лентали, барабанли, вибрацион ва шнекли дозаторлар билан амалга оширилади. Ҳажми бўйича порциялаб дозаловчи дозаторларда тарировкаланган (ўлчовли) идишлар бўлади. Оғирлиги бўйича дозалаш учун, энг оддий ҳолда одатдаги тарозилардан фойдаланилади. Дозаторларга қўйиладиган талаб шундан иборатки, улар талаб этилган аниқликда ўлчаб ѐки тортиб бериши керак. Аралаштиргичларнинг тузилиши аралаштириладиган маҳсулотларнинг турига мос бўлиши керак. Улар ишлаш усулига қараб, қарши оқимли ва параллел оқимли аралаштиргичларга бўлинади, бу эса озуқа таркибий қисмларининг аралаштиргичда қандай йўналишларда юриши билан белгиланади. Параллел оқимли аралаштиргичлар шнекли, барабанли, парракли ва бошқа турларда бўлиши мумкин. Синов саволлари. 1. Озуқаларнинг турлари ҳақида тушунча беринг. 2. Озуқа тайѐрлашнинг мақсади нима? 3. Озуқа тайѐрлашга қандай зоотехника талаблари қўйилади? 4. Озуқаларни тайѐрлашнинг технологик жараѐнларини тушунтиринг. 5. Озуқа тайѐрлаш машиналари ҳақида тушунча беринг.

196

197 Озуқаларни бегона аралашмалардан тозалаш машиналари Озуқалардаги бегона аралашмалар озуқанинг тўйимлилигини ва таъмини пасайтиради, технологик жиҳозларнинг иш жараѐнига салбий таъсир кўрсатади. Улар заҳарли бўлиши ва молларнинг меъдасини бузиши ҳам мумкин. Анорганик аралашмаларга механикавий равишда озуқага қўшилиб қолган барча нарсалар: металл заррарлари, майда тош, қум ва бошқалар киради. Органик аралашмалар бегона ва заҳарли ўтларнинг озуқага қўшилиб қолган уруғлари ва бошқалардир. Аралашмалар тасодифий ва ҳамроҳ бўлиши мумкин. Тасодифий аралашмаларга шу озуқани ишлаб чиқариш шароитига ҳам, уни қайта ишлаш шароитига ҳам хос бўлмаган барча турдаги ифлосликларни киритиш мумкин. Ҳамроҳ аралашмалар эса, шу озуқани ишлаб чиқариш шароити учун ҳам, уни қайта ишлаш шароити учун ҳам хос аралашмалардир. Магнитли сепараторлар дон маҳсулотларидан металл аралашмаларни ажратиш учун хизмат қилади. Улар доимий ѐки электр магнитлар билан жиҳозланган. Маҳсулот қия текислик-тақсимлагич бўйлаб тушаѐтганда металл аралашмалар магнит майдон таъсирида текисликда тутилиб қолади. Бундай қурилмадан тушаѐтган маҳсулотни призмалар оқим эни бўйича бир текисда тақсимлаб туради. Магнит сепараторлари ишчи сиртнинг умумий узунглиги ва магнит жуфлари сони билан фарқланади. Тош ажраткичлар-маҳсулотдан (асосан, картошкадан ва илдизмевалардан) тошларни ажратиш учун хизмат қилади. Ажратиш жараѐни сувда яхши боради, чунки тошлар ўз зичлиги туфайли тош тутгичнинг тубига чукади, маҳсулот эса қурилмадан қалқиб чиқади. Замонавий илдизмева ювгичлар ана шундай ажраткич жиҳозланган. Тош ажраткич иш принципи (181 -расм) тош ва маҳсулот оғирликларининг бир хил эмаслигига асосланган бўлиб, бундай қурилмаларнинг валиклари айланганда туганаклар тошларга нисбатан узоқроққа отилади. Тош ажраткичлар машиналарни синиш хавфидан сақлайди расм. Силиқ ва чўткали тош ажраткичлар схемаси: 1-валик; 2-қия тахта; 3-илдизмева; 4-тош.

198 Илдизмева ювгичлар Илдизмева ювгичлар тузилиши бўйича муштчали, барабанли, дискли ва шнекли ( -расм) турларга булинади. Улар стационар ва кўчма бўлади. 182-расм. Илдизмева ювгичлар схемаси: а-муштчали; б-барабанли; в-шнекли; г-дискли. Муштчали илдизмева ювгич ванна, панжара ва винт чизиқ бўйича валга ўрнатилган ювувчи муштчалардан иборат. Тозаланган маҳсулот ваннада чиқиб кейинги ишлов беришга узатилади. Ванна ва камералар чиқиндини чиқариб ташалаш учун тешиклар билан жиҳозланган. Ишлов бериш учун зарур бўлган сув миқдори 0,6 0,8 м 3 кг ни ташкил қилади. Ванналар ѐғочдан, бетон ва бошқа материалардан хўжалик шароитида ясалиши мумкин. Бундай ювгичлар содда, ишончли ва иш унумдорлиги юқоридир. Барабанли илдизмева ювгич-сувли ванна ичида айланадиган пластинкали барабан шаклидаги ишчи органга эгадир. Илдизмевалар барабан четидан унинг ичига тушиб узунглиги бўйича ҳаракат қилиб, чиқиндиларда тозаланади. Чиқиндилар ванна тагига чўкади. Тозаланган илдизмевалар барабан четидан кураклар орқали транспортѐрга узатилади. Бу тозалагич илдизмеваларни қуруқ холда тозалашда ҳам ишлатилади. Дискли илдизмева ювгич-илдизмеваларни ювиш ва тоғраш учун ишлатилади. Шнекли илдизмева ювгич-ўзгарувчан қадамли шнек кўринишдаги иш органига эга. Шнек горизонтга нисбатан қия қувурга ўрнатилган. Қувурнинг пастки қисми панжарасимон қилиб ясалган. Шнек айланаѐтганида унинг ўрамлари маҳсулотни илаштириб олади ва қувур бўйлаб чиқариш тешиги томон силжитади. Шнекли ювгич қувурида маҳсулотга қарама-қарши йўналишда сув оқими юради. Сув маҳсулотдан лой зараларни ювиб олиб кетади. Ифлосликлар ванна-бункер тубига чўкади ва махсус люк орқали вақти-вақти билан чиқариб турилади. Синов саволлари 1. Молларнинг озуқаларига қандай талаблар қўйилади? 2. Озуқаларга ишлов бериш усулларини айтиб беринг.

199 3. Озуқаларни дастлабки тайѐрлаш машиналари қандай тузилган? 4. Магнитли сепаратор ва тош ажраткичлар нима учун хизмат қилади? 5. Илдизмева ювгичларининг конструктив хусусиятларини айтиб беринг. 6. Озуқалар тайѐрлашнинг қандай схемаларини биласиз? Озуқани майдалаш учун машиналар таснифи ва тузилиши. Қирқиш аппаратининг тузилишига кўра машиналар барабанли ва дискли турларга бўлинади. Уларнинг иш органи пичоқдир. Пичоқлар, машинанинг вазифаисга қараб, турлича ( ) бурчак остида чархланади. Пичоқларнинг тиғи тўғри ва эгри бўлиши мумкин. дағал озуқаларни майдалаш учун похол қирққичлар, туганак илдизмевалар учун тўғраш машиналари, кўк масса учун эса ўт қирққичлар ва силос қирққичлар ишлатилади. Машиналарнинг универсаллиги (силоссомон қирққичлар) улардан дағал озуқаларни ҳам, силос массаларини ҳам майдалаш учун фойдаланишга имкон беради. Тўғраш машиналари (183-расм) универсал бўлиб, улардан турли шакл ва катталикдаги туганак илдизмеваларни майдалашда фойдаланилади. КПИ-4 маркали тўғраш машинаси станина 15, майдалаш қурилмаси бўлган камера, дека 4, ташлагич 3, бункер 7 ва фланецли электрик двигател 1дан иборат. Двигател валига иш органи ўрнатилган. Унда иккита диск бўлиб, юқориги диск 9 да алмашинувчи пичоқ бор. Алмашинувчи пичоқ бункердаги махсулотни япроқ-япроқ қилиб кесиб беради. Пастки диск иккита қисмдан тузилган. Дискнинг марказий қисмида махсулотни янада майда қилиб тўғрайдиган тўртта пичоқ бор. Машина маҳсулотни тўғрабгина қолмай, уни қиймалаб бериши ҳам мумкин. Бунинг учун аппаратга тишли дека 4 қўйилади. Диск куракли маҳсулотни ана шу дека тешикларидан сиқиб ўтказади, ташқи қисмидаги кураклар эса қиймаланиб чиққан озуқани шлангга юборади. Тўғралган озуқа ҳосил қилиш учун машинадан пастки диск олиб ташланади, тишли дека силлиқ дека билан алмаштирилади. Юқориги дискка 5 ѐки 8 белгили пичоқ ўрнатилади. Бу белгилар хосил қилинадиган озуқа япроқларининг миллиметрлардаги қалинлигини билдиради. КПИ-4 машинасининг унумдорлиги 5 т/соат, унинг двигатели оладиган қувват 4,5 квт; пичоқли дискнинг айланишлари сони 1440 айл/мин; габарит ўлчамлари 790Х630Х1160.

200 183-расм. Тўғраш машиналарининг схемалари. а-дискли; б-вертикал валли-дискли; в-барабанли; г-қўзғалмас цичоқли. Юқориги дискка 5 ѐки 8 белгили пичоқ ўрнатилади. Бу белгилар хосил қилинадиган озуқа япроқларининг миллиметрлардаги қалинлигини билдиради. КПИ-4 машинасининг унумдорлиги 5 т/соат, унинг двигатели оладиган қувват 4,5 квт; пичоқли дискнинг айланишлари сони 1440 айл/мин габарит ўлчамлари 790Х630Х1160. ИГК-30А маркали дағал озуқалар майдалагичи (184-расм, а) похол қирқиш ва унинг узунасига ѐриш учун белгиланган. Майдалагич рама 9, кожу 3, узаткич 1, қуйма стол 7 ва паншахали таъминлагичи бўлган иш органидан иборат. Иш органи айланасига штифтлар қадалган учта белбоғи ротордан иборат бўлиб, у худди шундай штифтлар қадалган икки қатор белбоғи қўзғалмас дека доирасидаги фазода айланади. Ротор трактордан ѐки электр двигателдан ҳаракатланувчи валда маҳкамланган. Валдаги паншахасимон савағичлар иш вақтида қўйма столдан таъминлаш камерасига келаѐтган похолни ротор куракларига ирғитиб беради расм. ИГК-30А (а) ва ИГК-30Б (б) маркали хашак майдалагичлар: 1-шохобча; 2-патрубок; 3-кожух; 4-чап ѐндор (боковина); 5-козирѐк; 6-гўнг ѐндор (боковина); 7-қўйма стол; 8-столнинг устунлари; 9- майдалагич рамаси; 10-таъминлагич нови; 11- кузатиш люки; 12-кожух заглушкасининг пастки қисми;13-кожух заглужкасининг юқориги қисми; 14-шкив; 15-транспортѐр; 16-электр двигател рамаси; 17-электр двигател; 18- ротор; 19-курак; 20-дефлектор; 21-козирѐк; 22-дека; 23-қабул камераси; 24- юқориги транспортѐр. Кураклар материални ротор атрофига, майдалаш зонасига суради. У ерда штифтлар материални майдалайди ва узатиш қувурга ташлайди. Узатиш баландлиги 7-8 м га етади. Унумдорлиги 3 т соат, электр двигател оладиган қувват, роторнинг минутига 1000 марта айланишида 18 квт га боради. Машинага қаров ҳар 100 соат ишлагандан сўнг валнинг шарикли подшипникларини солидол билан даврий равишда мойлаб туриш, маҳкамланган жойларни текшириш ва ейилган ѐки экилган штифтларни алмаштиришлардан иборат. Машиналарнинг таснифи ва принципиал схемалари Эркин зарб билан майдалаш (янчиш) усули болғали майдалагичларда қўлланилади. Айланувчи роторга ўрнатилган турли шаклдаги болғалар

