EDITORJAL. Min jara lili jara lill-missier. Serje Ìdida
|
|
- Δαμοκλής Ζυγομαλάς
- 5 χρόνια πριν
- Προβολές:
Transcript
1 EDITORJAL Min jara lili jara lill-missier Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Serje Ìdida Vol 20 Nru 110 Marzu - April 1999 Editorjal Ir-Rakkonti tal-óolqien B Ìesù Kristu fl-ittri ta San Paul L-ittra ta Ìuda Is-Salmi A na u ng ixu l-a ar sena ta preparazzjoni as-sena tal-ìublew 2000, ejna mistiedna nikkontemplaw lil Alla l-missier, u lil dan Alla fiddimensjoni tieg u tal- niena. Ìesù jfakkarna fid-diskors ta l-a ar Çena, li min jara lilu jara lill- Missier. Huwa lo iku, allura, li nistqarru li Ìesù huwa r-rivelazzjoni s i a tal- niena tal-missier, huwa l-inkarnazzjoni tal- niena tal- Missier. Ìesù nnifsu huwa l-espressjoni l-aktar perfetta, l-aktar sabi a u sublima tal- niena profonda u bla limiti tal-missier Alla. U dan jidher çar mhux biss mit-tag lim ta Ìesù, mhux biss mill-mirakli u missinjali li huwa wettaq u mhux biss fl-atte jament tieg u kollu niena mal-foqra, mal-morda, malmidinbin u ma kull min kellu xi bωonn partikulari. Dan jidher çar f dak li jfakkruna dawn il- ranet tar-randan u ta l-g id, fil-misteru tal-passjoni, tal-mewt u tal- Qawmien minn bejn l-imwiet tal-mulej tag na Ìesù Kristu. Il-Misteru ta l-g id, il-mewt u l-qawmien ta Ìesù huwa l-qofol tar-rivelazzjoni tal- niena divina, g ax hu proprju f dan il-misteru li a na nistg u nikkontemplaw l-g otja s i a ta l-iben lil Missier il- Óniena fit-tg anniqa kollha m abba ta l-ispirtu s- Santu. Huwa bil-qawwa ta l-im abba u tal- niena li Kristu joffri lilu nnifsu lill-missier g all-fidwa talbniedem midneb. Dan hu Kristu li kien stqarr: M hemmx im abba ikbar minn din, li wie ed jag ti ajtu g al biebu (Ìw 15, 13). Huwa wkoll, imbag ad, imqanqal mill-im abba u mill- niena li Kristu Rxoxt jag ti d-don ta l-ispirtu s- Santu lill-knisja: Óudu l-ispirtu s-santu. Dawk li ta frulhom dnubiethom jkunu ma fura, u dawk li ΩΩomuhomlohom ikunu miωmuma (Ìw 20, 22-23). Huwa l-att finali ta Kristu Rxoxt li jag ti lid-dixxipli d- don u l-qawwa li ja fru d-dnubiet, li jkomplu l-missjoni tieg u li jxerrdu l- niena ta Alla l-missier fost ilbnedmin. Huwa proprju g alhekk li l-qdusija Tieg u l-papa Ìwanni Pawlu II, fl-ençiklika tieg u fuq il- L-ART IMQADDSA Marzu - April
2 EDITORJAL Óniena ta Alla, Dives in Misericordia, jistqarr: Li wie ed jemmen f Alla jfisser li wie ed jemmen fil- niena; u Kristu Mislub u Rxoxtat huwa g alhekk l-inkarnazzjoni definittiva tal- niena, is-sinjal aj ta din il- niena divina. Dawn il- ranet jg inuna nikkonçentraw ftit anke fuq it-tbatijiet ta Ìesù, tbatijiet li permezz tag hom stajna nag mlu l-esperjenza tal- niena t Alla li tidher f Ìesù Msallab. It-talba mdemma fil-ìetsemani u warajha l- rajjiet tal-ìimg a l-kbira jintroduçu bidla fundamentali fir-rivelazzjoni ta l-im abba u tal- niena li dehret fil- idma messjanika ta Ìesù. Dak li dar jag mel il- id u jfejjaq issa jidher li tist oqqlu l-istess niena meta ji i arrestat, abbuωat, iffla ellat u kkundannat, inkurunat bixxewk, imsallab filwaqt li jmut fit-tbatija. Huwa proprju f dawn il-mumenti li tist oqqlu l- niena mill-poplu li lilu kien g amel biss id, li hu ma jirçievi. Anke dawk li huma l-aktar qrib tieg u ma jistg ux jipprote uh u je duh minn idejn il-persekuturi tieg u. F dan l-a ar stadju tal- idma messjanika tieg u, il-kliem tal-profeti, b mod partikulari dawk ta IΩaija fuq il-qaddej Sofferenti ta Jahweh, kollha jse u fi Kristu: Bil-pjagi tieg u a na fiqna. L-Innu Kristolo iku ta 1 Pietru jg anni din irrealtà fejjieda ta l-g a eb: Kristu bata g alikom u allielkom eωempju biex timxu fuq il-passi tieg u. Hu li ebda dnub ma kien g amel u ebda qerq ma kien are minn fommu. Meta g ajruh ma we ibx bit-ta jir u meta bata ma qaghadx jhedded imma alla f idejn Dak li jag mel il- aqq bis-sewwa. Tg abba bi dnubietna sa fuq il-g uda tas-salib, biex a na mmutu g ad-dnubiet u ng ixu g all- ustizzja. Bil-pjagi tieg u intom fiqtu! F din il- ar a Patri Guido Schembri OFM jkompli jiktbilna fuq ir-rakkonti tal-óolqien fil-ktieb tal-ìenesi. P. Marcello Buscemi OFM, speçjalista fl-istudji ta San Pawl fl- Istudju Bibliku ta Ìerusalem, kitbilna artiklu fuq Ìesù Kristu fl-ittri ta San Pawl. P. Claudio Bottini OFM, Professur tal-ìdid Testment fl-istess Istudju Bibliku, bag tilna artiklu fuq il-kontenut ta l-ittra ta Ìuda. Nawguraw lill-qarrejja tag na l-g id it-tajjeb li jifta l qalbna g all-paçi tal-mulej Ìesù Rrxoxt. Marcello Ghirlando OFM 226 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
3 DIFFIKULTAJIET FL-EWWEL ÓAMES KOTBA TAL-BIBBJA 1. IR-RAKKONTI TAL-ÓOLQIEN - B IL-BNIEDEM FL-ISTAT TA L-INNOÇENZA (ÌEN 2,4-25) GUIDO SCHEMBRI OFM It-tieni rakkont tal- olqien jitkellem dwar il-bniedem fl-istat ta l-innoçenza, rakkont li l-studjuωi eneralment iωommu li ej mit-tradizzjoni Jahwista. L- istudjuωi jωommu wkoll li dan ir-rakkont hu eqdem minn dak ta qablu u hu miktub bi stil konkret. F dan ir-rakkont, il-bniedem hu ppreωentat b ala l-ewwel kreatura, b ala addiem ta l-art, u alhekk b ala lejqa li t in lil Alla fis-sbu ija tal- olqien u b ala sultan fuq l-art. Fl-istess rakkont, l-ilmijiet huma ppreωentati b ala barka minn Alla, kif tassew huma, u b ala element t ajnuna kbira all-kreaturi (v. 6); mhux b ala element perikoluω kif huma ppreωentati fl-ewwel rakkont, u kif ikunu tabil aqq kultant all-istess kreaturi. F dan il-kaω, rakkont jiççara lill-ie or. Hawn ukoll, l-awtur sagru j ares lejn Alla b ala addiem bieωel li jsawwar il-bniedem b ala l-kapulavur fost il- lejjaq. Alla hu ppreωentat qie ed ja mel il-bniedem mit-trab ta l-art. Dan il-mod ta kitba dwar Alla, l- istudjuωi jsej ulu antropomorfiωmu, Ωew kelmiet griegi (antropos - bniedem u morfe - forma); i ifieri, meta l- emil ta Alla ji i deskritt qisu dak tal-bniedem. L-awtur sagru nqeda bl-antropomorfiωmu biex ifiehem lill-poplu ta kultura li kienet adha primitiva. ADAM MILL-ADAMAH, JEW DAK LI ÌEJ MILL-MATERJA L-ewwel bniedem jissejja Adam (materjali) ax ej mill-adamah (trab - materja), kif tabil aqq hu ismu. L-awtur sagru ma j idx jekk il-materja (tradotta trab ) kinitx materja organika, i ifieri, L-ART IMQADDSA Marzu - April
4 materja bl-organi b al ma huma l- annimali) jew materja inorganika (b al ma hu t-trab fih innifsu). Issa l-awtur sagru ma j idilniex jekk l-ewwel bniedem iex mit-trab b ala trab, jew minn xi kreatura o ra li a kellha l- organi. Min iωomm li l-bniedem ie minn kreatura inqas minnu, ikun qie ed iωomm dak li jsej ulu evoluzzjoniωmu. L-evoluzzjonisti ma j idux li l-bniedem ej mix-xadini, kif ja sbu afna, imma minn kreatura inqas minnu li llum ma teωistix iktar, u li minnha are ilbniedem u dawk li jixbhu lill-bniedem. Illum hawn studjuωi Kattoliçi li jωommu l-evoluzzjoniωmu imma jda lu lil Alla f kull stadju ta l-evoluzzjoni. Darwin kien Ωbalja u l-knisja aditha kontra tie u, ax ma da alx lil Alla fil-formazzjoni tal-bniedem. Barra minn hekk, min iωomm l-evoluzzjoniωmu, je tie lu li jωomm dan li ej: a) li jωommu wara studju u b ala teorija, mhux b ala fatt çert, ax ma jistax ikun li nkunu nafu b çertezza dak li sar eluf kbar ta snin ilu; b) li l-id ta Alla tid ol f kull stadju ta evoluzzjoni sakemm waslet allkreazzjoni tal-bniedem; ç) li kollox sar bir-rieda ta Alla speçjalment fl-a ar stadju u li Alla tefa direttament ir-ru fil-bniedem. L-awtur sagru j idilna li l- bniedem m huwiex materja biss, imma andu wkoll in-nifs t Alla li bih sar lejqa ajja (v. 7). In-nefex (nifs), li hija r-ru, ta ti l- ajja lill-element materjali tal-bniedem: lejqa komposta millmaterja u l-ispirtu t Alla li ja milha xebh ta Alla li alaqha. L-GÓEDEN (2,8SS.) L-awtur sagru j id li Alla awwel nien fl-áeden, in-na a tallvant, u qie ed hemm il-bniedem li kien sawwar (2,8). Áal darb o ra, Alla hu ppreωentat b al addiem: hawn b ala bidwi. il-gnien fl-áeden hu post u figura fl-istess in. Hu post ax l- ewwel bnedmin kienu ma luqin Ωgur f xi post u hu figura ax il-ìnien jirreferi all-post ta mistrie fejn il-kbarat orjentali kienu j addu l-jiem ta mistrie, paçi u hena. Il-kelma Áeden hi aktarx ta nisel semitiku u tfisser hena jew pjaçir. L-iskop tal-figura hu li Alla alaq il-bniedem b ala missier li j ib lil uliedu fid-dinja biex jaqsmu 228 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
5 mie u l-ikbar id: il-paçi u l-hena tal- ajja. Wie ed mid-dettalji li nsibu dwar il-post hu li kien in-na a tal-lvant li, skond bosta studjuωi, jfisser post misterjuω. IΩda nist u n idu wkoll li l- post kien fil-mesopotamja fejn hemm l- Iraq tal-lum (ara 2,10-14). Dettal ie or li ta tina l-bibbja dwar il-post hu li l- nien kien imsoqqi mill-ilma ta xmara ier a mill-áeden u ssaqqi l- nien; u minn hemm kienet tinqasam f erbat irjus. Dawn l-erbat irjus l-awtur sagru jsemmihom Pison (flart ta Hawila fejn hemm id-deheb, gomma tfu u a ar ta l-oniçi), Gihon (fl-art ta Kusî), Tigri (fil-lvant ta l-assirja) u l-ewfrat (fis-sirja tal-lum). Dan iddettal oloq diversi opinjonijiet dwar ilpost speçifiku ta l-áeden, min abba l- post mnejn jibdew l-erba xmajjar li, skond l-awtur sagru, andhom bidu wie ed. Nafu li l-bidu tat-tigri u l-ewfrat hu fil-lvant, imma dak tal-pison u l- Gihom hu, skond l-opinjoni komuni, fl- Afrika. OPINJONI ÌDIDA DWAR FEJN KIEN L-GÓEDEN Fil- dax t Ottubru tas-sena 1998 deher artiklu nteressanti afna fi The Sunday Times Magazine ta Londra. L- artiklu j id li l-arkeologu David Rohl jemmen li l-áeden kien fil-lvant tas- Sirja, bejn l-armenja u AΩerbajjan (fittramuntana) u l-iraq u l-iran (f nofsinhar). Rohl inqeda wkoll bl-istudju li kien amel qablu Reginald Walker blisem Still Trowelling ippubblikat fl-1986 fin-newsletter ta l- Ançient and Medieval History Book Club. Rohl jemmen ukoll li identifika wkoll l-erba xmajjar li ar u mill-áeden u jqe dhom lejn illvant tal- eden. L-artiklu hu nteressanti ax Rohl iqabbel il-kliem tal-postijiet ta l-awtur sagru ma xi ismijiet ta l-r ula tal-lum. Per eωempju, skond Rohl, Kus (fejn kienet issaqqi x- xmara Gihon) hu Kusheh Dagli li jinsab 100 mil lejn il-lvant tal-post li hu ja seb li kien l-áeden. Imma fil-ktieb ta Isaija (20,3) Kus tinsab fl-etjopja. KONKLUÛJONI DWAR IL-POST TAL-GÓEDEN Wara dak li edna, ikun a jar li wie ed iωomm li l-post eωatt ta l- Áeden hu diffiçli li nsibuh, kif jindikaw il- afna opinjonijiet li n ataw dwaru. Áandna nifhmu li d-dettal topografiku ta l-awtur sagru hu kif kienu n-nies ta Ωmienu jimma inaw il-formazzjoni taddinja: b al massa t art wieqfa fuq kolonni u msoqqija minn xmajjar li kellhom bidu wie ed. Hawn l-awtur sagru ma kellux f mo u li jikteb manwal ta eografija, imma ried biss j allem bi kliem li set u jifhmu n-nies ta Ωmienu, li Alla halaqna biex naqsmu l-paçi mie u. IS-SIÌAR TAL-GÓEDEN Fl-Áeden kien hemm afna si ar li jpaxxu l- ajn u tajbin all-ikel. Kien hemm ukoll is-si ra tal- ajja f nofs il- nien u s-si ra ta ta rif it-tajjeb u l- aωin (2,9). U l-mulej Alla ordna lillbniedem u qallu: Mis-si ar kollha tal- nien tista tiekol, imma mis-si ra ta L-ART IMQADDSA Marzu - April
6 ta rif it-tajjeb u l- aωin, la tikolx minnha, ax dak in-nhar li tiekol minnha Ωgur li tmut (2, 16-17). IΩ-Ωew si ar ta nofs il- nien huma simboli. Is-si ra tal- ajja tfisser l- intimità m Alla u d-don ta l-immortalità (wie ed mill-erba doni li t-teolo i jsej u preternaturali li huma bejn id-doni naturali u dawk sopranaturali). Hawn ta min jinnota li fil-letteratura tal- Mesopotamja tissemma si ra tal- ajja le endarja li ta ti l-immortalità lil min jiekol minnha. Is-si ra l-o ra tan-nofs, dik ta ta rif it-tajjeb u l- aωin hi figura ta projbizzjoni, i ifieri tippreωenta kmand t Alla mo ti lill-ewwel bnedmin, kmand ta obbedjenza lill-óallieq. Ta rif tattajjeb u l- aωin ifisser li wie ed jisperimenta kollox: dak li tajjeb u dak li hu aωin. Il-biblisti Protestanti jsej u tajjeb u aωin merismus, ji ifieri kollox, anke dak li ma jridx Alla. Qabel ma l- bniedem kiel mis-si ra pprojbita kien innoçenti, ja raf biss dak li hu tajjeb, imma wara kiseb l-esperjenza qarsa ta dak li hu aωin. U b hekk tilef l-innoçenza u da al j um f ba ar ta gwaj u niket. IL-FORMAZZJONI TAL-MARA Minkejja li l-bniedem andu l- akma fuq l-annimali kollha (u dan hu li jfisser li hu ta l-isem lill-annimali), ma kienx komplet al kollox. Il-bniedem hu kreatura sojali u hi l-mara li tikkompletah fis-sens li, kif ried Alla, biha tista ssir il-prokreazzjoni. Áalhekk Alla qal: Mhux sewwa li l-biedem jibqa wa du (2, 18). Áalhekk il-mulej Alla tefa na sa tqila fuq il-bniedem, u dan raqad (2, 21). Din hi espressjoni li tfisser li dak li sejjer jin ad hi a a misterjuωa. Il-kelma tardemah (na sa) tfisser qa da qisha estasi, qa da misterjuωa, stat ta misteru: il-misteru tas-sess u taω-ωwie. Skond l-opinjoni komuni, il-kustilja tar-ra el li minnha ssawret il-mara tfisser in-natura umana tie u. Il-kelma Lhudija selah, tradotta kustilja ejja mil-lingwa Sumerika til li, barra li tista tfisser kustilja, tista tfisser ukoll ajja jew natura, jew aspett talpersonalità. Fis-sens figurattiv, mela, l- awtur sagru ried j idilna li l-mara m hijiex inqas mir-ra el (kif kienu jemmnu l-pagani ta Ωmienu), imma hi daqs ir-ra el ax ma luqa mill-istess natura tie u, minn dejn qalbu, biex t inu. Áalhekk l-awtur sagru, meta issa jitkellem fuq iω-ωew sessi, lir-ra el isejja lu ix u lill-mara ixah: tnejn ta l- stess natura li jkomplu l-prokreazzjoni. It-tnejn huma adam mill-istess adam, u hawn jinsab il-misteru talkumplimentarità tas-sessi. Wara li l-awtur sagru jitkellem fuq il-misteru tas-sess, ikompli dwar ilmisteru taω-ωwie, u j id: Áalhekk irra el i alli lil missieru u lil ommu u jin aqad ma martu u jsiru isem wie ed (2, 24). Dan il-kliem j allem l- indissolubbiltà taω-ωwie : ir-rabta talkoppja li ma tin allx. Ir-rakkont ja laq billi jinnota li, alkemm ir-ra el u l-mara kienu erja, ma kinux jist u minn xulxin (2, 25) - kienu fl-istat ta l-innoçenza li tilfuh bid-dnub. Dak li alaq Alla hu kollu tajjeb, inkluω is-sess; hu l-bniedem li min abba d-dnub jasal i amme dak li Alla alaq nadif u sewwa. Fil- ar a li tmiss nitkellmu fuq ittelfa ta l-innoçenza. 230 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
