GLORJA TAL-KLERU MALTI

Transcript

1

2 Beatu NAZJU FALZON GLORJA TAL-KLERU MALTI Marjanu Vella OFM Rivedut u a ornat minn Ìor Aquilina ofm 2001

3 ISBN:????????? Computer Setting: Ìwann Abela ofm Editur Ìenerali: Raymond Camilleri OFM Disinn tal-qoxra: Tandem Ltd. Stampat:PEG Ltd. π copyright Edizzjoni Tau 2001

4 Kelmtejn qabel Áall-okkaΩjoni tal-beatifikazzjoni tal-ven. Nazju Falzon, il-patrijiet Fran iskani, li fil-knisja ta hom fil- Belt hemm il-qabar tie u, qablu li jistampaw it-tielet ar a tal-ktieb Glorja tal-kleru Malti miktub minn Patri Marjanu Vella O.F.M. Stiednu lili biex nikteb id-da la al din l-edizzjoni f din l-okkaωjoni speçjali b ala abib u Viçi-Postulatur tal-kawωa tal-beatifikazzjoni u Kanonizzazzjoni tie u, Beatu aliex kien Appostlu ta Ωmienu It-titlu Beatu uωah Kristu al dawk li ja rfu jiksbu l-hena tal- biberija tie u b ala Alla, u uωah diversi drabi. Áalhekk, meta l-q.t. il-papa Ìwanni Pawlu II ddekreta li Nazju Falzon jist oqqlu jibda jissejja Beatu, fta t il-kapitlu amsa tal-van elu ta San Mattew, biex neωamina liema wa da mit-tmien bejatitudni tadatta ru ha alih. Malajr fhimt li Nazju Falzon jikklassifika ru hu mal- Henjin dawk li j ibu l- paçi, ax huma jissejj u ulied Alla. Áaliex il- ajja ta Nazju Falzon kienet katina ta azzjonijiet ma quda flimkien biex jifirxu s-sliem: sliem bit-ta lim tal-katekiωmu liω-ω ar; sliem bl- oti tal-karità lil min hu fil-bωonn; sliem bit-ta lim ta l-iskola u kull ajnuna o ra lil dawk li j ossu s- sej a as-saçerdozju; sliem bit-thejjija serja lis-suldati 3

5 barranin er in all-gwerra; sliem lil dawk li jixtiequ j addnu r-reli jon kattolika; sliem bi thejjija tajba lillbarranin li xtaqu jiωωew u ma tfajliet Maltin... sliem lil Malta kattolika ta Ωmienu. Nazju Falzon kien minn familja reli juωa, sinjura, intellettwalu u nfluwenti. Barra dan kien bniedem ta talb, ça da u karità kbira. Hu araf isarraf it-talenti u l-kapaçitajiet tie u f ajnuna lil addie or. Kien devot kbir ta l-ewkaristija, tal-madonna - l-aktar ta t it-titlu tal-karmnu - u ta San ÌuΩepp. Meta wie ed jaqra l- ajja tal-qaddej t Alla Nazju Falzon, jinduna li dan it-titlu imbierek int tawhulu sa ansitra n-nies ta Ωmienu, dawk li gawdew mit-tjubija tie u. Tliet snin wara l-mewt tie u (1868) l- isqof Gaetano Pace Forno O.E.S.A. ass li andu jistieden lil Padre Terenziano Pantucci O.E.S.A. biex jikteb il- Brevi Cenni sulla vita e virtù del Servo di Dio Chierico Ignazio Falzon, u sena wara (12 ta Jannar 1869) ordna li l-fdal tie u jinfired minn dak tal-familjari tie u u jitqie ed f qabar ta t in-niçça ta Santu Rokku, fl-istess knisja. Jibqa ma ruf all- idma tie u man-nies tasservizzi ingliωi fil-knisja tal-ìiωwiti, il-belt. IΩda baqa aj fist il-poplu Malti bid-devozzjoni kbira lejh allgrazzji maqlu a. Naf id-devozzjoni lejn Nazju Falzon ajja Jiena trabbejt dejn il-knisja ta ÌieΩu, fejn hemm midfun il-fdal tal-ven. Nazju Falzon. Allura, sa minn tfuliti kellna santa ta Nazju Falzon b relikwija tix el dejn il-kwadru tal-qalb ta Ìesù. Sa minn tfuliti kont nisma bil-grazzji li jinqal u kontinwament blinterçessjoni tie u. Niftakar l-a a li qam meta ntqal li Nazju Falzon feta il-bieb tal-knisja lil wa da mara li marret titolbu wara nofsinhar u sabet il-bieb ma luq. Meta kont Ωa Ωu fl-azzjoni Kattolika, ext il- 4

6 kampanja organizzata minnha bid-dramm ta Dun (wara Mons.) Salv Laspina fis-sala taç-çirkolu Gioventù Cattolica bil-konferenzi bis-slides fil-parroççi ta Malta u Áawdex li ntemmu b quddiesa f Ta ÌieΩu mmexxija minn Mons. Edward Ceravolo ( ama), blentuωjaωmu ta Kelinu Caruana li wassal biex sa ansitra Ωew çirkoli jissejj u alih - dak ta l-im arr u taω- Ûejtun. Meta kont saçerdot Ω ir kont nin abar nitlob fil-kuridur tal-kappella tas-sagrament fejn kien jitlob Nazju Falzon, u fejn kien hemm imdendel il-kwadru tie u. Meta sirt saçerdot, l-arçisqof M. Gonzi nkarigani mill-istitut tar-ra aj it-tajjeb (Tal-Vitorja) li fih kien i allem Nazju Falzon; aktar tard sirt Rettur tal-knisja tal-ìiωwiti fejn qabli kien hemm Rettur Mons. Calcedonio Falzon, u Nazju Falzon, u fejn l-istess Nazju mexxa l-kongregazzjoni u wassal all- Ma mudija 650 barrani. Meta bdejt na dem ma l-emigranti ndunajt kiemm id-devozzjoni tie u riet ma l-emigranti u li kellhom ji ri fosthol il-labtu tal-madonna tal-karmnu li kien imgeωwer ma jdejh meta miet. Meta l-arçisqof ÌuΩeppi Mercieca atarni Viçi Postulatur tal-kawωa tal-beatifikazzjoni tie u, kull fejn immur bdejt niltaqa ma nies jirrakkuntawli biddevozzjoni kbira ta hom lejh, u rikonoxxentissimi all-grazzji li qal u bl-interçessjoni tie u. Jien kelli x-xorti nara miraklu minnhom b ajnejja. Kien ta pjaçir kbir alija li nwassal biex fit-23 ta Ottubru 1987, il-papa Ìwanni Pawlu II jiddikjara li Nazju Falzon ex il-virtujiet tejologali u kardinali b mod erojku. Dan kien l-ewwel Malti li wasal al din id-dinjità. Meta ie m abbar li Dun Ìor Preca se ji i dekretat Beatu, fra t aliex kont naf kemm dan kien devot ta Nazju Falzon u li hu stess ad i inna biex azju Falzon ikun Beatu wkoll. Kont dejjem nemmen li ma hom ad ikun hemm ukoll Adeodata Pisani 5

7 aliex il-proçess all-beatifikazzjoni ta ha kien flistess Ωmien. Il-Beatifikazzjoni hu jum li jimlina bil-fer Niftakar il-fer tal-10 ta Frar 1987, id-data li fiha t- Tejolo i Konsulturi tal-kongregazzjoni tal-qaddisin qablu li Nazju Falzon ex il-virtujiet tejologali b mod erojku. Dakinhar jien kont Ruma. Tajt l-a bar bit-telefon lil Patri Ìor Aquilina u dan a sieb iwassal l- a bar lill-arçisqof li kkomunikaha lill-poplu wara l- pontifikal. L-a bar iltaq et b çapçip kbir. Id-Digriet tal-virtujiet inqara hawn Malta fil-knisja Konkattidrali ta San Ìwann nhar is-sibt 12 ta Diçembru 1987 mill-arçisqof stess. Fid-19 ta Frar 2001, il-konsulturi Mediçi studjaw ilfejqan ta Malti wara talb bl-interçessjoni tal-ven. Nazju Falzon, li m andux spjegazzjoni medika. L- a bar xe let lill- afna devoti ta Nazju Falzon li fehemu li dan ifisser li hemm possibiltà li dan jista jwassal biex ikun beatifikat mal-mi ja tal-papa fostna f Mejju li ej. Dan il-fer ikompli jikber meta wie ed jiftakar li t- tielet millennju qie ed jinfeta bil-beatifikazzjoni ta tlie Qaddejja ta Alla Maltin. Mons. Philip Calleja Viçi Postulatur 6

8 Da la Malta ta' Ûmien Nazju Falzon Il-bidu tas-seklu dsatax kien al Malta, b all-bqija ta' l-ewropa Ωmien ta' bidla. Ûmien li fih immaturaw idejat tas-seklu ta' qabel, b al dawk illuministi, li allmu l-firda bejn fidi u ra uni, reli jon u kultura. Isseklu dsatax hu l-werriet u l-esekutur testamentarju ta' l-illuminiωmu u ta' l-effetti tar-rivoluzzjoni FrançiΩa. Dawn abu ma hom sekularizzazzjoni u firda bejn Stat u Knisja li fl-1870 la qu l-qofol ta hom bittmiem ta' l-istat Pontifiçju. Il-knisja kienet tilfet afna mill-presti ju li kellha fiω-ωmien ta' qabel. Is-soppressjoni ta' l-ordnijiet Reli juωi kienet d ajfet mhux ftit ir-reli joωità tal-poplu. L-antiklerikaliΩmu kien qabad l-art sew. Piju VII ( ) la rnexxielu jirriforma l-istat Pontifiçju u wisq anqas jissodisfa 'l-carbonari fl-italja. Irnexxielu iωda, jer a' ja ti l- ajja lil Kumpanija ta' Ìesù. ForΩa riformatriçi fi Ωmien ta' taqlib. Ljun XII ( ) minkejja kull xorta ta' tfixkil irnexxielu jasal al kemm-il konkordat ma gvernijiet, waqqaf salt djoçesijiet odda u en mhux ftit lill-missjonijiet qalb il-pagani. Piju VIII ( ) bniedem twajjeb u ta' kultura kbira, fi Ωmienu se et l-emançipazzjoni tal-kattoliçi fl-ingilterra. Girgor XVI ( ) ada bl-a rax kontra l-ispirtu u l-politika liberali ta' Ωmienu. U ta' dan allasha qares, aliex ir-rewwixti fl-italja kotru. Jitqies b ala l-pijunier tad-duttrina ta' l- 7

9 Infallibità tal-papa. Piju IX ( ) li kien jemmen fl-unità ta' l-italja kellu sa fl-a ar ja rab mill- Quirinale. Tilef is-set a temporali li kellu. Imma ntefa' biex jibni fuq is-s i Knisja aktar spiritwali. Piju IX, l-akbar Papa tas-seklu. Barra li waqaf bis-s i lillmaωuni, kien il-papa ta' l-immakulata (1854), ta' l- Infallibilità (1870), tal-konçilju Vatikan l-ewwel ( ), u l-papa ta' S. ÌuΩepp (1870), li ta t il- arsien tie u qie ed il-knisja Universali. Dan kollu fi Ωmien ta' taqlib politiku kbir ma l-ewropa kollha. Din kienet fil-qosor il-knisja ta' Ωmien Nazju Falzon. Dan exu wkoll missirijietna. Niesna bdew is-seklu dsatax ta t tliet saltniet - dik tal-kavallieri, FrançiΩi u IngliΩi. Dawn ta' l-a ar bdew il- rajja li twalet seklu u nofs: sal U kif wie ed jista' jobsor, dan ma kien Ωmien façli al add. Id-Dichiarazione dei diritti degli Abitanti delle Isole di Malta e Gozo, iffirmata fl-1802, swiet ftit wisq, meta wie ed iqis dak kollu li l-maltin u l-áawdxin kienu addew minnu qabel. Il-mexxej tal- Maltin Giorgio Mitrovich ( ) fil-kitba tie u The Cause of the People of Malta (London,1836), ja tina jiel ta' dak li addew minnu niesna flewwel nofs tas-seklu dsatax. Fil-21 ta' Mejju is-sena li fiha l-ingliωi ddeçidew li jibq u Malta - faqq et il-pesta li sa Settembru 1814 minn Malta u Áawdex asdet 4,572 ru minn popolazzjoni ta' mitt elf. Il-portijiet ta na, li issa ta t l-ingliωi kienu Ωdiedu fl-importanza ta hom u kienu jmantnu bosta familji, tbattlu. Ter a, portijiet o ra qrib ta na tawwlu kemm fel u l-kwarantina all-vapuri li kienu jmissu biss mall-portijiet ta na. Il-kummerç s ih ma bediex qabel l Il-faqar kont tmissu b'idek. Nazju Falzon twieled fl-eqqel Ωmien tal-pesta, nhar l-1 ta' Lulju 1813 u l-ismijiet li tawh fil-ma mudija jixhdu din il- rajja: Rokku, An lu u Sebastjan huma l- qaddisin patruni kontra din il-marda; Vinçenz, al Patri Vinçenz Portelli li ammdu; u Nazju rieduh li jissemma tal-familja, u dejjem kien ma ruf b'dan l-isem. 8

10 Fl-4 ta' Ottubru 1813 wasal Malta l-ewwel Gvernatur u Commander-in-Chief, Sir Thomas Maitland. Fl-istess xahar Napuljun kellu jbaxxi rasu. Nhar it-30 ta' Mejju 1814 ie ffirmat it-trattat ta' Pari i li bih, fost l-o rajn, Malta addiet definittivament ta t l-ingliωi, u saret il-gωira Fortizza ta' l-imperu NgliΩ fil-mediterran, b'ri menti residenti u o rajn ejjin u sejrin, skond il-qa da politika li tkun. Il-Knisja Maltija ta' Ωmien Nazju Falzon kellha nfluwenza kbira fuq il-poplu. U dan mhux ta' xejn. Fi ftit kliem n idu li kienet sensibbli all- ti ijiet talpoplu aktar mill- akkiema barranin. Il-kleru u l-kunventi allmu lit-tfal tal-poplu u allmuh bla las. Áallmuh ukoll it-twemmin Nisrani, fi Ωmien meta l- Protestanti kull ma jmur kienu aktar qed jinde su malpoplu, biex ma nsemmux il- afna idejat liberali ta' nies o ra li l-ingliωi kienu fet ulhom il-bibien bera, u xi Maltin la qu wkoll iddakkru. It-ta lim tal-katekiωmu fil-belt kien a xejra organizzata u Nazju Falzon ta l-kontribut siewi tie u. Saçerdoti o ra baq u wkoll ma rufin all- e a ta hom f'kemm-il qasam. Fl-1839, il-ìiωwita P. Massimiliano Ryllo waqqaf l-istitut ta' Edukazzjoni Kattolika fl-oratorju tal-knisja tal-ìiωwiti l-belt, u li wara l-istess Istitut insibuh fil-knisja ta' San Ìakbu. Fl- 1847, Dun Gavino Mamo, waqqaf l-istitut tar-ra aj it- Tajjeb fil-knisja ta' Santa Barbara, li wara mar fil-knisja tal-pilar u aktar tard f'dik tal-vitorja. Nazju Falzon allem - kif ser naraw 'l quddiem - il-katekiωmu lill- IngliΩi f'daru u lit-tfal Maltin fl-istitut tar-ra aj it- Tajjeb f'santa Barbara u fil-vitorja, kif ukoll fis-sjuf fil- Parroçça ta' Birkirkara. Mhux ta' min jinsa li l-edukazzjoni primarja organizzata mill-gvern fi Ωmien Nazju Falzon kienet adha fil-bidu ta ha. L-ewwel skejjel elementari raw iddawl fl-1836, u l-progress kien miexi b'pass ta' nemla. Sa l-1898, 12,000 biss kienu jmorru l-iskola minn 37,000 tfal li kienu fl-età ta' edukazzjoni elementari. 9

11 Nazju a l-formazzjoni skolastika tie u sakemm da al fl-università, minn alliema privati. L- Università wkoll kienet addejja minn Ωmien ta' riforma. L-istess in idu as-sistema udizzjarju. Missieru, l-im allef Dr. Francesco Giuseppe Falzon kien ukoll wie ed mill-membri tal-kummissjoni.fl tlestew il-kodiçi Kriminali, dawk tal-proçedura Çivili u tal-puliωija. F'dan iω-ωmien Nazju ggradwa fil- Li i. Kien ukoll iω-ωmien li fi kien issawwar il- sieb li Malta ssir çentru tat-ta lim ta' l-ilsna Orjentali. Kien Ωmien John Hookham Frere u Mikiel Anton Vassalli. Fuq kollox kien il-waqt ukoll meta l-lingwa ngliωa dehret li ser tkun il-lingwa tal-futur. U Nazju Falzon, sa aq li l-kleru kellu l-bωonn li jit allimha sew. Kien jaf x'qed i id. Hu nnifsu wettaq appostolat siewi qalb is-suldati u l-ba rin inglizi, u xi drabi mal-familji ta hom ukoll. Kien bniedem sensibbli all-qa da ta' madwaru, u m ejji sew aliha. Barra Ω-Ωmien ta' riformi, kien ukoll Ωmien ta' faqar kbir. In-nuqqas ta' edukazzjoni, nuqqas ta' i jene, li ab mie u il-mard u epidemiji wara xulxin, kien fena lil niesna. Barra l-pesta li semmejna tal-1813, il-kolera Ωaret Malta fl-1837, 1848, 1850, , u Quddiem din il-miωerja tmissha b'idejk Nazju qassam flus kemm felah "b'wiçç ferrie i u jie u lil kul add bil- lewwa". Fi dan il-knisja madwar il- zejjer ta na twaqqfu l- aqdiet tal-mutuo Soccorso. F'dan l-ambjent xejn kalm f'malta ta na ta' l- ewwel nofs tas-seklu dsatax, Nazju Falzon wettaq idma kbira b'risq il-knisja ta' twemminu, u b'risq ilpoplu ta na. L-a ar kelma Dan il- jiel dwar il- ajja ta' qdusija ta' Nazju Falzon, Patri Marjanu Vella, OFM, kitbu wara li kellu f'idu d- dokumenti uffiçjali stampati tal-proçess sa Ωmienu. 10