201 (болғанинг шакли машинанинг тузилишига ва вазифасига боғлиқ) майдалаш камерасига солинган маҳсулотни парчалайди. Маҳсулот зарралари камера деворига урилиши натижасида ҳам майдаланади. Бунинг учун камера деворлари, одатда, тарам-тарам новли қилинади. Майдаланган (янчилган) маҳсулот алмашинувини ғалвир тешигдан эланиб ўтади. /алвир тешикларининг ўлчами талаб этилган майдалаш катта-кичиклигига қараб танланади. Майдалагичлар вазифасига қараб универсал ва ихтисослаштирилган (фақат бир турдаги маҳсулотни майдалаш учун белгиланган) булиши мумкин. 186-расм. Майдалаш усуллари схемалари: а-эркин зарб; б-парчалаш; в-майдалаш (увоқлаш); г-эзиш; д-оқлаш. Валецли тегирмонларнинг иши қирқиш ва парчалаш принципига асосланган. Тегирмонларнинг валецли жуфти айланаѐтганида уларнинг тарам-тарам новли сирти материални валецлар орасига тортади ва парчалаб чиқаради. Валецлар жуфтнинг новларига маҳсулот ѐпишиб қолмаслиги учун улар турли тезликда айланади. Янчиш катта-кичиклиги валецлар орасидаги иш тирқишни ва уларнинг айланиш тезликлари нисбатини ўзгартириш йўли билан ростланади. Плита ва брикер шаклидаги озуқалар штафтли ѐки ўтмас қиррали валецлари бўлган майдалагтч-синдиргичларда майдаланади. Тегирмон тошли тегирмонларда усулидан фойдаланилади. Бундай тегирмонларг, одатда, битта тегирмон тоши айланади, иккинчиси эса қўзғалмас бўлади ѐки майдалаш жараѐнида ҳосил бўладиган ишқаланиш кучи ҳисобига айланиши мумкин. Янчиш (тортиш) катта-кичиклиги тегирмон тошлари орасидаги иш зазори катталигини ўзгартириш йўли билан ростланади. Тегирмонлар конструктив жиҳатдан иш органларининг

202 (тегирмон тошларининг) жойлашиши, тузилиши, қандай материалдан қилинганлиги ва бошқалар билан бир-биридан фарқ қилади. Оқлаш машиналарида дон бир хил тезликда айланувчи иккита силлиқ валик орасида эзиб оқланади. Оқлагичларнинг баъзи конструкцияларида валиклардан фақат биттаси приводан ҳаракат олади, иккинчиси эса эркин айланади. Оқлаш сифати валиклар орасидаги масофани ўзгартириш йўли билан ростланади. Ҳозирги замон болғали майдалагичларни 20-22% гача намликдаги маҳсулотни олади. Бироқ майдалагичлардан фойдаланиб пичан ѐки ўт уни тайѐрлаш учун маҳсулотнинг намлиги 10-12% дан ошмаслиги керак. махсус универсал майдалагичлар намлиги анча юқори бўлган пичанларни ҳам майдалай олади. Тегирмонлар ва валецли майдалагичлар намлиги 16% дан ортиқ бўлган донларни майдалай олмайди, чунки нам маҳсулот иш органларининг сиртига тез ѐпишиб қолади. Майдаланадиган дон ва бошқа озуқалар ортиқ даражада қуруқ бўлса, маҳсулотнинг кўп қисми майда унга ва чангга чиқиб кетади. Бу эса маҳсулотнинг кўп йўқотилишига сабаб бўлади. Майдалаш (ва сақлаш) учун белгиланган қуруқ озуқаларнинг оптимал намлиги 12-15% ни ташкил этиш керак. Болғали майдалагичлар. КДУ-2,0 маркали майдалагич ( 187 -расм) рама 16, пичоқли барабан 12, мойлаш аппарати 1, вентилятор 2, юклаш ковши 3, шлюзли затвори 5 бўлган циклон 6 ва 7, 8 қувурлардан иборат. Таъминлаш транспортѐри 14 ва пресслаш транспортѐри 17 дан иборат, таъминлаш қурилмаси ҳамда пичоқли барабан сочилмайдиган озуқаларни узатиш ва бирламчи майдалаш учун хизмат қилади.

203 187 -расм. КДУ-2,0 маркали универсал майдалагич: 1-майдалаш аппарати; 2-вентилятор; 3-юклаш ковши; 4-бўшатиш шланги; 5-шлюзли затвор; 6-циклон; 7-озуқа қувури; 8-ҳаво қувури; 9- фильтрлаш шланги; 10-амперметр- индикатор; 11-червякли редуктор; 12- пичоқли барабан; 13-ишга тушириш ричаги; 14-таъминлаш тарнспортѐри; 15-электр двигател; 16-рама; 17-пресслаш тарнспортѐри; 18-редуктор. Иш жараѐни қуйидагича боради (187-расм): маҳсулот ковш 8 дан ростланадиган тирқишли туйнук орқали магнитли сепаратор 7 га узатилади

204 ва ундан майдалаш камерасига келади. Майдаланган маҳсулотни вентилятор тортиб олиб, сўриш патрубоги 16 орқали ҳайдаш трубасига узатади, ундан ҳаво оқими билан бирга циклонга келади. Бу ерда маҳсулот унинг зарраларини циклоннинг ички деворларига сиқувчи марказдан қочирма куч таъсирида айланма ҳаракат қилувчи ҳаводан ажралади. Зарралар билан циклон деворлари ўртасида юзага Ширали ва нам озуқалар ҳам аввал тўғраб олиниб, сўнгра майдаланади. Иш бошлашдан олдин ғилвир 2 ўрнига бўғиз 5 қўйилади. Майдаланган озуқа ана шу бўғиз орқали машинадан чиқариб турилади. Майдалагич электр двигателдан ѐки транторнинг қувват олиш валидан ҳаракатлантирилади. Роторнинг айланиши секин-аста тезлашиб бориши учун автоматик фрикцион муфта хизмат қилади. Келадиган ишқаланиш кучи уларнинг ҳаракат энергиясини сўндиради, натижада улар циклонга ўтиради. Ундан маҳсулот шлюзли затвор орқали кейинги ишловларга йўналтирилади. Ҳаво циклондан қувур бўйлаб патрубок 13 орқали майдалаш камерасига қайтиб келади. Ҳавонинг бир қисми чанг тутиб қолувчи фильтр орқали атмосферага чиқиб кетади. Пиччан, макажухори сўталари ва бошқа сочилмайдиган қуруқ озуқуларни майдалашда улар аввал пичоқли барабан билан тўғраб олинади. бунда ковш заслонкасига 8 берк бўлиши керак. тешикларининг диаметри 4, 6, 8 ва 10 мм бўлган алмашинувчи ғалвирлардан фойдаланиб, майдалагич маҳсулотни талаб этилган ўлчамларда майдалагич туғриланади. Ширали ва нам озуқалар ҳам аввал тўғраб олиниб, сўнгра майдаланади. Иш бошлашдан олдин ғилвир 2 ўрнига бўғиз 5 қўйилади. Майдаланган озуқа ана шу бўғиз орқали машинадан чиқариб турилади. Майдалагич электр двигателдан ѐки транторнинг қувват олиш валидан ҳаракатлантирилади. Роторнинг айланиши секин-аста тезлашиб бориши учун автоматик фрикцион муфта хизмат қилади.

205 188 -расм. КДУ-2,0 маркали майдалагич схемаси (қирқими): 1-майдалашбарабани; 2-алмашинувчи панжара; 3-панжара ортидаги камера; 4-чиқариб ташлаш люки; 5-қўйма чиқариш бўғизи; 6-майдалаш камерасининг қопқоғи; 7-магнитли сепаратор; 8- сочилувчан озуқалар учун ковш; 9-сув патрубоги; 10-қирқиш барабани; 11-пресслаш таранспортѐри; 12-таъминлаш тарнспортѐри; 13-қабул қилувчи патрубоги; 14-рама; 15-электр двигател; 16-вентиляторнинг сўриб олиш патрубоги; 17-дека. Синов саволлари 1. Озуқаларни майдалаш ва қирқиш машина ва жиҳозлар таснифини айтиб беринг. 2. Болғали майдалагични тузилишини айтиб беринг. 3. Озуқаларни тайѐрлаш учун қандай универсал агрегатлар ишлатилади? 4. Майдалагичларда ишлашдаги хавфсизлик техникаси қойидаларини айтиб беринг ТОЗАЛАГИЧЛАР, АРАЛАШТИРГИЧЛАР ВА БЎ/ЛАТИШЛАР ОЗУКАТАЙЁРЛАШ АГРЕГАТЛАРИ Дозаторлар озуқанинг ѐки озуқа аралашмаларининг компонентларини ҳажми ѐхуд оғирлиги бўйича ўлчаб бериш учун хизмат қилади. Дозаторларнинг ишлатилиши озуқа аралашмалари комбикормлар ишлиб чиқаришни автоматик поток усулида ташкил этиш учун имкон беради. Дозаторлар тузилишига кўра хажмий ва вазний турларга бўлинади. Ишлаш усуллига кўра узлуксиз ѐки даврий ишлайдиган хиллари бўлишимумкин. Узлуксиз дозалаш лентали, барабанли, вибрацион ва шнекли дозаторлар билан амалга оширилади. Ҳажмий бўйича порциялаб дозаловчи дозаторларда тарировкаланган (ўлчовли) идишлар бўлади. Оғирлиги бўйича дозалаш учун, энг оддий ҳолада одатдаги тарозилардан, комбикорм корхоналарида эса махсус дозалаш тарозиларидан фойдаланилади.