7 ÌESÙ KRISTU FL-ITTRI TA SAN PAWL G. MARCELLO BUSCEMI OFM L-a jar mod biex nistudjaw tema daqshekk çentrali fl-ittri ta S. Pawl, na seb li jkun dak li nitilqu mir-rakkont ta Luqa f Atti 9,1-19, li ji i mtenni al darb o ra, qisu b emfasi, f Atti 22,3-21 u 26,9-20: il- rajja tal-konverωjoni ta l- Appostlu fit-triq ta Damasku. Din kienet rajja li biddlet l-eωistenza ta Pawlu. Ilkliem li hu sema f dik l-okkaωjoni baq u jidwu dejjem f ajtu: Sawl, Sawl, aliex qie ed tippersegwitani? Min int, Mulej? Jiena Ìesù, li int qie ed tippersegwitah. Dawn il-kelmiet nifdu b al dawl did il-mo u l-qalb ta Pawlu. Invadew l- ejjun l-aktar profondi ta l-eωistenza tie u. Kristu irrivela ru u lilu (Gal 1, ), atfu (Fil 3,12), u amlu tie u al dejjem (Gal 3,20): hu sar bniedem did, tant li seta jafferma: Meta wie ed jin aqad ma Kristu, isir olqien did (2 Kor 5,17). F qalbu nibtet im abba dida, im abba li mbuttatu biex ji ri fid-dinja kollha: Inross il quddiem biex na taf dan, b alma Kristu Ìesù a ataf lili (Fil 3,12). Minn dak il-mument ma ppretendejtx li kont naf xi a a fostkom, lief lil Ìesù Kristu, u l dan imsallab (1 Kor 2,2). Il- ajja kollha tie u kienet ikkonsagrata biex ja raf lil Ìesù, il- Kristu, il-mulej, ix-xbieha ta Alla li ma jidhirx. L-appostolat kollu tie u beda minn dik ir- rivelazzjoni ta Ìesù (Gal 1, ), li amlet minnu xhud mimli m abba lejn l-isem ta Ìesù u lejn il- idma tie u ta salvazzjoni. Min abba f hekk, jidhirli li jaqbel li nsegwu l-mixja spiritwali ta Pawlu. Hu ltaqa ma Ìesù mhux b ala xi add ej mill-passat, imma b ala bniedem veru. Dik il-laq a qanqlitu biex ja raf b mod aktar perfett lil min kellmu: hu skopra, bl- ajnuna tas-sensibbiltà Lhudija tie u, li dan kien Kristu, dak li Alla kellu jib at biex isalva lid-dinja. Kien l-ewwel pass tal-fidi. G ajnejh infet ulu: permezz tal-kotba Mqaddsa hu araf fi Kristu l-qaddej sofferenti ta Ja weh, igglorifikat minn Alla u m olli minnu biex ikun Sid id-dinja u l-knisja (Fil L-ART IMQADDSA Marzu - April
8 2,6-11). F dan il-punt, il- misteru ta Ìesù deher fil-milja tie u f mo u u f qalbu: Ìesù hu l-iben ta l-im abba tal- Missier (Kol 1,13), ix-xbieha t Alla li ma jidhirx (Kol 1,15). Din hi l-mixja spiritwali ta Pawlu. Ejjew nimxuha mie u permezz tax-xhieda ta fidi u ta m abba, li hu allielna fl-ittri tie u. 1. ÌESÙ F PAWLU Çertament il-mottiv ta hena li jkollu kull ese eta hu li jinteba li Pawlu juωa fl-ittri tie u l-isem Ìesù al 181 darba. Imma dan il-fer jonqos malli dak li jkun jipprova jfittex f dawn id-drabi xi riferenza al xi fatti konkreti mill- ajja ta Ìesù, jew minn dak li qal jew amel. Fl-ittri nsibu ftit aççenni al fatti storiçi fuq Ìesù, u dawn huma mwassla lilna f biççiet iωolati minn xulxin. M hemm l-ebda riferiment all- Ma mudija ta Ìesù, allpredikazzjoni bil-parabboli, allkwestjonijiet li kellu mad-diversi gruppi tal-lhud u all-mirakli tie u. Xi ese eti, min abba din ir-ra uni, asbu li Pawlu kien jaf ftit dwar Ìesù, l-aktar aliex hu ma kienx jafu personalment. Xi o rajn (b al Bultmann) affermaw li Pawlu, alkemm kien jaf xi rajjiet dwar il- ajja ta Ìesù, ma kienx ja tihom importanza all-fidi Nisranija: alih kien aktar importanti Ìesù tal-fidi u Ìesù skond il- isem ma kellu l-ebda importanza. Huma dejjem konkluωjonijiet, forsi anke le ittimi, imma çertament ma mulin bil- a la, jekk a na nωommu f mo na kemm il-darba Pawlu jsemmi l-isem ta Ìesù b riferimenti Ωguri al Ìesù ta l-istorja. Imba ad, jekk neskludu xi 13-il darba li fihom dan l- isem jidher wa du, fil-kumplament talkaωi l-isem Ìesù hu dejjem ma qud ma Ωew titli kristolo içi prinçipali: Kristu u Mulej. Lil dawn it-titli Pawlu ja tihom fundament storiku çert. a. Elementi Storiçi tal-óajja ta Ìesù Tqum wa edha l-mistoqsija: Liema fatti konkreti tal- ajja ta Ìesù kien jaf bihom Pawlu u irrefera alihom? Mhumiex afna, imma çertament huma deçiωivi: Ìesù twieled minn mara, twieled ta t il-li i (Gal 4,4); kien min-nisel ta David (Rum 1,3; ara 2 Tim 2,8); Ìakbu jissejja u (1 Kor 9,5; Gal 1,19); f 2 Kor 10,1 hemm aççenn all- umiltà u l- lewwa ta Ìesù; f 1 Kor 11,23-25 Pawlu jirreferi li, qabel ma ie ttradut, Ìesù amel l-ikla ta l-g id mad-dixxipli tie u. Imba ad, Pawlu jitkellem ta spiss, fl-ittri tie u kollha, dwar il-mewt u l-qawmien ta Ìesù. Hekk, f 1 Kor 15,3-8 ifakkar, b ala baωi tal-kerygma tal-fidi, il-mewt ta Ìesù, fid-difna tie u, fil-qawmien tie u, u fid-dehriet tie u lid-dixxipli. Imba ad, it- tradizzjoni pawlina, li naraw f 1 Tim 6,13, tfakkarna li Kristu Ìesù amel l- istqarrija sabi a quddiem Ponzju Pilatu. b. Kliem u Fatti ta Ìesù Pawlu kien jaf ukoll dwar il-kliem u l-fatti ta Ìesù. Fl-ittri tie u nsibu diveri riferimenti at-ta lim ta Ìesù: S. Kim sab xi 31. Imma hemm aktar minn hekk: fl-epistolarju pawlin insibu xi kwotazzjonijiet espliçiti tal-messa ta Ìesù, li nsibu qbil ma hom fil-van eli 232 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
9 Sinottiçi. Hekk, f 1 Kor 7,10-11, Pawlu jafferma: Lil dawk li huma miωωew in nordnalhom, mhux jien, iωda l-mulej, li l- mara m andhiex t alli lil Ωew ha - jekk ti i li t allih, andha tibqa bla tiωωewwe jew ter a ta mel paçi ma Ωew ha - ir-ra el m andux jitlaq lil martu. Din il-projbizzjoni ssib qbil filkliem ta Ìesù kontra d-divorzju f Mt 5,31-32; 19,9; Mk 10,11-12; Lq 16,18. F 1 Kor 9,7-14, meta jitkellem fuq id-dritt ta l-appostlu li j ix mill-ministeru tie u, Pawlu jikkonkludi billi j id: Hekk ukoll il-mulej ordna li dawk li jxandru l-evan elju j ixu mill- Evan elju Din hi affermazzjoni li nsibu qbil dwarha f Lq 10,7 (ara Mt 10,9-10): Ibq u and dik il-familja, u kulu u ixorbu milli jkollhom huma, ax il- addiem aqqu lasu. F 1 Kor 11,23- L-ART IMQADDSA Marzu - April
10 26, Pawlu jikkwota l-kelmiet ta Ìesù fla ar ikla, u hu probabbli li r-rakkont tie u hu l-baωi ta dawk li j id Lq 22,19-20 u hu parallel ma dak ta Mk 14,22-24 u Mt 26, Fl-a arnett, anke Ω-Ωew testi apokalittiçi ta 1 Tess 4,15-16 dwar il-mi ja ta Bin il-bniedem u dak ta 1 Tess 5,1-7 fuq li jum il-mulej ji i al arrieda isib qbil f Mt 24, u Mt 24, u Lq 12,39 rispettivament. ç. Is-Saltna t Alla Dan kollu hu çertament interessanti. Imma l-aktar li jolqotna flittri ta S. Pawl hu l-fatt li Pawlu mhux biss jaf b dan jew b dak it-ta lim partikulari tal-predikazzjoni ta Ìesù, imma fuq kollox jaf x kien iç-çentru talpredikazzjoni tie u: it-t abbira tas- Saltna t Alla. It-12-il rikorrenza ta l- espressjoni Saltna t Alla huma numerikament il bo od milli jesprimu l-importanza kollha li Pawlu jattribwixxi lil dan it-ta lim ta Ìesù. Hekk, per eωempju, l-affermazzjoni ta Rum 14,17: Is-Saltna t Alla m hijiex ikel u xorb, imma hi ustizzja, u sliem, u grazzja fl-ispirtu s-santu tqie ed f relazzjoni intima, kwaωi ta identifikazzjoni, iç-çentru talpredikazzjoni ta Ìesù ma xi temi fundamentali tal-predikazzjoni ta Pawlu: il- ustifikazzjoni li twassal lillbniedem as-salvazzjoni permezz talfidi, is-sliem li jo ro mill- biberija m Alla u ma l-a wa, il-fer li nie du sehem fid-don tas-salvazzjoni li Alla tana fi Kristu u fl-ispirtu s-santu. Mhux biss, imma l- idma ta l-ispirtu, tipproduçi fina l- ustizzja, is-sliem, u l- fer, u tirrealizza fina l-mi ja tas-saltna ta Alla (ara Gal 5,22). Proprju min abba f hekk, l-insara jridu ja dmu as-saltna t Alla (Kol 4,11) u jimxu kif hu xieraq quddiem Alla li sejj ilhom as-saltna u l-glorja tie u (1 Tess 2,12). Is-sej a tas-salvazzjoni andha an wie ed, is-sehem fis-saltna glorjuωa ta Alla. Mhux biss: in-nisrani biex tkun tixraqlu s-saltna t Alla (2 Tess 1,5; 1 Kor 6,9.10; 15,50; Gal 5,21; Efes 5,5), ma jistax iwettaq l-opri tal- isem (1 Kor 6,10; Gal 5,19-21; Efes 5,5) u tatta sir (1 Kor 15,50), imma andu j alli lilu nnifsu jitmexxa mill-ispirtu u jwettaq il-frott fl-im abba (1 Kor 4,20), b tali mod li, imut all- isem u ad-dinja (Gal 5,24; 6,15). B dan il-mod Kristu jsaltan fina (1 Kor 15,24-25), u a na nibdew n ixu fih (1 Kor 15,22), nappartjenu dejjem as-saltna ta l-iben il-ma bub tal-missier (Kol 1,13), biex b hekk Alla jkun kollox f kul add (1 Kor 15,28). Dak kollu li edna jippermettelna xi osservazzjonijiet li juru r-relazzjoni vitali bejn Ìesù u Pawlu, l-appostlu ta Ìesù: a) L-ewwel osservazzjoni hi ta natura storika. Ma nafux b çertezza jekk Pawlu kienx jaf lil Ìesù matul il- ajja tie u fuq din l-art: 2 Kor 5,16 ma tippermettelna l-ebda sigurtà f dan irrigward. B daqshekk, iωda, ma jfissirx li Pawlu ma kienx jaf il-fatti tal- ajja ta Ìesù u l-kontenut tal-predikazzjoni tie u. Mill-banda l-o ra, hu jikteb l-ittri tie u f mument li fih il-fatti u l-kliem ta Ìesù kienu adhom jiççirkolaw bilfomm u b mod frammentarju. Xi a a aktar organika set et tinstab fir- rakkonti tal-passjoni, billi dawn kienu jiffurmaw il-baωi tal-kerygma. Dan, skond jien, jispjega l-mottiv aliex Pawlu ja ti aktar importanza lill-mewt 234 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
11 u l-qawmien ta Ìesù milli lill-kelmiet u lill- rajjiet tal- ajja tie u fuq din l-art. b) It-tieni osservazzjoni hi ta natura personali. Ir-relazzjoni ta Pawlu ma Ìesù ma kinetx marbuta ma xi rajja jew o ra tal- ajja tie u fid-dinja, imma kienet ejja minn dik irrivelazzjoni ta Ìesù, li Pawlu jitkellem dwarha f Gal 1, F dak il-mument Pawlu araf lil Ìesù, kien ma tuf minn im abbtu, twieldet fih rabta li ma kinetx ibbaωata fuq il- isem u d-demm, imma fuq il-qawwa ta l-ispirtu li kien jippermettilu li ja raf fil-profondità l- misteru ta Ìesù all- ajja tie u u al dik tad-dinja kollha. G alhekk, Pawlu jista jikteb f 2 Kor 5,16: G alhekk a na ma na rfu lil add skond il- isem. Jekk arafna lil Kristu skond il- isem, issa ma na rfuhx aktar hekk. Fil-fatt, wara d-dehra ta Damasku, al Pawlu ma baqax aktar importanti l- arfien ta Ìesù f din l-art, imma sar importanti dak l- arfien interjuri u personali li fl-im abba jimbuttah biex ma j ixx alih innifsu, imma al dak li miet u rxoxta alih (2 Kor 5,14-15). Kristu hu l- ajja tie u (Fil 1,21): hu j ix f Pawlu u Pawlu j ix fi Kristu (Gal 2,20). c) It-tielet osservazzjoni hi ta natura teolo ika. G al Pawlu, il- rajjiet ta l-istorja ta Ìesù, inkluωi l-mewt u l- qawmien tie u, m humiex importanti fihom infushom. Huma jilbsu importanza fil-globalità tal-pjan salvifiku t Alla all- id ta na. Huma jinsabu fil-baωi tal-fidi ta na u tal-mixja ta na wara Ìesù. Pawlu m huwiex xi Injostiku li ma jridx jaf bil-baωi storika tar-realtà. G alih, Ìesù hu veru bniedem, li fil-milja taω-ωminijiet intba at lilna (Gal 4,4), li all-im abba ta na da al fl-istorja ta na (Gal 4,4), li offra lilu nnifsu u sar sa ta alina (Gal 3,13) u dnub (2 Kor 5,20) alina u li fil-mewt tie u wassal at-twettieq il-pro ett ta m abba, ta ustizzja u ta libertà li Alla kien waqqaf al uliedu. Hu proprju dan il-bniedem, il-mib ut ta Alla, il-kristu, li Alla qajmu mill-imwiet (Gal 1,1) u l atru Mulej attif ir tal-glorja tie u (Fil 2,6-11). 2. ÌESÙ, IL-KRISTU Pawlu araf fil-profond it-titlu proprju messjaniku ta Kristu, u qra fiddawl tat-tradizzjoni Lhudija-Biblika u talmod kif il-komunità nisranija tal-bidu kienet tifhem it-tipolo ija tie u. a. L-UΩu Pawlin tat-titlu Kristu Wara l-isem Alla, l-isem Kristu hu çertament l-aktar komuni fl-ittri ta S. Pawl: jissemma preçiωament 350 darba, aktar minn nofs id-drabi li jissemma fit- Testment il-ìdid, fejn jissemma 531 darba. Pawlu juωa l-isem Kristu wa du xi 206 darba, 64 darba juωa l-isem Kristu Ìesù, filwaqt li 74 darba juωa Ìesù Kristu. Min abba f hekk, xi esi eta aseb li Pawlu uωa l-isem Kristu b ala t-tieni isem jew b al speçi ta kunjom biex jiddistingwih minn persuni o rajn li kellhom l-istess isem, kif ji ri, per eωempju, f Kol 4,11: Isellmilkom Aristarku...u ÌoΩwè (Ìesù), li j idulu Ìustu. Din l-ipotesi, fil-fehma tie i, jista jkollha çerta baωi al 74 darba li fihom jissemma Ìesù Kristu, imma ftit nist u narawha ta dem meta l-isem ta Ìesù ji i ippreωentat wa du, jew l- aktar fil-formula Kristu Ìesù. Dan ifisser li f Pawlu l-isem Ωamm il-karattru L-ART IMQADDSA Marzu - April