12 Kitbu b'im abba kbira u b'kelma Maltija sabi a u ma Ωula. Izda minn meta are l-ewwel darba fl- 1964, ar u dokumenti u Ωdiedu wejjeg o ra. Áalhekk, filwaqt li wie ed Ωamm quddiem ajnejh dak li ssu erew li andu jsir it-tejolo i fil-vot ta hom al meta tinkiteb il-bijografija, saru Ωjiediet u tibdil fejn kien me tie. U dan b'mod l-aktar sempliçi, aliex il-bijografija dokumentata, mistennija li ssir ma ddumx. P. Ìor Aquilina O.F.M. 11

13 Pittura ta Salvu Mallia (1987) li ti bor fiha id-devozzjonijiet u l- idmiet tal-beatu Nazju Falzon 12

14 1. Áad-Dell ta' Si ra Tajba Meta nhar it-2 ta' Lulju 1813, il-patri Majjistru Fra Vinçenz M. Portelli O.P., kappillan tal-parroçça ta' Santa Marija ta' Porto Salvo (San Duminku), ammed tarbija li twieldet il-jum ta' qabel, kien qed ja ti s- Sagrament tal-ma mudija minn jaf kemm-il darba! Tarbija b al ta' qabilha, tarbija b al dawk li kellhom ji u warajh. B'danakollu dakinhar, il-parroçça ta' San Duminku, tal-belt Valletta, kellha x-xorti li tara jit ammed fil-knisja ta ha bniedem li maω-ωmien, id f'id mal-grazzja t'alla, kellu jifhem il-misteri tal- Qdusija, i ixhom hu, u ja tihom b'wirt lil ta' warajh. Patri Vinçenz M. Portelli ammed it-tifel ta' l- avukat ÌuΩeppi Fran isk Falzon (li wara la aq im allef) u ta' Marija TereΩa Debono. Il-parrinu kellu jkun l-im allef Kalçidon Debono, iωda billi ma setax imur hu, ba at floku 'l-kjerku Antonju Debono. Ma' l- ilma mqaddes tal-ma mudija tawh l-ismijiet ta' Rokku, An lu, Sebastjan, Vinçenz, Nazju u RoΩarju, iωda minn dawn is-sitt ismijiet dejjem sej ulu Nazju, u kellu jkun dan l-isem li jifrex fuq il-gωejjer ta na, u l- aktar fuq il-kleru, mant ta' ie, u j allilna warajh eωempju aj ta' qdusija olja. Áax dik it-tarbija, li dak in-nhar, b al kull tarbija o ra, new et u bkiet, kellha j arsu fuqha l- ajnejn t'alla biex dejjem, addell ta hom, timxi bla taqa', it-triq tal- arsien tal-li i. Il-familja tat-tarbija Nazju Falzon, kienet ma quda bejnietha mhux biss bl-im abba naturali, iωda fuq kollox kienet issaltan fuqha l- aqda li ti i minn Alla. Missier u omm Nazju kienu jemmnu li s-sagrament taω- 13

15 Ωwie kien qaddis, u li huma kellhom id-dmir li ja dmu m'alla mhux biss biex i ibu t-tfal fid-dinja, iωda, wara li j ibuhom, juruhom it-triq it-tajba li twassal andu. Kienu nies twajba, li l-ewwel an ta' ajjiethom kien li sse fihom ir-rieda tal-missier li j ammar fis-smewwiet. U alkemm kienu nies talflus u l-qa da soçjali ta hom olja bosta, minkejja dan, kienu j arsu lejn ajrhom b allikieku kul add kien biçça mill-familja ta hom. Nies ta' qalbhom f'idejhom, kienu jaraw li qatt ma jonqos li j inu lil min je tie l- ajnuna ta hom. U dan mhux biss b'xi kelma tajba, iωda wkoll billi bi flushom iferr u 'l-qlub ta' min kien anqas ixxurtjat minnhom. Dawn kienu l-omm u l-missier tal-familja Falzon li kienu joqo du f'dar kbira numru 49 fi Triq id-dejqa l- Belt. Il- ajja tajba ta' l-omm u tal-missier t alli fuq l- ulied ix-xbieha ta ha. U hekk ara, ax l-erba' wlied subien tal-familja Falzon maω-ωmien saru l- oωωa ta' min iebhom fid-dinja. Kalçidon, la aq Kanonku TeΩorier tal-kattidral, Fran isku sar ukoll qassis u wara Kamrier Si riet tal-qdusija tie u il-papa; Antonju kiseb il-lawrja ta' avukat, u Nazju, avukat u kjerku. Mela minn erba' wlied tlieta aωlu li jaqdu 'l Alla filmaqdes tie u, u l-ie or ex fid-dinja bil- sieb li hu wkoll jaqdi l-mulej fl-istat tas-sagrament taω-ûwie. Is-Sinjura Marija TereΩa asbet minn kmieni biex tara 'l uliedha m arr in fit-ta lim nisrani. Áalhekk sa minn çkunithom rawmithom fl-im abba lejn irreli jon, u meta bdew jitfarrfru bdiet tib athom il- Knisja ta' Santa Barbara, fejn dak iω-ωmien kien isir itta lim tal-katekiωmu. B'hekk minn kmieni saru mid la tat-twemmin nisrani, arfu j oωωuh, u sar biçça mill- ajja ta hom ta' kuljum. Minn dawk iω-ωminijiet bdiet tidher f' Nazju l-ewwel im abba lejn il-madonna - im abba ta' tifel Ω ir u safi li mal-mixja tas-snin kibret mie u. Kien jitnikker quddiem ix-xbieha aωiωa ta ha u xofftejh, daqs naqra, kienu jlissnu talba, li l-an li tas-sema kienu ji bru 14

16 minn fuq fommu u jqe eduha f'ri lejn is-sultana tassema. Nhar it-3 ta' Awissu 1822, l-isqof Publiju M. Sant amillu l-griωma ta' l-isqof, u kellu b ala parrinu l- MarkiΩ ÌuΩeppi Delicata. B xorti aωina ma nafux issena meta laqa' all-ewwel darba f'sidru 'l Ìesù Ostja. B'danakollu nist u na sbu li ta' bejn it-tnax u t-tlettax-il sena kien a beda jitqarben. B'hekk niωlet fih iω- Ωerrie a Ω ira tal- razzja li nbidlet f'si ra fel ana ta' m abba bla qies lejn is-sagrament ta' l-artal. Nafu mix-xhieda ta' Dun Ìammarija Galea Muscat mir- Rabat ta' l-imdina, li kien kappillan tal-piccole Suore, li Nazju "kien adu daqsxejn ta' tfajjel u kienu j idulu 'l-qaddis iω-ω ir', billi kien a beda juri xe ta al ajja tajba, aqal u qalb anina. Nazju dejjem we a lill-genituri tie u u lil dawk li kienu fuqu. Óuh, Dun Fran isk Falzon jixhed ukoll li Nazju "ma kienx jorqod qabel ma kien i id il- mistax-il posta tar-ruωarju, alkemm ommi, billi kienet tarah hekk çkejken kienet t idlu j id amsa. Hekk kif t allem jaqra, dikment beda j id l-uffiççju tal-madonna, u l- ktieb kien dejjem iωommu fuqu". Dawn kienu l-ewwel snin tal- ajja ta' Nazju Falzon, snin biex n idu hekk, m oddija ad-dell ta' si ra tajba - l-im abba u l- oωωa tal- enituri tie u - li kennewh mill-irwiefen tal- aωen u fet ulu quddiemu triq li minnha seta' j addi biex jaqdi 'l Mulej fil-qdusija. Minkejja dan add m andu ja seb li Nazju kien tajjeb ax twieled hekk. Le. Kien tajjeb ax araf li alkemm hu kien fid-dinja, tie lu j ix b al wie ed li mhux tad-dinja. U alkemm Ω ir, araf kmieni li jekk jibda l- ajja aωina, imba ad isibha bi tqila jinfatam minnha. 15

17 Massimi Spiritwali mill-ktieb The Comfort of the Christian Soul, miktub minn idejn Nazju Falzon 16

18 2. Il-ÁaΩla Is-snin igerrbu, u Nazju beda jikber. Missieru aseb alhekk biex jibdielu l-istudji me tie a. Xtaqu jsir avukat b alu billi afna miω-ωew na at tal-familja kienu aωlu dik it-triq. IΩ-Ωa Ωu ma kienx i ossu maqtu al avukat, iωda biex ma jiksirx il-kelma ta' Missieru we edu li jistudja biex jid ol l-università. Beda l-istudji, l-ewwel and Dun ÌuΩepp Mizzi fejn tkisser sewwa fil-latin u fit-taljan, u wara ssokta and Dun ÌuΩepp Abela li arr u s i fit-ta lim tqil tal-filosofija. Imba ad intafa' jistudja wa du l-ilsien ingliω, li maz-ωmien t allmu d'daqshekk reqqa li kien jiktbu u jitkellmu b' effa tal- a eb. Fit-tiswir spiritwali tal- ajja taω-ωa Ωu Nazju, andu sehem xejn Ω ir Dun ÌuΩepp Abela. Bniedem ta' tjieba kbira, ma naqas qatt li jnissel fl-istudent tie u ibda lejn dak kollu li jressaq lejn Alla. Dan ilqassis, tajjeb u aref, dawk iω-ωminijiet li kien i allem lil Nazju, kien qed i oss lil Ìesù dejh u jistiednu biex i alli al kollox id-dinja u jid ol reli juω. Wara li asibha sewwa da al mal-patrijiet ÌiΩwiti. IΩda fin-novizzjat are biex jid ol f'ordni aktar kontemplattiv. B'hekk da al mal-patrijiet Karmelitani TereΩjani, u bidel ismu f'dak ta' Patri ÌuΩeppi Marija tal-qalb Imqaddsa ta' Ìesù. Áall- erf, aqal u qdusija tie u, int aωel Prijur Ìenerali ta' l-ordni. Wara ajja ta' idma Karmelitana, in abar Malta, fejn fil- emda ta' çelltu fqajra miet fil- Kunvent ta' Bormla fis-sena Ma stajniex ma nsemmux lil das-saçerdot, aliex l- eωempju tie u alla fil-mo u fil-qalb taω-ωa Ωu 17

19 Nazju Falzon, se er lejn il- ajja, mhux biss tajba, iωda kemm jista' jkun perfetta. Áaliex it-tajjeb i alli warajh il-fwie a ta' Kristu, u warajha jimxu dawk ta' rieda tajba. Is-surmastrijiet ta' Nazju dejjem fa ruh all- abra u d-dehen tie u, u baq u jiftakruh b ala Ωa Ωu li jaqdi dmiru bir-reqqa. Ara kemm hu hekk, li meta u Nazju, il-kanonku tal-kattidral Dun Kalçidon, kien Ruma u mar iωur lil Patri ÌuΩepp, li dak iω-ωmien kien Ìeneral ta' l-ordni Karmelitan TereΩjan, dan staqsieh, u stqarr li Nazju kien i obb 'l Alla b'im abba wisq o la minn dik li biha j obbuh il-biçça l-kbira ta' l-insara. Meta tkisser u t arre sewwa fl-istudji, seta' bla xejn tbatija jid ol l-università ta' Malta, fejn ta' ftit fuq l- oxrin sena kiseb il-lawrja fid-dritt Kanonku u Çivili, fis-7 ta' Settembru IΩda ta' avukat Nazju u la kien be siebu ja dem u lanqas adem. Fix-xhieda ta' uh, Dun Fran isk, naqraw hekk: " a l-lawrija mhux ax kellu xi sieb li ja dem ta' avukat, iωda aliex din kienet drawwa fil-familja ta na. Ara kemm dan hu minnu, li a na, it-tliet a wa ta' Nazju, konna ksibna wkoll il-lawrja". L- aωla, il-qaddej t'alla, kien a amilha. Il-le en tas-sema sem u, u min ikun bniedem tat-talb u l- abra b al Nazju, u jrid jaqdi 'l Alla sewwa, jisma' l- le en tie u. Il-Mulej isamma' le nu lil bosta, biss ftit huma li jilq u s-sej a. U alhekk afna Ω aωa meta jikbru j ossuhom b al hut barra mill-ilma. Ikunu sem u lil Ìesù j abbat fuq qalbhom. Ja mluha tattorox, jintelqu f'dir ajn id-dinja sa jintilfu fidda bien mudlam ta ha. Ikunu qed jimxu fit-triq li ma tkunx ta hom. Nazju Falzon sama' t-ta bita ta' Ìesù, u qa ad as-sej a. Hekk, ta' mistax-il sena libes l-ilbies klerikali wara li a t-tonsura. Kien l-isqof Publiju Marija Sant li tah it-tonsura nhar il-21 ta' Diçembru 1828, waqt ordinazzjoni enerali li saret fil-knisja tal- ÌiΩwiti, il-belt. Tliet snin wara, fil-21 ta' Awissu 1831, 18

20 l-isqof ta' Malta Frangisk Saverju Caruana tah l-ewwel Ωew Ordnijiet Minuri ta' l-ostjarjat u tal-lettorat, u mba ad, fit-18 ta' Didembru ta' l-istess sena, re a' tah l-a ar Ωew Ordnijiet Minuri l-o ra, dawk ta' l- EΩorçistat u ta' l-akkolitat. IΩ-Ωew Ordinazzjonijiet saru fil-kappella tal-palazz Arçiveskovili, il-belt. B'hekk il-qaddej ta' Alla sar kjerku minorista qabel kiseb il-lawrja. Issa kul add kien jistenna li l-kjerku Nazju Falzon jissokta t-triq as-saçerdozju. IΩda ma arax hekk. Kien i ossu li ma kienx qaddis bizzejjed biex jitla' l- Artal Imqaddes u j edded ta' kuljum il-misteru tal- Fidwa. Óafna minn biebu, qassisin, patrijiet u sekulari qalulu biex ja sibha sew, u sa ansitra l-isqof ta' Malta Mons Frangisku Saverju Caruana u l-isqof Publiju Marija Sant ajruh u amlulu l-qalb kemm-il darba biex jordnawh saçerdot. B'danakollu l-qaddej t'alla biddmu f' ajnejh kien jistqarr ma hom ix-xejn tie u quddiem il-kobor qaddis li jikseb il-bniedem ma l- Ordinazzjoni Saçerdotali. U baqa' hekk, Kjerku Minorista. Ma andniex alfejn nista bu meta andna l-eωempju l-ie or ta' San Fran isk t'assisi li kien sa jitkexkex meta kienu j idulu jsir saçerdot. Dasserafin ta' l-im abba t'alla kien iwie eb li fih tonqos dik il-qdusija li andha ssebba ir-ru ta' kull Ministru t'alla. Hekk ja sbuha l-qaddisin! Áajnejhom jaraw sal-qie nett il-kobor tal-misteri t'alla. Jifhmu x-xejn ta hom u jitbezz u quddiem is-set at tas-saçerdozju. Il-Kjerku Nazju Falzon mexa fuq il-passi ta' San Fran isk t'assisi. Dun Mattew Hyzler stqarr li:"kellu biza' kbir mid-dinjità tas-saçerdozju". Dan kif jin ad fis-seba' vot tad-digriet dwar l-erojiçità tal-virtujiet, "Dan hu eωempju ta' umiltà, mhux nuqqas ta' fiduçja fil- ajnuna t'alla, jew nuqqas ta' qawwa u ubbidjenza, imma eωempju li nsibuh f'qaddisin o ra. B'danakollu, minkejja din iç-ça da umli, ma twarrabx mill-missjoni li fid-dinja jwettqu l-ekkleωjastiçi". 19