206 Дозаторларга қўйиладиган талаб шундан иборатки, улар талаб этилган аниқликда ўлчаб ѐки тортиб бериш керак расмда айрим дозаторларнинг схемаси кўрсатилган. 189-расм. Дозаторларнинг схемаси: а-ҳажмий порцион дозаторлари; б-лентали ҳажмий дозаторлари; в- шнекли ҳажмий дозаторлари; г-тарозали дозаторлари; д-барабанли ҳажмий дозаторлар (ДП-1); е-тарелкали дозаторлар; 1-бункер; 2-заслонка; 3- транспортѐр дозатор; 4-тарози платформаси; 5-узатишни ўйғоткич; 6-дозатор секциялар; 7-ячейкали ғалтак; 8-магнитлар; 9-қайтарма клапан; 10-клапан ўқи; 11-дозатор приводининг вали; 12-диск; 13-куракча; 14-манжета. Озуқа аралаштиргичлар. Аралаштиргичларнинг тузилиши аралаштириладиган маҳсулотларнинг турига мос бўлиши керак. Улар ишлаш усулига қараб, қарши оқимли ва параллел оқимли аралаштиргичларга бўлинади, бу эса озуқа таркибий қисмларининг аралаштиргичда қандай йўналишларда юриши билан белгиланади. Параллел оқимли аралаштиргичлар энг кўп тарқалган. Иш органларининг шаклига қараб аралаштиргичлар шнекли, барабанли, парракли ва бошқа турларда бўлиши мумкин. 190-расмда озуқа аралаштиргич қурилмаларининг айрим схемалари кўрсатилган. Юқоридаги бобда озуқа аралаштирувчи қурилмаларининг озуқалар қайнатилиши ѐки бўғланиши ҳам мумкин бўлган асосий турлари қараб чиқилган эди. Ушбу параграфда комбикормларга микро-элементалар,

207 витаминлар ва бошқалар қўшиб турли аралашмалар тайѐрлайдиган аралаштиргичларнинг схемалари кўрсатилган (190-расм, в). Даврий ишлайдиган ВШС-2 маркали аралаштиргич ана шу схема бўйича қурилган. Аралаштиргичнинг иш органи редуктор орқали электр двигателдан ҳаркат оладиган вертикал шнекдан иборат. Маҳсулот ўз оқимли қувурнинг варонкаси орқали порциялаб ташлаб турилади. Шнек таъсиридаги мураккаб ҳаракатда махсулот бир ҳил жинсли массага айлангунча аралаштирилади расм. Типик озуқа тарқатгичларнинг (I) ва узлуксиз ишлайдиган икки вали аралаштиргичнинг (II) схемалари. а,б-узлуксиз ишлайдиган горизонтал озуқа аралаштиргичлари; в- даврий ишлайдиган шнекли вертикал озуқа аралаштиргич; г,д-даврий ишлайдиган прракли озуқа аралаштиргичлар; е-даврий ишлайдиган барабанли озуқа аралаштиргич; ж-суюқ аралашмалар учун парракли аралаштиргич. 1-аралаштиргич идиши; 2-парраклар; 3-вал; 4-привод. Аралашманинг исталган ҳажмида унинг таркибидаги барча элементлар бор бўлган аралашма бир жинсли хисобланади. Аралашманинг барча элементлари унинг бутун ҳажмида бир меъѐрда тақсимланган аралашма эса идеал хисобланади. Идеал аралашма ҳосил қилиш жуда мураккаб, шунинг учун кўп ҳолларда намуна учун олинган аралшамада барча компонентларнинг борлиги билан кифояланилади. Сочилувчан махсулотлар учун белгиланган икки валли аралаштиргич

208 (190-расм, II) ичида иккита вали бўлган берк қутидан. Валларида винт чизиғи бўйлаб ўрнатилган аралаштирувчи кураклар бор. Озуқа яхши аралашиши, унинг бўшатиш туйнугига томон яхши силжиши учун иккита курак вал ўқига 50 0 бурчак остида, учинчи курак эса, ўққа нисбатан 20 0 бурчак остида қарама-қарши йўналида қўйилган. Бу озуқанинг қарама-қарши оқимларда аралашишини таъминлайди. Аралаштиргичнинг унумдорлиги куракларни ўрнатилиш бурчагини ўзгартириб ростланади. Синов саволлар 1. Дозаторнинг тузилиши ва ишлашини айтиб беринг. 2. Озуқа аралаштиргичлар қандай ишлайди? 3. Комбинацияланган озуқалар тайѐрлайдиган агрегатларнинг қандай турларни биласиз? 4. Аралаштиргичларнинг қандай турлари мавжуд? 5. Паста тайѐрлагичнинг иш органини айтиб беринг. Озуқага иссиқлик ишлов бериш машиналари. Буғ ҳосил қилувчи қозонлар. Буғ ҳосил қилувчи қозонларнинг вертикал ва горизонтал турлари бор. КВ типидаги қозонлар энг кўп тарқалган, бундай қозон ўт қувурдан ва фланец деворлари орқали бириккан корпусдан иборат. Ўт қувур билан корпус орасидаги турадиган бўшлиқнинг ҳажми 1,28 м 3, шундай қозоннинг юқорисидаги 0,23м 3 тенг қисмини буғ эгаллайди. Ўт камерасида ўтхона бўлиб, унинг қарма-қарши томонидан конвектив қувурлар тизими жойлашган. Бу тизим сув камераси орқали сув билан тўлдирилади. Унинг атрофидан ўтхона газлари ўтиб туради. Қозоннинг тепа қисмидан буғ йиғгич ўтади. Унда эхтиѐт клапанлари, манометр ва буғ йўли жойлашган. Буғ йўли буғ қиздиргич билан туташтирилган, буғ қиздиргич эса ўтхонага ўрнатилган. Қозоннинг олд деворида ўтхона, кулхона ва ўлчов ойнаси орқали деворида эса дудбурон жойлашган. Қозонни насос сув билан таъминлаб туради. Сув дудбуронда жойлашган исситгич орқали ўтиб исигандан сўнг қозонга боради. КВ-300М маркали қозон қаттиқ ѐки суюқ ѐқилғида ишлайдиган вариантларда чиқарилади. Суюқ ѐқилғида ишлайдиган қозон сув сатҳи пасайганда ва буғ босими ошганда ѐқилғининг форсункага (горелкага) келишини тўхтатувчи автоматик ситемаси билан жихозланган. Қаттиқ ѐқилғида ишлайдиган қозонларда эса ўт хонага ҳаво етказиб берувчи тизим ишини бошқарадиган автоматика бўлади.

209 С-12 маркали буғлатгич аралаштиргич (191 -расм) тузилиш жихатидан ВКС-3М маркали қозонни эслатади. Лекин ундан айрим конструктив хусусиятлари билан фарқ қилади. Бу машинада озуқани аралаштириш учун икки валецли парракли аралаштиргич хизмат қилади. Унинг парраклари ҳаракатлантиргич ва бўшатиш туйнуги томон йўналган винт чизиғи бўйлаб жойлашган. 191-расм. С-12 маркали аралаштиргич: а-бўйлама қирқим; б-кўндаланг қирқим; 1-шток; 2-тортқи; 3-қопқоқ; 4,10-задвижкалар; 5-озуқуларни юклаш люки; 6-ҳаракатлантириш шестерняси;7-привод; 8-бўғ переключатели; 9-бўшатиш шнеги; 11-буғ тақсимлагич; 12-эҳтиѐт тури; 13-вал; 14,15-парракли аралаштиргичлар. Бушатиш туйнугининг понасимон қулфи бор. Иш жараѐни қозоннинг герметик беркитиладиган ички бўшлиғида боради. Буғ 3,7 айл/мин тезликда айланувчи парраклар билан аралаштириб туриладиган махсулотга таъсир кўрсатади. Буғлаш минут давом этади. Буғлагич унга ўрнатилган 40,6 айл/мин тезлик билан айланувчи бўшатиш шнеги ѐрдамида буғлагич қозонида босим йўқ вақтида бўшатилади. Синов саволлари 1. Иссиқлик билан ишлов берадиган озуқа тайѐрлаш жихозларининг таснифини айтиб беринг. 2. Буғ қозонининг тузилишини тушунтириб беринг. 3. Озуқа бўғлагичнинг ишлашини айтиб беринг. 4. С-12 маркали бўғлатгич-аралаштиргич тузилишини айтиб беринг.

210 14-боб. СИГИРЛАРНИ СОҒИШ ВА СУТГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШНИ МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ СОҒИШ КУРИЛМАЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ Машинада (вакумли сут) соғишда меҳнат унуми ортади, кишиларнинг иши енгиллашади ҳамда тоза сут олинади. Бундай сут соғиш сут соғиш машиналарининг бир қисмини ташкил этувчи (192-расм) махсус сут соғиш аппаратлари билан амалга оширишлади. Унинг таркибига вакуум манбаи двигател 1 билан ҳаракатлантириладиган вакуум насос 3, вакуум қувурлар тизимидан ташкил топган вакуумли магистрал киради. Қувурлар тизими сут соғиш олиб бориладиган бино ичидан ўтказилади. Вакуум-қувурлар сут соғиш аппаратлари бириктириладиган ҳаво кранлари билан жихозланган. 192-расм. Сут соғиш установкасиниг схемаси. 1-электр двигател; 2-тасмали узатма иҳотаси; 3-вакуум-насос; 4- вакуум-қувур; 5-вакуум-балон; 6-вакуум-регулятор; 7-ҳаво магистрали кранлари; 8-вакуум метр; 9-соғиш стаканлари; 10-коллектор; 11-сут шланги; 12-вакуум шланги; 13-пульсатор; 14-сут соғиш челаги; 15- магистрал шланг; 16-вакуум насос чиқариш қувурининг мой йиғгичи; Сут соғиш аппаратлари иш процесида молнинг организми билан бевосита контактда бўлиб, унга малум таъсир кўрсатади, елиндан сут чиқишини таъминлайди, сутни йиғади ва сут идишларига жунатади. Аслида молнинг елини билан сут соғиш аппаратининг ижроия органи-елин