12 messjaniku-kristolo iku tie u, kif ie trasmess mill-komunità nisranija talbidu fil-palestina. Issa, f din il-komunità, l-espressjoni Aramajka yesua meshiha kienet l-aktar formula importanti ta fidi kristolo ika u kienet tikkostitwixxi l- kontenut çentrali tal-predikazzjoni missjunarja. Il-formula tafferma bilmiftu li Ìesù hu l-messija, li fil-mewt u l-qawmien tie u wassal at-twettieq alina l-pro ett tas-salvazzjoni t Alla. Proprju al din ir-ra uni, Pawlu ma jrid jaf b xejn aktar, jekk mhux bi Kristu u Kristu msallab (1 Kor 2,2). Hu qatt ma j ejja jippreωenta b mod aj quddiem ajnejn l-insara lil Kristu msallab (Gal 3,1), qawwa t Alla u erf t Alla (1 Kor 1,24). b. Iç-Çentralità tal-formula fi Kristu Ìesù Din hi r-ra uni aliex kollox ji ri fi Kristu. Mhux biss, imma jekk nitilqu minn din il-formula, nist u naffermaw li l-isem Kristu, fl-epistolarju pawlin, iωomm il-karattru tie u ta titlu messjaniku-kristolo iku. Fil-fatt, ilformuli fi Kristu u fi Kristu Ìesù andhom l-istess valur teolo iku: Ìesù hu l-kristu u l-kristu hu dak li, permezz tie u, Alla wassal fit-twettieq il-pjan tie u ta m abba li ssalva, il-we diet tie u, il-libertà ta na, il- ustifikazzjoni ta na, u li fih a na, bil-qawwa ta l- Ispirtu, n ixu b ala wlied Alla filwaqt li nistennew id-dehra s i a tal- ustizzja tie u (Gal 5,5) u tal-glorja tie u (Rum 8,21.23). Proprju alhekk, Pawlu seta jafferma: G alija l- ajja hi Kristu (Fil 1,21) u b mod aktar mimli tifsir: Issallabt ma Kristu. N ix, imma mhux iωjed jien, iωda j ix fija Kristu. Il- ajja li issa n ix fil- isem qie ed n ixha bil-fidi fl-iben ta Alla, li abbni u ta lilu nnifsu alija (Gal 2,20-21). Hekk, ma nista bux li f dawk l-ittri meqjusin b ala awtentiçi ilformula fi Kristu jew fi Kristu Ìesù tinstab wa edha al 64 darba. Jekk inωidu ma ha l-formula l-o ra: fil- Mulej, iç-çifra titla al 111 darba, filwaqt li jekk na tu kas ta l- espressjonijiet: li fih, u fih, in-numru jitla al afna drabi o rajn, tant li f kull vers ta l-ittri ta Pawlu hemm riferiment al Kristu. Dan l-aspett statistiku hu çertament importanti, imma hu biss ilvalur teolo iku tal-formula li jista j inna nifhmu r-rikkezza ta kontenut li fiha u ç-çentralità ta ha fil- sieb ta Pawlu. G alih, kollox jinsab fi Kristu: iddinja li tidher u dik li ma tidhirx (Kol 1,15-18), il-knisja universali (1 Tess 1,1), ilknejjes lokali (1 Tess 2,14; Gal 1,22), l- Insara (1 Kor 1,2; Gal 3,28; Efes 1,1; Kol 1,1), il- ajja (Fil 1,21; Gal 2,20) u r-ritmu tal- ajja ta na: it-twelid, ix-xo ol, l- impenn eωistenzjali u ta fidi u l-mewt. Kollox hu fi Kristu, aliex Alla ried ji bor kollox fih, il- wejje tas-sema u dawk ta l-art (Efes 1,10). Imma dan hu veru fuq kollox fina li, billi a na emminna u ittamajna fih (Efes 1,12-13) u billi bnejna komunikazzjoni misterjuωa u vera ta rabta ta ajja bejna u bejn Kristu, niffurmaw fih isem wie ed (1 Kor 12,12-31), bniedem wie ed did (Efes 2,15; 4,24; cf. 2 Kor 5,17; Gal 6,15). F kelma wa da, a na lkoll a a wa da fi Kristu Ìesù (Gal 3,28). T ix fi Kristu : dan hu ç-çentru tal- sieb teolo iku ta Pawlu. Fih jin abar iddinamiωmu kollu tal- ajja nisranija li 236 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
13 jiωviluppa bil-mod f relazzjoni dejjem dida u intima ma Kristu. ç. Ir-Rwol ta Kristu fid-dinja u fil-knisja Kristu hu l-kap tal- olqien u tal- Knisja aliex fi Kristu u permezz ta Kristu kollox isib il-bidu tie u, ilkonsistenza u t-tmiem tie u (Kol 1,17-18). Kollox andu l-bidu tie u fi Kristu: fih, infatti, li hu l-veru erf tal- Missier, Alla aseb, ried u wassal attwettieq il-pro ett ta m abba tie u biex jo loq id-dinja u j eddidha fil- ustizzja u l-qdusija. Kollox andu konsistenza fi Kristu: ir-rwol tie u ta medjatur hu dinamiku aliex hu medjatur mhux biss fil-mument li fih Alla sawwar kollox f Ibnu, imma fuq kollox aliex Kristu jwettaq il-pjan t Alla fuq id-dinja u fuq il-knisja u jwasslu attwettieq tie u u all-perfezzjoni. Ilmedjazzjoni divina, dinamika u eterna ta Kristu hi l-pedament ta l-eωistenza ta na u tad-destin a ari ta na. Kollox hu orjentat lejn Kristu: aliex Kristu hu l-kawωa finali ta kollox, tal- olqien u tal-knisja. L-idea hi x aktarx motivata mill-ist arri li kienu ja mlu r- rabbini dwar il-messija: Il- olqien kollu sar in vista tal-messija (R. Johannan). Dan ifisser li r-realtajiet kollha, billi andhom il-bidu ta hom filmedjazzjoni ta Kristu u fih andhom forma u konsistenza, huma orjentati biex jaqduh b ala Mulej, huma ddestinati as-saltna tie u (Kol 1,13). Dan hu l- sieb ta 1 Kor 15,25-28: G ax je tie li hu jsaltan sa ma jqie ed l- edewwa kollha ta t ri lejh. U meta DepoΩizzjoni ta Ìesù minn fuq is-salib. MuΩajk fuq il- ajt stil biωantin li ssibu kif tid ol fil-baωilika tal-qabar ta Kristu (parti mir-restawr li qed isir f'din il-knisja) kollox ikun imqie ed ta tu, mba ad l- Iben stess jitqie ed ta t Alla li jkun qe edlu kollox ta tu, sabiex Alla jkun kollox f kollox. Kollox hu orjentat lejn Kristu kif Kristu hu orjentat lejn il-missier; kollox isib unità fi Kristu l-mulej, u fih flimkien mal-missier. 3. ÌESÙ, IL-MULEJ Isem ie or li ja ti Pawlu lil Ìesù fl-ittri tie u hu: Ìesù Kristu hu l-mulej. Dan it-titlu juri mhux biss is-superjorità ta m allem fuq id-dixxiplu tie u jew ta sid fuq il-qaddejja tie u, imma andu wkoll tifsira çara teolo ika. Filfatt, jekk neskludu d-9 kaωi li fihom ji i wωat f sens profan, f Pawlu l-isem Mulej jindika dejjem Alla jew Kristu, imma aktar it-tieni milli l-ewwel wie ed, li lilu ji u riservati l-ismijiet t Alla jew ta Missier. L-ART IMQADDSA Marzu - April
14 a. L-UΩu li Pawlu ja mel mill-kelma Mulej L-isem Mulej jinsab xi 252 darba fl-epistolarju pawlin, u almenu 189 darba b riferiment çar al Kristu, aliex jidher f formuli b al Ìesù Mulej (35 darba) jew Mulej Ìesù Kristu (154 darba), li huma l-ekwivalenti allistqarrijiet tal-fidi: Ìesù hu l-mulej jew Mulej hu Ìesù Kristu. Pawlu m huwiex l-awtur ta dawn il-formuli ta fidi talkomunità nisranija. It-titlu Mulej, fil-fatt, kien di à applikat lil Ìesù millkomunitajiet Insara tal-palestina, li kienu jduru lejh b ala Maran u kienu j ollu lilu l- ajta ta l-istennija mimlija fidi u tama: Marana ta (Mulej, ejja). Pawlu Ωamm b oωωa din il-forma ta invokazzjoni f 1 Kor 16,22 u addottaha all-komunitajiet tie u li kienu ejjin mill-elleniωmu. Din il-formula tippermettielna wkoll li naffermaw li all-insara ta nisel lhudi l-isem Maran kien l-ekwivalenti all-isem Adonay, li fit-testment il-qadim kien jintuωa ta spiss biex wie ed jevita li jlissen l-isem sagru ta Ja weh. B hekk, permezz taω- Ωew ismijiet applikati al Ìesù, l- Insara kienu jattribwixxu lilu stess l-istat jew il-kundizzjoni divina tal-missier. Mhux biss, imma hu proprju l-missier li ta lil Ìesù l-isem li hu fuq kull isem, l- isem ta Mulej (Fil 2,9-11), u b hekk re a laq u fin-natura t Alla, ax hu kien daqs Alla (Fil 2,6). B dan li edna f mo na m andniex aliex nista bu li Pawlu ja mel uωu wiesa tat-titlu Mulej u japplikah lil Ìesù. Qabel xejn, dan it-titlu jsir il-baωi tal-fidi, kif inhu miktub f Rum 10,9-10: G ax jekk inti tistqarr b fommok, Ìesù hu l-mulej, u temmen b qalbek li Alla qajmu millimwiet, inti ssalva. Wie ed jemmen f qalbu biex ikollu l- ustizzja u jistqarr b xufftejh biex ikollu s-salvazzjoni. Dan it-test jirreferi b mod çar al Ìesù ta l- istorja u all-qawmien u l-eωaltazzjoni tie u li, al Pawlu, andhom l- eruq fl-istorja u fil-pjan salvifiku tal- Missier. G al din ir-ra uni, hu seta jikteb f 1 Kor 8,5-6: Mqar jekk hemm l- hekk imsej a allat sew fis-sema sew flart, - u tassew hemm afna allat u afna sidien - alina Alla wie ed hemm: il-missier li minnu ej kollox u a na bih neωistu, u wie ed Mulej: Ìesù Kristu, li permezz tie u sar kollox u a na alih neωistu. It-test andu tifsira kbira all-fidi ta na, in kwantu Pawlu, meta jattribwixxi lil Ìesù l-istess dinjità divina tal-missier, m andu l- ebda intenzjoni li j allem xi a a li to ro mill-monotejiωmu Lhudi tie u. Hu l-missier innifsu li stabbilixxa li fl- Isem ta Ìesù, fis-sema, fl-art u f qie l- art, il- lejjaq kollha jinωlu arrkubbtejhom, u kull ilsien jistqarr: Ìesù Kristu hu l-mulej, all-glorja ta Alla l-missier (Fil 2,10-11). Proprju min abba r-rieda tal-missier qie ed kollox ta t ri lejh (Efes 1,20-22), amlu l-mulej tal- ajjin u tal-mejtin (Rum 14,9), is-sid tal- olqien u tal-knisja (Kol 1,18), il- akkiem tal-qawwiet (1 Kor 15,25), dak li jqie ed kollox ta t is- Saltna ta m abbtu (Kol 1,13) biex joffriha lill-missier, alli hu jkun kollox f kul add (1 Kor 15,28). L- arfien ta Ìesù b ala Mulej iwassal ad-dmir li wie ed jobdih. Pawlu, kif digà ntqal, ta spiss ja mel riferiment all- kliem tal-mulej biex 238 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
15 isolvi l-problemi tal-komunità. B hekk, fuq l-awtorità tal-mulej, hu jfakkar ilprojbizzjoni li wie ed ini es il- isem tie u biω-ωina jew bil-prostituzzjoni (1 Kor 6,12-20), il-projbizzjoni tad-divorzju (1 Kor 7,10-11), il-projbizzjoni li n-nisa jitkellmu fil- em a (1 Kor 14,37), jew li jipprofetizzaw b rashom mikxufa (1 Kor 11,5-16), aliex skond il-mentalità taω- Ωmien, dawn kienu wejje ma jixirqux. Ifakkar il-projbizzjoni li wie ed ma ji udikax il-proxxmu (Rum 14,1-21), ilkmand li wie ed jaqdi lill-mulej (Rum 12,11), li kull wie ed j ix fil-kundizzjoni li fiha l-mulej sejja lu (1 Kor 7,25), li l- Insara jiççelebraw bid-dinjità l-ikla tal- Mulej sakemm jistennewh ji i fil-glorja (1 Kor 11,17-32). Il- ajja kollha tan-nisrani hi mmarkata b din it-tieni mi ja tal- Mulej Ìesù, mill-istennija tad-dehra tie u, biex huma jinstabu bla tija fil-jum ta Sidna Ìesù Kristu (1 Kor 1,7-8; 5,5; 2 Kor 1,14; 1 Tess 5,2). Je tie li nishru (1 Tess 5,2, Efes 5,15-20), aliex il-mulej qorob (Fil 4,5) u mie u Is-salvazzjoni ta na qorbot (Rum 13,11-14). Li ta ixxi b al f bin-nhar (Rum 131,13), li tkun dawl fil-mulej (Efes 5,8-9), li ma timxix wara x-xewqat tal- isem (Rum 13,14; Gal 5, ), imma li tilbes il-mulej Ìesù Kristu (Rum 13,14; Gal 3,27; Kol 3,5-17), li tie u f idek it-tarka tal-fidi f Alla (Efes 6,13-17) u li t alli lilek innifsek titmexxa mill-ispirtu, iwasslek biex ta mel il-frott fl-im abba (Gal 5,14.22; Rum 13,8-10). Kull wie ed ja sad dak li jiωra (Gal 6,7-9). F kull kaω, il-mi ja ta jum il-mulej hi çerta: Hu jo ro ad-dawl dak li hu mo bi fiddlam, u jikxef il-fehmiet mistura tal-qlub. U mba ad kull wie ed jie u min and Alla t-tif ir li jkun jist oqqlu (1 Kor 4,5). Imma il-jum tal-mulej m huwiex realtà terribbli jew li tbeωω ek, imma jfisser li wie ed jiltaqa mal-mulej (1 Tess 4,17). A na dejjem qalbna qawwija u nafu li sakemm indumu mlibbsa b dan il- isem, nibq u l bo od mill-mulej; a na n ixu bil-fidi u mhux bil-viωjoni. A na qalbna qawwija u perswaωi li a jar no or u minn dan il- isem u mmorru noqo du and il-mulej (2 Kor 5,6-8). A na pajωani tas-sema; minn hemm bil- erqa nistennewh ji i, is-salvatur ta na Sidna Ìesù Kristu. Hu ad irid ibiddlilna l- isem imsejken ta na fis-sura tal- isem glorjuω tie u (Fil 3,20-21). b. Iç-Çelebrazzjoni tal-mulej GlorjuΩ Il- ajja kollha tan-nisrani trid issir litur ija ta tif ir lil Kristu l-mulej (Efes 5,19-20; Kol 3,16-17), xandira u adorazzjoni ta l-isem qaddis tie u (Fil 2,10-11), sagrifiççju li jo ob lil Alla (Rum n12,1-2). Pawlu hu xhud ta din l- im ieba konkreta ekkleωjali, ax meta jikteb lill-efesin i e i hom: Kantaw flimkien salmi, innijiet u ana spiritwali; kantaw u annu minn qalbkom lill- Mulej. Roddu dejjem ajr al kollox lil Alla u l-missier, f isem Sidna Ìesù Kristu (Efes 15,19-20). Bl-istess mod i e e lill-kolossin: Óalli l-kelma ta Kristu t ammar s i a fikom; allmu bl- erf kollu u b ana spiritwali, b radd il- ajr kantaw f qalbkom innijiet lil Alla (Kol 3,16). Ta t l-influss ta l-ispirtu, in- Nisrani jrid jifra, billi jesprimi fil-kant ilfer li hu salvat, bil-grazzja li jirçievi fi Kristu u permezz ta Kristu. Imma mhux biss kant li jsir sforz l-entuωjaωmu li j addi u tal-mument, imma hu L-ART IMQADDSA Marzu - April
16 entuωjaωmu li jo ro mill-qalb u li ji i rifless fil- ajja ta kuljum: Kull ma ta mlu jew t idu, a mlu kollox f isem il-mulej Ìesù, u roddu ajr lil Alla l-missier permezz tie u (Kol 3,17). Ma qudin mie u, imda lin fih, b sentimenti ta radd il- ajr lil Alla, il- ajja tan-nisrani ssir innu, litur ija ta tif ir lil Alla u lil Kristu all- e ubijiet ta m abbtu. Minn dan it-tif ir jitwieldu l-innijiet ta Fil 2,6-11; Kol 1,15-20; Efes 1,3-14; 2,14-18; 5,14; 1 Tim 3,16. Dawn l-innijiet jitwieldu b ala bωonn konkret tal-komunitajiet Insara tal-bidu biex ifa ru lill-persuna ta Kristu u jiççelebraw dak kollu li hu wettaq alina. L-innu, aldaqstant, hu xandira ta fidi ekkleωjali li fil-kult tfakkar u tg in lin-nisrani biex jer a j ix l- esperjenza tas-salvazzjoni u j ixha fil- Mulej mejjet u rxuxtat u li hu dejjem preωenti fost dawk li huma tie u. M hijiex tifkira drammatika u entuωjasta ta xi azzjoni salvifika tal-passat, imma ajta qawwija tal-fidi ta min jemmen li jesperimenta fi Kristu l-mulej issalvazzjoni, il-liberazzjoni, il-qdusija. Proprju al dan, in-nisrani jkanta u jfa ar lil dak li abbu u li ta lilu nnifsu alih, u lilu juri t-tif ir u r-radd il- ajr tie u. 4. KRISTU, XBIEHA T ALLA LI MA JIDHIRX Huma l-innijiet li ji bru flimkien ittitli biex ifa ru l-persuna li jiççelebraw. L-innijiet, fil-fatt, m humiex biss riflessjoni teolo ika jew kristolo ika, imma huma talba ta tif ir u ta barka lil Alla (Efes 1,3-14) u lill-iben ta m abbtu (Kol 1,12-13), anja ta tif ir ar-rwol koωmiku-salvifiku ta Kristu, tif ir lil dak li hu r-ras u li fih t ammar il-milja kollha tad-divinità (Kol 1,19; 2,9), lil dawk li ji bor kollox fl- aqda mie u nnifsu (Efes 1,10), li jwassal lil kul add assalvazzjoni, li j abbeb kollox mie u bid-demm tie u fuq is-salib (Kol 1,20; Efes 2,14-18). It-tif ir, it-talb, irriflessjoni, aldaqstant, jit alltu bejniethom, biex ifa ru lil Kristu, xbieha ta Alla li ma jidhirx, l-ewwel wie ed fost il- lejjaq kollha li jeωistu u li ji u salvati, ir-ras tal- olqien ma luq u fuq kollox im abbeb m,alla. a) Kristu, Rivelatur tal-missier L-ewwel titlu li l-innijiet jattribwixxu lil Kristu nsibuh f Kol 1,15: xbieha ta Alla li ma jidhirx. Min ajr ma niç du l- implikazzjonijiet ontolo içi li dan it-titlu j ib mie u, je tie na rfu li fuq dak li nsibu fil-kuntest ta Kol 1,12-14, hu jassumi, qabel xejn, dimensjoni funzjonali çara: Kristu hu x-xbieha t Alla li ma jidhirx, aliex hu j arrafna lil Alla li alaq l-univers (Kol 1,16-17), li jistabbilixxi pjan ta salvazzjoni (Efes 1, ), li jirrivelalna l-im abba tie u fil- olqien (Kol 1,16), fil-fidwa (Efes 1,17), fil-ma fra tad-dnubiet (Kol 1,13), fil- biberija mie u (Kol 1,20; Efes 2,16) u fis-sehem li ja tina fis-saltna ta l-iben ta m abbtu (Kol 1,13). G aldaqstant, jidhirli li t-titlu xbieha ta Alla li ma jidhirx m andniex biss naqrawh fil-kuntest intern ta l-innu, imma anke u fuq kollox fl-intern talkuntest immedjat tie u, li lilu hu ja mel riferiment dirett. Fuq il-baωi ta dan li edna, xbieha ta Alla li ma jidhirx ti i attribwita lil Ibnu l-ma bub li dwaru 240 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