21 3. Il-Programm tal-óajja Wara li Nazju temm l-istudji tie u u ie wiçç imbwiçç mal- ajja ta' kuljum, aseb, qabel xejn, biex ja ti xejra u sura lil ajtu. Ried, biex n idu hekk, ja mel programm li fuqu jfassal u jmexxi l-jiem kollha ta' ajtu. U dan beda jissawwar f'qalbu meta, wara t-tqarbin, kien joq od jitkellem ma' Ìesù Ostja u jitolbu jdawwallu mo u. Il-programm ta' Nazju Falzon kellu jibda bil-qdusija tie u nnifsu, biex mill-qdusija tie u ja ti 'l addie or. Kellu l-ewwel jinxte el hu blim abba t'alla, biex biha jix el lil kull min jersaq lejh. Im arre sew fis-sen a tal-qdusija, kien jaf li ebda idma ma set et t alli frott jekk qabel, min ja milha, ma jistqarrx quddiem sema w art li Alla hu l-bidu u t-tmiem ta' ajtu. Programm li San Fran isk abar f'ωew kelmiet li dwew ma' l-umbrija u mba ad mad-dinja kollha: Alla tie i u kollox! Áax meta Alla jsir it-tokk tar-ru u din tintilef fih, allura tkun tista' ta mel il- id. L-ewwel it-ta ri fil-qdusija personali, imba ad il-qdusija ta' l-o rajn. Áaliex add ma jista' ja ti minn dak li m andux, wisq aktar meta nitkellmu fuq il- id spiritwali. B ala sies li fuqu kellu jibni qdusitu, l-bniedem t'alla aωel, kif bilfors kellu ja Ωel, il-virtù ta' l- umiltà. L- eruq tal-qdusija jitwa du ma' dawk ta' l- umiltà, aliex bidu ta' kull qerq u aωen hi l-kburija li tneffa, tni es u twarrab minn Alla. Kull min kien jaf lil Nazju Falzon, kul add kelma wa da: "kien ja dem al Alla u ja bi kull emil tajjeb ax kien jibωa' 20

22 wisq li jaqa' fil-kburija". Áalkemm kien nisel ta' familja anja u ta' qa da soçjali olja, kien ja rab ilfru at tal- ajja ax ta' sikwit kien i id u jtenni li x- xitan dejjem lest bix-xibka miftu a biex fiha j abbel l- erwie. Áalhekk kien i ix imbie ed mid-dinja u ma kienx jo ro jekk mhux biex jaqdi dmirijietu u ja mel l-apostolat. Fit-triqat kien jimxi b' arstu baxxa, ax mo u kien ikun mitluf fil- wejje tas-sema. Il-biçça l-kbira ta' fil odu, u sehem mhux Ω ir minn wara nofsinhar u fil axija fit-tard kien i addihom fil-kappella privata li kellhom id-dar. Wa du, ma luq ma' Dak li jifhem il-qlub, Nazju Falzon kien i ossu li fil- abra tat-talb u l-meditazzjoni kien qie ed jit ejja biex jo ro fit-triqat ja mel il- id. Innies tal-belt meta kienet tarah addej, kienet t ares lejh bil-qima u t id f'qalbha li f'nofsha kellha j ix bniedem li j obb 'l Alla fuq kollox. L-im ieba tie u fid-dar kienet ta' eωempju aj al kul add. Kull min kien mid la tad-dar ta hom i id li kien ifittex li jit akkes. Kien jiekol ftit, u ja mel iltu biex ma ja tix fil- ajn lil dawk li jkunu fuq ilmejda mie u. Il- sieb t'alla kien daqshekk quddiem ajnejh, li waqt l-ikel kien b'mod jew b'ie or iwaqqa' kliemu fuq it-tjubija anina t'alla. U dawk il- inijiet wiççu kien jie u xejra o ra - xejra ta' bniedem li qed jifhem il-kobor t'alla. "Jiena rajtu, jistqarr Dun Ìanmarija Galea Muscat mir-rabat ta' l-imdina, "jintilef f'alla u smajtu jitlob bil- erqa minn ta t l-ilsien". Dan kien ikun meta l-qassis, ta' tifel, kien ta' sikwit jiekol fid-dar tal-familja Falzon. Il-kliem bla tie a kien ja arbu, aliex kien jaf sewwa li l-kliem Ωejjed jista' jew ixabba', jew ikun ta' sara al min jisim u. Kien ja bi l- erf li bih il- Mulej anielu mo u, u biex joq od all-fehmiet ta' l-o rajn ma kien isibha bi tqila xejn. Dwar dak li hu lbies, dawk kollha li xehdu fil-proçess ta' bejn is-snin , i idu li fih kienet tidher il-virtù talfaqar. Ried li n-nies ma tarax fih u la iben il- onja 21

23 anqas l-avukat, iωda l-bniedem li aωel lil Ìesù b ala s-sehem ta' ajtu. Is-safa imba ad kienet tinfirex fuq wiççu u tinqara fil-le a t' ajnejh. I idulek bosta nies li kienu jmorru fid-dar tal-familja Falzon, l-aktar nisa, li qatt ma rawh i ares lejhom, u huma bilkemm set u j idu l-lewn ta' ajnejh. Forsi minn qie ed jaqra j id, bejnu u bejn ru u, li dan it-ta rif fuq il- ajja intima ta' Nazju Falzon flok ja mel ila lil dak li jkun, i e elu ja seb li l-óajja Nisranija hi tqila u ftit huma dawk li j ixuha sewwa. Le! Din hi fehma m aw a, aliex hawn qed nitkellmu mhux fuq bniedem li jrid ja rab id-dnub il-mejjet, iωda fuq ru li trid t ix fid-dinja bla ma titni es mitta sir ta ha. Nazju ma riedx jikkuntenta billi j obb 'l Alla fuq fuq. Meta araf kemm Alla abbu, ass li ried ipatti b' iltu kollha al din l-im abba. Ma riedtx jieqaf f'nofs triq, iωda mimli bl-ispirtu nisrani, ried jil aq l-áolja tal-perfezzjoni. Áalhekk id-dinja nies b al dawn qajla tifhimhom. Tqishom b ala nies esa erati, t addihom b ala rjus s an, bil-waqt li ma jkunux lief biçça odda f'idejn Alla biex bihom iferrex is-saltna t'ibnu Ìesù fl-erwie. Dawn huma dawl fuq l- oljiet li jdawwlu t-triqat tal- ajja. Áalhekk mela wie ed m andux ipin i 'l Nazju Falzon b ala l-bniedem li ja rab lill-bnedmin, ax iqis ru u qaddis hu u l-bqija Ωiena. Xejn minn dan! Nazju Falzon b ala bniedem mimli bl-ispirtu t'alla kien jara f'kull ma luq ix-xbieha ta' Ìesù. U kien dan li bidlu f'appostlu. Kieku ma kienx hekk ma kienx ja mel dak l-appostolat ta' fejda li alih adu jissemma sal-lum u adu jqanqal lil kul add biex b alu ja dem al Alla. 22

24 4. L-Ewkaristija, l-akbar Im abba Il-Qdusija Tie u, il-papa Piju XII fl-ençiklika Mediator Dei li fiha kiteb dwar il-kobor, il- tie a u s- sbu ija tal-litur ija, i idilna hekk: Il-grazzja li ti i mill-ewkaristija mhix marbuta ma' dawk il- inijiet biss meta wie ed ikun qie ed ja mel it-tiωωija ta' ajr wara l-quddiesa u t-tqarbin, iωda til aq u tinfirex fuq il- urnata kollha, fuq il-qadi tal- ajja ta na, biex tqaddishom u tibdilhom fi Kristu". Kliem sabi u ta' min jixtarru sewwa aliex bih il-knisja t allimna li l- Ewkaristija, b al eruq ta' si ra, tinfirex u tid ol fil- ajja ta na ta' kuljum u tqaddes kull idma ta na. Dan idnieh ax fil- ajja ta' dan il-bniedem qaddis Ìesù Ostja jie u l-ewwel post. Fejn joq od Hu filqalb ta' Nazju, ma joq od add. Áaliex hu Ìesù Ewkaristija dik l- ajn ta' ilma aj - l-ilma tal-óajja - li min jixrob minnu j ix al dejjem. Ìesù stqarr' " Jiena l- obω tal- ajja li niωel mis-sema. Jekk xi add jiekol minn dal- obω, dak i ix al dejjem". Nazju Falzon, mid la tal-kotba Mqaddsa li fuqhom kien i addi si at ta' meditazzjoni, ma setax isib il-qawwa tal- ajja spiritwali tie u jekk mhux f'ri lejn Ìesù ma luq fit-tabernaklu, jekk mhux b'ìesù o sidru. Id-devozjoni tal-bniedem ta' Alla lejn Ìesù Ostja kienet tolqot lil dawk kollha li kien jirnexxilhom jarawh jitlob f'xi knisja tal-belt. Fost dawn andna 'l Patri Paçifiku Spagnol O.F.M. li xehed hekk: " Sirt naf lil Nazju Falzon fil-knisja ta na [ta' ÌieΩu, tal-belt] fejn afna drabi fost il- im a kien ji i jisma' l- 23

25 Quddiesa ta' l-ewwel, li kienet to ro fil- amsa u fiha jitqarben. Il-Qaddej t'alla kien jintelaq f'kontemplazzjoni hekk profonda, li wie ed jist ajlu mitluf kollu kemm hu f'alla. Meta mba ad kien jasal fil- in tat- Tqarbin u kien jersaq lejn l-artal, kien b al donnu jtir, b allikieku ismu jikseb effa barranija. Wara t- Tqarbin kien idum in twil ja mel ir-ringrazzjament". Hekk rah b' ajnejh wie ed mill-patrijiet fran iskani li ex fi Ωmienu. U ma kienx wa du, ax dawk kollha li kienu jmorru l-parroçça ta' San Pawl tal-belt, rawh kemm-il darba jitqarben hemmhekk b'tant e a li hu u nieωel biex jer a' jintasab f'xi rokna tal-knisja, wiççu kien jie u dehra ta' dak ta' an lu. Patri Fran isk Debono minn Birkirkara O.F.M. jistqarr li: "Kien joq od quddiem l-artal imqaddes ma jitwieωen ma xejn, mitluf f'alla. Jien rajt darba 'l Qaddej t'alla wara li jitqarben u kien die el fil-kor. Rajtu b allikieku qie ed itir u maqtu daqs xiber mill-art. Dan ara nhar id-29 ta' Ìunju [1865] jumejn sew qabel il-qaddej t'alla miet. Dak iω-ωmien kont Sagristan Ma ur. M andi ebda dubju fuq dan li qie ed nistqarr. U biex aktar insa a li ma tqarraqtx, andi x-xhieda ta' Patri Vinçenz, li mie u darba kont qed nitkellem dwar il- ajja u l-virtujiet tal- Kjerku Nazju u qalli li hu, meta darba kien jitlob fil-kor, ra dak li rajt jien - a a li allietu miblu " Fra Diegu Bonanno mill-belt, O.F.M., l-ajk fran iskan benefattur ta' l-iltiema u l-fqajrin ta' gωiritna, i idilna wkoll li: "kont narah ta' sikwit fil-knisja ta na [ta' ÌieΩu, tal- Belt] jisma' l-quddies u mba ad jersaq jitqarben. Wara li jin abar, joq od arkobbtejh, b'idejh imsallbin fuq sidru u b'rasu kemmxejn imniωωla 'l isfel. Kellu fama ta' Ωa Ωu qaddis". Meta Nazju kien ikun quddiem l-ewkaristija, alih id-dinja kienet t ib. Ósiebu, qalbu u mo u kienu jintilfu fuq il-bieba tat-tabernaklu, u xejn ma kien itellfu dik l- aqda s iha ma' Ìesù. Dun Guliermu Portelli mill-belt rah mhux darba jew tnejn fil-parroçça ta' San 24

26 Pawl jitlob quddiem is-santissimu, iωda j idilna li: "Darba fost l-o rajn, rajtu quddiem Ìesù Sagramentat mitluf kollu kemm hu f'alla. U biex we ibni kelli nçaqalqu al darba tnejn. Dil- a a a bitni". Qalb u mo Nazju Falzon kienu u ie a bla tmiem ta' m abba ewkaristika. Fix-xhur tas-sajf il-qaddej t'alla kien imur malfamilja Birkirkara. Hemmhekk ukoll id-devozzjoni tie u lejn l-ewkaristija e elet lil Karmena Calleja minn Birkirkara tixhed u tistqarr:"meta fix-xhur tassajf il-qaddej t'alla kien ikun ville atura kont narah ta' kuljum [fil-knisja parrokkjali] jisma' l-quddies u jitqarben b'tant devozzjoni u abra li kien ja tini eωempju tajjeb. Kont nixtieq li ma nitwarrabx mill-kappella tas-santissimu, fejn kien ikun hu f'lok imwarrab u maqtu minn-nies. Wara t-tqarbin kien joq od bla jit arrek, arkobbtejh siebu f'alla, b'idejh imsallbin fuq sidru, rasu mbaxxija, ajnejh ma luqa u xofftejh bla jit arrku. Kien jibqa' hekk al xi oxrin minuta. Imba ad kien jibda j id ta t l-ilsien it-talba ta' Sant'Injazju "Ru ta' Kristu qaddisni", ilissen il-kliem bil-qajl b'mod li kien jidher li qie ed jid ol fl-ispirtu ta' dak li jkun i id. Wara din it-talba, kien jer a jtenniha al bosta drabi, imqanqal kif kien ikun minn devozzjoni u tjieba kbira. Kien jibqa' hemm madwar nofs sie a. Kien joq od, kif idt qabel, fil-kappella tas-santissimu, u jien nemmen li dan kollu kien ja mlu min abba dik il- e a qaddisa li kellu lejn Ìesù fis-sagrament". NiΩΩu ajr lil Karmena Calleja li allitilna xhieda hekk ma mula bir-reqqa dwar il- ajja tabil aqq ewkaristika ta' Nazju Falzon. Bla ma kien ikun jaf ajnejn in-nies kienu jaq u fuqu, u mill-eωempju tie u jit allmu huma wkoll i obbu 'l Ìesù Sagramentat. Quddiem il-misteru ta' l-ewkaristija l-kjerku Nazju Falzon kien i ossu jix el bil-virtù ta' l-umiltà. Ara kemm hu hekk li Fra Dwardu Cretien mill-belt, O.F.M. xehed li: "Darba a na l-fratelli lajçi idna 'l- Kjerku 25

27 Nazju biex jersaq jitqarben qabilna. IΩda hu ma ried b'xejn, u wriena li ma kienx jixraq jitqarben qabilna. Dan juri kif ir-ru tie u kienet anja b'kull virtù". "Ta' kull fil axija" t idilna Ew enja Bugeja mill- Belt, "il-qaddej t'alla kien imur il-knisja ta' San Pawl tal-belt ja mel Ωjara lis-santissimu Sagrament, u kien joq od jitlob al bosta in". U dan barra s-si at l- o ra li kien i addi arkobbtejh fil-kappella privata li kellhom id-dar. Meta tal-familja kienu je ti uh, ma kinux ifittxuh post ie or jekk mhux fil-kappella. Barra t-tqarbina ta' kuljum, il-qaddej t'alla kien ja mel kemm-il darba, tulek ja jum, it-tqarbina Spiritwali, ji ifieri kien i edded dik l-im abba u dik ilqima li jkun wera 'l Ìesù fil odu. Dwar dil- a a RoΩa Muscat minn Birkirkara t id hekk: "Nazju Falzon kien bniedem tat-talb: fuq hekk, Marija Dimech, xebba xwej a u elwa qaltli li l-venerabbli Qaddej t'alla ma kienx ja mel lief i edded b' egga kbira t-tqarbina Spiritwali. Marija kienet tie u sieb id-dar li l-familja Falzon kellha Birkirkara, u din meta kienet tisim u j id u jtenni l-istess a a, jum wie ed staqsietu: "Sur Nazju, int dejjem ittenni l-istess a a?" U hu we ibha,"marija ma tafx inti li Santa TereΩa [t'avila] kienet i edded it-tqarbina ta' fidi seba' darbiet kuljum". Nist u na sbu kif baq et Marija, aktar u aktar meta l-qaddej t'alla qatt ma kien jehda j e e 'il-qaddejja tal-familja biex jitqarbnu kuljum. Biex il-qaddejja li kellhom ma hom il-belt, Marjanna Agius, kienet tkun tista' tqum fil odu u titqarben, Nazju Falzon kien ja mlilha l-façendi taddar hu. Xejn ma kien i ossu jitbaxxa li s-sinjur i in lill-qaddejja, meta b'hekk kien ikabbar l-im abba ta' l- o rajn lejn Ìesù fl-ewkaristija. Tixhed Saverja Diacono minn Birkirkara li Marjanna stess qaltilha li "Qaddej t'alla, imqanqal mill-ispirtu ta' l-umiltà kien i in 'ilqaddejja fil-façendi u kien jib atha torqod biex tkun tista' tqum fil odu u titqarben. Imba ad hu stess kien ja sel il-platti u j in fix-xo ol tal-kçina". Fejn 26