211 сўрғичларига кийгизиладиган соғиш стаканлари комплекти бевосита контактда бўлади. Қолган узел ва механизмлар соғиш стаканларининг иш режимини таъминлайди. Бу режим машина билан сут соғишда мол организмида содир бўладиган физиологик жараѐнларга жуда мос келиши керак. Шундай қилиб, сут соғиш аппаратига нисбатан қўйиладиган асосий талаблардан бири, унинг моллар индувидуал физиологик хусусиятларига тўла мос келишидир. Амалда бундай аппаратлар бир қатор қийинчиликлар билан яратилади. Бу қийинчиликларга моллар нерв тизимларининг турли реакциялари ва сут безлари ҳар қайсисининг алоҳида ҳолда турлича ишлаши киради. Машинада соғиш усуллари. Машинада сут соғишнинг иккита асосий усули-вакуум ѐрдамида суриб олиш ва сутни елин сўрғичларидан механикавий сиқиб чиқариш усули бор. Кейинги усул қўлда соғишга ўхшаш бўлиб, қониқарсиз ишлаб чиқилган ва шу сабабдан амалда ишлатилмайди. Вакуумли сут соғиш машиналари уларнинг техникавий ривожланиши даврида икки тактли ва уч тактли принципда ишлайдиган иккита асосий группага бўлинган. Икки камерали соғиш стакани (сут соғиш аппаратининг ижроия органи) да сўриш резинаси жойлашган цилиндрик ѐки конуссимон корпус бўлиши мумкин. Сўриш резинаси қувур шаклида ишланган бўлиб, юқори қисми сўрғичбоб ва пастки қисми торайиб борадиган қилиб ишланган. Корпус билан сўрғич резинаси орасидаги ҳалқасимон (деворлараро) бўшлиқ резина патрубкалар ва найча ѐрдамида аппаратнинг коллектори ҳамда пульсатори билан бириктирилган. Сўрғич резинаси ичидаги бўшлиқ (сўрғич ости камераси) коллекторнинг сут камераси орқали сут ўтадиган резина патрубкалар ва қувурлар ѐрдамида сут идишига бириккан. 193-расмда соғиш стаканининг ишлаш схемаси кўрсатилган. Стаканниг деворлараро ва сўрғич ости бўшлиқларида маълум катталикдаги вакуум ҳосил бўлгандан кейин сўрғич резина сутнинг елин сўрғичидан чиқишига тўсқинлик қилмайди-сўриш такти. Деворлараро бўшлиққа ҳаво киритилганда сўрғичларни массаж қилувчи ва сутнинг чиқишини тўхтатиб турувчи сўрғич боп резина сиқилади-сиқиш такти. Сўриш ва сиқиш тактларининг кетмакетлиги пульсаторнинг иши билан автоматик тарзда амалга оширилади. Икки тактли сут соғиш аппаратининг ишлаш принципи шундан иборат. Елин ичидаги босим ортганда (окситоциннинг таъсирида хисобига) ва стаканнинг сўрғич ости бўшлиғида сутни интенсив чиқишида вакуумнинг катталиги пасайганда сўрғич резинасининг сўрғичга таъсири сиқиш такти вақтида камроқ бўлади ва бунда у сут оқимини узмайди, унинг интенсивлигини пасайтиради, холос. Бу,жумладан, икки тактли сут соғиш аппаратлари иш унумигининг (уч тактлига нисбатан) анча юқори бўлишига сабаб бўлади. Бу аппарат максимал сут бериш даврида сутнинг чиқишига тўсқинлик қилмайди.

212 193 -расм. Икки камерали соғиш стаканларининг ишлаш схемаси ва тузилиши: а-икки тактли соғиш; б-уч тактли соғиш; 1-сўргич резина; 2-стакан корпуси; 3-ҳалқаси; 4-шаффор қараш патрубоги (конус); 5-бириктириш ҳалқаси; 6-резина сут патрубоги; 7-резина манжета. Сут соғишда шундай пайт келадики, бунда сутнинг сут базларидан елин цистерналарига келиши, сутнинг аппрат билан чиқарилишидан кам бўлади. Бунда елининг тез сутдан бўшатилиши ва қуруқ елинни соғишга ўтиш хавфи вужудга келади, оқибатда сигир мастит касаллиги билан касалланиши мумкин. Сут бериш тўхтагандан сўнг сут цистерналари бўшлиғига вакуум кирмаслиги учун елинларидан сут соғиш стаканларини тезда олиш керак, акс ҳолда вакуум сут безларидаги қон томирларининг ѐрилишига ва қон соғишни вужудга келишига, натижада сигирнинг касалланишига сабаб бўлиши мумкин. бундай хавфнинг олдини олиш учун икки тактли аппаратнинг иш циклига учинчи такт-дам олиш такти киритилган. Бунда сиқиш тактидан сўнг сут соғиш стаканларининг сўрғич ости бўшлиқларига атмосфера ҳавоси киритилади ва натижада стаканнинг иккала камерасидаги босим атмосфера босмига яқинлашади. Икки ѐки уч тактли апппаратларни ишлаѐтганда соғиш жараѐнини назорат қилиш, соғиш аппаратларини сигир елинларидан ўз вақтида олиш ва у ѐки бу типдаги сут соғиш аппарати билан соғишга яроқли сигирларни танлаш лозим. Шунингдек, лаборатория синовлари босқичидан турган сиқиш-сўришсиқиш-дам олиш тўрт тактли цикли бўйича ишлайдиган сут соғиш аппаратлари ҳамда сўриш дам олиш-сўриш цикли бўйича ишлайдиган аппаратлар бор. Иккинчи тип аппаратда бурмаланган сўрғичбоп резина билан жиҳозланган бир камерали сут соғиш стаканлари бор. Стакан камерасида сийриқланиш ҳосил қилинганида сут чиқади. Сўрғичбоп резина сиқилади, елин сўрғичлари бир оз узаяди ва камера бўшлиғини тўлдиради. Бунда

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ КИМЁ-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ КИМЁ-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ КИМЁ-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ ОЗИҚ ОВҚАТ САНОАТИ МАШИНА ВА ЖИҲОЗЛАРИ МЕХАНИКА АСОСЛАРИ КАФЕДРАСИ АМАЛИЙ МЕХАНИКА ФАНИДАН РЕФЕРАТ МАВЗУ:

Διαβάστε περισσότερα

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Наманган муҳандислик педагогика институти. Зироат мухандислиги кафедраси

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Наманган муҳандислик педагогика институти. Зироат мухандислиги кафедраси Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Наманган муҳандислик педагогика институти Зироат мухандислиги кафедраси Қабулов М.Э., Темиров С.У. (МАЪРУЗАЛАР МАТНИ) Наманган 2006 Қабулов

Διαβάστε περισσότερα

ХИСОБЛАШ ТАШКИЛИЙ ВА ТЕХНОЛОГИК

ХИСОБЛАШ ТАШКИЛИЙ ВА ТЕХНОЛОГИК 2 МУНДАРИЖА Бет КИРИШ. 4 1. МАВЗУНИ АСОСЛАШ 7 2. УМУМИЙ ҚИСМ 9 2.1. Сеялкаларга қўйиладиган агротехника талаблари.. 13 2.2. Уруғлик чигитларнинг физик-механик хусусиятлари. 15 2.3. Экиш машиналарининг

Διαβάστε περισσότερα

«Автомобилларда юк ва пассажирлар ташиш асослари» фанидан КАСБГА ЎҚИТИШ (ТВИТ) йўналиши учун амалий машғулотлар

«Автомобилларда юк ва пассажирлар ташиш асослари» фанидан КАСБГА ЎҚИТИШ (ТВИТ) йўналиши учун амалий машғулотлар ЎЗБЕКИСОН РЕСПУБЛИКСИ ОЛИЙ В ЎР МХСУС ЪЛИМ ВЗИРЛИГИ ОШКЕН ВОМОБИЛ - ЙЎЛЛР ИНСИУИ «втообилларда ташиши ташил этиш ва логииа» афедраси «втообилларда ва пассажирлар ташиш асослари» фаида 5140900-КСБГ ЎҚИИШ

Διαβάστε περισσότερα

АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ. МАШИНАСОЗЛИК факультети. ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ БЎЙИЧА

АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ. МАШИНАСОЗЛИК факультети. ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ БЎЙИЧА АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ БЎЙИЧА Т У Ш У Н Т И Р И Ш Х А Т И Битирув малакавий ишининг мавзуси: GM-Uzbekistan АЖ

Διαβάστε περισσότερα

Тикувчилик буюмларини лойиҳалаш ва технология асослари

Тикувчилик буюмларини лойиҳалаш ва технология асослари ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети Тикувчилик буюмларини лойиҳалаш ва технология асослари фанидан лаборатория ишларини

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ. ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ Р. Муминова С. Турдахунова ОЛИЙ МАТЕМАТИКА

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ. ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ Р. Муминова С. Турдахунова ОЛИЙ МАТЕМАТИКА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ Р. Муминова С. Турдаунова ОЛИЙ МАТЕМАТИКА МАСАЛАЛАР ТЎПЛАМИ II ҚИСМ Институтнинг барча бакалавриат таълим ё`ҳалишлари

Διαβάστε περισσότερα

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини механизациялаш

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини механизациялаш ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ КАСБИЙ ТАЪЛИМ КАФЕДРАСИ МАЪРУЗА МАТНИ ТЕРМИЗ 1 Мазкур маърузалар матни 5111000 - Касб таълими (Кимёвий технология)

Διαβάστε περισσότερα

Комплекс ўзгарувчили функциялар назарияси

Комплекс ўзгарувчили функциялар назарияси ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Математика факультети Математик анализ кафедраси Комплекс ўзгарувчили функциялар назарияси фанидан Маърузалар

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ. Математика, амалий математика ва физика йўналишлари учун

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ. Математика, амалий математика ва физика йўналишлари учун ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Математика амалий математика ва физика йўналишлари учун ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕНГЛАМАЛАР фанидан МАЪРУЗАЛАР МАТНИ Тузувчилар:

Διαβάστε περισσότερα

Алгоритмларни блок-схема ва дастур кўринишида тавсифлаш учун масалалар тўплами

Алгоритмларни блок-схема ва дастур кўринишида тавсифлаш учун масалалар тўплами 2 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ Ал-Хоразмий номидаги Урганч Давлат университети Раззақов Б., Рахимов Р.Р Маткаримов С.А Алгоритмларни блок-схема ва дастур кўринишида тавсифлаш

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТАМАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУҲАНДИСЛИК ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТАМАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУҲАНДИСЛИК ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТАМАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУҲАНДИСЛИК ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ Мавзу :Замонавий ва перспектив мода ёъналишлари асосида аёллар блузкаси моделларини танлаш ва асослаш.

Διαβάστε περισσότερα

FAO AquaCrop Model 4.0: сувдан самарали фойдаланиш ва қишлоқ хўжалик экинлар ҳосилини башоратлаш

FAO AquaCrop Model 4.0: сувдан самарали фойдаланиш ва қишлоқ хўжалик экинлар ҳосилини башоратлаш Қишлоқ хўжалик фанлари доктори, профессор Ибрагимов Назирбай Мадримович, Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадқиқот институти. FAO AquaCrop Model 4.0: сувдан самарали фойдаланиш

Διαβάστε περισσότερα

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БЕРДОҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БЕРДОҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БЕРДОҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ АМАЛИЙ МАТЕМАТИКА ВА ИНФОРМАТИКА КАФЕДРАСИ. «Энергетиканинг математик масалалари» курси буйича

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ СТАНДАРТИ. Ахборот технологияси АХБОРОТНИНГ КРИПТОГРАФИК МУҲОФАЗАСИ Криптографик модулларга хавфсизлик талаблари.