17 jitkellem Pawlu f Kol 1,13, u hi f rabta mal- Ma bub (Efes 1,6), ma Ibnu l- aωiω (Mk 9,7; Mt 17,5), li fih il-missier isib l- axqa tie u (Mk 1,11; Mt 3,17; Lq 3,22), li fih t ammar il-milja kollha tad-divinità tie u (Kol 1,19; 2,9) u li fih ti i rrivelata l-im abba kollha tie u all- olqien u all-bnedmin. Ixxbieha t Alla u l- Iben, li juri l-missier u l-im abba tie u. Dan nis qu fuqu, biex nikkonkretizzaw a jar l-identità talpersuna li dwaru jitkellem Pawlu f Kol 1, Hu persuna unika, mhix mifruda bejn l-iben li kien jeωisti qabel kull Ωmien u l-iben inkarnat fiω-ωmien : m hemm l-ebda jiel ta din id-distinzjoni fl-innijiet kristolo içi. L- Iben hu wie ed u ja ixxi fl-eωistenza tie u qabel iω- Ωmien biex jistabbilixxi flimkien mal- Missier il-pjan tie u ta salvazzjoni u flinkarnazzjoni tie u biex i abbeb lillbnedmin ma m abbtu. Fid-dawl, imba ad, ta l-isfond sapjenzjali tat-testment il-qadim (Prov 8,22-31; G erf 7,22-8,1; Sir 24,3-21), l- Iben jassumi fih innifsu mhux biss dak kollu li kien ifisser l-g erf li alaq kollox: personifikazzjoni, eωistenza qabel iω- Ωmien, ori ini divina, akma universali fuq il- wejje kollha, prinçipju t unità u t aqda tar-rejaltà kollha ma luqa materjali u spiritwali, imma anke dawk proprji ta l-azzjoni ta fidwa (soterjolo ika) tal-missier (Kol 1,12-14). Hu r-ras tal- isem aliex hu andu l-primat fuq kollox, u fih t ammar ilmilja kollha tad-divinità. Fih titwettaq il- biberija u s-sliem universali tal- lejjaq bejniethom u ma Alla. Hu l-kap tal- Knisja, l-ewwel wie ed li qam millimwiet all- ajja dida fi dan il-poplu ta Alla. Kristu, fil-fatt, billi hu Iben, xbieha t Alla li ma jidhirx, jie u sehem fil-qawwa tal-missier allieq u filqawwa tie u b ala feddej, u fl-istess in jirrivelah lilna. Hekk, fl- Iben nist u na rfu lill-missier u l-misteru ta l- im abba tie u alina u all- olqien tie u kollu. Hu x- xbieha t Alla filpléroma (milja) divina, fil- olqien u filfidwa. Hu mnissel mill-missier b ala lewwel imwieled qabel il- olqien ta kull a a u qabel il-fidwa tal- wejje kollha; hu ja dem fil- olqien, ja tih konsistenza u skop; hu ja dem fil-poplu t Alla, i abbu u jirrikonçiljah m Alla, ja tih unità u aqda tal-membri flimkien u mal- olqien kollu. Fi ftit kliem, Hu x-xbieha ta l-im abba tal-missier, aliex fil-funzjoni medjatriçi tie u, hu jirrivelah lilna u ja mel li a na nie du sehem fil-misteru tie u. Fdal tal-muωajk ta Ωmien il-kruçjati (fil-kappella Fran iskana fuq il-kalvarju) li kien jiksi s-soqfa u l- itan tal-baωilka tal-qabar ta Kristu L-ART IMQADDSA Marzu - April
18 b. Il-Kbir fost il-ólejjaq Kollha Hekk, l- Iben jurina, qabel xejn, l- im abba tal-missier lejn il- wejje kollha ma luqa, lejn il- olqien. Ilkelma olqien m andniex nifhmuha biss fis-sens passiv ta kreatura b ala effett ta l-att tal- olqien, imma anke fis-sens attiv b ala azzjoni mimlija m abba t Alla li jo loq kollox permezz ta l-iben u min abba l-iben (Kol 1,16). F dan is-sens, it-tieni titlu, attribwit lill- Iben : il-kbir fost il- lejjaq kollha jassumi sens mimli tifsir. Hu, fil-fatt, tnissel qabel il- idma kreatriçi tal- Missier u fih u permezz tie u Alla alaq l-univers, il- lejjaq tas-sema u dawk ta l-art, dawk li jidhru u dawk li ma jidhrux, troni u dominazzjonijiet, prinçipati u set at, f kelma wa da, il- lejjaq kollha t Alla, b ala effett ta l-azzjoni tie u ta m abba. Fl-Iben, imba ad, l-im abba tal-missier allieq tidher b ala azzjoni providenti u bi skop, aliex il- lejjaq kollha ta Alla jsibu fl- Iben eωistenza, konsistenza u aqda bejniethom. Kollox bih u alih kien ma luq, hu li hu qabel kollox, u kollox fih qie ed iωomm. Hu r-ras tal-ìisem (Kol 1,17-18a). Mhux biss il-kelma olqien hi mimlija bis-sens, imma anke u fuq kollox il-kelma kbir (imwieled l-ewwel). U dan aliex il-kelma kbir, f relazzjoni mal-missier, tindika l-eωistenza qabel iω- Ωmien, il- enerazzjoni eterna u l-ori ini divina ta l-iben: hu jappartjeni lill- Missier minn dejjem, hu l-ma bub li fih il-missier isib l- axqa tie u, li fih qie ed il-milja ta l-im abba divina tie u u li fih stabbilixxa l-pjan etern ta m abbtu; f relazzjoni mal- lejjaq, imba ad, il-fatt li hu l-kbir jindika l- medjazzjoni krejatriçi ta l-iben firrelazzjoni mal- lejjaq kollha ta l-univers u partikolarment mal-bnedmin: hu l- bidu tal- olqien, il-prinçipju ta l- aqda flimkien tal- lejjaq kollha, l-iskop a ari li lejh il- olqien kollu miexi biex isib ilpaçi u l- aqda m Alla. ç. Il-Kbir li Qam mill-imwiet Din il-medjazzjoni ta Kristu ma tidhirx biss fuq livell koωmiku, imma fuq kollox fuq livell ekkleωjali. Dan nist u nistabbilixxuh formalment fuq il-baωi ta Ωew elementi letterarji ta Kol 1,18. L- ewwelnett, fuq il-baωi ta l-espressjoni li hu l-knisja ma quda ma l-espressjoni Hu r-ras tal-ìisem. B hekk ti i stabilita relazzjoni intima bejn il-koωmolo ija u l- ekkleωjolo ija: il- olqien jimxi lejn iddeterminazzjoni a arija tie u u jsir il- isem ekkleωjali ta Kristu. It-tieni, dan jidher aktar çar fuq il-baωi talpermanenza ta l-isem il-kbir, li jωomm it-tifsira wies a tie u: l-iben hu l- 242 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
19 kbir f relazzjoni mal-missier, aliex hu l-bidu tal- ajja dida fil-qawmien millimwiet (Kol 1,18b), ta l-eudokía tal- Missier, li fl-iben stabbilixxa sa milleternità l-liberazzjoni ta na mill- akma tad-dlamijiet (Kol 1,13), ir-rikonçiljazzjoni li biha abbeb mie u nnifsu l- lejjaq kollha permezz tad-demm ta Ibnu (Kol 1,20; Efes 2,14-18), is-sehem ta na fixxorti tal-qaddisin fis-saltna tad-dawl (Kol 1,12), fl-adozzjoni ta wlied (Gal 4,5; Efes 1,5) u fis-saltna ta l-iben ta l-im abba tie u (Kol 1,13). Fl-istess in, l-iben hu l-kbir f relazzjoni (ma dawk li tqajmu) mill-imwiet, biex hekk sar ir-ras ta hom (Kol 1,18b), ir-rikonçiljazzjoni ta hom (Kol 1,19), dak li abbibhom (Kol 1,19), dak li tahom sehem fil-wirt tal-qaddisin (Kol 1,12) u fis-saltna tie u (Kol 1,13). L-isem kbir, alhekk, m andux hawnhekk sens ta enerazzjoni, imma dimensjoni ta salvazzjoni fi dan il-knisja: l-iben hu l-kbir aliex hu l-bidu ta l-opra salvifika kollha tal- Missier, aliex hu r-ras tal-knisja ffurmata minn dawk kollha li fih huma mqajmin mill-imwiet al ajja dida, rikonçiljati, ma bubin u mqaddsin millim abba ta Kristu u tal-missier. d. Kap tal-óolqien u tal-knisja Mit-titli li tkellimna dwarhom nist u nisiltu b ala Ωjieda formali u kontenutistika ta hom, dan l-a ar titlu ta kap tal- olqien u tal-knisja, li l- innu jattribwixxi lil Kristu. Formalment, dan it-titlu jo ro mis-sens metaforiku ta eççellenza u superjorità li andhom l-ismijiet kbir, bidu, ras, fil-kuntest ta l-innu: l-iben, aliex hu x-xbieha t Alla li ma jidhirx, m andux biss priorità temporali f relazzjoni mal- olqien u ma l-univers mifdi, imma fuq kollox andu prijorità ta eççellenza u ta superjorità, li ta mel minnu l-bidu, il-pedament, il-kap tar-rejaltajiet kollha ma luqin u mifdijin. B ala kontenut, ittitlu ta ras jirreferi all-g erf li, b ala reshit (bidu, imwieled l-ewwel, kap), jiddomina, ja ti fundament u jmexxi lillbnedmin u l- lejjaq kollha fil- ustizzja u l-qdusija. F dan is-sens, it-tliet titli preçedenti jesprimu tliet aspetti differenti tassuperjorità ta l-iben fil-pjan koωmikusalvifiku t Alla: it-titlu kbir jis aq fuq irrelazzjoni intima li hemm bejn il-missier u l-iben ta m abbtu, relazzjoni li ta mel minnu xbieha t Alla li ma jidhirx, aliex turi lilna l-misteru allieq u feddej ta l-im abba tal-missier; it-titlu bidu juri s-superjorità ta l-iben fil-pjan ta m abba t Alla, in kwantu hu l-kawωa a enti u effiçjenti li minnha kollox andu l-ori ini, l-unità u jωomm flimkien f a a wa da. Il- olqien u l- fidwa, aliex hu l-ori ini u l-pedament tal-knisja u taω-ωmien tal-knisja; fla arnett it-titlu ras iqie ed quddiemna s-superjorità rjali ta l-iben (1,13) f relazzjoni ma l-univers u mal- Knisja: Kristu mhux biss dak li jiddomina, jiddetermina, imexxi u ja ti ajja lirrealtajiet kollha ma luqin u mifdijin, imma fuq kollox hu l-kap, aliex ja tina sehem mis-saltna tie u, li fiha ngawdu l-libertà mill- akma taddlamijiet, tal- id tar-rikonçiljazzjoni mal- Missier u tal-ma fra tad-dnubiet, ta l- eredità tal-qaddisin fis-saltna tad-dawl, tal-paçi universali li biha Kristu ja milna a wa bejnietna u wlied ta l- uniku Missier. Hu l-ewwel u andu l- primat fuq il- olqien kollu. L-ART IMQADDSA Marzu - April
20 Is-Santwarju tad-"dominus Flevit" (Il-Mulej Beka) fuq l-g olja taω-ûebbu Wasal qrib il-belt, kif raha, beda jibkiha u jg id: "Mhux li g araft imqar int ukoll f dan il-jum x'inhu ta id g alik! Imma issa! Dan hu mo bi f'g ajnejk! Ìerusalem! Ìerusalem! Int li toqtol il-profeti u t a ar il-messa iera li jibg atlek Alla, kemm ridt ni bor 'l uliedek b alma qroqqa ti bor il-flieles tag ha ta t wen ajha u int ma ridtx! Ara darkom i alluhielkom erba!" (Lq 19,41s) 244 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
21 L-ITTRA TA ÌUDA IL-KONTENUT U L-MESSAÌÌ G. CLAUDIO BOTTINI OFM 1. ANALIÛI TAL-KONTENUT Diversi awturi pproponew struttura letterarja jew diviωjoni ta l-ittra ta Ìuda bbaωata fuq indikazzjonijiet letterarji jew tematiçi differenti. Il-proposti, iωda, ma jaqblux dwar id-diviωjonijiet prinçipali imma biss dwar dawk li huma diviωjonijiet minuri. Dan hu fatt çar. Fih tifsira kbira l-fatt li struttura letterarja ri ida ma tikkorrispondix man-natura tat-test. B hekk jaqbel li nabbandunaw dan l- impenn: Hawnhekk pjuttost se na mlu uωu mill-proposti differenti aliex huma j inuna biex niddeskrivu din l-ittra. 2. DESKRIZZJONI TAL-KONTENUT Hawnhekk se nillimitaw ru na biex niddeskrivu l-kontenut ta l-ittra, billi naqsmuha f serje ta tmien sezzjonijiet, flimkien ma formula konkluωiva ta tif ir u rinìrazzjament (dossolo ija). a) Ìuda 1-2: Indirizz u Tislima L-ewwel sezzjoni ta l-ittra hi ma mula mill-indirizz ta l-ittra u t- tislima. L-awtur, li ismu hu Ìuda, jippreωenta lilu nnifsu b ala qaddej ta Ìesù Kristu u u Ìakbu, u jixtieq niena, sliem u m abba bil-kotra lill-qarrejja tie u. Huma ji u deskritti b ala dawk li huma msej in, ma bubin minn Alla l- Missier, u m arsa al Ìesù Kristu. b) Ìuda 3-4: Argument, OkkaΩjoni u Skop F din it-tieni sezzjoni, Ìuda jesponi l-argument, l-okkaωjoni u l-iskop ta l- Ittra. Qabel xejn hu j id li billi hu kellu erqa tassew kbira li jikteb dwar issalvazzjoni ta kul add (v. 3a), ra li kien me tie li j e e lill-insara fil-fidi (v. 3b). Din il-fidi, jispeçifika, in atat darba al dejjem lill-qaddisin, ji ifieri lil dawk L-ART IMQADDSA Marzu - April
22 li jemmnu (v. 3c). Wara dan, Ìuda jindika r-ra uni aliex ba at l-ittra, i ifieri li fost il-qarrejja tie u ndie su xi w ud li kienu bla Alla u li sa minn Ωmien ilu kienu mniωωlin all-kundanna. L- ewwel karatteristika ta dawn il-persuni li jindie su hi li huma jaqilbu l-grazzja t Alla f Ωina u jiç du lil Ìesù Kristu, is-sid wa dieni ta na u l-mulej ta na; ji ifieri, huma jie du l-grazzja t Alla b ala pretest ta libertina. ç) Ìuda 5-7 Din it-tielet taqsima tad-diskors fiha tliet eωempji li l-awtur jikkwota mill- Iskrittura biex juri li dawk li jiç du lill- Mulej u jabbandunaw lilhom infushom aω-ωina, huma ddestinati allkundanna. Hu jibda billi j id li jrid ifakkar lill-qarrejja tie u dwar dawk l- affarijiet li huma di à jafu (v. 5a) u mba ad jippreωenta tliet eωempji. Alla qered lil dawk li hu kien salva mill-e ittu imma li ma riedux jemmnu (v. 5b). Hu se jωomm marbuta al dejjem lil dawk l-an li li ma beω ux al posthom biex iωommu d-dinjità ta hom (v. 6). Sodoma u Ìomorra jibq u eωempju ta bliet li n ataw aω-ωina u ntelqu wara pjaçiri kontra n-natura. Huma saru eωempju al kul add billi adu l-kastig tan-nar ta dejjem. d) Ìuda 8-10 Fir-raba taqsima ta l-ittra (dwar l- alliema foloz li jimxu wara l- olm u huma ma rufin minn tliet karatteristiçi), Ìuda jitkellem al darb o ra dwar dawn il-bnedmin bla Alla li indie su fost il-qarrejja tie u u ji bed il-konsegwenzi mill-eωempji li jikkwota. Billi anke huma j ibu ru hom bl-istess mod, huma ddestinati all-istess tmiem. L-awtur jafferma li dawn ilbnedmin ji ru wara t-thewdin ta hom, u jikkwalifikahom bi tliet sinjali: huma itebb u lil isimhom; jiç du l-awtorità t Alla; iωebil u l- lejjaq glorjuωi (v. 8). Imba ad i ib l-eωempju ta Mikiel, li ma riedx jakkuωa lix-xitan meta beda j aqqaqha mie u dwar il- isem ta Mosè, imma qallu: Óa jraωωnek il-mulej (v. 9). Hu jopponi din l-attitudni ma dik tan-nies bla Alla. Mill-banda l-o ra, huma jωebil u sa ansitra dawk il- wejje li ma jifhmux fihom, u dak kollu li jafuh min-natura b all-bhejjem bla dehen, jiswielhom at-telfien (v. 10). e) Ìuda Fil- ames sezzjoni, Ìuda jkompli jiddeskrivi l-im ieba ta dawn il-bnedmin bla Alla b deskrizzjonijiet dejjem aktar negattivi. Hu jibda billi jheddidhom: ÓaΩin alihom! Imba ad ja ti tliet ra unijiet al din it-theddida. L-im ieba ta dawn l- alliema foloz hi b al dik ta Kajin, li ti i kkaratterizzata mit-tradiment ta u u mill-vjolenza kontrih (v. 11a). G all-iskop ta gwadann ta flus huma jintelqu fl-iωball ta Bal am. F kelma o ra, all-kilba tal-flus, huma juωaw il-ìrazzja tal-profezija biex j idu affarijiet li jo bu lis-semmie a, imma li ma jaqblux mar-rieda t Alla (v. 11b). Huma jintilfu fit-tixwix ta Kora li adha kontra l-awtorità ta Mosè u ta Aaron (ara Num 16), i ifieri, huma wkoll 246 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