28 jaslu l-erwie kbar li j obbu 'l-ewkaristija! Millim abba lejn l-ostja tas-sa a, to ro b al minnnixxie a wa da, id-devozzjoni lejn il-passjoni ta' Sidna Ìesù Kristu. Áaliex kien sewwa sew lejlet il-mewt aωiωa tie u, li switilna l-fidwa, li Ìesù fl-a ar ikla mal-ma bubin tie u, waqqaf is-sagrament ta' l-akbar im abba. Nazju Falzon kien i obb lill-kurçifiss, u Marjanna Agius gie li ratu, bla ma hu kien jintebah biha, ibus bil- erqa wa da wara wa da l- rie i ta' Kristu Msallab. U biex isa ah fih din l-im abba kien ja mel ta' kuljum il-via Sagra fil-kappella privata tad-dar u nhar ta' im a kien jinωel, fit-tlieta ta' wara nofsinhar, filknisja ta' ÌieΩu tal-belt u ja milha hemm. Il-Patrijiet Fran iskani jistqarru li kienu jaraw lil Nazju ja mel il-via Sagra b'devozzjoni hekk ajja li donnu kien i oss f' ismu t-tbatijiet tal-feddej. Wara mba ad kien jinxte et arkobbtejh quddiem il-kurçifiss MirakuluΩ u b' ajnejn miksija dmu, bla jiftah fommu, kien jitnikker i ares lejn is-sura mbiççra ta' Ìesù Msallab. Dwar l-imhabba tal-kjerku Nazju lejn il-passjoni ta' Ìesù, Markantonju Said minn Óal Tarxien i idilna li: "Jum fost l-o rajn, missieri kien id-dar tal-qaddej t'alla. Meta adda minn quddiem il-kappella rah arkobbtejh quddiem il-kurçifiss, iωda meta re a' adda rah maqtu mill-art mo la metru. Missieri baqa' daqshekk imbikkem li qajla kellu ila j ajjat lill-o rajn u jfissrilhom x'kien ra. Meta b'xi mod fiehem lil u Nazju Falzon u 'l-qaddejja, dawn it-tnejn amlu ilithom biex jikkalmawh u qalulu "Oq od b'sabrek din mhix l-ewwel darba". Imba ad tawh il-mis un biex jistejqer mill- asda li a". Il-qalb ta' Nazju Falzon kienet tabil aqq amara ta' Ìesù. Fiha, b al f' alqa tbajjad bil- ilji, kien isib il- axqa tie u. Il-Qaddej t'alla b' ajtu mo bija u mibdula f'dik ta' Ìesù seta' jistqarr bla jitqarraq - "Jien qie ed n ix, iωda mhux jien, Kristu qed i ix fija". Il-bidla mill- ajja naturali al dik tal-grazzja hi l- bidu tal-qdusija. 27

29 5. Il-Ìrajja tat-tabor Ti edded I idhielna San Mattew. U l- rajja taqbeω quddiemna b'se er u dawl tal-ìenna. "Ìesù a 'l Pietru, 'l Ìakbu u 'l uh Ìwanni, u adhom alihom fuq muntanja olja. U tbiddel quddiemhom. U wiççu beda jiddi b ax-xemx, u wej u saru bojod b assil "Il- olja tat-tabor dakinhar rat is-seb tal- Ìenna, rat id-dawl li jo ro mid-divinità ta' l-iben t'alla ma mul bniedem. Ìrajja li andha xeb Ω ir mal- rajja evan elika tat-trasfigurazzjoni naqrawha fil- ajja ta' San Fran isk t'assisi, meta Santa Klara flimkien ma soru o ra marru jieklu mal-qaddis u s abu. IΩda ara li meta wasal l-ikel, il-qaddis beda jitkellem daqshekk elu u tal- a eb fuq Alla, li lkoll intilfu fil-mulej. Ara kemm hu hekk, li n-nies ta' Assisi u ta' Bettona u ta' l-in awi l-o ra raw lil Santa Marija ta' l-an li u l- kunvent u l-bosk li ja ti lejh, uggie a wa da - taqbad u tleqq. Dan ma kienx nar naturali, iωda nar ta' qdusija li jo ro minn dawk l-erwie li fid-dinja m andhomx lief 'l Alla quddiemhom. U dak li ara fil- rajja tal-van elu, u dak li se f'santa Marija ta' l-an li, niltaq u mie u (dejjem bil-permess t'alla) fil- ajja tal-kjerku Nazju Falzon. Fuq dan jixhed u jistqarr Dun Ìanmarija Galea Muscat mir-rabat ta' l-imdina li j id: "Niftakar li fl- 10 ta' Frar tas-sena 1858, meta jien kelli mistax-il sena u kont ninsab fid-dar tal-qaddej t'alla, all- abta ta' nofsinhar mort fl-oratorju li kellhom fid-dar 28

30 il-familja Falzon. Hemmhekk kien ad hemm Nazju, arkobbtejh, b' ajnejh i arsu lejn is-sema u b'dir ajh miftu a bera. L-Oratorju kien qed ileqq b'dawl hekk kbir li jien sibt li qabdet il-lampa. IΩda mba ad rajt fuq ras il-qaddej t'alla b al globu tannar li minnu bdew er in seba' ilsna. Ersaqt alhekk bil-mod il-mod lejn il-qaddej t'alla u fhimtu j id Tu septiformis munere. Ìrejt alhekk biex insejja lil uh il-kanonku biex hu wkoll ikun xhud ta' dak li rajt jien, iωda meta wasalna mill- did fl-oratorju kollox kien eb, u Nazju kien are. Jien edt il- rajja kollha lil uh, u dan wissieni biex niftakar sewwa dak li kont rajt". Dun Ìor Buttigieg mill-belt i idilna li meta Nazju "kien ikun quddiem is-santissimu, dejjem arkobbtejh bla jiççaqlaq u b' ajnejh 'l isfel, kien jo ro minn wiççu dak is-sliem li l-qaddej t'alla kien i oss ifawwar o qalbu". Óinijiet twal ta' intimità ma' Ìesù Ostja kien i addi fil-parroçça ta' San Pawl tal- Belt, imrekken fil-kuridur li mis-sagristija ja ti allkappella tas-sagrament. Dawk il- inijiet kien iduq ilbenna li daqu l-appostli Pietru, Ìakbu u Ìwanni, u minn qalb Nazju kienet to ro tnehida mnikkra: "Ìesù tie i, tajjeb li noq od hawn mie ek!" Wa du ma Ìesù, Nazju kien jid ol all- tijiet taddinja u jpatti b'talbu an-nuqqasijiet ta na. Áalhekk kien dejjem ifittex il- emda u meta kien jara knejjes o ra mimlija bin-nies, biex l- ajnejn ma jaq ux fuqu, kien jinωel "ta' ÌieΩu". Hemm kien joq od mo bi fil-kappella ta' San Diegu u joq od jitlob fil-kwiet. Dan kollu jixhdu Dun Salv Borg mill- Belt, fiω-ωew Proçessi. Mit-Tabernaklu Ìesù kien jit axxaq b'dik ir-ru nadifa li t obbu! Marjanna Agius imlaqqma "ta' Karusu" minn Óal Áaxaq, mara tajba, sinçiera u ma tafx b'gideb, mara li kienet tersaq titqarben kuljum, kienet qaddejja fiddar tal-familja Falzon. Kienet hi li rat lill-kjerku Nazju Falzon f' inijiet l-aktar qaddisa tal- aqda 29

31 tie u m'alla. Rat kemm-il darba l-qaddej t'alla iduq minn din l-art stess, il-hena u l-glorja li l-mulej ejja al dawk li j obbuh. Áalhekk wa da li kienet taf sew lil Marjanna, Marija Testa mill-belt t idilna li l-qaddejja kienet "ta' sikwit t idli li l-kjerku Nazju Falzon kien dejjem jitkellem fuq Alla u j e igha biex titlob, titlob dejjem 'il-mulej u tbaxxi rasha quddiem ir-rieda Tie u Qaltli li urnata wa da, wara li lestiet ilmejda all-ikel marret fil-kappella biex t id lill- Qaddej t'alla jinωel jiekol. IΩda sta bet mhux ftit meta rat il-kappella mimlija dawl u l-qaddej t'alla mdawwar bi splenduri. Meta, wara, hu ntebah li rat kollox qalilha biex iωωomm fommha sieket u ma t id xejn lil add". Darba o ra, kif stqarr Duminku Hyzler mill-belt, ratu mdawwar bid-dawl u maqtu millart. U dax-xhud jissokta li Marjanna baq et daqshekk m a ba li ri lejha tqalu daqshekk li qajla set et ta ti pass. Fl-ewwel ajja ta' Nazju Falzon li iet stampata Ruma fis-sena 1868, il-kittieb [P. Terenzio Pantucci,OSA] i idilna li fit-tielet Óadd ta' Settembru (aktarx ta' l-1855), Marjanna kienet dejn il-kappella u rat merωuq ta' dawl qawwi iere millbieb. Imqanqla mill-kurωità, resqet qrib u rat li dak iddawl kien iere mill- isem tal-qaddej t'alla u l-aktar minn rasu. Kien mitluf f'estasi u kien qie ed ukoll içaqlaq kemm jiflah rasu mdawwla. Meta ie f'tie u, forsi min abba xi oss li set et amlet il-qaddejja, dar lura mifxul u b'hekk Marjanna rat wiççu - wiççu abjad b as-sil. U fuqu kien qed jirrifletti ra ta' dawl. Ìrajja o ra li ta ha allielna xhieda Dun Salv Borg mill-belt hi dik meta stqarr li; "Marjanna marret biex t abbat il-bieb tal-kamra ta' Nazju. L-ikel kien lest u marret t idlu jinωel. Il-bieb kien imbexxaq u billi meta abbtet ma we ibx, da let u sabet il- Venerabbli Qaddej t'alla arkobbtejh mistrie ma 30

32 dahar ta' si u, medhi jitlob. Sej itlu b'ismu, iωda al xejn, ma semax. Áalhekk resqet qrib lejh u ebbditlu l-libsa. IΩda b' a eb kbir ta ha tilm u maqtu mill-art " L-istess Marjanna stqarret ma' Ìanni La Pira mill- Belt li rat kemm-il darba lil Nazju mitluf f'estasi. Óa a importanti f'din l-istqarrija hi, li l-qaddejja ratu alla ar darba f'dan l-istat tlett ijiem biss qabel mewtu. Mela nist u n idu li nhar it-28 ta' Ìunju 1865, Nazju daq dik il- lewwa li kienet qie da tistennieh fil- odwa ta' l-ewwel ta' Lulju. Dwar dawn il-fenomeni mistiçi, l-qaddej t'alla kien ja mel iltu mhux biss biex ma jin adux, iωda jekk f'xi kaω xi add ikun rahom, jorbtu biex jibqa' fommu sieket. Áalhekk Marjanna, li ta' mara li kienet seta' jobsor li titkellem, mhux darba u tnejn qalilha u wissieha. "Qaddisa Ω ira (hekk kien isej ilha) ara tifta fommok!' Fuq dawn l-estasi hemm ukoll l-istqarrija ta' Father Joseph Corbet, kappillan militari, li fit-28 ta' Frar 1893 alla miktub hekk: Lejla wa da niftakar li kien hemm xi a a mhux tas-soltu fid-dar tal-familja Falzon. Kien jinstema' tge wi kbir. Jien kont hemm, u kif smajtu alaqt il-kotba u mort nara x' ara. X'kien inqala? Nazju kien estasi, maqtu mill-art filkappella, u wiççu kien hekk ileqq li r-ra i li ar u minnu, dawwlu kollox madwaru. Kien dak il-waqt TABOR ie or " Tkellimna fuq dawn l-estasi mhux aliex fihom infushom huma sehem me tie all-qdusija ta' Nazju. Bihom u min ajrhom it-tjubija tal-qaddej t'alla kienet tibqa' kif inhi. Tkellimna fuqhom aliex andna nies li kienu xhud ta' dak li ara jew sem u min and min ra b' ajnejh. Dawn kienu nies tajba li ma kellhom ebda fehma li jqarrqu b' add. Nies li wara li jkunu alfu li j idu s-sewwa qalu dak li raw jew sem u minn and min ra, bi kliem qasir u afif. Wara kollox ix-xhieda ewlenija ta' dawn l-estasi 31

33 huma tnejn - tifel ta' mistax-il sena u qaddejja. Ji ifieri tnejn minn-nies "çkejknin" quddiem l- ajnejn t'alla. U kif nafu mill-kliem ta' Kristu nnifsu, il- Mulej ja bi l- e ubijiet tie u minn ajnejn il-kbar ta' din l-art u jurihom liω-ω ar ta' l-ispirtu. Nazju kien il-bniedem ta' l-ewkaristija, u Ìesù ried juri kemm i obbu. Riedu jie u sehem f'din l-art millhena li lestielu fis-sema - hena u fer li ajnejn qatt ma raw b alhom u widnejn qatt ma sem u bihom. Il- enna kienet f'qalb Nazju. Il-Kuruna tar-ruωarju Mqaddes ta Nazju Falzon li kienet ting ata lill-membri tal-ordni Fran iskan Sekular u li llum hi miωmuma g and il-fran iskani l-belt. 32

34 6. "Qalb elwa ta' Marija, salvani!" Il-familja maltija kienet dejjem familja li tat importanza wa danija lir-ruωarju Mqaddes. Ara kemm hu hekk li din id-devozzjoni aωiωa kienet ta mel sehem mill- ajja ta' kuljum ta' ensna. Jekk il-familja ma tin abarx flimkien u t id ir-ruωarju, kienet t oss li jonqosha xi a a. Id-dar Maltija min ajr ir-ruωarju kienet vojta. U jekk iω-ωmien gieb mie u drawwiet odda li set u, ftit jew wisq, id ajfu d-drawwa tar-ruωarju fil-familja, wkoll fi Ωminijietna - Ωminijiet mimlija b'nies kburin li jmaqdru 'l dak li hu tal-biera, afna adhom dawk id-djar ta na li adhom i idu r- RuΩarju. Fid-djar maltin adha tidwi t-talba li l- Madonna riditha tkun odda qawwija kontra s- set at tad-dlamijiet. Áaliex fir-ruωarju wie ed mhux biss jitlob, iωda wkoll i ib quddiem ajnejh il- rajjiet ewlenin fil- ajja ta' Ìesù u t'ommu Marija. Il-Madonna nnifisha fid-dehriet ta ha, l-aktar f'dawk taω-ωminijiet qrib ta na, qalet u tenniet biex id-dinja t id ir- RuΩarju. Áedna dan biex nuru s-sbu ija li hemm mo bija fil-kuruna tar-ruωarju. Il-Familja Falzon kienet ta raf sal-qie nett is-siwi tar-ruωarju Mqaddes, mhux biss biex bih tfa ar il- Mara l-aktar qaddisa u anina li qatt rat id-dinja, iωda wkoll biex permezz tar-ruωarju l-familja titlob flimkien b'qalb, b'fomm u b'fehma wa da. Mar-RuΩarju tinωel fuq id-dar li jqimuha b' arsa ta' omm li tifhem it-tifsir 33

35 tat-ta bit tal-qalb ta' wliedha. B'hekk il-familja tal- Kjerku Nazju Falzon kellha fuqha il- arsa u l-barka ta' Sidtna Marija. It-tfal kienu adhom ta' ftit snin u kienu di à adu d-drawwa li jin abru madwar ommhom u missierhom biex i idu flimkien ir- RuΩarju. U Kalçidon, Fran isku, Nazju u Antonju kienu i iduh b'dik il- abra xierqa li allmuhom il- enituri ta hom. Fid-dar tal-familja Falzon kien isaltan Alla, u fejn isaltan Hu kollox isir kif jixraq. Iç-çkejken Nazju, forsi aktar minn utu, kien jaf li jekk ried jasal and Ìesù, ried l-ewwel jit abbeb ma' Ommu. Áalih ames posti kienu ftit wisq, u ma kienx i ossu f'sabru jekk ta' kuljum ma j idx il- mistax-il posta. Lill-Madonna ried ja tiha l-a jar. Wara Ìesù fl- Ewkaristija kien i obbha b'im abba ta' iben li al ommu lest ja mel kollox. Fih kien qed ise dak li snin wara l-papa San Piju X fl-ençiklika tie u Ad diem illum kiteb:"ma hemmx triq aktar Ωgura, anqas aktar afifa jekk mhux dik ta' Marija, li minnha l-bnedmin jist u jaslu and Kristu u jiksbu b'ìesù Kristu dik il- atra wa danija ta' wlied li ta milhom qaddisin u bla teb a quddiem il- ajnejn t'alla Óadd fid-dinja daqsha ma wasal ja raf sal-qie lil Ìesù: add mhu m allem aqwa minnha u gwida a jar minnha biex i arraf lil Kristu. Áalhekk jidher minn dan li add ma andu dik is-set a li andha x-xebba Mbierka biex t aqqad il-bnedmin ma' Ìesù". U Nazju Falzon kien jafu dan, u ried isib fl-omm ta' Ìesù Ewkaristija dak is-ser an tar-ru, dik il-hena tal-qalb, dik il- aqda tal-fehmiet li ta mel ir-ru tan-nisrani ru marjana. Bilkemm kien adu t allem jaqra li, kif edna qabel, ma bediex j id l-uffiççju tal-madonna, u l- ktieb flimkien mal-kuruna tar-ruωarju kien dejjem i orrhom mie u. Ner u ntennu li d-devozzjoni ewlenija tal-qaddej t'alla lejn il-madonna kienet dik tar-ruωarju Mqaddes. Nist u n idu, u aliex le?, li l-patrijiet Dumnikani, li xi w ud kienu bieb tie u, 34