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ СТАНДАРТИ. Ахборот технологияси АХБОРОТНИНГ КРИПТОГРАФИК МУҲОФАЗАСИ Криптографик модулларга хавфсизлик талаблари. ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ СТАНДАРТИ Ахборот технологияси АХБОРОТНИНГ КРИПТОГРАФИК МУҲОФАЗАСИ Криптографик модулларга хавфсизлик талаблари Расмий нашр Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ СТАНДАРТИ. Телекоммуникациялар тармоқлари МАЪЛУМОТЛАР УЗАТИШ ХИЗМАТЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА НОРМАЛАРИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ СТАНДАРТИ. Телекоммуникациялар тармоқлари МАЪЛУМОТЛАР УЗАТИШ ХИЗМАТЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА НОРМАЛАРИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ СТАНДАРТИ Телекоммуникациялар тармоқлари МАЪЛУМОТЛАР УЗАТИШ ХИЗМАТЛАРИНИНГ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ВА НОРМАЛАРИ Расмий нашр Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АВИАЦИЯ ИНСТИТУТИ ФУКАРО АВИАЦИЯСИ ФАКУЛЬТЕТИ ФИЗИКА ВА КИМЁ КАФЕДРАСИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АВИАЦИЯ ИНСТИТУТИ ФУКАРО АВИАЦИЯСИ ФАКУЛЬТЕТИ ФИЗИКА ВА КИМЁ КАФЕДРАСИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АВИАЦИЯ ИНСТИТУТИ ФУКАРО АВИАЦИЯСИ ФАКУЛЬТЕТИ ФИЗИКА ВА КИМЁ КАФЕДРАСИ К.А.САМИГОВ ОПТИКА, АТОМ ВА ЯДРО ФИЗИКАСИ БЎЙИЧА МАЪРУЗАЛАР

Διαβάστε περισσότερα

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИСҲИ

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИСҲИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТА`ЛИМ ВАЗИРЛИГИ А. ҚОДИРИЙ НОМИДАГИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ ФИЗИКА-МАТЕМАТИКА ФАКУЛТЕТИ УМУМИЙ МАТЕМАТИКА КАФЕДРАСИ Ҳимоя қилишга руҳсат бераман Физика математика

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛЛИГИ ТОШКЕНТ АРХИТЕКТУРА - ҚУРИЛИШ ИНСТИТУТИ БИНО ВА ИНШООТЛАР ҚУРИЛИШИ ФАКУЛЬТЕТИ ГИДРОТЕХНИКА ИНШООТЛАРИ, ЗАМИН ВА ПОЙДЕВОРЛАР КАФЕДРАСИ Химояга

Διαβάστε περισσότερα

«Олий математика» фанидан бахорги мавсум учун маърузалар туплами

«Олий математика» фанидан бахорги мавсум учун маърузалар туплами Узбекистон Республикаси олий ва урта масус таълим вазирлиги Буоро озик-овкат ва енгил саноат тенология институти «Математика» кафедраси «Олий математика» фанидан баорги мавсум учун маърузалар туплами Буоро

Διαβάστε περισσότερα

АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ

АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ МАШИНАСОЗЛИК факультети ЕР УСТИ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИ кафедраси БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИ БАЖАРИШ БЎЙИЧА ТУШИНТИРИШ ХАТИ БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИНИНГ МАВЗУСИ: Йўнaлишлaрдa қaтнoвчи

Διαβάστε περισσότερα

Ф.А.Акилов, Р.Б.Нуруллаев, Ж.Х.Мирхамидов, Х.Б.Худайбердиев, Р.С.Азизова ХАМШИРАЛИК ИШИ

Ф.А.Акилов, Р.Б.Нуруллаев, Ж.Х.Мирхамидов, Х.Б.Худайбердиев, Р.С.Азизова ХАМШИРАЛИК ИШИ Ф.А.Акилов, Р.Б.Нуруллаев, Ж.Х.Мирхамидов, Х.Б.Худайбердиев, Р.С.Азизова ХАМШИРАЛИК ИШИ Ўрта махсус, касб-ҳунар коллежларининг тиббиёт йўналиши бўйича таълим олаётган ўқувчилар ва ўрта тиббиёт ходимлари

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА ВА АХБОРОТЛАШТИРИШ АГЕНТЛИГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ «ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ» кафедраси ҚАРШИЕВ А.Б. САФАРОВА Г.Т. ДЕЛЬФИ

Διαβάστε περισσότερα

МАВЗУ: Миссионерлик ва прозелитизм

МАВЗУ: Миссионерлик ва прозелитизм ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТИ МИЛЛИЙ ҒОЯ, МАЪНАВИЯТ АСОСЛАРИ ВА ҲУҚУҚ ТАЪЛИМИ ЙЎНАЛИШИ БИТИРУВЧИСИ ЁДГОРОВ АСЛИДДИННИНГ МАВЗУ:

Διαβάστε περισσότερα

ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ йўналиши

ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ йўналиши ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ ПЕДАГОГ ВА РАҲБАР КАДРЛАРИНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА УЛАРНИНГ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ БОШ ИЛМИЙ - МЕТОДИК МАРКАЗИ ТОШКЕНТ

Διαβάστε περισσότερα

ELEKTRONIKA va MPT fanidan KURS ISHI. Bipolyar tranzistorlarda kuchaytirgichlar

ELEKTRONIKA va MPT fanidan KURS ISHI. Bipolyar tranzistorlarda kuchaytirgichlar O ZBEKISTON ESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO JALIGI VAZILIGI TOSHKENT IIGATSIYA VA MELIOATSIYA INSTITUTINING BUXOO FILIALI «UMUMKASBIY FANLA> afedrasi Texnologi jarayonlarda ishlab chiqarishni boshqarish

Διαβάστε περισσότερα

KURS ISHI. Qizdirish qurilmalari fanidan

KURS ISHI. Qizdirish qurilmalari fanidan O ZBEKISTON RESPUBLIKASI VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI AVTOMATIKA VA ELEKTROTEXNOLOGIYA FAKUL TETI Maeialshunosli va yangi maeialla exnologiyasi afedasi Qizdiish quilmalai

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ РЕСПУБЛИКА ТАЪЛИМ МАРКАЗИ КИМЁ ФАНИДАН УЗВИЙЛАШТИРИЛГАН ЎҚУВ ДАСТУРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯЛАР

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ РЕСПУБЛИКА ТАЪЛИМ МАРКАЗИ КИМЁ ФАНИДАН УЗВИЙЛАШТИРИЛГАН ЎҚУВ ДАСТУРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯЛАР ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ РЕСПУБЛИКА ТАЪЛИМ МАРКАЗИ Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими вазирликларининг 200 йил июндаги қўшма ҳайъат

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ НОМЛИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ НОМЛИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ НОМЛИ ЖИЗЗАХ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ «ТАСДИҚЛАНДИ» А.Қодирий номли ЖДПИ ўқув ишлари проректори Б. Мамажонов 007 йил Физика-математика

Διαβάστε περισσότερα

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО МУХАНДИСЛИК-ТЕХНОЛОГИЯ ИНСТИТУТИ Электротехника» кафедраси. Ro yxatga olindi 013 yil TJA fakulteti dekani dots. S.S. Musaev дотс.мус

Διαβάστε περισσότερα

«ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА МОДЕЛЛАШТИРИШ»

«ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА МОДЕЛЛАШТИРИШ» ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ФАРМАЦЕВТИКА ИНСТИТУТИ Физика, математика ва ахборот технологиялари кафедраси УЛУҒМУРОДОВ Н.Х. «ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ ВА МОДЕЛЛАШТИРИШ»

Διαβάστε περισσότερα

«Биофизика» фанидан оралиқ назорат учун ўргатувчи-назорат қилувчи тест саволлари

«Биофизика» фанидан оралиқ назорат учун ўргатувчи-назорат қилувчи тест саволлари ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ТИББИЁТ АКАДЕМИЯСИ ТАСДИҚЛАЙМАН Тиббий профилактика факультети декани проф. Ф.И.Саломова 2015 й. «Биофизика» фанидан оралиқ назорат учун ўргатувчи-назорат

Διαβάστε περισσότερα

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ДАВЛАТ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТИ БИОФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ КАФЕДРАСИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ДАВЛАТ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТИ БИОФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ КАФЕДРАСИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ДАВЛАТ МЕДИЦИНА ИНСТИТУТИ БИОФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА ВА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ КАФЕДРАСИ БАКАЛАВРИАТ ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ 1-КУРС ТАЛАБАЛАРИ УЧУН Б

Διαβάστε περισσότερα

Менежмент кафедраси. «АТК фаолиятини ташкил этиш ва режалаштириш» фанидан

Менежмент кафедраси. «АТК фаолиятини ташкил этиш ва режалаштириш» фанидан ЎЗБЕИСОН РЕСПУБЛИАСИ ОЛИЙ А ЎРА АХСУС АЪЛИ АЗИРЛИГИ ОШЕН АООБИЛ ЙЎЛЛАР ИНСИУИ еежме кфедрси «А фолияии шкил иш в режлшириш» фид млий мшғулолр ўплми ошке-009 йил. ҚИСҚАЧА АННОАЦИЯ Ушбу млий мшғулолр ўплми

Διαβάστε περισσότερα

А. КУДРАТОВ., Т. ГАНИЕВ МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ

А. КУДРАТОВ., Т. ГАНИЕВ МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ А КУДРАТОВ Т ГАНИЕВ МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ Тошкент2002 1 КИРИШ Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов узининг Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари

Διαβάστε περισσότερα

Ηράκλειο Κρήτης, 22 Ιουνίου 2018 (Παρασκευή)

Ηράκλειο Κρήτης, 22 Ιουνίου 2018 (Παρασκευή) Ηράκλειο Κρήτης, 22 Ιουνίου 2018 (Παρασκευή) Επίπεδα А1, А2, В1, В2 (όλες οι ενότητες) Τόπος διεξαγωγής: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Πανεπιστημιούπολη Βουτών, ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ, ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ Β, 2ο όροφο

Διαβάστε περισσότερα

ИНГЛИЗ ТИЛИ. 1-қисм М. А. РУСТАМОВ. Тошкент 2015 А К А Д E М И Я ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИ

ИНГЛИЗ ТИЛИ. 1-қисм М. А. РУСТАМОВ. Тошкент 2015 А К А Д E М И Я ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИ ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИ А К А Д E М И Я Ўзбeкистон Рeспубликаси ИИВ Акадeмиясининг Таҳририят-ноширлик ҳайъатида маъқуллаган М а с ъ у л м у ҳ а р р и р : филология фанлари доктори,

Διαβάστε περισσότερα

оп љ ње I полу од т 11. у т полуп е к оп е к у е око т оу л т е a = у л =. 12. т оу лу ABC д то је = =, полуп е к оп о к у R=. у т т е то т оу л.