23 je duha kontra l-awtorità ta l-appostli. Hekk, Ìuda jiddeskrivi l- korruzzjoni morali u reli juωa ta hom permezz ta xbihat, imma b mod çar. Huma joqo du fuq il-mejda bla ebda kontroll fuqhom infushom. Dawn huma tbajja fil-laq at ta m abba (agape) tal-komunità, li fihom jixxalaw flimkien bla mist ija (v. 12a). F kelma o ra, mhux biss kienu jtebb u dawn l-ikliet bil-ìula ta hom... imma kienu jie du vanta minnhom biex jispjegaw idduttrini Ωbaljati ta hom, u jqarrqu bla wa (P. De Ambroggi, Le epistole cattoliche di Ìiacomo, Pietro, Ìiovanni e Giuda, Torino 1947, pa na 279). Huma b al s ab bla xita misjuq mir-ri (v. 12b), i ifieri huma inkosistenti u instabbli fil- sibijiet u fir-rieda ta hom. Huma b al si ar bla frott fi tmiem il- arifa (v. 12c), i ifieri, m humiex sejrin jipproduçu l-ebda a a tajba. Huma mejta al darbtejn (v. 12d), ax kienu mietu qabel waslu all-fidi, u issa re u mietu aliex re u lura addnub wara l-konverωjoni ta hom; jew inkella aliex huma mietu min abba d- dnubiet attwali ta hom, u huma di à ddestinati all-kundanna, li hi t-tieni mewt. Huma mqaççta mill- eruq, i ifieri, min ajr eruq aliex abbandunaw il-fidi tajba ta hom (v. 12e). Huma b all-mew qalil tal-ba ar, jitqallbu fir-ra wa ta l- ajb ta hom (v. 13a). B alma l-mew itell u l- mie mill-ba ar u jix tuh fuq ix-xtajta, hekk l-im ieba ta dawn in-nies bla Alla ad turi l- aωen li hemm fi qlubhom. Huma b all-kwiekeb errejja (v. 13b), i ifieri, huma m andhomx punt ta riferiment u lanqas an preçiω, aliex j ixu ajjithom fil-qawwa ta dak li ji ri skond id-destin tal-kwiekeb. Áalihom hemm merfu is-swied tad-dlamijiet ta dejjem (v. 13c). f) Ìuda Fis-sitt taqsima, Ìuda jafferma li l- Mulej se ji udika lin-nies bla Alla min abba l-im ieba ta hom skond ilkelma ta Óenok. Fil-versi l-awtur isemmi ç-çertezza tal- udizzju li ej billi jirreferi all-ktieb ta Óenok, li hu ktieb apokrifu, u li alhekk mhux inkluω fl- Iskrittura. Mill-profezija ta Óenok, is-seba patrijarka wara Adam, wie ed jakkwista l-konferma li se jkun hemm udizzju universali min-na a tal-mulej. F dan il- aqq hu se jikkundanna lil kull bniedem li ja mel il- aωin kif ukoll all- kliem iebes kollu li jkunu qalu kontra Alla l- midinbin Ωiena. Imba ad l-awtur jitkellem dwar il-kondotta tan-nies bla Alla biex juri li huma jist oqqilhom ilkundanna min and il-mulej: huma dawk li jger-gru, li jis tu xortihom (v. 16a), li ji ru wara l- ibdiet koro ta hom (v. 16b), li jitkellmu bi fta ir (v. 16c), u li jωie lu bin-nies f wiççhom alli jiksbu xi a a minnhom (v. 16d). ) Ìuda F dawn il-versi l-awtur jistieden lillqarrejja tie u biex jiftakru f dak li l- appostli kienu abbru minn qabel dwar id-dehra ta dawn il-qarrieqa. Fit-18-il vers hu jikkwota l-kliem ta l-appostli u fid-19-il hu jiddefinihom b ala dawk li j ibu l-firdiet, j ixu ajja ta din l-art, u huma nies li m andhomx l-ispirtu t Alla fihom. L-ART IMQADDSA Marzu - April
24 ) Ìuda It-tmien taqsima andha ton al kollox differenti. Kif di à n ad, tikkostitwixxi fuq banda wa da l- proìramm tal- ajja Nisranija kif din ti i opposta all-im ieba aωina ta dawn il-bnedmin bla Alla li jindie su. Millbanda l-o ra hi wkoll stqarrija dwar ilmisteru tat-trinità; hawn, fil-fatt, jissemmew Alla, l-ispirtu s-santu u Ìesù Kristu. L-ewwel eωortazzjoni andha x taqsam mal-fidi, li hi l-pedament tal- ajja spiritwali. Ìuda j e e lill-insara b dawn il-kelmiet: ibnu lilkom infuskom fuq il-fidi l-aktar qaddisa (v. 20a). B dawn il-kelmiet sempliçi, l-awtur iqanqal it-tema tal- ajja tal-fidili b ala bini li jrid jinbena, x aktarx xbieha li tindika ajja onesta u qaddisa. It-tieni t e i a andha x taqsam mat-talb: itolbu fl-ispirtu s- Santu (v. 20b), i ifieri, permezz ta l- Ispirtu s-santu. It-tielet t e i a t id: Ωommu rwie kom fl-im abba t Alla (v. 21a), i ifieri f dik l-im abba li Alla andu alina. Bir-raba eωortazzjoni, li tistieden lill-qarrejja biex jistennew il- niena tal- Mulej Ìesù Kristu biex jakkwistaw il- ajja ta dejjem (v. 21b), l-awtur x aktarx jirreferi all-ma fra tad-dnubiet, li tinkiseb permezz tal- niena ta Ìesù Kristu. Mil-livell personali tal- ajja spiritwali l-awtur imba ad jitla fuq illivell komunitarju billi jispeçifika l- attitudnijiet li jridu jinωammu mat-tliet kategoriji ta persuni li jinsab f periklu morali. Hu jistieden lill-qarrejja tie u biex ikollhom niena u biex jikkonvinçu lil dawk li huma fid-dubju (v. 22), i ifieri dawk li m humiex stabbli fil-fidi ta hom. Hu wkoll jistedinhom biex isalvaw lill-o rajn billi ja tfuhom min-nar (v. 23a), i ifieri, biex iwasslu fit-triq ittajba lil dawk li di à jist oqqilhom ilkasig ta dejjem min abba l-im ieba aωina ta hom, sabiex ikunu jist u jakkwistaw is-salvazzjoni. Fl-a arnett, jistieden lill-qarrejja tie u biex i ennu bil-biωa all-o rajn, filwaqt li jiskerrhu sa ansitra l-libsa mçappsa b isimhom (v. 23c), ji ifieri, biex ikollhom niena mill-midneb, imma biex jobo du d- dnub u jibq u il bo od minnu. i) Ìuda 24-25: Dossolo ija (KonkluΩjoni ta tif ir lil Alla) Il-kitba ta Ìuda, li tibda bl-istil tipiku epistolari, ma tintemmx bittislimiet b all-ittri l-o rajn, imma b radd il- ajr u barka lil Alla. It-talba ta tif ir tibda billi tirreferi al Alla li andu l- kapaçità li jωomm lil min jemmen u j arsu milli jaqa fid-dnub f din id-dinja, alli ja mlu jidher bla tija fil-preωenza tal-glorja tie u bil-fer (v. 24). L-awtur imba ad, jispeçifika li hu qie ed jirreferi all-uniku Alla u Salvatur permezz ta Ìesù Kristu (v. 25a); lilu biss jixirqu il-glorja, il-kobor, il-qawwa u s- set a qabel kull Ωmien, issa u al dejjem. Amen (v. 25b). 2. ASPETTI TEOLOÌIÇI Il-mixja m a la li amilna tul l-ittra ta Ìuda urietna li l-awtur da al f polemika kontra dawk l-individwi li 248 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
25 indie su fost l-a wa, u li j amm u l- fidi awtentika u l-im ieba Nisranija. Hekk hu j e e lill-qarrejja tie u biex ji ieldu alli jωommu l-fidi retta u ma j allux lilhom infushom ji u mqarrqin u jo or u l barra mit-triq. Minkejja dan, l- awtur, xorta wa da jitkellem dwar xi fatti fundamentali tal-fidi u l- ajja Nisranija. Fosthom nist u nsemmu: l-unità u t-trinità ta Alla, il-persuna u l-funzjoni ta Ìesù Kristu, il- idma ta l-ispirtu s-santu, id-duttrina dwar l-an li, il-fidi apostolika, il- udizzju, il-programm tal- ajja Nisranija bbaωata fuq l-istabbiltà u l- perseveranza fil-fidi, fit-talb u flim abba. F dan ir-rigward, l-ittra ta Ìuda tixhed all-patrimonju teolo iku u etiku komuni all-awturi tat-testment il-ìdid. Rigward il-messa tejolo iku ta l- Ittra, a na nist u nitkellmu b aktar dettall fuq tliet punti li fuqhom l-ittra tipprovdi l-elementi ta ha proprji. Ori ene qal li: Ìuda kiteb Ittra qasira afna, imma li hi kollha mimlija erf divin (In Matth 10,17; Patrologia Greca 13,877). Kummentaturi kontemporanji jo or u ad-dawl diversi aspetti ta l-ittra, b alma huma l- aspetti Trinitarji, id-duttrina dwar l-an li, il- ajja nisranija, il- udizzju u r- retribuzzjoni. Fl-Ittra ta Ìuda naraw kitba t eωortazzjoni. Áaldaqstant, il-prinçipji ta fidi m humiex diskussi all-iskop ta hom infushom, imma biex jibbaωaw dawn l-eωortazzjonijiet u jimmottivawhom. F din il-preωentazzjoni sejrin nippruvaw qabel xejn biex niççaraw l- affermazzjonijiet ta Ìuda fuq il- udizzji universali u partikulari. Imba ad sejrin na tu attenzjoni al Ωew versi li huma karatteristiçi imma oskuri f din l- Ittra rigward l-an li tajbin u Ωiena. Çesarija Marittima - port li minnu salpaw l-appostli g all- idma ta evan elizzazzjoni L-ART IMQADDSA Marzu - April
26 a. Ìuda 14-15: Il- udizzju universali Il-messa teolo iku rigward il- udizzju jinsab fil-versi 14-15, fejn naqraw: Kien al dawn ukoll li Óenok, is-seba wie ed wara Adam, abbar u qal: Ara, il-mulej ej, bl-eluf ta l-an li qaddisa tie u, biex ja mel aqq minn kul add u jikkundanna l- Ωiena kollha al kull xorta ta aωen li amlu, u al kliem iebes kollu li qalu kontra tie u l-midinbin Ωiena. L-awtur jikkwota xi affermazzjonijiet me udin mill-ktieb apokrifu ta 1 Óenok. Qabel xejn irridu n idu li l- kontenut ta dawn il-kotba, sostanzjalment, jikkorrispondi al dak li a na nemmnu dwar il- udizzju universali. Hemm ftit diskussjoni fost l- istudjuωi dwar jekk Ìuda kienx juωa l- verωjoni Aramajka jew Ìriega ta l- apokrifu. Hu x inhu l-kaω, jekk inqabblu mat-test Ìrieg naraw li Ìuda addatta din il-kwotazzjoni. L-aktar element importanti f dan l-addattament hu l-fatt li fit-test ta Óenok hu Alla li ja mel ma ruf il- udizzju tie u, filwaqt li f dak ta Ìuda, hu Ìesù Kristu li jissejja Mulej. L-affermazzjonijiet teolo içi f dan it-test fuq it-tema tal- udizzju huma baωikament dawn li ejjin: (a) Il- udizzju ser ji ri meta l-mulej ji i flimkien ma l-an li tie u; (b) il- udizzju ser ikun l-istess al kul add, ji ifieri, ser ikun universali; (c) f dan il- udizzju, il- Mulej se jixli lil dawk li huma bla Alla dwar l- emejjel Ωiena kollha li wettqu, u dwar l-insulti kollha li huma qalu kontra tie u. Mis-siltiet l-o rajn ta l-ittra nist u niksbu elementi o rajn li jikkaratterizzaw ir-realtà tal- udizzju. Dawk li Alla jixli, u jakkuωahom b ala Ωiena, ser j addu minn udizzju ta kundanna, kif l-awtur di à kien qal f vers 4. Fiex tikkonsisti l-kundanna tie u nist u niddeduçuh minn vers 13c, fejn l-awtur j id li, al dawk li huma bla Alla, alihom hemm merfu is-swied tad-dlamijiet ta dejjem, u minn vers 23c, fejn hu jfakkar in-nar tal-kastig finali kontra dawk li m humiex salvati. L-oskurità taddlamijiet tfakkarna fl-assenza jew finnuqqas ta dawl u tas-s ana li takkumpanja l- ajja. Ir-riferiment temporali al dejjem jindika li l-awtur qieg ed jirreferi al sitwazzjoni definittiva u irriversibbli. B dan illingwa figurattiv, l-awtur ta l-ittra juri li l-kundanna tikkonsisti fil-privazzjoni tal- ajja divina. Konferma ta din l-interpretazzjoni nsibuha f Mt 8,12; 22,13, u 25,30, fejn ilkastiì tal-lhud li ma jemmnux, talmistieden li ji i all-festa tat-tie min ajr il-libsa tat-tie, u tal-qaddej aωωien, ji i dejjem deskritt b ala li jintef u barra fid-dlam. Ir-realtà tan-nar, min-natura tie u, hi l-qerda. G alhekk, dak li jin ad dwar dawk li huma bla Alla u li huma destinati an-nar ta dejjem jindika l-mod li bih l-ikkundannati ser ja mlu esperjenza tal-privazzjoni tal- ajja t Alla, li minnu huma jinqat u. Ittest andu x jaqsam mal- ruq etern u mimli tbatija, b ala nuqqas ta ajja u ta dawl li jdum al dejjem. L- interpretazzjoni ssib ukoll konferma fillingwa tal-van elu ta Mattew. F Mt 13,42, meta jispjega t-tifsira talparabbola tal-qam u s-sikrana, Ìesù j id li dawk li ja mlu l- aωen se jin abru flimkien fi tmiem id-dinja mill- 250 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
27 an li biex jintef u fil- u ie a tannar. Skond Mt 25,41, Bin il-bniedem, fla ar udizzju, se j id lil dawk li ma amlux opri ta niena: Morru minn quddiemi, mis utin, fin-nar ta dejjem li t ejja ax-xitan u all-an li tie u ; in-nar ta dejjem hu deskritt f Mt 25,46 b ala tbatija ta dejjem. b. Ìuda 9: Il- udizzju invidividwali Il- udizzju hu tema favorita ta l- Ittra ta Ìuda. Barra mill- udizzju universali, l-ittra andha x taqsam ukoll mal- udizzju individwali. Ì al dawn x aktarx li jirreferi episodju misterjuω fid- 9 vers. Skond opinjoni komuni, l-awtur a dan it-test minn ktieb apokrifu imsejja Axxensjoni jew Assunzjoni ta Mosè. Ìuda 9 j id: L-arkan lu Mikiel, meta adha max-xitan u beda j aqqaqha mie u fuq il- isem ta Mosè, ma wasalx biex jikkundannah bi kliem ta Ωebli, imma qallu: Óa jraωωnek il- Mulej. L-espressjoni j aqqaqha maxxitan fuq il- isem ta Mosè twassalna biex na sbu li d-diskussjoni bejn Mikiel u x-xitan kienet udizzjarja u se et filwaqt tal-mewt ta Mosè. Naslu biex na sbu li dan l-episodju simboliku jirreferi all- udizzju individwali, mhux al dak universali jew enerali. Il- udizzju individwali hu dak li kull persuna umana ti i wiçç imb wiçç mie u fil-mument tal-mewt u li fuqu jiddependi wkoll id-destin etern. Id-diskussjoni li ssir bejn Ωew esseri an eliçi li huma fis-servizz t Alla, ji ifieri, l-arkan lu Mikiel u x-xitan, tidher li tindika li dan il- udizzju individwali filmument tal-mewt m huwiex awtomatiku, imma ji i su ett allpassatur divin. Dan ifisser li l-azzjonijiet tal-bniedem m humiex l-a ar kelma tad-destin etern tie u, u li Alla jirriserva alih innifsu, all- ustizzja u l- niena tie u, il- aqq li jiddeçiedi s-salvazzjoni jew il-kundanna. Dan ji i kkonfermat milleωortazzjoni li ti i indirizzata lill-qarrejja f Ìuda 21 li fiha naqraw: Zommu rwie kom fl-im abba t Alla, stennew il- niena ta Sidna Ìesù Kristu all- ajja ta dejjem. Il-fatt li d-diskussjoni tikkonçerna l- isem u mhux ir-ru ta Mosè, li hu mejjet, tista tfisser li hu preçiωament il- isem il-mezz li bih il-bniedem j addi mill- udizzju skond it-tajjeb jew il- aωin li jkun amel. Konferma ta dan nist u nsibuha f Ìuda 10 li fiha, skond traduzzjoni letterali, l-awtur j id: Dawn in-nies, imma, iωebil u sa ansitra dawk il- wejje li ma jifhmux fihom, u dak kollu li jafuh min-natura b all-bhejjem bla dehen, jiswielhom at-telfien. Minn din l-affermazzjoni nist u niddeduçu li l-awtur jara minn qabel il-korruzzjoni fiωika tan-nies bla Alla, ji ifieri, l- korruzzjoni tal- isem ta hom, b ala kastiì ad-da a ta hom kontra l- lejjaq spiritwali li huma jinjoraw, kif ukoll min abba l-preωunzjoni ta hom aliex huma jiç du u ma ja rfux issinjorija t Alla, kif insibu f Ìuda 8. B hekk il-korruzzjoni, li bil-mewt hi d-destin ta kull lejqa, ma tista t allilhom l-ebda tama as-salvazzjoni, imma biss kundanna eterna, li f Ìuda 7 ti i indikata bix-xbieha tan-nar ta dejjem. F dan it-test l-awtur ifakkar f Sodoma u f Ìomorra, kif ukoll fl-ibliet l- L-ART IMQADDSA Marzu - April