36 issoktaw e uh f'din l-im abba. Áaliex kienu huma, il-patrijiet ta' San Duminku, li wirtu minn and il- Patrijarka Missierhom il-kmand li jxerrdu d-devozzjoni lejn ir-ruωarju. T idilna Swor ÌuΩeppina Peyre, soru FrançiΩa ta' Saint Joseph li Nazju Falzon kien abbar liω-ωa Ωu Cullen, IrlandiΩ "li jekk i id ir-ruωarju ta' kuljum isir saçerdot u reli juω". U dan se. Dan jixhed it-tama s i a li kellu l-qaddej t'alla fil-qawwa tar-ruωarju. I idilna wkoll Dun Lawrenz Galea minn Naxxar li: "Nazju kien devot wisq ta' Marija Santissima u kien i id ta' kull fil axija r-ruωarju fil-kappella. Lili kien isejja li biex n idu mie u. Kif kien jisma' t-tokki ta' l-arlo kien isellem lill-madonna billi j id l-ave Maria. U kont sikwit nisim u jitlob "Qalb elwa ta Marija, kun Int is-salvazzjoni tie i" Tal-familja tie u jixhdu li qabel jorqod kellu d-drawwa jdawwar m'idu l- kuruna tar-ruωarju, b allikieku ried ifisser li waqt li hu jkun rieqed il-madonna kienet t arsu u tishar dejh. Mix-xhieda ta' Karla Laferla mill-belt nafu li l- Qaddej t'alla "kien dejjem mitluf jitlob u ma kien jer i qatt minn idejh il-kuruna tar-ruωarju tax-xebba Marija li lejha kellu devozzjoni kbira ta t it-titlu ta' l- Immakulata". Tolqotna din ix-xhieda aliex nafu minn dak li kienu j idu l-patrijiet xju ta na, li Nazju kien jinωel fil-knisja ta na (ta' ÌieΩu tal-belt) ukoll nhar ta' Sibt, u joq od jitlob quddiem l-artal tal- Kunçizzjoni. Áajnejh kienu jintilfu f'dawk ta' Marija u s-se er tal- enna li kien i oss dawk il- inijiet, Alla biss jista' j idu. It-talb tie u kien ikun daqshekk im e e li meta jqum minn arkobbtejh ajnejh kienu jkunu adhom bid-dmu. Billi nafu li kellu m abba anina lejn il-midinbin, nist u n idu li dak il- in kienu j addu minn quddiem ajnejh id-dnubiet tad-dinja, u kien jitlob lil Dik li fiha qatt ma ammar id-dnub, anqas dak tan-nisel, biex tiftah ilmant ta ha u ti bor ta tu l-midinbin kollha. Fis-sena 1854 il-papa Piju IX nieda Domma ta' Fidi t-tnissil bla 35

37 Teb a ta' Marija, u nist u na sbu b'liema fer u hena laqa' dil-bxara l-qaddej t'alla, hu li ried ja ti 'l- Madonna l-aktar li kien jist oqqilha. Issa nist u nifhmu a jar aliex Nazju Falzon kien ru ewkaristika. Hu abb minn qalbu 'l-madonna u Hi mexxietu lejn l-ostja tas-sa a. Kienet il-kewkba dawlija li mexxietu f'ri lejn Binha Ìesù mo bi fl-ispeçi ewkaristiçi. Nazju Falzon sab u abb bla tarf lil Ìesù fl- Ewkaristija ax kellu min imexxih sewwa. Marija hi t- triq li twassal and Ìesù, u Nazju din it-triq imxiha bla ntilef. Meta kienu jersqu l-festi tal-madonna u l-aktar f'nharhom, il-qaddej t'alla kien ja mel bosta t akkis. Óuh, Dun Fran isk, i id hekk: "Fil-btajjel ewlenin tal- Madonna kien jiçça ad mill-ikel u mix-xorb allim abba ta ha. B'dan indunat il-ku ina tie i, Marija Antonja, waqt l-ikel u qalet lili". 36

38 7. Im abbiet O ra Devozzjoni li kienet minsu a minn Ωmien twil mal- ajja tal-familja Falzon kienet dik lejn San ÌuΩepp, l- arus l-aktar nadif tax-xebba Marija. Fran isk Spiteri mill-belt meta ie biex jixhed i id li: "Dun Kalçidon u Dun Fran isk, ut il-qaddej t'alla, kienu ta' ajja eωemplari u jaqdu sewwa d-dmirijiet ta hom saçerdotali. It-tnejn kienu mix utin b'ru hom u isimhom all-qrar, l-aktar Dun Fran isk, li kien bniedem ta' talb u mimli bil-karità lejn ajru, kif wie ed seta' jara minn kif kien i ib ru u man-nies. Dun Fran isk ta bosta flus biex tinbena l-knisja parrokkjali ta' San ÌuΩepp ta' l-imsida". Wara dawn l- otjiet ta' flus b'risq il-knisja ta' San ÌuΩepp, kien hemm il-kjerku Nazju Falzon, ax dawk kollha li kienu jafuh u xehdu fil-proçessi, i idulna, donnhom b'fomm wie ed, li l- Qaddej t'alla kellu devozzjoni kbira lejn l-áarus ta' Marija. Biex jitlob quddiem ix-xbieha tie u kien imur il- BaΩilka tal-karmnu, il-belt. F'din il-knisja hi ma rufa d-devozzjoni li hemm lejn San ÌuΩepp, u din kienet flaqwa ta ha fiω-ωmien li kien i ix il-qaddej t'alla. Swor Orsla Mamo, reli juωa professa tal-monasteru ta' Sant'Ursola, mill-belt t idilna: "Il-Qaddej t'alla kellu devozzjoni qawwija lejn San ÌuΩepp, u qabel il-festi tie u kien ja mel novena u tul dawk il-jiem isum. Kien ukoll ja mel iltu biex qrabatu u l-qaddejja taddar ja mlu b alu". L-istess soru tissokta t id li Dun Fran isk, u Nazju, u kappillan tal-monasteru: "tani, 37

39 b ala tifkira, santa ta' San ÌuΩepp li l-qaddej t'alla kien iωomm fil-ktejjeb tat-talb tie u. Din is-santa kienet kollha m arrqa u mtebb a bil-bews li kien ibusha, kif ukoll dawk il-pa ni tal-ktejjeb fejn hemm ittalb lill-madonna u 'l San ÌuΩepp". Kellu kwadru tal-qaddis li quddiemu kien irid iddawl jix el. U fl-a ar waqtiet ta' ajtu kien dan ilkwadru li rass ma' sidru. Mir-ritratt li l-fotografu Mikiel Zahra miç-çefalonja a 'l-qaddej t'alla ftit wara li miet, naraw il-kwadru ta' San ÌuΩepp fuq rasu. Filkwadru li l-professur Gannella ta' Ruma amel ta' Nazju Falzon, fejn pitter 'il-qaddej t'alla fil-kamra ta' l- istudju qed i allem lill-ba rin u s-suldati IngliΩi, naraw il-kwadru ta' San ÌuΩepp imdendel mal- ajt; meta Fra Lwi ta' San ÌuΩepp OCD pitter kwadru ta' Nazju Falzon all-kunvent tal-karmelitani TereΩjani tal-áolja tal-karmelu, fl-art Imqaddsa, jurina l- Qaddej t'alla bis-salib f'idu, u fuq mejda l-kuruna tar- RuΩarju u statwa ta' San ÌuΩepp. L-istess amel il- Prof. Lazzru Pisani. Kellu wkoll devozzjoni lejn Sant'Injazju ta' Loyola, u tul ix-xahar ta' Lulju kien juri qima lejh wa danija. Kien i obb wisq lil San ÌuΩepp Benedittu Labrè li dak iω-ωmien kien adu qaddej t'alla. Nafu li Nazju Falzon ta somom ta' flus biex jintba tu Ruma all-kawωa tal-beatifikazzjoni tie u. FiΩ-Ωminijiet li kien i ix fihom Nazju, il-gωejjer ta na kienu mix ulin biddevozzjoni lejn dal-qaddis. U l-aktar fil-gωira t'áawdex, fejn ad hemm tradizzjoni qawwija li ΩΩomm li San ÌuΩepp Benedittu Labrè adda xi Ωmien i ix fil-gωejjer ta na. Nazju Falzon kellu wkoll devozzjoni lejn il-ven. Anna Marija Taigi u kien i eggeg lin-nies jitolbu lilha fi ti ijiethom. Kellu xewqa li l-kawωa tal-beatifikazzjoni ta ha timxi 'il quddiem. Il-patrijiet Fran iskani dejjem stqarrew li Nazju Falzon kien ukoll Terzjarju Fran iskan, b al utu l- o ra. U hekk hu mniωωel fil-martyrologium Francis- 38

40 canum, - ktieb fejn jissemmew il-qaddisin, Beati u Venerabbli tat-tliet Ordnijiet Fran iskani. Naqraw hekk: "(1 ta' Lulju) "Fil-Belt Valletta, fil-gωira ta' Malta, miet il- Qaddej t'alla Nazju Falzon Kjerku Terzjarju, li min abba l-umiltà tie u ma ried b'xejn jid ol ad-dinjità ta' Saçerdot; issemma' all- erf, all-virtujiet u allmirakli tie u". Mal-Fran iskani u l-knisja ta hom, kif jidher ukoll mill-proçessi, kien mid la sew. Lanqas ma rridu n allu barra l-qima u l- oωωa ta' Nazju lejn il-qabar ta' Kristu. Kif kul add jaf, il-patrijiet Fran iskani jie du sieb li jissensibilizzaw lill-poplu biex jitlob al din il-missjoni ewlenija tal-knisja u f'isimha ji bru l-flus aω-ωamma tas-santwarji ta' l-art Imqaddsa. Fra Dwardu Critien mill-belt O.F.M., li fi Ωmien Nazju Falzon kien ji bor at-terra Santa j idilna li l-familja Falzon kull darba li kien imur i abbat il-bieb tad-dar ta ha, kienet tilq u b'dir ajha miftu a u twieωnu sewwa. IΩda meta mba ad il-fra jkun ser jitlaq, Nazju kien jersaq lejh u baxx baxx bla ma jarah add kien jitlaqlu xi a 'o ra tal-flus f'idu. Fra Dwardu mela jixhed: "Meta kont immur ni bor and il-kjerku Nazju Falzon as- Santwarji ta' l-art Imqaddsa, kien ja tini biçça ta' ames franki, li al dak iω-ωmien kienet tfisser afna". Dawn kienu l-im abbiet l-o ra, li ma quda ma' dawk lejn Ìesù w Ommu Marija kienu jibdlu 'l Nazju fi bniedem kollu kemm hu tal-mulej. Mexa t-triq t'alla ma' Marija u l-qaddisin, u t-triq kienet imdawwla birra i tal- enna. Min jimxi fid-dawl, id-dlam tal-qerq ma jistax alih. 39

41 Il-Kappella fejn jinsab midfun il-beatu Nazju Falzon fil-knisja tal-patrijiet Fran iskani (Ta ÌieΩu) fil-belt 40

42 8 "Mhux jien biss irrid in obbok!" Sa hawn rajna 'l Nazju Falzon qie ed ifassal ajtu fuq il-kliem ta' Ìesù: "Min ajri ma tist u ta mlu xejn". Kien qie ed jixrob mill- ajn ta' l-ilma tal-óajja biex wara jqassam minnu 'l ajru. Áaliex fil-qaddej t'alla kien hemm ir-ru t'appostlu li ma riditx t ix biss il- ajja kontemplattiva, iωda wkoll dik tal- idma. Ried iressaq l-erwie and Ìesù, u dan mhux biss bilqawwa set ana tat-talb, iωda bl-eωempju u bil-kelma li jqanqlu u jkaxkru l-qlub f'ri lejn il-óallieq. Ra li l- erwie kienu je tie u l- idma tie u, u minn fommu ar et it-tnehida li da let dritt fil-qalb ta' Ìesù: "Mhux jien biss irrid in obbok, Kristu Feddej tad-dinja! Irrid in alli warajja l-fwie a ta' ajja tajba biex l-erwie jimxu wrajha u jaslu andek. Irrid li s-saltna Tie ek, minn fuq qalbi tinfirex fuq il-qlub tal-maltin uti, fuq il-qlub tal-barranin fuq kul add!" San Bonaventura, fil- ajja tal-fqajjar t'assisi kiteb hekk:"san Fran isk qatt ma wasal jifhem kif wie ed jista' j id li j obb lil Ìesù, jekk ma jinqediex b'din l- im abba biex isalva l-erwie ". Hawn hu l-qofol ta' l- appostolat - li l-im abba tinfirex minn qalb al qalb sakemm kul add jintrabat mal-qalb ta' Ìesù. Wara li Nazju t arre sew fil-qdusija personali, seta' ja ti 'l ajru dak li t allem fis-sie at twal quddiem Ìesù Ostja, mill-im abba lejn is-sultana ta' l-appostli u mill-eωempji tal-qaddisin. Il-qawwa ta' l-appostlu li biha ja dem biex ja mel il- id, andha eruqha f'ìesù. Jekk Hu ma jberikx, ix-xo ol ma j allix frott. 41

43 Dawn l-appostli j abbru 'l-bnedmin - kif i id San Ìwann - dak li raw b' ajnejhom, dak li kkontemplaw u dak li messew idejhom. U kif i id San Girgor "minn fommhom to ro il-milja tal- lewwa tas-sema Qabel ma l-appostlu jifta fommu biex jitkellem, andu j olli lejn Alla r-ru tie u bil- atx, biex imba ad ja ti lil addie or dak li jkun xorob hu " Dan kollu se fir-ru ta' Nazju Falzon qabel medd onqu all-appostolat. B'hekk seta' jimxi 'l quddiem bla xejn ma jxekklu. Fih kien hemm il- elsien ta' l-ulied t'alla. Il-kelma tie u, imbierka qabel ar et minn fommu, set et tkaxkar il-qlub ta t il-madmad elu tal-li i t'alla. Mit-tajjeb li kellu fih seta' ja ti lil addie or. U Nazju kien ani bit-teωori tal- razzja li ma set ux jibq u ma luqa fih. Kellhom jo or u filbera. Il-Qaddej t'alla kellu jkun appostlu tal-kelma u ta' l- emil. Áalhekk ta' aref u qaddis li kien, fehem sa minn dakinhar li a l-ordnijiet Minuri li l-edukazzjoni tattfal kellha ssib post fil-qalb ta' kull bniedem li ja ti ru u 'l Alla. Snin wara l-mewt tal-qaddej t'alla, il-papa Piju XI fl-ençiklika Divini illius Magistri li fiha l-qdusija Tie u jikteb ta' m allem li kien dwar l-edukazzjoni taω-ω aωa, i id fost l-o rajn li: "Is-surmastrijiet andhom ikollhom lejn dawk li j allmu im abba safja ejja minn Alla; andhom i obbuhom aliex huma j obbu 'l Ìesù Kristu u 'l-knisja Tie u hu fara al qalbna naraw alliema li, bla ma ja tu kas ta hom infushom, ja dmu bla hedu u bil- aqal f'dak li San Girgor Nazjanzenu sejja - l-arti li tisboq kull arti, xjenza fuq kull xjenza o ra". Dawn il-kelmiet tal-papa kienu a se u f'nazju Falzon, aliex fih kien hemm l-ispirtu ta' l-edukatur kif tifhmu u tridu l- Knisja. Il-Qaddej t'alla kien jara fit-triqat tal-belt bniet u subien, tfal tal-poplu ta na li te ilhom min imexxihom minn kmieni fit-triq tas-sewwa. Óass li biex i obbu 'l Alla kellhom l-ewwel ja rfuh fit-ta lim tal- 42

44 KatekiΩmu. Ma setax, alhekk, jo noq fih dik is-sej a ta' Ìesù li kienet tidwi bla taqta' f'qalbu: "Nazju, mur allem liω-ω ar, li kif taf int, huma tant qrib il-qalb Tie i Divina". U Nazju sama', wie eb u sar edukatur nisrani all- id ta' l-erwie, all- ie t'art twelidu. Ta' kull wara nofs in-nhar "kien imur", kif jixhed uh, Dun Fran isk, "fil-knisja ta' Santa Barbara biex i allem id-duttrina lit-tfal tal-poplu". Ìanna Pavia mill-belt t idilna: "kont narah kemm-il darba fit-triq sejjer lejn Santa Barbara miexi b' ajnejh i arsu lejn l-art. Qaluli wkoll li l-qaddej t'alla kien imur fil- Knisja ta' Santa Barbara biex i allem il-katekiωmu lillbniet". Barra minn Santa Barbara, Nazju kien imur ukoll il- Knisja tal-vitorja fejn kien isir it-ta lim tad-duttrina lis-subien tal-belt. Wie ed minn dawn, Ìanni Bonello mill-belt, meta kiber xehed hekk:" Jiena naf lill-qaddej t'alla fl-istitut tal-bon Pastur fil-knisja tal-vitorja fejn kien i allem. Meta l-qaddej t'alla kien ji i l-istitut kien ikun liebes is-suttana Kien i allem il- KatekiΩmu 'l dawk it-tfal li jkunu di à amlu l-ewwel Tqarbina, u jien kont wie ed minnhom. Meta wara d- duttrina kien ikollna xi devozzjonijiet fil-knisja, kien joq od jippassi a fost it-tfal biex iωommhom kwieti". Dehra sabi a! B al dik li, niωωu ajr 'l Alla, adna naraw sal-lum fost dawk li mixjin fuq il-passi ta' Nazju Falzon, adhom i allmu d-duttrina lit-tfal, b'sabar, li ej mill-im abba, ja mlu ilithom biex iωommu t-tfal mi burin u jdarruhom joqo du sew fid-dar t'alla. Mhux ta' b'xejn li l-beatu Dun Ìor Preca kien ta' sikwit isemmi 'l Nazju Falzon fit-ta didiet tie u. Lejh kellu qima kbira. Fih kien jara lilu nnifsu b ala l- Fundatur tas-soçjetà tal-m.u.s.e.u.m., li l- an ewlieni ta ha hu l-edukazzjoni tat-tfal u taω- Ω aωa bit-ta lim tad-duttrina. Fil-jiem tas-sajf li l-qaddej t'alla kien i addi Birkirkara ma naqasx jissokta j allem id-duttrina littfal. ÌuΩeppi Costa minn Birkirkara j idilna: "Kont 43