оп љ ње I полу од т 11. у т полуп е к оп е к у е око т оу л т е a = у л =. 12. т оу лу ABC д то је = =, полуп е к оп о к у R=. у т т е то т оу л. оп љ ње I полу од т оу о 1. у т е по у јед кок ко т оу л ко је п о од к к о о е, о. 2. у т по у јед кок ко т оу л о о е cm, ко је кој од о о о јед к од е ку кој п ј ед е о о е к к. 3. Д е т е т оу л у

Διαβάστε περισσότερα

КА КО КОД НАС ЦР КВЕ И ДА ЉЕ ЛЕ ТЕ

КА КО КОД НАС ЦР КВЕ И ДА ЉЕ ЛЕ ТЕ Н И КО Л И Н А Т У Т У Ш КА КО КОД НАС ЦР КВЕ И ДА ЉЕ ЛЕ ТЕ Мо тив ле те ће цр кве чест је у на род ним пре да њи ма и ле генда ма о на с т а н к у по је д и н и х ц р к а в а и ма на с т и ра. 1 Ро ма

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤO ΚΙEBO

ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤO ΚΙEBO ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤO ΚΙEBO ΓΡΑΦΕΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ Κίεβο, 18 Δεκεμβρίου 2017 Α.Π.: Φ. 2700/341 Σας αποστέλλουμε συνημμένα, για ενημέρωση, Investor Survey και 2018 Economic Forecast

Διαβάστε περισσότερα

Minion Pro Condensed A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U

Minion Pro Condensed A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U Minion Pro Condensed Latin capitals A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z & Æ Ł Ø Œ Þ Ð Á Â Ä À Å Ã Ç É Ê Ë È Í Î Ï Ì İ Ñ Ó Ô Ö Ò Õ Š Ú Û Ü Ù Ý Ÿ Ž Ă Ā Ą Ć Č Ď Đ Ě Ė Ē Ę Ğ Ģ Ī Į Ķ Ĺ Ľ Ļ Ń

Διαβάστε περισσότερα

ФИЗИКА. Физика file-» (240487) Кенглиги 2,4 м бˇулган вагон 15 м/с тезлик билан харакатланмо

ФИЗИКА. Физика file-» (240487) Кенглиги 2,4 м бˇулган вагон 15 м/с тезлик билан харакатланмо Физика 1 ФИЗИКА 1. 1.1-1 file-» 52-21 - - (240478) Сано к системаси тушунчасига нималар киради? A)сано к жисми ва координаталар системаси B)координаталарсистемасивава ктни ˇулчайдиган асбоб C)сано кжисмивава

Διαβάστε περισσότερα

Н. Ш. ТУРДИЕВ НАШРИ 2-ЮМИ АЗ НАВ КОРКАРДАШУДА ХОНАИ ЭҸОДИИ ТАБЪУ НАШРИ БА НОМИ ЧЎЛПОН ТОШКАНД 2013

Н. Ш. ТУРДИЕВ НАШРИ 2-ЮМИ АЗ НАВ КОРКАРДАШУДА ХОНАИ ЭҸОДИИ ТАБЪУ НАШРИ БА НОМИ ЧЎЛПОН ТОШКАНД 2013 Н. Ш. ТУРДИЕВ 6 НАШРИ 2-ЮМИ АЗ НАВ КОРКАРДАШУДА ХОНАИ ЭҸОДИИ ТАБЪУ НАШРИ БА НОМИ ЧЎЛПОН ТОШКАНД 2013 УЎK: 372.853=222.8(075) KBK 22.3 T-87 А. Юсупов дотсенти ИМТИКМХ ба номи А.Авлонҝ; Р. Эшмирзаева методисти

Διαβάστε περισσότερα

Μνήµη τής ευρέσεως τής τιµίας κεφαλής τού Αγίου Προφήτου, Προδρόµου καί Βαπτιστού Ιωάννου. 2. hlas Byz. / ZR Byzantská tradícia: Am, Vi

Μνήµη τής ευρέσεως τής τιµίας κεφαλής τού Αγίου Προφήτου, Προδρόµου καί Βαπτιστού Ιωάννου. 2. hlas Byz. / ZR Byzantská tradícia: Am, Vi 24.2. Μνήµη τής ευρέσεως τής τιµίας κεφαλής τού Αγίου Προφήτου, Προδρόµου καί Βαπτιστού Ιωάννου. Пeрво е и 3 вт о р0 е њ брё т ен і е чес т н hz гл авы2 п т eч евы. 2. hlas Byz. / ZR.. Η τών θείων εννοιών

Διαβάστε περισσότερα

ОД НОС КТИ ТО РА И ИГУ МА НА П РЕ М А Х И Л А Н Д А Р СКОМ И СТ У Д Е Н И Ч КОМ

ОД НОС КТИ ТО РА И ИГУ МА НА П РЕ М А Х И Л А Н Д А Р СКОМ И СТ У Д Е Н И Ч КОМ ЧЛАНЦИ И РАСПРАВЕ / ARTICLES AND TREATISES UDC 726.7(=163.41)(495) UDC 726.7(497.11 Studenica) UDC 091=163.41 DOI: 10.2298/ZMSDN1551239P ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД ОД НОС КТИ ТО РА И ИГУ МА НА П РЕ М А Х И

Διαβάστε περισσότερα

СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број / јануар 2018.

СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број / јануар 2018. СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број 15. 2017/2018. 08. јануар 2018. ПОЛУФИНАЛЕ КУПА СРБИЈЕ 26. децембар 817 ЦРВЕНА ЗВЕЗДА - ЈЕДИНСТВО (СП) 3:0 (25:18, 25:23, 25:21) 75:62 Поповић А., Баланџић П. Дел. Ћато Г. 818 ЖЕЛЕЗНИЧАР

Διαβάστε περισσότερα

НЕ ПРО ПИ СНИ МИ ГРАН ТИ. Не дав но ми је у ру ке до шла бро шу ра у ко јој сам, из ме ђу оста лог, про читао

НЕ ПРО ПИ СНИ МИ ГРАН ТИ. Не дав но ми је у ру ке до шла бро шу ра у ко јој сам, из ме ђу оста лог, про читао НОРМА Вл а д о Ђу ка н о в и ћ НЕ ПРО ПИ СНИ МИ ГРАН ТИ Не дав но ми је у ру ке до шла бро шу ра у ко јој сам, из ме ђу оста лог, про читао и ово: KO SU NEPROPISNI MIGRANTI? Ne p r o p i s n i m i g r

Διαβάστε περισσότερα

МОБИЛНЕ МАШИНЕ I. ttl. хидростатички системи, хидростатичке компоненте: вентили, главни разводници, командни разводници.

МОБИЛНЕ МАШИНЕ I. ttl. хидростатички системи, хидростатичке компоненте: вентили, главни разводници, командни разводници. МОБИЛНЕ МАШИНЕ I предавање 8.2 \ хидростатички системи, хидростатичке компоненте: вентили, главни разводници, командни разводници Хидростатички погонски системи N e M e e N h p Q F M m m v m m F o M v

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 1: ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ. Computer.gr copyright Σοφία Στρίκα 1

Ενότητα 1: ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ. Computer.gr copyright Σοφία Στρίκα 1 Ενότητα 1: ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ Computer.gr copyright Σοφία Στρίκα 1 РУССКИЙ АЛФАВИТ ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΤΥΠΟΠ. ΓΡΑΜΜΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΟ Σ ΠΡΟΦΟΡΑ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΛΕΞΗ ΠΡΟΦΟΡΑ ΛΕΞΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΕΞΗΣ Аа α α аэропо рт αεροπόρτ

Διαβάστε περισσότερα

КУЛ ТУ РА ПАМ ЋЕ ЊА И БРИ ГА ЗА ЖР ТВУ

КУЛ ТУ РА ПАМ ЋЕ ЊА И БРИ ГА ЗА ЖР ТВУ С В Е Д О Ч А Н С Т В А Б О ГО ЉУ Б Ш И ЈА КО ВИ Ћ КУЛ ТУ РА ПАМ ЋЕ ЊА И БРИ ГА ЗА ЖР ТВУ По ш т о в а н и п р ед сјед н и че М а т и це с рп ске! Да ме и го спо до! Из у зет на ми је част да у Ма ти ци

Διαβάστε περισσότερα

ПИТАЊЕ РАШЧИТАВАЊА ЈЕДНОГ МЕСТА У ЖИТИЈУ СВЕТОГ СИМЕОНА ОД СВЕТОГ САВЕ (IX H 8 [Š 10])

ПИТАЊЕ РАШЧИТАВАЊА ЈЕДНОГ МЕСТА У ЖИТИЈУ СВЕТОГ СИМЕОНА ОД СВЕТОГ САВЕ (IX H 8 [Š 10]) UDC 091(=163.41) UDC 271.222(497.11)-36:929 Simeon Mirotočivi, Sveti UDC 27-36:929 Sava, Sveti DOI: 10.2298/ZMSDN1552451R ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД ПИТАЊЕ РАШЧИТАВАЊА ЈЕДНОГ МЕСТА У ЖИТИЈУ СВЕТОГ СИМЕОНА ОД

Διαβάστε περισσότερα

ТЕ МАТ: 80 ГО ДИ НА ДА НИ ЛА КИ ША ( )

ТЕ МАТ: 80 ГО ДИ НА ДА НИ ЛА КИ ША ( ) ТЕ МАТ: 80 ГО ДИ НА ДА НИ ЛА КИ ША (1935 1989) А Л Е К СА Н Д А Р Ј Е Р КОВ УВЕК О КИ ШУ, А СА ДА ЈОШ И О ПИ ТА ЊУ ЉУ БА ВИ У ЈЕ СЕН ГО ДИ НЕ 7464. ( ПО ВИ ЗА Н Т И Ј СКОМ РА Ч У Н А ЊУ ВРЕ М Е Н А), НА

Διαβάστε περισσότερα

КОД Х И П ЕР БО РЕ ЈА Ц А: ЛОМ ПАР И ЦР ЊАН СКИ

КОД Х И П ЕР БО РЕ ЈА Ц А: ЛОМ ПАР И ЦР ЊАН СКИ ВЕ СНА ТРИ ЈИЋ КОД Х И П ЕР БО РЕ ЈА Ц А: ЛОМ ПАР И ЦР ЊАН СКИ 1. У књи зи есе ја Ми ла Лом па ра Ап о л о но в и п у т о ка з и, 1 посв еће ној опусу Милоша Црњанског, нарочито место заузимају тумачења

Διαβάστε περισσότερα

ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΓΡΑΦΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΚΗ

ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΓΡΑΦΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΚΗ ΡΩΣΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΓΡΑΦΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΓΡΑΦΙΚΗ А а С с Б б Т т В в У у Г г Ф ф Д д Е е Х х Ц ц Ё ё Ч ч Ж ж З з Ш ш Щ щ И и Ъ ъ σύµβολο για διαχωρισµό δυο λέξεων Й й Ы ы К к Ь ь σύµβολο που δηλώνει

Διαβάστε περισσότερα

школска 2017/2018. година

школска 2017/2018. година РЕГИОНАЛНО ТАКМИЧЕЊЕ УЧЕНИКА СРЕДЊИХ РЕПУБЛИКЕ СР ПСКЕ ИЗ М А Т Е М А Т И К Е **РЕГИЈА ПРИЈЕДОР ** школска 2017/2018. година Приједор, 03.03.2018. О ДОМАЋИНУ ЈУ ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКА ПРИЈЕДОР ОСНОВНИ ПОДАЦИ

Διαβάστε περισσότερα

NATIONAL INTEREST ЧАСОПИС ЗА НАЦИОНАЛНА И ДРЖАВНА ПИТАЊА

NATIONAL INTEREST ЧАСОПИС ЗА НАЦИОНАЛНА И ДРЖАВНА ПИТАЊА NATIONAL INTEREST JOURNAL FOR NATIONAL AND STATE ISSUES ISSN 1820-4996 UDK 323.1(=163.40) година VIII vol. 13. 1/2012. ЧАСОПИС ЗА НАЦИОНАЛНА И ДРЖАВНА ПИТАЊА ПОЛИТИЧКА ТЕОРИЈА И ИДЕНТИТЕТ Митрофанова А.