28 o rajn li b ala eωempju sofrew il-kastig bin-nar ta dejjem. Ma dan in-nar etern x aktarx irridu nωidu d-dlam ta dejjem, kif nist u niddeduçu minn Ìuda 13, li fih l- awtur j id li, al dawk li huma bla Alla, hemm merfu is-swied taddlamijiet ta dejjem. Jidher çar li kemm in-nar kif ukoll id-dlam huma xbihat li jindikaw kundanna eterna u kastig, i ifieri, xbihat ta qerda eterna, li minnha l-bnedmin ji u mça din mill- ajja u mid-dawl divin. IΩda, skond l-awtur, dawk li jemmnu set u isalvaw min-nar lil dawk li huma ddestinati alih aliex jo or u l barra mill-fidi u mill-im ieba morali tajba. Huma jist u ja mlu dan billi juru perswaωjoni u niena. Din hi t- tifsira ta Ìuda Dan it-test diffiçli afna, li skond edizzjonijiet odda tal- Bibbja, jista jinqara b dan il-mod: Uru niena ma dawk li adhom fid-dubju; lill-o rajn salvawhom u a tafhom minnar; l-o rajn, ennu alihom, bil-biωa, waqt li tistkerrhu sa ansitra l-libsa mçappsa b isimhom. Dawn l-espressjonijiet enigmatiçi jist u jfissru li sakemm ad hemm il- ajja, dawk li jemmnu bil- niena u bilperswaωjoni jist u jsalvaw lil dawk li jkun jist oqqilhom il-kundanna bin-nar u bid-dlam min abba l-im ieba aωina ta hom. B hekk, minkejja s-severità ta l-awtur kontra l-midinbin li jo or u l barra mill-fidi b im ieba morali aωina, hu ma jitlifx tama fis-salvazzjoni ta hom. Fil-fatt, hu konvint li l-o rajn li jemmnu jist u jre uhom lura lejn it-triq it-tajba. Fi ftit kliem, fid-dawl ta l-ittra ta Ìuda, nist u na mlu dawn l- affermazzjonijiet fuq il- udizzju individwali wara l-mewt: (a) qabel il- udizzju universali ser ikun hemm udizzju individwali, li kull bniedem irid jiffaççja fil-mument tal-mewt tie u u li fuqu wkoll jiddependi l- udizzju universali; (b) il- udizzju individwali m huwiex awtomatiku b ala sanzjoni neçessarja ta l-azzjonijiet mitmuma; Alla jirriserva alih innifsu, lill- ustizzja u l- niena tie u, il- udizzju ta salvazzjoni jew ta kundanna. c. Ìuda L-an li tajbin u l-an li Ωiena L-episodju tal-kuntrast bejn l- arkan lu Mikiel u x-xitan (v. 9) jista j inna biex insiru nafu wkoll dwar dak li l-awtur kien ja seb fuq l-an li. Fit-8 vers hu jçanfar lil dawk li huma bla Alla, fost affarijiet o rajn, b dawn il-kelmiet: Hekk ukoll dawn il-bnedmin fit-thewdin ta hom xorta wa da qe din itebb u l- isem, jiç du l-awtorità ta Alla, iωebil u l- lejjaq ÌlorjuΩi. Flimkien ma dan il-vers, tajjeb naqraw mill- did il-vers 9, li fuqu di à kkummentajna, fejn l-awtur j id: L-arkan lu Mikiel, meta adha max-xitan u beda j aqqaqha mie u fuq il- isem ta Mosè, ma waslax biex jikkundannah bi kliem ta Ωebli, imma qallu: Óa jraωωnek il- Mulej. Mill-qbil ta dawn iω-ωew t virus nifhmu li l-arkan lu Mikiel, firrelazzjonijiet tie u max-xitan, ji i me ud b ala eωempju ta rispett addinjità an elika tie u. L-episodju jitfakkar biex l-awtur jikkundanna l- im ieba ta dawk il-bnedmin li jiç du l- awtorità t Alla, u jωebil u l- lejjaq 252 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
29 glorjuωi. B hekk, il- tija ta hom hi serja aliex iωebil u sa ansitra dawk il- wejje li ma jifhmux fihom. Ir-ra uni ta din l-injuranza tinsab fil-fatt li dak kollu jafuh min-natura b all-bhejjem bla dehen. Minn din is-serje t affermazzjonijiet, jirriωulta, li all-awtur, ix-xitan hu esseri spiritwali, u mhux materjali, u li ja mel parti mill-kategorija ta l-an li, li hu jsejj ilhom glorjuωi. B hekk, hu wkoll an lu. Fl-awtorità hu çertament inferjuri al Mikiel, li jissejja arkan lu, i ifieri l-an lu ewlieni ; imma jidher li hu ugwali alih fid-dinjità, aliex Mikiel ma jaωωardax jittrattah b mod offensiv, u j alli lil Alla l- udizzju dwar l-im ieba tie u. Hu x inhu l-kaω, hu wie ed mirrivali tie u aliex hu mie u li Mikiel jid ol f diskussjoni, evidentement allpussess ta isem Mosè. Billi l- aqq t Alla jidher f din id-diskussjoni, hu probabbli li l-awtur jirrispetta lix-xitan b ala esseri an eliku, çertament b ala avversarju ta Alla, imma wkoll b ala dak li qie ed as-servizz t Alla nnifsu, b all-arkan lu Mikiel. Wie ed jista wkoll ja seb li, min abba l-attività tie u ta avversarju, hu jist oqqlu li ji i ikkundannat minn Alla, ax l-awtur i alli lil Mikiel j id ilkelmiet: Óa jraωωnek il-mulej. Imma hu çar li x-xo ol tax-xitan iservi wkoll il- ustizzja divina. Hekk il- tija tidher li ti i Is-Santwarju tal-laqg a ta Ìesù mad-dixxipli ta G emmaws L-ART IMQADDSA Marzu - April
30 indirizzata lejn l-arroìanza li biha x- xitan jikkontesta lil Mikiel id-deçiωjoni tal- niena divina, aktar milli l-funzjoni ta dak li hu jeωerçita, ji ifieri, li jikkundanna sa l-a ar il-kastiì ta l-im ieba aωina tal-bniedem. Evidentement Mosè wkoll kellu xi tija (probabbilment il-qtil ta l- E izzjan li nsibu f EΩodu 2,11-15), li skond ix-xitan, kellha ti i ikkastigata bilkundanna. Il-kliem ta Mosè jurina minn qabel li x-xitan ukoll, li issa qie ed ja dem b ala persekutur ta dawk li jobdu il-li i ta Alla, se jkun iddestinat all- udizzju u all-kastig ta Alla, aliex Mikiel j idlu: Óa jraωωnek il- Mulej. Ì all-istess udizzju huma ddestinati l-an li, li Alla di à ikkastigahom al dnubiethom. Nist u niddeduçu dan minn dak li j id Ìuda fis-6 vers: U lil dawk l-an li li ma beω ux al posthom u telqu mnejn kienu j ammru, huwa Ωammhom marbuta al dejjem f qie id-dlamijiet all- aqq tal-jum il-kbir. X kien iddnub ta hom nist u narawh millaffermazzjoni: ma beω ux al posthom u telqu mnejn kienu j ammru. Il-post li l-an li ma Ωammewx probabbilment jindika l-funzjoni li iet mo tija lilhom minn Alla biex jiggvernaw id-dinja, u li huma ma rrispettawhiex. B ala konsegwenza, iddnub ta hom nist u nikklassifikawh, b mod enerali, b ala att ta diωubbidjenza u nuqqas ta arfien ta l-awtorità divina. B hekk, id-dnub ta hom ikun simili fin-natura addnub ta dawk li Ìuda jiddenunzja aliex iωebil u lil Alla (letteralment, jiç du s-sinjorija u l-qawwa tal-mulej). Dan jista jirreferi all- rajja rrakkuntata f Ìen 6,1-2, li t id li wlied Alla, li t-tradizzjoni Lhudija kienet tqishom b ala an li, abbandunaw posthom, li huma kellhom fis-sema, biex jin aqdu mal-bniet ulied il-bnedmin li kienu j ixu fid-dinja, aliex huma kienu sbie. Imma jista jirreferi wkoll aç-çanfira li Alla ja mel lil dawk li jissej u allat fis-salm 82 (LXX: 81) aliex huma ma allewx il- ustizzja ssaltan fuq l-art. Ir-relazzjoni bejn iddnub ta dawn l-an li u dak tax-xitan (satan), li hu ma ruf minn testi o rajn tat-testment il-ìdid (1 Ìw 3,8; Ìw 8,14), m huwiex daqshekk çar, imma hu evidenti li hu ta l-istess natura umana, i ifieri hawnhekk l-awtur qed jirreferi g ad-diωubbidjenza u r-ribelljoni kontra r-rieda divina, u an-nuqqas ta arfien ta l-awtorità ta Alla nnifsu. Ilkastig li dan id-dnub jist oqqlu ji i indikat bis-sentenza Ωammhom marbuta al dejjem f qie id-dlamijiet all- aqq tal-jum il-kbir. Dan çertament jalludi all- udizzju finali, filwaqt li l-kundizzjoni li fiha huma jinsabu issa miωmumin, t abbar di à l- kundanna eterna ta hom. Jekk ni bru fil-qosor dak li idna, naraw dawn l-elementi: (1) il-moderazzjoni ta l-arkan lu Mikiel fil- lieda li hu kellu max-xitan hu eωempju ta rispett ad-dinjità an elika; (2) ix-xitan ukoll hu destinat all- udizzju tal-kundanna u l-kastig ta Alla; (3) all-istess udizzju huma destinati l-an li li Alla di à ikkastiìahom talli ma arsux id-dinjità ta hom; (4) id-dnub tax-xitan u dak ta l- an li hu ta l-istess natura, ji ifieri, diωubbidjenza u ribelljoni kontra r-rieda ta Alla. 254 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
31 SALM 20 Talba tas-sultan fi Ωmien il-gwerra IS-SALMI Jisimg ek il-mulej fi Ωmien in-niket; i arsek l-isem ta Alla ta Ìakobb! Mit-tempju mqaddes tieg u jibg atlek l-g ajnuna, u minn Sijon jag tik is-sa a. Jiftakar fl-offerti tieg ek kollha, u jilqa bil-qalb is-sagrifiççju tieg ek. Jag tik dak li tixtieq qalbek, u jtemm il- sibijiet tieg ek kollha. NaqbΩu bil-fer g ar-reb a tieg ek, ng ollu l-bnadar f isem Alla tag na. Jag tik il-mulej kull ma titolbu! Jien issa naf li l-mulej irebba is-sultan, il-midluk tieg u, u jwie bu mis-sema mqaddsa tieg u bir-reb a qawwija tal-leminija tieg u. Xi w ud fil-karrijiet,o rajn fiω-ωwiemel, imma a na f isem il-mulej Alla l-qawwa tag na. Huma jixxenglu u jaqg u; imma a na b sa itna, weqfin fuq ri lejna. Mulej, salva s-sultan; we ibna meta nsej ulek. Dan is-salm qisu innu nazzjonali tal-gwerra tal-poplu ta IΩrael: Mulej salva s-sultan! Huwa innu li kien jitkanta mill-assemblea u mis-saçerdot li kien jg anni Il-Mulej irebba lis-sultan il-midluk tieg u...il-mulej jag ti r- reb a lill-mag Ωul, lill-messija tieg u. Fil-Messija Rebbie l-insara jaraw lil Kristu Ìesù, dak li ie mog ti l-isem li hu fuq kull isem. Kif jikteb San Pawl: Inroddu ajr lil Alla li tana r-reb a permezz tal-mulej tag na Ìesù Kristu! [1 Korintin 15, 57]. L-ART IMQADDSA Marzu - April
32 ART IMQADDSA KUMMISSARJAT TA L-ART IMQADDSA - MALTA PELLEGRINAÌÌI FL-ART IMQADDSA FL ta Mejju ta Lulju ta Lulju ta Awissu ta Awissu 31 ta Awissu - 09 ta Settembru ta Settembru Prezz: 350 FULL BOARD U KOLLOX INKLUÛ aktar informazzjoni: Tel comalt@maltanet.net Pellegrina - Irtir fl-art Imqaddsa minn grupp ta Saçerdoti (Jannar 1999) 256 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999
Il-Ómistax-il Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
Il-Ómistax-il Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I Mur, abbar lill-poplu tieg i. Qari mill-ktieb tal-profeta G amos G amos 7, -15 F dak iω-ωmien, Amasija, qassis ta Betel, qal lil G amos: «Mur, bniedem
Διαβάστε περισσότεραSidna Ìesù Kristu Sultan tal-óolqien Kollu
L-Erbg a u Tletin jew l-a ar Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Sidna Ìesù Kristu Sultan tal-óolqien Kollu Solennità Qari I Jien nirg a l-mer la tieg i bil- ustizzja. Qari mill-ktieb tal-profeta EΩekjel EΩek
Διαβάστε περισσότεραIs-Sbatax-il Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
Is-Sbatax-il Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I Qieg ed nag tik mo g aref u g aqli. Qari mill-ewwel Ktieb tas-slaten 1 Slat 3, 5.7-12 F dak iω-ωmien 5 f Gibg on il-mulej deher lil Salamun fil- olm
Διαβάστε περισσότεραIt-Tnejn u Tletin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
It-Tnejn u Tletin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I L-armla g amlet ftira Ωg ira u ibitha lil Elija. Qari mill-ewwel Ktieb tas-slaten 1 Slat 17, 10-16 F dak iω-ωmien, il-profeta Elija 10 qam u r ielha
Διαβάστε περισσότεραIl-Óames Óadd tar-randan
Qari I Inqieg ed ru i fikom u ter g u tie du l- ajja. Qari mill-ktieb tal-profeta EΩekjel EΩek 37, 12-14 12 Hekk qal Sidi l-mulej: «Ara, jiena nifta l-oqbra tag kom, poplu tieg i, u n ibkom lura f art
Διαβάστε περισσότεραTifkira Solenni tal-passjoni tal-mulej
Il-Ìimg a l-bira Tifkira olenni tal-passjoni tal-mulej Qari I ien mi ru min abba fi dnubietna. Qari mill-tieb tal-profeta Isaija Is 52, 13 53, 12 52,13 Araw! Il-qaddej tieg i jsib ir-riωq, jintrefa, jog
Διαβάστε περισσότεραOMMNA MARIJA. Il-Messa ta Fatima huwa Sej a g as-sagrifiççju
OMMNA MARIJA Ittra Marjana ta Kull Xahrejn MaÓruÌa mill-kumitat DjoÇesan tal-madonna ta Fatima Malta. Titqassam b xejn 56, Triq Sir H. Luke, M arr MGR 1503 Nru. 114 Settembru - Ottubru 2009 Il-Messa ta
Διαβάστε περισσότεραIt-Tnejn u Tletin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
It-Tnejn u Tletin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I Il-G erf isibuh dawk li jfittxuh. Qari mill-ktieb tal-g erf G erf 6, 12-16 12 L-g erf jiddi, bla qatt ma jnemnem, malajr jag rfuh dawk li j obbuh,
Διαβάστε περισσότεραIt-Tlieta u Tletin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
It-Tlieta u Tletin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I Mara ta ila ta dem minn qalbha b idejha. G eluq tal-ktieb tal-proverbi Prov 31, 10-13.-20.30-31 10 Mara ta ila min isibha? Tiswa afna aktar mill-
Διαβάστε περισσότεραIt-Tmienja u G oxrin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
It-Tmienja u G oxrin Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I Intba t li l-g ana m hu xejn dejn il-g erf. Qari mill-ktieb tal-g erf G erf 7, 7-11 7 Jien tlabt u qlajt l-g aqal; sejja t, u ie fuqi l-ispirtu
Διαβάστε περισσότεραL-Ewwel Óadd tal-avvent
L-Ewwel Óadd tal-avvent Qari I Mhux li kont iççarrat is-smewwiet u tinωel! Qari mill-ktieb tal-profeta Isaija Is 63, 16b-17.19b; 64, 2-7 16 Int, Mulej, missierna, ismek il-feddej tag na minn dejjem. 17
Διαβάστε περισσότεραL-G id il-kbir tal-qawmien tal-mulej mill-imwiet
Qari g all-ódud - Sena A L-G id il-kbir tal-qawmien tal-mulej mill-imwiet Solennità - Quddiesa tal-jum Qari I A na kilna u xrobna mieg u wara li qam mill-imwiet. Qari mill-ktieb ta l-atti ta l-appostli
Διαβάστε περισσότεραIssej et Babel, g ax hemmhekk il-mulej awwad ilsien l-art kollha.