45 naf lill-qaddej t'alla billi rajtu kemm-il darba gej Birkirkara...Smajt li l-venerabbli kien i allem lit-tfal fil-parroçça". Barra dan it-ta lim, biex n idulu hekk fil-bera, kien i allem ukoll fid-dar tie u. Dan nafuh min and Swor ÌuΩeppina Peyre, soru professa ta' Saint Joseph li xehdet: "Kont naf personalment lil Nazju Falzon billi kont inwassal sad-dar tal-qaddej t'alla 'l wa da teacher ingliωa li kienet t allem andna u li kienet tqerr and uh, Dun Kalçidon, fl- Oratorju privat. Il-biçça l-kbira kien jilqa na l-qaddej t'alla u konna nistaqsuh jekk uh kienx ikun id-dar. Kien iwe ibna bl-edukazzjoni kollha bla jerfa' ajnejh lejna w anqas i olli le nu. Sa ma l-ingliωa kienet tqerr kont nistenniha fl-intrata tad-dar qrib il-kamra ta' l-istudju tal-qaddej t'alla Kien ikollu madwaru kull darba li kont immur, bejn tlieta jew erbat itfal subien ingliωi ta' bejn id-disa u l- dax-il sena, li kif nist ajjel jien kien ikun qie ed i allimhom il-katekiωmu". U hekk kien ikun ax Nazju kien ja mel iltu biex jitkixxef u jara fejn joqo du xi familji ingliωi kattoliçi biex i allmilhom it-tfal id-duttrina. Ta' edukatur li kien, kien jara kif jista' j in lil xi tfal fl-istudji ta hom. Hu kien bniedem ta' skola kbira, li ta' ftit aktar minn oxrin sena kien a kiseb il-lawrija. IΩda l- erf li kellu ma ridux jibqa' alih biss. Bih ried i in 'l-o rajn, l-aktar lil dawk it-tfal foqra li ma set ux i allsulhom flus fil-privatijiet. Wenzu Galea minn-naxxar li adda xi snin minn tfulitu fid-dar tal-familja Falzon seta' jara dan b' ajnejh stess. Áalhekk i idilna: "Dak IΩ-Ωmien li jiena kont noq od mal-familja tal-qaddej t'alla, Nazju Falzon, dan kien ja ti l-privat tal-latin, Taljan u IngliΩ bla las". Barra dawn il-lezzjonijiet, meta kien jara t-tfal kien jieqaf i e i hom jistudjaw, kif baqa' jiftakar Dun Ìor Buttigieg mill-belt meta xehed li "kien i e i na biex in obbu t-ta lim, l-aktar l-istudju ta' l- ilsien ingliω li, kif kien i id hu, kien ta' tie a kbira 44

46 all-kleru". Waqt li kien ikun qed i allem l-iskola, kien ja mel iltu wkoll li mat-ta lim ja ti xi ta rif ta' siwi ar-ru. Wenzu Galea minn- Naxxar jistqarr li "meta l-qaddej t'alla kien i allem l-iskola, kien jiddettali fil-qosor rajjiet fuq il- ajja ta' Ìesù, tal- Madonna u ta' Sant'Ambro. Ma nafx jekk dawn kienux ikunu minn mo u jew le". Il- arsa tie u ta' appostlu kienet dejjem mitlufa f'alla. L-appostolat ma kienx bidu u tmiem fih innifsu. Kellu dejjem il-mulej b ala l-a ar an tie u. Sew jekk ikun i allem id-duttrina, u aktar u aktar meta kien ikun qed ja ti l-privatijiet, kien jara li x-xo ol tie u jin eba fil-qalb tal-bniedem Alla. Áalhekk l- appostolat tie u mat-tfal alla l- id, ax, alkemm hu kien li qed ja Ωaq fil- alqa tal-mulej, kien il- Mulej innifsu li kien qie ed ibierek, ikabbar u jkattar il- idma tie u. Il- idma ta' Nazju qatt ma set et tnissel fih dik ilkburija li tneffa. Il-kliem ta' Ìesù kien dejjem f'widnejh: "Min ajri ma tist u ta mlu xejn!" IΩda l- Qaddej t'alla me jun minn Ìesù amel afna! 45

47 9. Appostolat fost is-suldati u l-ba rin IngliΩi Fer a o ra ta' l-appostolat tal-kjerku Nazju Falzon kienet il- idma tie u b'risq is-suldati u l-ba rin IngliΩi li dak iω-ωmien kienu hawn Malta. Ix-xo ol tie u fost l-ingliωi fil-gωira ta na jibda fl-1833 u jibqa' miexi 'l quddiem sa ma la aq f'aqqal tie u bejn is-snin snin li fihom bdiet u ntemmet il-gwerra tal-crimea. "Hekk kif a l-lawrija", jixhed uh Dun Fran isk, "Nazju taha b'ru u u ismu biex ja dem all-erwie, l-aktar tas-suldati ngliωi u tal-familji ta hom". Dan kien il-bidu ta' dil-fer a ta' l-appostolat kbir tie u. U dawk il-ftit Maltin utna li tista' t id ma jafu xejn dwar dan il-malti b alhom, jafu allanqas li kien "ilqassis li allem il-katekiωmu lis-suldati u l-ba rin". Mela dan "il-qassis li allem il-katekiωmu lis-suldati u 'l-ba rin", b'sabar u dehen li kiseb mis-sema, irnexxielu jara li l- idma tie u fost l-ingliωi kien hu li adem, iωda ax Alla kien inqeda bix-xejn tie u biex jisraq bosta erwieh minn-nasba tax-xitan. Sa l-1840, Nazju Falzon kien ilaqqa' lis-suldati fiddar tal-familja tie u. Ma andniex xi n idu l- ewwel li sab kienu s-suldati kattoliçi li l-aktar add ta hom kienu IrlandiΩi. Lil dawn arri hom sewwa, biex bil- ajja tajba ta hom iressqu lis-suldati s abhom protestanti lejn il-knisja Kattolika. Meta l- add tas-suldati beda jikber, ra li d-dar ma 46

48 seta' ja mel xejn. Hekk, bil- ajnuna t'alla, beda ja mel il-laq at mas-suldati fil-knisja tal-ìiωwiti tal- Belt, quddiem l-altar ta' San Fran isk Saverju. Suldat i ib 'il-ie or, u kull ma tmur l-áaqda bdiet tikber. Fil-Knisja tal-ìiωwiti kien hemm kongregazzjoni li biω-ωmien kienet oddha spiççat alkollox. Nazju ried ja tiha ajja dida. Father Joseph Corbett i idilna: "Kif jaf kul add, il-qaddej t'alla waqqaf il- Konfraternità tar-ruωarju fil-knisja tal-ìiωwiti assuldati IngliΩi. Dan kien all- abta ta' l Hu abar u stampa wkoll ktieb tar-ruωarju biex jinqdew bih is-suldati Sakemm tlaqt minn Malta fl-1874 din il-konfraternità kienet andha fuq saqajha. Alla biss jaf il- id li amel". Áalkemm il-biçça l-kbira ta' l- IngliΩi kienu suldati, ma hom kienu jiltaq u wkoll xi ba rin. Áalhekk Father Corbett jissokta: "Xejn ma kellu aktar al qalbu daqs it-ta lim tal-katekiωmu lis-suldati u 'l-ba rin, l-aktar protestanti". L-appostolat ta' Nazju fost l-ingliωi kien jinqasam fi tnejn - li jωomm s a fit-twemmin lil dawk li à kienu Kattoliçi, u li j ib fi dan il-knisja 'l-protestanti. F'dan ix-xo ol qaddis kien i inu, l-ewwel u qabel kul add, Dun Karm Ìerada li al aktar minn tnax-il sena adem ma' Nazju b' e a ta' saçerdot abrieki. Áenuh ukoll il-konti Ìor Sant Fournier u Ω- Ωa Ωu Ìanni Sciberras, li aktar 'il quddiem sar qassis, da al kappillan fin-navy ingliωa u wara la aq Monsinjur. Áenu mhux ftit uh il-monsinjur Dun Kalçidon. Meta l-kjerku Nazju Falzon kien jara li s-suldati t allmu sew id-duttrina u li minn rajhom jixtiequ j addnu t-twemmin kattoliku, il-biçça l-kbira talma mudijiet kien ja milhom Dun Kalç. X'kien il- an tal-kongregazzjoni li kienet tiltaqa' fil-knisja tal-ìiωwiti? It-twe iba ja tiha l-konti Ìor Sant Fournier mill-belt. "Il- an kien li ta' kull lejla, kwarta fuq l-ave Marija, is-suldati kattoliçi ingliωi jiltaq u fil-knisja tal-ìiωwiti u ja sbu f'ru hom. Meta jin abru kien isir qari spiritwali, u meta mba ad 47

49 jin abar kul add jin ad ir-ruωarju, xi talb qasir u talba all-konverωjoni ta' l-ingilterra. Is-suldati kienu jsibu konfessuri lesti biex iqarruhom u katekisti biex ikissruhom fit-ta lim tar-reli jon. Áax il-qaddej t'alla kien i id li mhux biωωejjed li s-suldati jmorru al-laq at, je tie ukoll li jqerru". F'dawn il-laq at kienu jie du sehem il-protestanti wkoll, li kif i id il-konti Ìor Sant Fournier: "Meta kienu jaraw dik il- abra u dik it-tjieba fost is-suldati, u l- lewwa li kien juri ma hom il-qaddej t'alla kienu bil-qajla l-qajl jersqu biex jikkonvertu. Ir-ru ta' din il- Kongregazzjoni kien Nazju Falzon. Kull ma kien isir, kien bil-permess ta' l-isqof li billi kien jaf bil- id li qie ed isir qatt ma ried li dan l-appostolat jieqaf". Fi Ωmien il-gwerra tal-crimea ( ) is-suldati u l-ba rin ingliωi hawn Malta kienu jla qu madwar oxrin elf. Ix-xo ol al Nazju u al dawk li kienu j inuh Ωdied bil-bosta. B' danakollu quddiem ix-xo ol l-appostlu ma jitlifx rasu. Ja dem bil- aqal ax jaf li se jkollu sad aktar kotrani. U Nazju adem bla hedu. Dun Salv mill-belt jixhed: "Il-Qaddej t'alla kien iqassam lin-nies tas-servizzi ingliωi, l-aktar lil dawk li kienu sejrin at-taqbid fil-crimea, kotba tat-talb, santi, kuruni tar-ruωarju, labtijiet Jien nemmen s i li l-flus kienu kollha jo or u minn butu Billi afna mis-suldati kienu jafu li ma jer ux lura ajjin, u billi fosthom kien hemm afna IrlandiΩi kattoliçi, dawn all-kelma ta' Nazju Falzon u l-mejjet Dun Karm Gerada, kienu j ajru 'l s abhom jsiru kattoliçi. Lil dawk imba ad li kienu di à kattoliçi kienu j e uhom biex ja mlu l-griωma. Niftakar li tul issnin tal-gwerra tal-crimea, jien, mitlub minn u l- Qaddej t'alla, kont no odlu ta' kull lejla bejn l- oxrin u tletin suldat biex i allimhom il-katekiωmu. Kien idum i allimhom sa tejn". L-appostolat ta' Nazju kien xenxel eruqu f' amrija tajba. L-eΩempju tie u ssokta qanqal lill-o rajn biex isiru appostli b alu. 48

50 Il-Qaddej t'alla kiteb ukol ktieb tat-talb bl-ingliω The Comfort of the Christian Soul (Il-Fara tar-ru Nisranija) biex hekk is-suldati u l-ba rin i idu l-istess talb. Barra minn hekk ieb add ta' kotba mill- Ingilterra - kotba ta' talb u ta' apolo etika, fosthom dawk miktubin minn Sant'Alfons u minn John Milner, l-isqof IngliΩ li all- erf tie u kienu jsibuh b ala "Sant'Atanasju ta' l-ingilterra". Minn dawn il-kotba kien iqassam b'xejn bil-mijiet fost in-nies tal-qawwiet ingliωi. MaΩ-Ωmien is-suldati u l-ba rin ingliωi kien x'kien ittwemmin reli juω ta hom, bdew jaraw fil-malti Nazju Falzon dik ir-ru qaddisa li tilqa' fiha n-niket u l-hemm ta hom. Áalhekk kienu jmorru jfittxuh id-dar, jift u qalbhom mie u, jistaqsuh il-pariri u meta jid lu f'xi aw jitolbuh je lishom minnu. Nazju kien ire a' s- sliem fil-qalb imqallba, u meta dawn iω-ω aωa ingliωi, suldati u ba rin, kienu j ossuhom b id minn arthom sejrin f' alq il-mewt, il-kelma bnina tal-qaddej t'alla kienet tinωel f'sidirhom balzmu ta' fara nisrani. Mix-xhieda tal-konti Ìor Sant Fournier nafu li: "Daqshekk kienet kbira l-fiduçja li kellhom dawn is-suldati fil-qaddej t'alla, li meta kienu j allu Malta all- Gwerra tal-crimea, fejn kienu jafu li ajjiethom kienet tkun fil-periklu, kienu j allu f'idejh il-flus u kull ma kellhom ta' siwi, biex kemm-il darba ji u nieqsa waqt it-taqbid, ja seb hu biex ja tihom lil nieshom". X'se er andu fuq il-qlub dak il-bniedem li jara f'kul add ix-xbieha t'alla! Kemm id ja mel l- appostlu meta fil-qalba ta' qalbu jkollu ma Ωun l-ispirtu tal-van elu li min ajru kull idma tisfa' ri bla xita! U biex naraw kemm Nazju ta na ibed il-qalb tas-suldati ngliωi, ner u nisim u 'l-konti Sant Fournier jixhed: "Il-Qaddej t'alla kien i idli li bosta suldati ngliωi, li kienu jie du sehem fil-laq at tal- Knisja tal-ìiωwiti, meta ew mib uta fil-kolonji, imqar f'dawk l-aktar imbie da, baq u jiktbulu u j idulu li kienu ja mlu ilithom biex jin abru u jitol- 49

51 bu flimkien kif kienu ja mlu meta kienu Malta". Kemm tabil aqq tiswa l- idma ta' l-appostolat kattoliku! Barra t-ta lim tar-reli jon, il-qaddej t'alla kien joq od b'seba' ajnejn li s-suldati u l-ba rin li kienu ta t il- arsien spiritwali tie u, ja tu eωempju tajjeb. Riedhom ikunu r iel sewwa u bil- aqal. Hu li kellu mibe da lejn id-dnub ma riedx li addie or ifixkel ixxo ol tajjeb tie u. Áalhekk kemm-il darba kien iwiddeb bil- lewwa iωda bla tlaqliq lil dawk in-nies tasservizz li kien jara fit-triq, jixxejru b al qasba fis-sakra. Ìanni Testa mill-belt i idilna: "Hu ta' min i idha li meta l-kjerku Nazju Falzon kien i addi minn quddiem il- anut ta na (tax-xorb u ta' l-inbid), kien i idilna biex ma na tux xorb alkoliku lil dawk is-suldati li jkunu jidhru li di à xorbu kemm andhom jixorbu". Dun Fran isk Caruana mill-belt i id li fis-sagristija tal-knisja tal-ìiωwiti, il-belt, sewwasew f'dak il-lok fejn is-saçerdoti j idu t-talb ta' qabel il-quddiesa, fi Ωmienu iet imdendla talba. Qe edha hemm il- Monsinjur Dun Kalçidon bi ftehim ma uh Nazju. Se n ibu dit-talba kif tidher fix-xhieda ta' Dun Fran isk Falzon, aliex minnha jidher dak l-ispirtu appostoliku li bih admu all- id ta' l-erwie iω-ωew a wa Falzon. Din mela hi t-talba: "Missier Etern Alla, noffrilek id-demm aωiω, il- rie i mqaddsa u tbatijiet kollha tal- Feddej tie i, Ìesù Kristu, bi tpattija al dnubieti; all-konverωjoni ta' l-ingilterra u all- te ijiet tal- Knisja Mqaddsa. Xebba Marija, Omm t'alla, itlob lil Ìesù all-ma fra ta' dnubieti; all-konverωjoni ta' l- Ingilterra u all- te ijiet tal-knisja Mqaddsa". Ir-ru u l-qalb ta' Nazju Falzon jaqbωu minn dit-talba, u ma nkunux qe din nitqarrqu meta n idu li kitibha hu meta l-konti Sant Fournier a qalilna li l-qaddej t'alla kien kiteb fost talb ie or "talba all-konverωjoni ta' l- Ingilterra". Biss ara li qabbad lil uh biex iqe edha f'lok fejn is-saçerdoti set u j iduha qabel il-qud- 50