Διαβάστε περισσότερα

TO ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ

TO ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ TO ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΟΚΛΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ EL ΑΓΑΠΗΤΕ ΠΡΑΚΤΟΡΑ, ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ Ως διεθνής πράκτορας πρόκειται να επισκεφθείς

Διαβάστε περισσότερα

ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ

ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ Ο Ι Δ Ι Ρ Ι Ε Χ Γ Ε TO Ν Ω Κ Ι Σ Σ Ω Λ Γ Ν Ω Ε Σ Η Λ Κ ΠΡΟ ΚΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΑ ΤΟΥ ΜΥΣΤΙ EL EL 10 ΦΕΡΕ ΕΙΣ ΠΕΡΑΣ ΕΩΣ ΚΑΙ 50+1 ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΠΡΑΚΤΟΡΑΣ ΑΓΑΠΗΤΕ ΠΡΑΚΤΟΡΑ, Ως διεθνής

Διαβάστε περισσότερα

ХЕ ГЕЛ И БЕ КЕТ: ТЕ О РИ ЈА И УМЕТ НИЧ КА

ХЕ ГЕЛ И БЕ КЕТ: ТЕ О РИ ЈА И УМЕТ НИЧ КА Е С Е Ј И С ЛО Б О Д А Н Г И Ш А Б О Г У НО ВИ Ћ ХЕ ГЕЛ И БЕ КЕТ: ТЕ О РИ ЈА И УМЕТ НИЧ КА П РА К СА СК ЕП Т И Ч К Е СВЕ СТ И Јер ни шта не зна ти, то ни је ни шта, ни шта не хте ти да се зна та ко ђе,

Διαβάστε περισσότερα

MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC

MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC ISSN 0352-9738 MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC 51 Editorial board Zoran T. JOVANOVIĆ, PhD, Editor-in-Chief (Museum of Theatrical Arts of Serbia, Belgrade) Mirjana VESELINOVIĆ HOFMAN, PhD

Διαβάστε περισσότερα

ПО ВРЕ ДЕ ПРО ПИ СА ЕВРОП СКЕ УНИ ЈЕ О ЗА Ш Т И Т И Ж И ВОТ Н Е СРЕ Д И Н Е I 1

ПО ВРЕ ДЕ ПРО ПИ СА ЕВРОП СКЕ УНИ ЈЕ О ЗА Ш Т И Т И Ж И ВОТ Н Е СРЕ Д И Н Е I 1 Пре глед ни чла нак 502/504:061.1ЕU doi:10.5937/zrpfns51-15147 Др Та тја на Д. Бу гар ски, ре дов ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду T. B u ga r s k i @ p f.u

Διαβάστε περισσότερα

АФЕКТИВНО ВЕЗИВАЊЕ ДЕЛИНКВЕНТНИХ АДОЛЕСЦЕНАТА

АФЕКТИВНО ВЕЗИВАЊЕ ДЕЛИНКВЕНТНИХ АДОЛЕСЦЕНАТА UDC 364-781.2 UDC 343.85:343.91-053.6 DOI: 10.2298/ZMSDN1345623C Оригинални научни рад АФЕКТИВНО ВЕЗИВАЊЕ ДЕЛИНКВЕНТНИХ АДОЛЕСЦЕНАТА САНДРА ЧАЧИЋ Центар за социјални рад Сомбор Карађорђева 4, Сомбор, Србија

Διαβάστε περισσότερα

НОВИ САД Година XIV Број 11 ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ

НОВИ САД Година XIV Број 11 ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ НОВИ САД 2018. Година XIV Број 11 НОВА СЕРИЈА ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ САДРЖАЈ Норма Рада Стијовић Чи ја је Го спо ђи ца? (о по се сив ном ге ни ти ву)....................

Διαβάστε περισσότερα

,, 2015

,, 2015 621.039.516.4-1000 05.14.14,, 2015 2.... 6..... 7 1. -1000...... 14 1.1. -1000 -... 14 1.2. - 15 1.2.1. 16 1.2.2. 17 1.2.3. -... 18 1.2.4. -. 20 1.3. -1000 -......... 23 1.4. - -1000... 26 1.5. - -1000.....

Διαβάστε περισσότερα

НОВИ САД Година XIII Број 10 ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ

НОВИ САД Година XIII Број 10 ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ НОВИ САД 2017. Година XIII Број 10 НОВА СЕРИЈА ГЛАСИЛО МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КУЛТУРУ УСМЕНЕ И ПИСАНЕ РЕЧИ САДРЖАЈ Норма Жарко Б. Вељковић, Јелена Мирковић О правописној транскрипцији сливеним дз неких грчких

Διαβάστε περισσότερα

СПОРТ СКИ УЗО РИ УЧЕ НИ КА И УЧЕ НИ ЦА ОСНОВ Н Е Ш КО Л Е

СПОРТ СКИ УЗО РИ УЧЕ НИ КА И УЧЕ НИ ЦА ОСНОВ Н Е Ш КО Л Е UDC 796.011.1-053.6 DOI: 10.2298/ZMSDN1550101D ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД СПОРТ СКИ УЗО РИ УЧЕ НИ КА И УЧЕ НИ ЦА ОСНОВ Н Е Ш КО Л Е ВИ Ш ЊА ЂОР ЂИ Ћ v i s nja @ u n s. a c. r s ТА ТЈА Н А Т У БИ Ћ t u bic @

Διαβάστε περισσότερα

ШЕФ ДР ЖА ВЕ У СР БИ ЈИ КРАЉ НА СПРАМ П РЕД СЕД Н И К А РЕ П У БЛ И К Е *

ШЕФ ДР ЖА ВЕ У СР БИ ЈИ КРАЉ НА СПРАМ П РЕД СЕД Н И К А РЕ П У БЛ И К Е * Ори ги нал ни на уч ни рад 342.511(497.11) doi:10.5937/zrpfns50-13038 Др Сло бо дан П. Ор ло вић, ван ред ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду sor lo vic@pf.uns.ac.rs

Διαβάστε περισσότερα

И Д Е А Л Н Е Д Р Ж А ВЕ

И Д Е А Л Н Е Д Р Ж А ВЕ Пре глед ни чла нак 340.12:342.2 doi:10.5937/zrpfns51-13682 Ми лош Р. Га лић, сту дент док тор ских сту ди ја Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду mi lo s ga lic91@ yah o o.c

Διαβάστε περισσότερα

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES MATICA SRPSKA SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10.

Διαβάστε περισσότερα

692.66:

692.66: 1 69.66:6-83 05.05.05 -,, 015 .. 7... 8 1.... 19 1.1.,.. 19 1.. 8 1.3.. 1.4... 1.4.1.... 33 36 40 1.4.. 44 1.4.3. -... 48.. 53.,.. 56.1., -....... 56..... 6.3.... 71.. 76 3.,.... 77 3 3.1.... 77 3.1.1....

Διαβάστε περισσότερα

М И ЛО РА Д ЂУ РИ Ћ Бра ће Рибникарa 56/401, Но ви Сад, Ср би ја m i lo r a d dju r

М И ЛО РА Д ЂУ РИ Ћ Бра ће Рибникарa 56/401, Но ви Сад, Ср би ја m i lo r a d dju r UDC 316.32 UDC 321.7 DOI: 10.2298/ZMSDN1552531D П РЕ ГЛ Е Д Н И Н А У Ч Н И РА Д ГЛО БА Л И ЗА Ц И Ј СК И И ЗА ЗОВ Д Е МО К РА Т И Ј И М И ЛО РА Д ЂУ РИ Ћ Бра ће Рибникарa 56/401, Но ви Сад, Ср би ја m

Διαβάστε περισσότερα

ОГРА НИ ЧЕ ЊА ПО КРЕ ТА ПРА ВО И КЊИ ЖЕВ НОСТ ПРИ МЕР СО ФО КЛА *

ОГРА НИ ЧЕ ЊА ПО КРЕ ТА ПРА ВО И КЊИ ЖЕВ НОСТ ПРИ МЕР СО ФО КЛА * Ори ги нал ни на уч ни рад 34:82 doi:10.5937/zrpfns51-15399 Др Дра гу тин С. Авра мо вић, ван ред ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду d.avra mo vic@pf.uns.ac.rs

Διαβάστε περισσότερα

СН Е Ж А Н А БО Ж А Н И Ћ s b o z a n m a i l.c o m. ЂУ РА Х А Р Д И h a r d i dju r m a i l.c o m

СН Е Ж А Н А БО Ж А Н И Ћ s b o z a n m a i l.c o m. ЂУ РА Х А Р Д И h a r d i dju r m a i l.c o m UDC 316.334.56 04/14 UDC 39(=163.41) 04/14 DOI: 10.2298/ZMSDN1550079B ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД РЕ Л И Г И О ЗНО -МО РА Л Н И КОН Т ЕКСТ Д РУ Ш Т ВЕ Н Е ЗА Ш Т И Т Е СРЕД ЊО ВЕ КОВ НОГ П РО СТО РА СН Е Ж А

Διαβάστε περισσότερα

164 (4/2017) Уредништво

164 (4/2017) Уредништво МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES MATICA SRPSKA SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10.

Διαβάστε περισσότερα

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ ЗБОРНИК МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ИСТОРИЈУ 92 MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES PROCEEDINGS OF MATICA SRPSKA FOR HISTORY Покренут 1970. године До 28. свеске (1983)

Διαβάστε περισσότερα

... 4 1. 10 1.1... 10 1.β... 14 1.3... 16 1.4... 21 1.5... 33 1.6... 39 1.7... 43 1.8... 50 1... 52 β... 54 β.1 6... 54 β.β... 64 β.β.1... 64 β.β.β... 70 β.β.γ.... 76 β.γ... 82 2 β... 87 γ... 90 γ.1...