G id il-óamsin Solennità - Quddiesa tal-v ili Qari I Issej et Babel, g ax hemmhekk il-mulej awwad ilsien l-art kollha. Qari mill-ktieb tal-ìenesi Ìen 11, 1-9 1 L-art kollha kienet ilsien wie ed u kliem
Διαβάστε περισσότεραITTRA ENÇIKLIKA SPE SALVI
ITTRA ENÇIKLIKA SPE SALVI 1 Copyright 2007 - Libreria Editrice Vaticana 00120 Città del Vaticano Traduzzjoni Maltija Copyright 2008 ÇAK Traduzzjoni ta P. Edmund Teuma OFMConv. ISBN: 978-99909-47-87-6 Nihil
Διαβάστε περισσότεραFtehim bejn il-pajjiωi dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità
Ftehim bejn il-pajjiωi dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità KUMMISSJONI NAZZJONALI PERSUNI B DIÛABILITÀ VerΩjoni façli biex taqra Introduzzjoni Dan il-ktieb jg inek tifhem dak li hemm miktub fil-ftehim.
Διαβάστε περισσότεραIt-Tieni Óadd tal-g id
It-Tieni Óadd tal-g id Qari I Qalb wa da u ru wa da. Qari mill-ktieb tal-atti tal-appostli Atti 4, 32-35 32 Il-kotra kbira ta dawk li emmnu kienu qalb wa da u ru wa da. Óadd minnhom ma kien jg id li l-
Διαβάστε περισσότεραIt-Twelid ta Sidna Ìesù Kristu
It-Twelid ta Sidna Ìesù Kristu Solennità Quddiesa tal-v ili Qari I Il-Mulej tg axxaq bik. Qari mill-ktieb tal-profeta Isaija Is 62, -5 Min abba f Sijon ma nehdiex, min abba f Ìerusalemm ma niskotx, sa
Διαβάστε περισσότεραSolennitajiet tal-mulej fiω-ûmien ta Matul is-sena
Solennitajiet tal-mulej fiω-ûmien ta Matul is-sena 223 Qari g all-ódud - Sena B Óadd wara G id il-óamsin It-Trinità Qaddisa Solennità Qari I Il-Mulej hu tassew Alla kemm fil-g oli tas-sema kif ukoll hawn
Διαβάστε περισσότεραSAN PAWL IL-ÓAJJA, IL-ÓIDMA U L-MESSAÌÌ TIEGÓU. Adattament bil-malti ta NOEL MUSCAT OFM mill-edizzjoni ori inali ta ALFIO MARCELLO BUSCEMI OFM
SAN PAWL IL-ÓAJJA, IL-ÓIDMA U L-MESSAÌÌ TIEGÓU Adattament bil-malti ta NOEL MUSCAT OFM mill-edizzjoni ori inali ta ALFIO MARCELLO BUSCEMI OFM SAN PAOLO VITA, OPERA, MESSAGGIO FRANCISCAN PRINTING PRESS
Διαβάστε περισσότεραIt-Tlettax-il Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena
It-Tlettax-il Óadd taω-ûmien ta Matul is-sena Qari I Min abba l-g ira tax-xitan li l-mewt da let fid-dinja. Qari mill-ktieb tal-g erf G erf 1, 13-15; 2, 23-24 13 Il-mewt mhux Alla g amilha; u lanqas tog
Διαβάστε περισσότεραARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN LITURÌIJA U SAGRAMENTI
ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN LITURÌIJA U SAGRAMENTI DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN LITURÌIJA U SAGRAMENTI IMSEÓBIN F DAK LI HU TA ALLA 2003 ISBN: 99932-49 - 16-5 Arçidjoçesi ta Malta,
Διαβάστε περισσότεραEditorjal ta Marcello Ghirlando ofm
Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida
Διαβάστε περισσότεραL-G id il-kbir tal-qawmien tal-mulej mill-imwiet
L-G id il-kbir tal-qawmien tal-mulej mill-imwiet Solennità - Quddiesa tal-jum Qari I A na kilna u xrobna mieg u wara li qam mill-imwiet. Qari mill-ktieb ta l-atti ta l-appostli Atti 10, 34a.37-43 F dak
Διαβάστε περισσότεραTifkiriet. Editorjal ta Twanny Chircop ofm. Je illi lsieni mas-saqaf ta alqi jekk ninsa lilek Ìerusalemm
Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida
Διαβάστε περισσότεραÛmien ta Matul is-sena IΩ-Ωmien huwa mitmum, u s-saltna ta Alla waslet; indmu u emmnu fl-evan elju.
Ûmien ta Matul is-sena IΩ-Ωmien huwa mitmum, u s-saltna ta Alla waslet; indmu u emmnu fl-evan elju. Mk 1,15 241 Qari g all-ódud - Sena B Kristu d-dawl tad-dinja Emvin Cremona (1919-1987) Knisja Parrokkjali
Διαβάστε περισσότεραSAN BONAVENTURA. Il-Óajja ta San Fran isk Is-Si ra tal-óajja Il-Mixja tar-ru lejn Alla. Mill-kitbiet ta San Bonaventura - 1
SAN BONAVENTURA Il-Óajja ta San Fran isk Is-Si ra tal-óajja Il-Mixja tar-ru lejn Alla 1998 Mill-kitbiet ta San Bonaventura - 1 Traduzzjoni ta ÌuΩepp Beneditt Xuereb ofm Computer Setting u Grafika: Ìwann
Διαβάστε περισσότεραIt-Twelid ta Sidna Ìesù Kristu
It-Twelid ta Sidna Ìesù Kristu Solennità Quddiesa tal-v ili Qari I Il-Mulej tg axxaq bik. Qari mill-ktieb tal-profeta Isaija Is 62, 1-5 1 Min abba f Sijon ma nehdiex, min abba f Ìerusalemm ma niskotx,
Διαβάστε περισσότεραTridu tal-g id u Ûmien il-g id
Tridu tal-g id u Ûmien il-g id Min abba fina ristu obda sal-mewt, anzi sal-mewt tas-salib. G alhekk Alla g ollieh sas-smewwiet, u Ωejnu bl-isem li hu fuq kull isem. Fil 2, 8-9 163 Qari g all-ódud - ena
Διαβάστε περισσότεραSolennitajiet tal-mulej fiω-ûmien ta Matul is-sena
Solennitajiet tal-mulej fiω-ûmien ta Matul is-sena 267 Qari g all-ódud - Sena A Il-Óadd wara G id il-óamsin It-Trinità Qaddisa Solennità Qari I Il-Mulej hu Alla li jag der u j enn. Qari mill-ktieb ta l-eωodu
Διαβάστε περισσότεραIL-PROFETI Introduzzjoni Ta rif u Riflessjonijiet Guido Schembri ofm Edizzjoni TAU
IL-PROFETI Introduzzjoni Ta rif u Riflessjonijiet Guido Schembri ofm Edizzjoni TAU Il-Profeti 1 ISBN: 99909-48-17-8 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Editur: Raymond Camilleri ofm Stampat: PEG Ltd. Edizzjoni
Διαβάστε περισσότεραTridu tal-g id u Ûmien il-g id Ebda sura ma kellu, ebda miel biex in arsu lejh.
Tridu tal-g id u Ûmien il-g id Ebda sura ma kellu, ebda miel biex in arsu lejh. Is 53, 2 121 Qari g all-ódud - ena B Ìesù fi dan ommu Marija Emvin Cremona (1919-1987) nisja Parrokkjali, Óal Balzan 122
Διαβάστε περισσότεραFuq il-passi ta San Pawl
Il-Bibbja Editorjal f idejna Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Fuq il-passi ta San Pawl Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa
Διαβάστε περισσότεραARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN VIΩJONI TA KNISJA KOMUNJONI
ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN VIΩJONI TA KNISJA KOMUNJONI DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN VIΩJONI TA KNISJA KOMUNJONI POPLU B KARIΩMI U MINISTERI DIVERSI 2003 i ISBN: 99932-49 - 07-6
Διαβάστε περισσότεραARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN XANDIR TAL-KELMA
ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN XANDIR TAL-KELMA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN XANDIR TAL-KELMA MHUX BIL-ÓOBÛ BISS (MT 4,4) 2003 ISBN: 99932-49 - 15-7 Arçidjoçesi ta Malta, Floriana,
Διαβάστε περισσότεραEditorjal ta Marcello Ghirlando ofm
Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida
Διαβάστε περισσότεραOMMNA MARIJA. Kif Fran isku g ex il-messa ta Fatima. Mit-ta dita ma Swor Angela de Fatima Coelho
OMMNA MARIJA Ittra Marjana ta Kull Xahrejn MaÓruÌa mill-kumitat DjoÇesan tal-madonna ta Fatima Malta. Titqassam b xejn 56, Triq Sir H. Luke, M arr MGR 1503 http://sites.google.com/site/ommnamarija/home
Διαβάστε περισσότεραIl- arsa ta na din is-sena ddur fuq l-áolja ta
A.D.2000 L-GÓOLJA SIJON Iç-Çenaklu Qoxra (quddiem): Il-Kjostru Fran iskan Ritratt tal-qoxra (wara): L-G olja Sijon mill-ajru Qoxra (quddiem ewwa): L-A ar Çena (G. Dorè) Qoxra (wara ewwa): Pentekoste (G.
Διαβάστε περισσότεραIt-tag lim ta esù Kristu fil-bibbja kien
IX-XHIEDA TAL-PROFETA JOSEPH SMITH Il-Knisja ta esù Kristu tal-qaddisin ta l-a ar Jiem IT-TAGπLIM TA KRISTU It-tag lim ta esù Kristu fil-bibbja kien g al mien twil, sors ta ispirazzjoni g all-bniedem.
Διαβάστε περισσότεραFRANÌISKU IL-MIXJA U L-ÓOLMA. Murray Bodo
FRANÌISKU IL-MIXJA U L-ÓOLMA Murray Bodo FRANÌISKU Il-mixja w il- olma Murray Bodo Edizzjoni Maltija: Maqlub g all-malti minn ÌuΩepp Beneditt Xuereb ofm Computer setting: Ìwann Abela ofm Kura: Franciscan
Διαβάστε περισσότεραARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN KULTURA SOÇJETÀ KNISJA
ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN KULTURA SOÇJETÀ KNISJA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN KULTURA SOÇJETÀ KNISJA L-ESPERJENZA TA L-ARJOPAGU (ATTI 17,16-34) 2003 ISBN: 99932-49 - 14-9 Arçidjoçesi
Διαβάστε περισσότεραMissal Ruman. Ordni g all-qari tal-quddiesa g all-ódud u s-solennitajiet. Sena Ç
Missal Ruman im edded b Digriet tal-onçilju Vatikan II u mxandar bis-setg a tal-papa Pawlu VI It-Tieni Edizzjoni Ordni g all-qari tal-quddiesa g all-ódud u s-solennitajiet Sena Ç 1 Werrej Digrieti...7
Διαβάστε περισσότεραGLORJA TAL-KLERU MALTI
Beatu NAZJU FALZON GLORJA TAL-KLERU MALTI Marjanu Vella OFM Rivedut u a ornat minn Ìor Aquilina ofm 2001 ISBN:????????? Computer Setting: Ìwann Abela ofm Editur Ìenerali: Raymond Camilleri OFM Disinn tal-qoxra:
Διαβάστε περισσότεραIl- arsa tag na din is-sena ddur fuq il-
ÌETSEMANI FIL-KIDRON "Ikun li trid int" Ritratt tal-qoxra (quddiem): Dehra tal-baωilka tal-ìetsemani Ritratt tal-qoxra (wara): Il-Wied ta Kidron Stampa tal-qoxra (quddiem ewwa): Ìesù jitlob fil-ìetsemani
Διαβάστε περισσότεραDORIANNE NIEQSA MID-DAWL. Carmel G. Cauchi Tpin ijiet ta Frank Schembri
DORIANNE NIEQSA MID-DAWL Carmel G. Cauchi Tpin ijiet ta Frank Schembri 1 2 Jien jisimni Melanie u g andi g axar snin. Óuti m g andix, imma g andi Ωew ku ini li joqog du fit-triq tag na stess. Dawn huma
Διαβάστε περισσότεραARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN DJAKONIJA U ÌUSTIZZJA
ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN DJAKONIJA U ÌUSTIZZJA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN DJAKONIJA U ÌUSTIZZJA BAGÓATNI NWASSAL IL-BXARA T-TAJBA LILL-FQAJRIN (Lq 4,18) 2003 ISBN: 99932-49
Διαβάστε περισσότεραMissal Ruman. Ordni g all-qari tal-quddiesa g all-ìranet Ferjali fi Ûminijiet Privile jati
Missal Ruman im edded b Digriet tal-konçilju Vatikan II u mxandar bis-setg a ta Papa Pawlu VI It-Tieni Edizzjoni Ordni g all-qari tal-quddiesa g all-ìranet Ferjali fi Ûminijiet Privile jati 2013 - Kummissjoni
Διαβάστε περισσότεραItolbu s-sliem g al Ìerusalem
Il-Bibbja f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru
Διαβάστε περισσότεραIt-Tifkira tal-ìisem u tad-demm ta Kristu
Qari g all-ódud - Sena B Óadd wara it-trinità Qaddisa It-Tifkira tal-ìisem u tad-demm ta Kristu Qari I Hawn hu d-demm tal-patt li l-mulej g amel mag kom. Qari mill-ktieb tal-eωodu EΩ 24, 3-8 F dak iω-ωmien,
Διαβάστε περισσότεραIl-Papa Pellegrin fl-art Imqaddsa
Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru 116 Marzu - April
Διαβάστε περισσότεραForsi jonqos il-van elu
Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida
Διαβάστε περισσότεραL-ILMA Mulej, a tkun imfa ar f Óuna l-ilma, irωin u safi wisq, me tie qatig...
Ma ru mill-kummissjoni Ambjent fi dan l-arçidjoçesi ta Malta, 2008 riωors vitali, skars u prezzjuω ] L-ILMA Mulej, a tkun imfa ar f Óuna l-ilma, irωin u safi wisq, me tie qatig... San Fran isk: L-G anja
Διαβάστε περισσότεραIl-Presepju. Fuljett ma ru mill- GÓAQDA ÓBIEB TAL-PRESEPJU - MALTA c/o 56, Amaltea, Triq il-marg, Attard ATD Malta. Óar a Nru.
Il-Presepju Óar a Nru. 89 Ìunju 2016 Fuljett ma ru mill- GÓAQDA ÓBIEB TAL-PRESEPJU - MALTA c/o 56, Amaltea, Triq il-marg, Attard ATD 2382 - Malta Newspaper Post 1 Werrej Editorjal...3 Fuljett ma rug kull
Διαβάστε περισσότεραMARCEL NIEQES MIS-SMIGÓ. Carmel G. Cauchi Tpin ijiet ta C.S. Lawrence
MARCEL NIEQES MIS-SMIGÓ Carmel G. Cauchi Tpin ijiet ta C.S. Lawrence Pubblikat mill-kummissjoni Nazzjonali Persuni b DiΩabilità 2008 2 Kelli ri qawwi li ma ried jg addili b xejn. It-tabib ie jarani iωjed
Διαβάστε περισσότεραIT-TRIQ TAS-SALIB. fuq il-passi ta Ìesù fit-toroq ta Ìerusalem. John Abela ofm
IT-TRIQ TAS-SALIB fuq il-passi ta Ìesù fit-toroq ta Ìerusalem John Abela ofm Malta 2002 Camputer Setting u grafika: Ìwann Abela ofm Ritratti: Joseph Magro ofm u Ìwann Abela ofm Stampat PEG Ltd. Pitura:
Διαβάστε περισσότεραJASON JUÛA S-SIÌÌU TAR-ROTI. Carmel G. Cauchi Tpin ijiet ta Adam Apap
JASON JUÛA S-SIÌÌU TAR-ROTI Carmel G. Cauchi Tpin ijiet ta Adam Apap 1 2 Jien jisimni Jason u se nag laq dax-il sena. G andi o ti wa da, Maria, li g alqet tnax-il sena l- img a l-o ra. Jien u Maria differenti
Διαβάστε περισσότεραRadju Le en il-qala 24, Triq San Fran isk, Qala, G awdex, QLA FM Tel: SMS:
www.radjulehenil-qala.com request@radjulehenil-qala.com TEL: 2155 8556 SMS: 5061 2222 Skeda - G id 2013 1 Radju Le en il-qala 24, Triq San Fran isk, Qala, G awdex, QLA 1030 106.3 FM Tel: 21 558 556 - SMS:
Διαβάστε περισσότεραK T I E B T A G W I D A GπALL- FAMILJA
K T I E B T A G W I D A GπALL- FAMILJA K T I E B T A G W I D A GπALL- FAMILJA Ippubblikat mill- Knisja ta esù Kristu tal-qaddisin ta l-a ar Jiem Salt Lake City, Utah 1992, 1999, 2001, 2006 minn Intellectual
Διαβάστε περισσότεραLe en is-soçjetà MuΩikali. San Lawrenz. Belt Vittoriosa A.D. 1883
Le en is-soçjetà MuΩikali San Lawrenz A.D. 1883 Óar a Nru 103 Jannar - Frar 2018 Bdejna sena o ra li fiha hemm im ejji programm ta idma kbira u çelebrazzjonijiet speçjali li jfakkru l-135 sena mit-twaqqif
Διαβάστε περισσότεραBEST. Palazz Santa Marija, Pjazza tal-knisja, Mqabba, Malta Tel:
Messa tal-president Sena ta Óidma...5 Messa mis-sindku Id f Id g al Imqabba A jar...7 Minn Fomm il-kappillan Il-Festa u d-dokumenti tas-sinodu...9 Jikteb is-segretarju Il-Festa Mag na...11 Appell mill-kaxxier
Διαβάστε περισσότεραLe en is-soçjetà MuΩikali. San Lawrenz. Belt Vittoriosa A.D. 1883
Le en is-soçjetà MuΩikali San Lawrenz A.D. 1883 Óar a Nru 99 Mejju - Ìunju 2017 Grazzi lil s abi membri tal- Kumitat li fost il- afna xog ol li qeg din iwettqu fil-kaωin, sabu l- in biex fil- in liberu
Διαβάστε περισσότεραIs-Solennità ta Marija Assunta fil-knisja Arçipretali u Santwarju tal-mosta mid-29 ta Lulju sal-15 ta Awwissu 2012
Il-Parro a tal-mosta ti elebra Is-Solennità ta Marija Assunta fil-knisja Arçipretali u Santwarju tal-mosta mid-29 ta Lulju sal-15 ta Awwissu 2012 1 Messa tal-arçipriet Nifir u u nag mlu Festa Qieg ed niççelebra
Διαβάστε περισσότεραSmig Tikka Malti 3a. Taqsima 1: Min Jien? Fejn noqg od? Taqsima 2: L-iskola
Smig Tikka Malti 3a Testi tal-podcasts li jinsabu fuq www.merlinpublishers.com/tikkamalti/3/podcasts.html Taqsima 1: Min Jien? Fejn noqg od? Pa na 7 Bon u. G adni nqum. X raqda dik! B alissa Ωgur qed tg
Διαβάστε περισσότεραIl-Parroċċa tal-mosta tiċċelebra. is-solennità ta Marija Assunta fil-knisja Arçipretali u Santwarju tal-mosta
Il-Parroċċa tal-mosta tiċċelebra is-solennità ta Marija Assunta fil-knisja Arçipretali u Santwarju tal-mosta Mid-29 ta Lulju sal-15 ta Awwissu 2013 Messa tal-arċipriet Ta t il- arsien tieg ek Omm Qaddisa
Διαβάστε περισσότεραu fl-ippjanar talkalendarju
Edizzjoni Nru. 11 Frar, Marzu. April 2007 GAZZETTA MAÓRUÌA MIS-SOÇJETÀ MUÛIKALI SANTA KATARINA V.M., PALAZZ ALEXANDRIA, 37, MISRAÓ REPUBBLIKA, ÛURRIEQ. TEL. 21647826-21640354 - www.stcatherineband.org.mt
Διαβάστε περισσότεραHello, Jien Napo. Inti min inti? Taf x nag mel jien? Jiena na dem b ala handyman
L-Avventuri ta NAPO Hello, Jien Napo. Inti min inti? Taf x nag mel jien? Jiena na dem b ala handyman. Taf kemm kont nag mel affarijiet Ωiena. Na seb li rajtuni fuq il-video hux? Mhux g ax imqareb tafx,
Διαβάστε περισσότεραNru. 87 Lulju - Settembru 2017
KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI NEWSPAPER POST L-ANZJANI LLUM Nru. 87 Lulju - Settembru 2017 AWGURI lis-sur Anthony Mulè Stagno li n atar President tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani g as-snin 2017-2019
Διαβάστε περισσότεραNru. 93 Jannar - Marzu 2019
KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI NEWSPAPER POST L-ANZJANI LLUM Nru. 93 Jannar - Marzu 2019 IL-KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI JAWGURA LILL-ANZJANI U L-QRABATHOM KOLLHA SENA ÌDIDA MIMLIJA RISQ, HENA, SAÓÓA,
Διαβάστε περισσότεραOrder of Proceedings. The Congregation rises when the Dignitaries leave the Hall.