52 diesa. Hawn ta' min isemmi x'qalet Swor Ursola Mamo mill-belt dwar l-appostolat tal-qaddej t'alla. T idilna mela li, "imqanqal mill- rara ta' l-appostolat il- Venerabbli Nazju Falzon, kien isie eb lis-suldati fil- Kongregazzjoni tal-qalb ta' Ìesù mwaqqfa fil-knisja tal-monasteru ta na ta' Sant'Ursola. Hu stess kien i ibhom biex jissie bu". L-appostolat fost in-nies tal-qawwiet ingliωi f'malta alla warajh id kbir. Dun Fran isk, u Nazju, ja tina l- add ta' dawk li addnu t-twemmin Kattoliku meta j id: "Il- add ta' dawk li kkonvertew jil aq is-sitt mija w aktar, kif jidher mir-re istru li kien iωomm ija l-kanonku, u li l-lum jinsab merfu fil-kurja ta' l- Arçisqof. InΩid n id li fost dawk li da lu fil-knisja kien hemm ukoll tliet Lhud". U l-konti Ìor Sant Fournier jissokta: "Il-Qaddej t'alla talab lili biex n in bil-flus lil wie ed Lhudi li sar Kattoliku, u jien kont in allaslu l-kera kemm dam hawn Malta. Meta siefer allastlu l-vja ". Quddiem dan ix-xo ol kollu, min qed jaqra ja seb li Nazju seta' jitlef xi ftit l-ispirtu tal- aqda tie u m'alla. Ma kienx hekk. Ìa ednieh li l-qaddej t'alla bena l-appostolat tie u fuq iω-ωonqra qawwija tal- ajja spiritwali. Áalhekk mix-xhieda ta' Mikiel Zahra li kien wie ed mill-imse bin fil-konfraternità tal- Karità ta' San Pawl tal-belt nafu, ax kien jarah hu stess li, "fil axija, wara li jkun allem il-katekiωmu lis-suldati fil-knisja tal-ìiωwiti qabel jo ro kien jitnikker fit-tul jitlob quddiem Ìesù Sagramentat. U Dun Ìanmarija Galea Muscat mir-rabat ta' l-imdina jissokta j idilna kif l-appostolat ta' Nazju kien mibni fuq iss i meta jistqarr li: "Il-Qaddej t'alla kien jiωωi ajr lill- Mulej li tah il-qawwa me tie a all-appostolat, ax kieku xejn ma kien ja mel wa du. Kien i id li konverωjoni tal-protestanti li kien i allem kienet kollha kemm hi biçça xo ol tal-grazzja. Sikwit kien jitlob lill- Madonna li hi t-"tron tal-áerf" biex taqla lu min and binha s-sa a li ja dem u ja ti d-dawl lill- 51

53 Protestanti li kien ikun qed i allem, biex i addnu t- Twemmin Kattoliku". L-appostlu f'nazju Falzon mhux biss ma kienx jitkabbar, iωda kien jitbaxxa sa l-art quddiem is-set a tal- razzja. Ìesù, alhekk, kien bidu u tmiem ta' l-appostolat ta' Nazju Falzon. Il- idma tie u, imseddqa mill-barka t'alla, ma set et tkun qatt dak il- oss itarrax ta' qanpiena m en la. Il- idma ta' Nazju kien fiha armonija tas-sema - kienet il- anja ta' qalb tfawwar bil- atx ta' l-erwie - anja li tifhem li kellha tie u sehem filmisteru tal-fidwa billi tressaq l-erwie f'ri lejn l- Áuda li fuqha Ìesù allas b'demmu ad-dnubiet tad-dinja. U meta Nazju kien jara l- id li alla warajh l-appostolat tie u, kien ibaxxi rasu lejn l-art, mist i, u j id lil Ìesù: "Mhux lili l- ie Ìesù! Mhux lili, iωda lil Missierek li qie ed fis-smewwiet!' L-appostlu jiççekken. Alla jit axxaq u j ollih. 52

54 10. "Intom id-dawl tad-dinja" Meta Alla ja Ωel bniedem alih u ja tih il-grazzja li jsir saçerdot, dak il-bniedem isir id-dawl tad-dinja u l-mel ta' l-art. Id-dinjità tas-saçerdozju hi daqshekk kbira quddiem Sema u Art, li bosta minn dawk li fehmuha beω u jid lu aliha. Óassewhom çkejknin wisq biex huma jitil u l-artal imqaddes u bis-set a tas-saçerdozju j eddu ta' kuljum il-misteru tal-fidwa. Hekk assu Missierna San Fran isk t'assisi u baqa' ma sarx saçerdot: ass li bejn idejh fqajrin ma kellux iωomm l-ostja tas-sa a. Óassu midneb, u alhekk ma kellux ilissen il-kliem li bihom issir il-bidla minn obω u mbid all-ìisem u Demm il-feddej. U l-istess ass il-kjerku Nazju Falzon. Ma riedx jordna saçerdot mhux aliex ried ja rab it-ta bija ta' l-appostolat, anqas ax kien jonqos fih il- erf, iωda ax, im a eb quddiem is-set a li Ìesù ta lil dawk li j obb, qies ru u xejn, u ma jixraqlux isir Ministru t'alla. Kienet l-umiltà, iωda fuq kollox kienet dik ilqima li kien i oss lejn is-saçerdot. U alkemm l- Isqfijiet Caruana u Sant xtaqu minn qalbhom jaraw lil Nazju jqaddes, dan ma se qatt. Il-Qaddej t'alla kien i ares lejn is-saçerdot b' ajnejn mhux ta' din l-art. Fih kien jara l-bniedem li f'idejh Ìesù alla l-imfieta tal-ìenna, li j oll u jorbot u li permezz tie u d-dinja titqaddes. Áal Nazju Falzon is-saçerdot kien il- gant fel an hu t-tarbija d ajfa li bdiet ta ti l-ewwel passi fit-triq ta' l-im abba t' Alla. Nazju ma ried qatt isir saçerdot, 53

55 iωda alih is-saçerdot kien kollox - bieb li minnu j addi all-ìenna. Min ajru ma kienx ikollu l- Ewkaristija li al Nazju kienet l-ikel u x-xorb li min ajrhom ma setax i addi mqar jum wie ed biss. Nazju Falzon kien i obb lis-saçerdot u fejn jersaq hu kien ji enneb. Fis-saçerdoti kollha, kienu x'kienu, kien jara 'l Ìesù u ma kienx isibha bi tqila jinωel arkobbtejh quddiemhom. B al San Fran isk t'assisi, qatt ma kien jara n-nuqqas fis-saçerdot. Óa a wa da kien jara fih - li min ajru d-dinja kienet tinbidel f'mas ar fejn bniedem jiekol lill-ie or, u l-wa x u d- dnub isaltnu fuq kollox. Áaliex huma s-saçerdoti li jer u j abbu l-midneb m'alla, isa u lir-ru bl- Ewkaristija u j ibu s-sliem u l- aqda fejn jid lu l- aw u l-firda. U b'din l-im abba s iha, b'umiltà li f' ajnejn iddinja forsi tidher nuqqas ta' personalità, Nazju kien jersaq lejn is-saçerdoti b'qima kbira, l-aktar lejn dawk li kien iqerr andhom. Dun Pawl Cauchi, Kanonku ta' San Pawl tal-belt, bniedem ta' tjieba kbira; Dun ÌuΩepp Gatt, Arçipriet ta' l-istess Parroçça u bniedem ta' erf u rara - kienu wie ed wara l-ie or il-konfessuri ta' Nazju. Lejhom kellu ubbidjenza amja. Kien jintelaq f'idejhom b al tarbija f'dir ajn ommha li t obbha. "Ma kien ja mel xejn", jistqarr Dun Ìanmarija Galea Muscat "qabel ma jitlob 'l Alla u jistaqsi l- fehma tad-diretturi spiritwali tie u". Lil dawk it-tfal u Ω-Ω aωa li kien jara fihom ilbidu tal-vokazzjoni saçerdotali, kien i idilhom kelma ta' id u wkoll ifittex li j inhom fl-iskola. Hekk amel ma Dun Lawrez Galea. Nazju Falzon e e liω-ωa Ωu Ìanni Sciberras biex isir saçerdot u kien jara li dawn iω-ω aωa ikunu ta' karattru tajjeb biex 'il quddiem ja mlu ie 'il-kleru ta' gωiritna. Il-Konti Ìor Sant Fournier, abib tal-qalb tal-qaddej t'alla, kien jaf kemm amel iltu biex jara Ω aωa isiru saçerdoti tajba. "Naf bi tliet Ω aωa ", jixhed il-konti, "li bit-t abrik tie u da lu fil-kleru u saru ministri 54

56 tajba tal-mulej. Dawn kienu Father Collins, Agostinjan; Father Corbett u Dun Ìwann Sciberras, it-tnejn qassisin". Ikellimna aktar fit-tul fuq dan, Father Joseph Corbett, kappillan militari, li fit-23 ta' Frar 1893 minn 105 Herbert Road, Noolevich, l-ingilterra, xehed dwar il-virtujiet tal-qaddej t'alla u qal: "Ta' dax-il sena u nofs ejt mib ut fis-seminarju ta' l-imdina mill-e.t. l- Arçisqof Mons. Pace Forno, li b ala Patri Agostinjan u Rettur ta' l-iskola b'xejn ta' Santu Wistin, kien qabel surmast tie i. Kienu Father Cullen, IrlandiΩ u Agostinjan (li miet b'fama ta' qdusija) u Nazju Falzon, li indirettament kienu ta' ajnuna biex l-arçisqof jib atni s-seminarju Nazju ried i allasli u jsifirni Ruma biex nistudja l-filosofija u t-tejolo ija iωda la aq miet " Patri Cullen li kien jaf sew 'l-qaddej t'alla, darba stqarr ma Swor ÌuΩeppina Peyre li: "Jien sirt saçerdot ax kont n id ir-ruωarju ta' kuljum il-ìiωwiti massuldati ngliωi. Il-Kjerku Nazju Falzon kien i idli: "Issokta id dejjem ir-ruωarju ta' kuljum U Alla jfarra na, ax int issir saçerdot u reli juω". U hekk kien, aliex iω-ωa Ωu li kien iebu Malta l-patri Majjistru Fra Gejtanu Pace Forno O.S.A. biex i allem l-ingliω fil-kulle ta' Santu Wistin tal-belt, fieq minn marda kerha, da al novizz u kif abbarlu l-qaddej t'alla sar saçerdot u patri Agostinjan. Û aωa o ra li jafu l-vokazzjoni saçerdotali ta hom, wara 'l Alla lill-kjerku Nazju Falzon kienu Father Butler u Father Delaney, Ωew missjunarji qalbiena, kif ukoll Father Doyle, penitenzier f'loreto. Father Joseph Corbett jissokta: "Biex ipatti al dak li ma setax ja mel hu, Nazju Falzon kien ifittex ikabbar is- Saltna t'alla billi j e e liω-ω aωa i addnu l-istat Saçerdotali. Óa Ωew Ω aωa irlandiωi (jekk mhux tlieta) and il-patrijiet Fran iskani Konventwali biex ida alhom ma hom; wie ed minnhom kien penitenzier, al bosta snin fil-baωilka ta' Assisi u wara 55

57 mar missjunarju fl-amerika ta' Fuq Áadni nara wiçç Nazju jie u dehra dida ta' fer u hena meta l-arçisqof Pace Forno, qata ha li jordna saçerdot lil Father Cullen". U l-agostinjan, Patri Cullen, baqa' dejjem marbut mal-qaddej t'alla. Kien jaf kemm swielu ta' ajnuna biex jil aq Saçerdot. U wara li qaddes ma nesiex lil Nazju Falzon, iωda tah daqqa t'id sewwa fil- idma fost il-ba rin u s-suldati ngliωi. Din mela kienet il-qima lejn is-saçerdozju li kellu l- Qaddej t'alla. Hu ma sarx, hu assu d ajjef wisq biex i orr it-toqol divin tas-saçerdozju kattoliku. B'danakollu kien ta' eωempju u ta' ajnuna biex o rajn jaslu fejn ma wasalx hu. Sawwar saçerdoti tajbin biex dak li ma setax ja mel hu, ja mluh huma. Biex ikunu huma li jdawlu l-im u tan-nies ta' rieda tajba; biex ixandru l-van elu, ja fru l- tijiet, jitolbu ad-dinja, inisslu l-hena fid-dieq, juru d-dawl fid-dlamijiet u jkunu qawsalla ta' sliem u aqda fuq dinja bla sabar u mifruda. IΩda l-aktar biex i eddu l- Misteru tal-fidwa. 56

58 11. An lu tal-paçi u tal-karità Il-bniedem li j ix l-ispirtu tal-van elu, jixtieq ikabbar qalbu, jifta ha tnejn biex ida al fiha, as-s ana ta' m abbtu, lil utu l-bnedmin l-o ra, Mill-kliem ta' Ìesù jit allem i oss dak li j oss ajru. Il- atx ta' addie or, il-faqar ta' addie or, isiru l- atx, il- u, il- era, il-faqar tie u. Áalhekk i oss li jrid ikenninhom f'qalbu u j idilhom li hu jifhem il- te ijiet ta hom. Il-Van elu jibdel il-bniedem ta' rieda tajba f'an lu tal-paçi u tal-karità. Quddiem id-dehra tat-tbatija li ti i mill-faqar u l- miωerja, il-qalb ta' Nazju kienet tin asar. Il-familja tie u kienet tista' u hu ma setax ja mel jara 'l-o rajn fil- tie a. Il-but tie u kellu jsir il-but ta' kul add; flusu ta' kul add. Ma setax jemmen kif hu j ix sewwa u ma jonqsu xejn u ftit 'l hinn minnu, addie or qie ed i ix fil- tie a. "Jekk wie ed ibati l- u, dejn wie ed li qed ibati bi stonku mimli, dan hu sinjal li l-ispirtu ta' l-a wa waqaf; u dan ise aliex iddehra tal-missier Wie ed, li biha a na lkoll a wa, ma adhiex aktar - abet. Jekk jonqos il-missier ta na tas-sema, jonqos il- obω ta na fl-art" - hekk kiteb Kittieb ta' Ωmienna. IΩda dan ma j oddx al Nazju ta na. Fih kienet t ammar il-karità evan elika li tifta idejha bera, lesta biex tross ma ha 'l dawk li fid-dinja huma anqas ixxurtjati minn addie or. Dun ÌuΩepp Gatt mill-belt i id: "Kemm fqar li kienu jitolbuh il-karità quddiemi ew me junin mill- Qaddej t'alla!! Kien ja ti l-flus b'wiçç ferrie i u jie u 57

59 'l kul add bil- lewwa". Bosta qassisin kienu jiktbulu biex jara kif ja mel u j in lil xi add fil-bωonn. Hekk Dun Ìanmarija Galea Muscat, mhux darba jew tnejn kitiblu minn dawn l-ittri. Jixhed alhekk: "Kemm-il darba ktibtlu biex nirrikmandalu xi nies fil-bωonn. Hu kien iwe ibni u j idli l-jum li fih kelli mmur andu, biex insibu u ni bor il-karità. L-ittri li konna niktbu 'l xulxin, kienu, dejjem tista' t id fuq hekk". Anqas biss ma kien ja tihom hu l-flus! Ma riedx juri ru u, ax dak li kien ikun qie ed ja ti kien jaf u jemmen li kien qed ja ti lil Ìesù nnifsu. U Dun Ìanmarija jissokta:"óafna drabi kien jinqeda bija biex immur inqassamlu l-karità. Daqqiet kien ja tini l-flus biex in allas il-krejja, u nixtri wejje all-fqar". Osvaldo Arrigo mill-belt jaf aktar fuq il-karitajiet li kien ja mel il-qaddej t'alla, u jixhed: "Dwar il-proxxmu tie u, mhux biss qatt ma amillu sara fil- ie u fil- idmiet tie u, iωda kien dejjem lest biex j inu bil-karità. Jien rajt nies li ftaqru jmorru d-dar tie u, biex jiksbu minn andu ajnuna bil- te ijiet ta hom". U daqqiet, fil-karitajiet li kien ja mel, kien jifta idejh iωωejjed. U ma nista bux! Áaliex min ikun miftum mid-dinja, ma jifhimx is-siwi tal-flus. Dawn, alih, jiswew biss biex jitgeddsu u jaraw iddlam. Lil dawn in-nies, b al Nazju ta na, id-dinja tixlihom, t oddhom b' alja, b'danakollu l-missier li j ammar fis-smewwiet, iberikhom. U dwar dil-karità "Ωejda" tal-qaddej t'alla, Father Joseph Corbett stqarr bil-kitba dwar il-virtujiet ta' Nazju Falzon: "L-im abba tie u lejn il-fqar ma kenitx taf qies. Il-karitajiet li kien ja mel kienu tant kbar li darba utu - u jien kont preωenti - gemgmulu fuq hekk u qalulu li dawk idejh miftu a ΩΩejjed kienu se jfaqqru 'l-familja. Issa Nazju kien jie u sieb tal-flus tal-familja. Imma dar lejn utu, u bl-umiltà kollha we ibhom: "ÁeΩieΩ uti, jien ma na tix sold wie ed biss li ma jkunx tie i b ala sehmi mill- id tal-familja". Sa hawn tasal il-karità tal-bniedem t'alla, u l-kliem tie u jkol- 58