Διαβάστε περισσότερα

СВЕ КО Л И К И ПО Л А РИ Т Е Т И

СВЕ КО Л И К И ПО Л А РИ Т Е Т И Л И Н Д А Х А Ч И ОН СВЕ КО Л И К И ПО Л А РИ Т Е Т И Д И В Н И Х Г У БИ Т Н И К А Див ним гу бит ни ци ма при писива ни су ра зни епи те ти: од опсце ног и бун тов ног до из ван ред ног и хра брог ро

Διαβάστε περισσότερα

Предварително съобщение

Предварително съобщение В ъ з р о ж д е н с к а т а и к о н о г р а ф и я н а с в. К и р и л и с в. М е т о д и й к а т о и з т о ч н и к н а н о в и и к о н о г р а ф с к и м о д е л и 1 Vanja Sapundzhieva Η πολιτισµική κληρονοµία

Διαβάστε περισσότερα

ВЛА ДАР И ДВОР У СРЕД ЊО ВЕ КОВ НОЈ СР БИ ЈИ 1

ВЛА ДАР И ДВОР У СРЕД ЊО ВЕ КОВ НОЈ СР БИ ЈИ 1 Ори ги нал ни на уч ни рад 342.511(497.11) 04/14 doi:10.5937/zrpfns50-11744 Др Ср ђан Н. Шар кић, ре дов ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду S.Sar kic@pf.uns.ac.rs

Διαβάστε περισσότερα

Εγχειρίδιο χρήσης. Πάντα δίπλα σας M110. Απορίες; Ρωτήστε τη Philips

Εγχειρίδιο χρήσης. Πάντα δίπλα σας M110. Απορίες; Ρωτήστε τη Philips Πάντα δίπλα σας Καταχωρήστε το προϊόν σας και λάβετε υποστήριξη από τη διεύθυνση www.philips.com/support Απορίες; Ρωτήστε τη Philips M110 Εγχειρίδιο χρήσης Πίνακας περιεχομένων 1 Σημαντικές οδηγίες ασφαλείας

Διαβάστε περισσότερα

CA R M I NA F I GU R A TA У БА РО К У: Ж Е ФА РО ВИ Ћ И ОР ФЕ Л И Н

CA R M I NA F I GU R A TA У БА РО К У: Ж Е ФА РО ВИ Ћ И ОР ФЕ Л И Н Н Е ВЕ Н А СА ВИ Ћ CA R M I NA F I GU R A TA У БА РО К У: Ж Е ФА РО ВИ Ћ И ОР ФЕ Л И Н 282 СА Ж Е ТА К : Пр ед с т а в љ е н и р а д ис т р а ж у је ис т о ри ј ск и р а з в ој и оства ре ња уоб ли че

Διαβάστε περισσότερα

Εγχειρίδιο χρήσης. Πάντα δίπλα σας MT3120. Απορίες; Ρωτήστε τη Philips

Εγχειρίδιο χρήσης. Πάντα δίπλα σας MT3120. Απορίες; Ρωτήστε τη Philips Πάντα δίπλα σας Καταχωρήστε το προϊόν σας και λάβετε υποστήριξη από τη διεύθυνση www.philips.com/welcome Απορίες; Ρωτήστε τη Philips MT3120 Εγχειρίδιο χρήσης Πίνακας περιεχομένων 1 Σημαντικές οδηγίες

Διαβάστε περισσότερα

P μ²ö, ˆ. Ì μ. ƒ Š ˆ Ÿ

P μ²ö, ˆ. Ì μ. ƒ Š ˆ Ÿ P9-2017-13.. μ²ö, ˆ. Ì μ ˆ œ ƒ ˆ ƒ ƒ Š ˆ Ÿ ƒˆ 80 ŒÔ μ²ö.., Ì μ ˆ. P9-2017-13 Î É ²Ó μéμî μ μ ² μ μ μéμ μ μ Ê ±μ É ²Ö Ô 80 ŒÔ É ÉÓ ³μÉ μ ³μ μ ÉÓ ³ Ê²Ó μ μ Ê ±μ Ö ²Ó μ³ μ² μ μ μéμ μ μ Êα Éμ±μ³ I b =0,7

Διαβάστε περισσότερα

Sobota pred syropôstnou nedeľou apostichá

Sobota pred syropôstnou nedeľou apostichá Sobota pred syropôstnou nedeľou apostichá 2. hlas ZR Καθαρίσωµεν εαυτούς αδελφοί Byzantská tradícia:,, Ruská tradícia poreformná: S409, 411, 414 2013-15 irmologion.nfo.sk ΤΗ ΠΑΡΑΣΚEΥΗ ΕΣΠΕΡΑΣ Απόστιχα,

Διαβάστε περισσότερα

MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC

MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC ISSN 0352-9738 MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC 56 Editorial board Katarina TOMAŠEVIĆ, PhD, Editor-in-Chief (Institute of Musicology of the Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade)

Διαβάστε περισσότερα

MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC

MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC ISSN 0352-9738 MATICA SRPSKA JOURNAL OF STAGE ARTS AND MUSIC 56 Editorial board Katarina TOMAŠEVIĆ, PhD, Editor-in-Chief (Institute of Musicology of the Serbian Academy of Sciences and Arts, Belgrade)

Διαβάστε περισσότερα

θβ1.0γθμθ81.β0 (07η.8) - - -, , 2015

θβ1.0γθμθ81.β0 (07η.8) - - -, , 2015 - Ч Ч Ы - 05 θβ.0γθμθ8.β0 (07η.8) μ.. (. 3, 4),.. (. 3, 4),.. (. 4),.. (. 3), Е.. (. 3),.. я (. 3, 4),.. я (. 4), Е.. я (. 4),.. (. 3),.. (. ),.. Ф (. )..:. /......μ -. -, 05. 78., «-»,, «-». μ -,, -,.,

Διαβάστε περισσότερα

л ление е и и е е е с ы е и 17 В е е ие А I П М Ы

л ление е и и е е е с ы е и 17 В е е ие А I П М Ы л ление е и и е е е с ы е и 17 В е е ие... 20 А I П М Ы 1 и к с ые сис е ы (ие ия, с к, к ия) 24 1.1. о о е о во е во о. 24 1.2. е а е ка о а ова о во о. 25 1.3. око е е в е а е к о а ова к а ве е в..

Διαβάστε περισσότερα

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10. свеске (1955)

Διαβάστε περισσότερα

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ

МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ МАТИЦА СРПСКА ОДЕЉЕЊЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ З Б О Р Н И К МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА ДРУШТВЕНЕ НАУКЕ MATICA SRPSKA DEPARTMENT OF SOCIAL SCIENCES SOCIAL SCIENCES QUARTERLY Покренут 1950. године До 10. свеске (1955)

Διαβάστε περισσότερα

САБАҚ ЖОСПАРЫ. Əбдірахманова Күнсая Жамбыл облысы, Тараз қаласы, ФМБ НЗМ, 11-сынып. ҰБТ-ға дайындық үшін геометрия пəнінен тест тапсырмалары

САБАҚ ЖОСПАРЫ. Əбдірахманова Күнсая Жамбыл облысы, Тараз қаласы, ФМБ НЗМ, 11-сынып. ҰБТ-ға дайындық үшін геометрия пəнінен тест тапсырмалары САБАҚ ЖОСПАРЫ Пəн Мұғалім Мектеп, сынып Сабақ тақырыбы Математика Əбдірахманова Күнсая Жамбыл облысы, Тараз қаласы, ФМБ НЗМ, 11-сынып ҰБТ-ға дайындық үшін геометрия пəнінен тест тапсырмалары 1. Үлкен табаны

Διαβάστε περισσότερα

К К 31.4 :.. К,,. И ;.., -, - ( ): А.. /..,... :, ,. И К, - -,. К К 31.4 ISBN..,.. 2

К К 31.4 :.. К,,. И ;.., -, - ( ): А.. /..,... :, ,. И К, - -,. К К 31.4 ISBN..,.. 2 0 А.... я И И А А ИИ А По а о о а с а, о ссо а По осо а А.Ю. а а ка и хника 2016 1 К 621.039 К 31.4 :.. К,,. И ;.., -, - ( ): 2 27 2015. А.. /..,... :, 2016. 204.,. И - - -.. К, - -,. К 621.039 К 31.4

Διαβάστε περισσότερα

ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU LIV/2

ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU LIV/2 ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU LIV/2 MATICA SRPSKA ODEQEWE ZA KWIŸEVNOST I JEZIK ZBORNIK MATICE SRPSKE ZA FILOLOGIJU I LINGVISTIKU MATICA SERBICA CLASSIS LITTERARUM ARCHIVUM PHILOLOGICUM

Διαβάστε περισσότερα

ttl КОНСТРУИСАЊЕ МОБИЛНИХ МАШИНА манипулатори машина, полужни погонски механизми Конструисање мобилних машина Седмо предавање

ttl КОНСТРУИСАЊЕ МОБИЛНИХ МАШИНА манипулатори машина, полужни погонски механизми Конструисање мобилних машина Седмо предавање КОНСТРУИСАЊЕ МОБИЛНИХ МАШИНА Седмо предавање манипулатори машина, полужни погонски механизми проф. др Драгослав Јаношевић Кнематички ланци: манипулатори а) L 3 L n L n+1 Ez { L1,L2 a) прости, б) разгранати,

Διαβάστε περισσότερα

Фактори ризика за инфекцију сифилисом код давалаца крви Јужнобачког округа

Фактори ризика за инфекцију сифилисом код давалаца крви Јужнобачког округа 192 Srp Arh Celok Lek. 2011 Mar-Apr;139(3-4):192-196 DOI: 10.2298/SARH1104192B ОРИГИНАЛНИ РАД / ORIGINAL ARTICLE UDC: 615.38:616.972(497.11) Фактори ризика за инфекцију сифилисом код давалаца крви Јужнобачког

Διαβάστε περισσότερα

Εκτεταμένη τεκμηρίωση χρήστη

Εκτεταμένη τεκμηρίωση χρήστη Πάντα δίπλα σας Καταχωρήστε το προϊόν σας και λάβετε υποστήριξη από τη διεύθυνση www.philips.com/support Απορίες; Ρωτήστε τη Philips D4550 Εκτεταμένη τεκμηρίωση χρήστη Πίνακας περιεχομένων 1 Σημαντικές

Διαβάστε περισσότερα

ттсöттсöттўтссчсчøѓūţşѓф

ттсöттсöттўтссчсчøѓūţşѓф 1 Δοξολογία Εἰρμολογική ẅѓỳѓѓ ЃЃΝη Ἀπαγγελία Θρ. Στανίτσα - Νικ. Δανιηλίδη ч ñ ЃЃЃЃЃЃЃЃЃ ПзÙЃтéЃЃтЃЃтòёЃЃчéЃчöЃЃтЃЃтЃЃсЃсØ ЃūţŞЃЃцЃт Νε ο ξα α σοι τω δει ξαν τι το φως δο ξα с с ц Ù Ѓ т Ѓ т é Ѓ т ò ūţşѓщ

Διαβάστε περισσότερα

СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број / март 2018.

СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број / март 2018. СЛУЖБЕНИ БИЛТЕН број 23. 2017/2018. 05. март 2018. ФИНАЛЕ КУПА СРБИЈЕ 03. март 2018. Спортска хала Лајковац 921 НОВИ ПАЗАР ЦРВЕНА ЗВЕЗДА 3:0 (25:13, 25:20, 26:24) 76:57 Симоновић В., Поповић Т. Ћук В.

Διαβάστε περισσότερα

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА. Влажен воздух 3/22/2014

Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА. Влажен воздух 3/22/2014 Проф. д-р Ѓорѓи Тромбев ГРАДЕЖНА ФИЗИКА Влажен воздух 1 1 Влажен воздух Влажен воздух смеша од сув воздух и водена пареа Водената пареа во влажниот воздух е претежно во прегреана состојба идеален гас.

Διαβάστε περισσότερα