Order of Proceedings Oration by Dr Maureen Cole, B.A., B.Soc.Wk.(Hons.), Ph.D.(East Anglia) Address by Ms Karys Caruana, B.E&A (Hons.) a representative of the graduands. Conferment of Degrees Solemn Declaration
Διαβάστε περισσότεραSmig Tikka Malti 2a. Taqsima 1: Jien u l-familja. Testi tal-podcasts li jinsabu fuq
Smig Tikka Malti 2a Testi tal-podcasts li jinsabu fuq www.merlinpublishers.com/tikkamalti/2/podcasts.html Taqsima 1: Jien u l-familja Pa na 5 Dina: Hello tfal. Tiftakruni? Jiena Dina. Dino: U jien Dino.
Διαβάστε περισσότεραIl-President Charles Schembri mal- Oganizzatur UngeriΩ waqt is-sitt safra tal-banda Santa Katarina V.M.
NEWSPAPER POST Edizzjoni Nru. 21 Awwissu - Settembru - Ottubru, 2009 GAZZETTA MAÓRUÌA MIS-SOÇJETÀ MUÛIKALI SANTA KATARINA V.M., PALAZZ ALEXANDRIA, 37, MISRAÓ REPUBBLIKA, ÛURRIEQ. TEL. 21647826-21640354
Διαβάστε περισσότεραOrder of Proceedings. Address by Mr Kurt Vella Fonde`, B.A. European Studies (Hons.) a representative of the graduands.
Order of Proceedings Oration by Dr Maureen Cole, B.A., B.Soc.Wk.(Hons.), Ph.D.(East Anglia) Address by Mr Kurt Vella Fonde`, B.A. European Studies (Hons.) a representative of the graduands. Conferment
Διαβάστε περισσότεραsatira xena parabbolika g ar-radju
satira xena parabbolika g ar-radju adju 2 JIEÓDU SEHEM L-ASTRONOMU L-ISKRIVAN IL-BIDILLU L-AWTUR RAÌEL QARRIEQI RAÌEL QED IMUT TAL-POSTA 3 satira xena parabbolika L-AWTUR (jinda al fuq il-muωika in bla
Διαβάστε περισσότεραVol 29 Nru 161 Lulju - Settembru 2008
Vol 29 Nru 161 Lulju - Settembru 2008 L-Art ImqaddSA! Lulju - Settembru 2008! 1 L-ART IMQADDSA Rivista Biblika li toħroġ kull tliet xhur mill-kummissarjat ta l-art Imqaddsa tal-provinċja Franġiskana Maltija!""!#
Διαβάστε περισσότεραIl-Parroçça tal-mosta tiççelebra is-solennità ta Marija Assunta fil-knisja Arçipretali u Santwarju tal-mosta
Il-Parroçça tal-mosta tiççelebra is-solennità ta Marija Assunta fil-knisja Arçipretali u Santwarju tal-mosta Mid-29 ta Lulju sal-15 ta Awwissu 2014 Messa tal-arċipriet Il-poplu tal-gωejjer tag na huwa
Διαβάστε περισσότεραKaΩin tal-banda San Gabriel Óal Balzan A.D Il-Glorji tal-imghoddi Garanzija ghall-gejjieni. 90 Sena
KaΩin tal-banda San Gabriel Óal Balzan A.D. 1920 Il-Glorji tal-imghoddi... -. Garanzija ghall-gejjieni - 90 Sena KaΩin tal-banda San Gabriel Óal Balzan A.D. 1920 Il-Glorji tal-imghoddi... -. Garanzija
Διαβάστε περισσότεραXog lijiet ippubblikati ta Oreste Calleja: 4 DRAMMI: ANESTESIJA ÇENS PERPETWU SATIRA IÌSMAIÓIRSA
U l-an lu Óabbar... Xog lijiet ippubblikati ta Oreste Calleja: 4 DRAMMI: ANESTESIJA ÇENS PERPETWU SATIRA IÌSMAIÓIRSA GÓASFUR TAÇ-ÇOMB IL-BELLIEGÓA FIL-BIR U L-ANÌLU ÓABBAR IL-FESTA BIL-BANDIERI PAWLU REDUX
Διαβάστε περισσότεραVol 29 Nru 159 Jannar - Marzu 2008
Vol 29 Nru 159 Jannar - Marzu 2008 L-Art ImqaddSA! Jannar - Marzu 2008! 1 L-ART IMQADDSA Rivista Biblika li toħroġ kull tliet xhur mill-kummissarjat ta l-art Imqaddsa tal-provinċja Franġiskana Maltija!""!#
Διαβάστε περισσότεραg aç-çelebrazzjoni tal-quddiesa u tal-litur ija tas-sig at u A enda EkkleΩjastika Sena Litur ika
Arçidjoçesi ta Malta Djoçesi ta G awdex g aç-çelebrazzjoni tal- u tal-litur ija tas-sig at u A enda EkkleΩjastika Sena Litur ika 2016-2017 Ma ru b ordni tal-eççellenza Tieg u Mons Charles J Scicluna Arçisqof
Διαβάστε περισσότεραg aç-çelebrazzjoni tal-quddiesa u tal-litur ija tas-sig at u A enda EkkleΩjastika Sena Litur ika
Arçidjoçesi ta Malta Djoçesi ta G awdex g aç-çelebrazzjoni tal- u tal-litur ija tas-sig at u A enda EkkleΩjastika Sena Litur ika 2017-2018 Ma ru b ordni tal-eççellenza Tieg u Mons Charles J Scicluna Arçisqof
Διαβάστε περισσότεραIr-Rahal - fuq l-gholja - Erba mixjiet f Rahal - li Jsahhrek -- Julian Bezzina
Ir-Rahal - fuq l-gholja - Erba mixjiet f Rahal - li Jsahhrek -- Julian Bezzina Óal G arg ur L-Istorja fil-qosor Stilla fuq il-g olja amra, l-emblema ta Óal G arg ur tassew tixraq lil dan ir-ra al li g
Διαβάστε περισσότεραMALTA. Proċess ta Konsultazzjoni Mniedi mill-awtorità tax-xandir L-Użu Tajjeb tal-ilsien Malti fil-mezzi tax-xandir
BROADCASTING AUTHORITY L - AWTORITÀ TAX - XANDIR MALTA Ċirkulari 9/09 Ċirkulari lill-istazzjonijiet tax-xandir Proċess ta Konsultazzjoni Mniedi mill-awtorità tax-xandir L-Użu Tajjeb tal-ilsien Malti fil-mezzi
Διαβάστε περισσότεραIL-FESTA BIL-BANDIERI
IL-FESTA BIL-BANDIERI Xog lijiet o ra ta l-istess awtur ANESTESIJA ÇENS PERPETWU SATIRA IÌSMA IÓIRSA GÓASFUR TAÇ-ÇOMB IL-BELLIEGÓA FIL-BIR...U L-ANÌLU ÓABBAR GÓARGÓAR JUM FOST L-OÓRAJN EN PASSANT IL-FESTA
Διαβάστε περισσότεραSmig Tikka Malti 3b. Taqsima 6: Draguni u dinosawri. Testi tal-podcasts li jinsabu fuq
Smig Tikka Malti 3b Testi tal-podcasts li jinsabu fuq www.merlinpublishers.com/tikkamalti/3/podcasts.html Taqsima 6: Draguni u dinosawri Pa na 9 Id-dragun ÇiniΩ u d-dragun Malti Mhux kull dragun l-istess.
Διαβάστε περισσότεραLe en is-soçjetà MuΩikali. San Lawrenz. Belt Vittoriosa A.D. 1883
Le en is-soçjetà MuΩikali San Lawrenz A.D. 1883 Óar a Nru 100 Lulju - Awwissu 2017 Huwa ta pjaçir tag na li nippublikaw il-mitt ar a tal- Le en is-socjeta` MuΩikali San Lawrenz. Sittax-il sena ilu, l-kumitat
Διαβάστε περισσότεραSmig Tikka Malti 1a. Taqsima 1: Jien. Taqsima 2: Il-familja. Testi tal-podcasts li jinsabu fuq
Smig Tikka Malti 1a Testi tal-podcasts li jinsabu fuq www.merlinpublishers.com/tikkamalti/1/podcasts.html Taqsima 1: Jien Pa na 5 Flimkien (Dino u Dina): Bon u! Dino: Jien jisimni Dino. Dina: U jien jisimni
Διαβάστε περισσότεραÇENS PERPETWU 1. Çens Perpetwu. dramm f Ωew atti. lil Malta
ÇENS PERPETWU 1 Çens Perpetwu dramm f Ωew atti lil Malta 2 Oreste Calleja PERSUNAÌÌI FREDU FONZU ROÛA IX-XIÓ ZAGÓÛUGÓ TFAJLA IT-TIFEL IL-KAPPILAN ÌIRIEN Fil-verΩjoni li n admet fuq il-malta TELEVI- SION
Διαβάστε περισσότεραLe en is-soçjetà MuΩikali. San Lawrenz. Belt Vittoriosa A.D. 1883
Le en is-soçjetà MuΩikali San Lawrenz A.D. 1883 Óar a Nru. 106 Lulju - Awwissu 2018 Il-Kelma tal-president Lawrence V. Farrugia l-banda tal-parroçça u l-ewwel Banda If Beltna din is-sena qieg da tfakkar
Διαβάστε περισσότεραIl-Premju Letterarju tal-unjoni Ewropea 2011
Çirkulari: Ìunju 2011 info@akkademjatalmalti.com www.akkademjatalmalti.com Il-Premju Letterarju tal-unjoni Ewropea 2011 Il-Premju Letterarju tal-unjoni Ewropea hu premju importanti afna li jing ata lil
Διαβάστε περισσότεραVol 30 Nru 166 Ottubru - Diçembru 2009
Vol 30 Nru 166 Ottubru - Diçembru 2009 L-Art Imqaddsa v Ottubru - Diċembru 2009 v 1 L-Art Imqaddsa Rivista Biblika li toħroġ kull tliet xhur mill-kummissarjat ta l-art Imqaddsa tal-provinċja Franġiskana
Διαβάστε περισσότεραktejjeb edukattiv livell sekondarju l-armerija Young Knights
ktejjeb edukattiv livell sekondarju l-armerija tal-palazz Young KOMPITU wieóed Kavallieri bl-armatura Sabiex jevitaw li jwe g u matul il-kunflitti, il-kavallieri kellhom jilbsu lbiesi u elmi talmetall
Διαβάστε περισσότεραCopyright 2019 Servizz Helsien Emozzjonali, Fondazzjoni St Jeanne Antide, 51 Triq Ħal Tarxien, Ħal Tarxien; tel
2 Copyright 2019 Servizz Helsien Emozzjonali, Fondazzjoni St Jeanne Antide, 51 Triq Ħal Tarxien, Ħal Tarxien; tel 21808981. Email SJAFNGO@gmail.com Dan il-ktieb Jista jitqassam u jiġi ikkupjat mingħajr
Διαβάστε περισσότεραKTEJJEB EDUKATTIV. l-armerija TAl-Palazz. Young Knights
KTEJJEB EDUKATTIV livell primarju l-armerija TAl-Palazz Young KOMPITU wieóed Kavallieri bl-armatura Wara l-waqg a ta l-imperu Ruman, l-ewropa saret post li kien perikoluω tg ix fih, b g add ta allelin
Διαβάστε περισσότεραGAZZETTA MAÓRUÌA MIS-SOÇJETÀ MUÛIKALI SANTA KATARINA V.M., PALAZZ ALEXANDRIA, 37, MISRAÓ REPUBBLIKA, ÛURRIEQ. TEL.
Edizzjoni Nru. 3 Frar - Marzu - April 2005 GAZZETTA MAÓRUÌA MIS-SOÇJETÀ MUÛIKALI SANTA KATARINA V.M., PALAZZ ALEXANDRIA, 37, MISRAÓ REPUBBLIKA, ÛURRIEQ. TEL. 21647826-21640354 - www.stcatherineband.org.mt
Διαβάστε περισσότεραRiforma tal-iskejjel Speçjali
Dipartiment Servizzi talistudent Riforma taliskejjel Speçjali Ministeru taledukazzjoni, Kultura, Ûg aƒag u Sport Dipartiment Servizzi talistudent Riforma taliskejjel Speçjali Dipartiment Servizzi talistudent
Διαβάστε περισσότεραMill-Editur. Ħbieb, Nilqagħkom għal ħarġa oħra ta dan il-fuljett ta Awwissu 2010 li hija t-53 ħarġa ta din issensiela.
1 Fiċ-Ċentru mhux permess tipjip Mill-Editur Ħbieb, Nilqagħkom għal ħarġa oħra ta dan il-fuljett ta Awwissu 2010 li hija t-53 ħarġa ta din issensiela. Ix-xahar li għadda sar l-eżami fiċ-ċentru tal-marl
Διαβάστε περισσότεραPJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR
PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR PJAN GÓAL BIDU ÌDID NOVEMBRU 2007 PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR I. INTRODUZZJONI Il- Pjan G al Bidu Ìdid li l-partit Laburista
Διαβάστε περισσότεραIl-Progett tal-mercator
Ktejjeb Edukattiv (Programm ta Fondi Strutturali g al Malta 2004-2006 Pro ett ko-finanzjat mill-unjoni Ewropea Inizjattiva Komunitarja, Interreg III B Medocc Rata ta Ko-finanzjament : 75% Fondi UE; 25%
Διαβάστε περισσότεραAppendi i 4 g all-gwida Komunitarja g al prassi tajba g allmanifattura ta materjali g all-g alf siguri: dokument ta referenza tas-settur ta FEDIOL
Appendi i 4 g all-gwida Komunitarja g al prassi tajba g allmanifattura ta materjali g all-g alf siguri: dokument ta referenza tas-settur ta FEDIOL a) Introduzzjoni Il-membri ta FEDIOL ifarrku aktar minn
Διαβάστε περισσότεραANNESS I SOMMARJU TAL-KARATTERISTIĊI TAL-PRODOTT
ANNESS I SOMMARJU TAL-KARATTERISTIĊI TAL-PRODOTT 1 1. ISEM IL-PRODOTT MEDIĊINALI Renagel 400 mg pilloli miksijin b rita 2. GĦAMLA KWALITATTIVA U KWANTITATTIVA Kull pillola fiha 400 mg sevelamer hydrochloride.
Διαβάστε περισσότεραWerrej. L-Għaqda Ħbieb tal-presepju Malta, tixtieq tirringrazzja lil kull min kiteb f din il-ħarġa tal-fuljett.
2 Werrej Fuljett maħruġ kull tliet xhur mill-għaqda Ħbieb Tal-Presepju, Malta. VO/0844 Kull korrispondenza għandha tiġi indirizzata lis-segretarju, is-sur Charles A. Bellia Amaltea 56, Triq il-marġ, Attard
Διαβάστε περισσότερα