60 lu fih daqshekk sa a li j awwad lil min içanfru. Mhux kul add jifhimha l-istess il-karità; il-bniedem t'alla jaraha f'dawl ie or - dak li jo ro mill-qalb ta' Ìesù! Ukoll meta kien imur Birkirkara fil-jiem tas-sajf kien jara kif ja mel u j in 'il-fqajrin. RoΩa Muscat minn Birkirkara t id hekk: "Kien tabil aqq bniedem li amel karitajiet mie i u ma Marija Dimech. Kull darba li kien ji i Birkirkara kien ja tina otjiet kbar ta' flus. U na seb li dak li kien ja mel ma na kien ja mlu ma' o rajn". Daqqiet il-but ta' Nazju kien jixxotta alkollox. Áalhekk kien idur fuq il-konti Ìor Sant Fournier biex i inu. Dan jistqarru Dun Fran isk, u l-qaddej t'alla. B'hekk naraw kif Nazju ma sta ax jittallab hu biex ja ti lil ajru! Darba wa da qalulu li xebba ma kellhiex dota biex tiωωewwe. Óasbilha hu. Xhud ta' dan hi Saverja Diacono mill-isla: "Nazju Falzon kien tabil aqq ja ti l- karità: lil Marija Grech (neputija ta' Marjanna Agius, ilqaddejja tal-familja Falzon) taha d-dota hu biex tiωωewwe. U lil missierha tah il-flus biex jixtri l-bhejjem meta dawn mitulu Lil wie ed xi ama, li kien joq od Óal Áaxaq kien ta' sikwit jiba tlu l-flus". Kien i obb 'l-iltiema u 'l- addiema daqs dawl ajnejh. It-tfajjel Wenzu Gatt minn-naxxar, iltim minn missieru, kellu ommu qaddejja mal-familja Falzon, Nazju abrek biex ji bor l-omm u l-iben fid-dar tal-familja, u kif stqarr Wenzu f'ir ulitu: "Kien bissa a ta' Nazju Falzon u ta' uh li o ti, li ma kellniex liefha, da let fl-istitut tal-bon Pastur". Wenzu baqa' j ix fid-dar tal-familja Falzon sa ma alaq is-sittax-il sena. Lill- addiema abbhom sew, u ried li add ma jça adhom minn dak li kien jist oqqilhom ta' xo olhom. Ìanni Theuma minn Birkirkara, mastrudaxxa, jixhed li "l-venerabbli Qaddej t'alla kien tassew eneruω u kien ta' sikwit i id lil uh biex i allas sewwa u kif jixraq 'il- addiema. Niftakar li darba smajtu j id lil dan uh, li ried inaqqasli mill- las wara li amiltlu xi xo lijiet, "A tihomlu l-flus, a tihomlu, 59

61 imsejken". Meta kien jisma' b'xi addiem li jkun sejjer lura fix-xo ol tie u, malajr kien jaqbeω. Bint wie ed minnhom, Marija Pace minn Óal Áaxaq, t id: "Il- Qaddej t'alla kien ja mel afna karitajiet, l-aktar ma' missieri li enu fin-negozju. Darba wkoll, minn flusu, allaslu Ωiemel". Barra l- las, Nazju kien dejjem jara kif ja ti xi a a Ωejda 'l-qaddejja tad-dar. Lil wa da minnhom, dik li kienet tie u sieb id-dar ta hom ta' Birkirkara, kien i allilha l-flus ta t il-kikkra biex te odhom. Marjanna Agius stqarret ma Ìanna Pavia mill-belt li lejlet li miet, Nazju taha pakket bil-flus. Kienet tel et kamartu to odlu l-kafè, u kif raha qalilha: "Óu dawn il-mitt skud". Il-qaddejja ma ridithomx billi beω et li ut il- Qaddej t'alla j ajjtu ma ha. IΩda hu re a' qalilha udhom, qie ed n idlek, ax dawn ta' l-a ar. Óuti ma jist ux i ajtu mie ek, dawk wej i". U l- qaddejja kellha te odhom. Tabil aqq kien ja seb f'kul add! U nafu minn bosta xhieda li Nazju studja l- li i mhux biss biex ma jiksirx ix-xewqa ta' missieru, iωda fuq kollox biex ikun jista' j in lill-fqar. Ara kemm dan hu minnu, li TereΩa Cannataci mill-belt li kienet taf sew il-familja Falzon t id "li kien ja ti pariri legali bla las, barra li ja ti wkoll il-karità. Meta fil- ajja ta' kuljum kien i abbat wiççu ma xi nuqqasijiet, kien ja mel iltu biex i id xi kelma all- id. Il- ira, il-mibe da, il-firda, in-nuqqas ta' m abba daqqiet jid lu bejn bniedem u ie or, u ja mlu erba mir-ru. Áalhekk il-qaddej t'alla kien sikwit iwiddeb bil- lewwa. Ma kienx jista' jisma' b'nuqqasijiet kontra l-im abba tal-proxxmu. U kif i id Dun Ìanmarija Galea Muscat: "Nazju Falzon kien i allem: "In obbu 'l xulxin, nistabru meta naraw innuqqasijiet ta' addie or u na mlu ilitna biex dejjem n idu kelma tajba fuq il-proxxmu ta na, ukoll minn warajh". B al f'kull dar o ra, fid-dar tal-familja Falzon, ie li nqal et xi tilwima Ω ira l-aktar bejn il-qaddejja. IΩda 60

62 kif tixhed Ew enja Bugeja mill-belt: "Meta fil-familja kien jinqala' xi ftit tal- aw jew xi nuqqas ta' ftehim, il-qaddej t'alla kien ja milha ta' An lu tal-paçi li jwitti kull tfixkil u jre a' s-sliem u l-fer ". Meta utu kienu je duha kemmxejn bil-herra mal-qaddejja u dawn kienu ja mlu l-geddum, arah lil Nazju jersaq lejhom u jsabbarhom. Imba ad i allimhom ja dru 'l kul add, ax kull bniedem andu n-nuqqasijiet tie u, u add mhu f'qalb add. B ala An lu tal-paçi t'alla ma kienx ja mel il-firda meta kien jemmen s i li la l-missier ta' kul add hu wie ed, l-ulied - il-bnedmin kollha - andhom ikunu qalb u fehma wa da. In-nixxie a tal-paçi li çarçret nadifa mill-qalb ta' Nazju, kienet thenni 'l dawk li d-dinja tkun tathom fuq wiççhom. Kien isabbar u j allem li andna nie du kollox b ala " otja qaddisa minn idejn Alla". Is-slaleb tal- ajja kien iqishom b ala odda li bihom il-mulej ja dem il-qdusija ta' ru na.il-qaddej t'alla, bil-kelma qaddisa tie u, araf, kif jixhed Wenzu Galea tan- Naxxar, ire a' s-sliem fil-qalb u fil-mo ta' An lu Bruno, bniedem li bnedmin o ra b alu ma amluhx i ix fis-sliem. Lil dawk l-iskaren li kien jiltaqa' ma hom fit-triq, kien jurihom il- enn tal-vizzju tax-xorb Ωejjed. U b'hekk irnexxielu jara bosta r iel jaqt u din l- ada kerha. Lil min kien jisim u jid i, kien ikellmu b'le en iebes, içanfru u j idlu, bid-dmu f' ajnejh, kemm hu tal-biωa' d-dnub tad-da a. Id-dnub, ta t kull amla tie u, kien ikexkxu. Ried jitqabad mie u u b ala An lu tal-paçi u tal-karità reba. Il-Paçi u l-karità - Ωew frottiet bnin tal-van elu - kienu minquxa fuq il-mo u l-qalb tal-qaddej t'alla. 61

63 12. S ab Iswed li J addi Fuq il- ajja ta' kull bniedem, f' in jew ie or, i addi s ab iswed li jdellel u jtaqqal is-sbu ija ta' madwaru. Huma inijiet meta l-bniedem i ossu wa du f'nofs dinja kbira, kbira. Hawn ma rridux niktbu fuq dak ilbniedem li, wara li enneb 'l Alla minn ajtu, i ares lejn il- olqien b' ajnejn imdardra u jara kollox ikrah u bla siwi. Dak ikun keçça 'l Alla minn qalbu, u alhekk fiha j oss ba li b'xejn ma jista' jimtela'. Hawn irridu niktbu fuq dawk il-bnedmin t'alla li huma wkoll iridu j addu ta t is-s ab iswed u tqil tal- ajja biex il-mulej i arrabhom u jara j obbuhx tassew. Áal dawn, is-s ab malajr i addi, u warajh i alli qawwa li ta tihom sa a dida biex jissuktaw it-triq ta' l- im abba. Is-salib ja fas l-aktar fuq l-ispalla tat-tajjeb. Kull qaddis irid ikun Çirinew ie or, iωda li j orr u mhux ikarkar, is-salib tal-prova. Alla jipprova l-im abba tattajjeb. Waqt il- in li l-mulej ikun qie ed ja rblu, ji rilu b al si ra ma buta u mnaωωa mill-irwiefen taxxitwa, iωda mba ad ter a' tieqaf fuq ta ha u t addar fis-seb tar-rebbie a. Alla jista' j arrab lit-tajbin b' afna wejje. Nazju wkoll ried i addi mill-lejl mudlam tar-ru, biex jo ro fid-dawl taω-ωerniq ta' jum sabi u diefi. Alla ppermetta li l-qaddej tie u j addi minn jiem ta' tbatija, tentazzjonijiet, skrupli u mard. Nazju Falzon kellu jmiss ma' xofftejh u jduq il-kalçi ta' l-imrar tal- Ìetsemani. Ried i addi mit-triqat im ebbla u 62

64 mxewka tat-tbatija li jwasslu all-qdusija. Fuq Nazju ew il-jiem tas-s ab, b'danakollu araf is-siwi ta hom; bata bla gemgem u ssokta fl-appostolat bla add ma nduna li madwar qalbu kienet qed tintise kuruna ta' xewk inigges li quddiem l- ajnejn t'alla amlitu ru kbira. Nazju kien ibati ta' sikwit b'qalbu. U i at kienu ja fsulu sidru u j alluh bla sa a. Kien ja tih qti ta' nifs u j oss il-mewt fuq wiççu. Minkejja dan, kif jistqarr uh, Antonju, qatt ma kien igemgem. Áalih ilmard tal- isem kien tisfija u sa a tar-ru. Dun Ìanmarija Galea Muscat allielna dan it-ta rif siewi: "Áal Ωmien twil il-qaddej t'alla kien ibati b'qalbu, u kemm fl-a ar attakki tal-qalb, kemm f'dawk li kienu ja tuh minn Ωmien all-ie or, dejjem wera ru u marbut mar-rieda t'alla: qatt ma gemgem, kien jilqa' kollox minn idejn Alla u j id li billi hu kien midneb kbir ma kienx jist oqqlu a jar minn hekk". Il-mard, im arrab bis-sabar u bl-umiltà andu qawwa li jibdel il-marid fix-xbieha ta' Kristu Msallab fl-a ar waqtiet ta' ajtu. Il-mard lil Nazju qatt ma fixklu u la fit-talb u lanqas fl-appostolat. Bata bla ma qarras wiççu u l- idma tie u rnexxielha tressaq l-erwie lejn Alla. Meta bniedem ie or mhux tax-xejra ta' Nazju ta na seta' jwarrab kull idma u joq od f'rokna jitbekka lilu nnifsu, hu alla l-mulej imexxih. U kien f'jum ta' tbatija meta assu bla sa a li are minn daru biex b assoltu jmur jaqdi d-dmirijiet tie u ta' appostlu. IΩda dak in-nhar Alla ried, biex n iduha hekk, jix tu ma' l- art biex iqajmu qawwi f'im abbtu u jkun ta' eωempju al dawk li ji u warajh. Dun Pawl Cilia mill-belt jixhed hekk: "Smajthom i idu li darba wa da l-qaddej t'alla assu aωin fit-triq, u l-mara tal-gvernatur, li kienet kattolika ratu. Áenitu minn drie u sa wasslitu d-dar tie u fi Triq id-dejqa". Fil-mard kien jaqbad f'idejh kotba tar-ru biex minnhom jislet is-sabar u jisma' bla tfixkil il-le en tal- 63

65 Ma bub. Ta' dan hemm xhud li tant semmejna, Dun Ìanmarija li j id fuq Nazju: "Áalkemm marid, ma alla qatt li ta' kull fil odu ja mel sie a meditazzjoni fuq il-mewt, il- udizzju, l-infern u l- enna. Fil axija kien iqatta' sie a o ra jaqra xi ktieb tarru. Kien ja Ωel l-aktar dawk il-kotba li jitkellmu fuq l-ewkaristija u l-passjoni ta' Ìesù. U lili wkoll kien i e i ni na mel b alu". Mhux minnu alhekk li l- mard, kif ja sbu xi w ud, ja laq il-fomm at-talb u jisraq mill-mo il- sieb tal- niena t'alla. Nazju kien i id lil Dun ÌuΩepp Gatt: "A na ma luqin all-ìenna, biex ingawdu u mhux biex inbatu!" Fl-eqqel ta' l-hemm kienet taqbeω f'sidru t- tama qaddisa li 'l hinn minn dal-ftit jiem imqallba tal- ajja tinsab Saltna ta' hena fejn id-dmu jixxotta mill- ajnejn, it-tnehid jinbidel f' ana u l-qalb imnikkta tistabar al dejjem. Is-slaleb tal- ajja, huma ta' liema amla huma, jixb u lil dak is-s ab iswed li jbazza'. IΩda i addi, u warajh tfe ix-xemx s una li ta ti l- ajja. Hekk fil- ajja ta' Kristu, wara d-dieq ta' jiem il-passjoni seba Óadd-il-Áid, jidwi bil- ana tar-reb a tal-bniedem Alla fuq il-mewt! Id-dawl tal-glorja jitwieled mis-salib tat-tbatija. 64

66 13. Miet Qaddis! Il- ajja, tajba jew aωina, trid tintemm. Ji i waqt meta l-bniedem, irid jew ma jridx, ikollu jbaxxi rasu quddiem il-mewt. Ti i al kul add: ani jew fqir, abib jew adu t'alla. Filwaqt li all- Ωiena l-mewt tfisser bidu ta' tbatija 'l b id mill-óniena t'alla, attajbin tift ilhom il-bibien tas-saltna tal-mulej fejn ilqalb tistri fis-sliem ta' bla tmiem. Minn dakinhar li l-fqajjar t'assisi sejjah il-mewt Sorella Morte -o ti l-mewt- saret taqliba fil- rajja tal- sieb. Il-bniedem qered minn quddiemu dik is-sura tal- adam bil-min el f'idha. Beda jaraha ta t dawl ie or - b ala o t Ωa Ωu a li twassal and Alla. B'hekk il- Mewt titlef il-kruha ta ha u re u nstem u, kollhom fara, il-kelmiet ta' Ìesù: "Jiena l-qawmien u l- Óajja; min jemmen fija, ukoll jekk imut, ikollu l- ajja, u kull min i ix u jemmen fija dan ma jmut qatt". X'tama fil-le en tal-ma bub! It-tajjeb andu dejjem quddiem ajnejh il- sieb ta' l-eternità. U l-qaddej t'alla kien ta' sikwit itenni: "Eternità! Eternità!" waqt li ajnejh kienu jixe lu b'tama qaddisa. Áax hu kien jaf li abb 'l Alla u ie el lil addie or i obbu. Quddiem il- sieb ta' l- eternità kien jieqaf u ja seb. U meta l- sieb ta' Nazju kien jinfirex fuq is-snin ta' ajtu, sidru kien jimtela' bilfer. Mo u kien ifur bix-xewqa tal-ìenna. Ew enja Bugeja mill-belt t idilna li kull darba li l-qaddej t'alla kien ilissen il-kelma "Eternità!" kienet tilma fih fer kbir. Áalhekk tixhed: "Jien rajtu kemm-il darba, 65

67 mitluf bil-fer i id lil min jara d-dar "A mlu ila! A mlu ila!" Jien ta' tifla li kont, kont na seb li qie ed jitlef". Kien qed jitlef tassew! Il- sieb tal- Ìenna tant inissel hena li l-bniedem donnu jitlef aqlu - isir tfal - isir wie ed mill-werrieta tas-sema. Il-Konti Ìorg Sant Fournier jixhed: "Niftakar li darba konna flimkien wa idna, u edtlu: "Nazju, inti tmur il- enna, iωda jien ma nafx x'se jsir minni". U hu, biex iqawwili qalbi, qalli bi tbissima: "Toq odx ta seb, toq odx ta seb". Minn dal-kliem rajt it-tama qawwija li kellu li jikseb il- enna". U kien idakkar b'din it-tama lil min kien jersaq lejh. Min i ix il-li i t'alla j oss li, alkemm hu xejn quddiem il-kobor t'alla, andu sehem mis-saltna ta' dejjem. Din it-tama ti i minn ajja tajba, iωda tibqa' mo bija fil-qalb, im arsa mill-virtù ta' l-umiltà. Áax jekk tid ol il-kburija jaqa' kollox u t-tama tal- enna ssir sieb fiera li ma jse x. It-tmiem tal- ajja kien wasal al Nazju wkoll. Minn Ωmien qabel beda j ossu d ajjef. Qatt ma wera, minkejja dan qalbu kienet ajjiena bosta, "Lejlet li miet", i idilna Wenzu Galea tan-naxxar, "wara l-ikla ta' nofs in-nhar mar ma utu Birkirkara u re a' l-belt fil axija. Áalkemm ma kien i ossu fiha xejn, mar all-ikel. Jien ejt mib ut in iblu l-mediçina Áall- abta tal- axra ta' bil-lejl staqsejtu kif i ossu. We ibni li ma kienx aωin Ωejjed, Ωe el bija fuq spallti u dahal kamartu biex jistri ". Wenzu Galea dak iω- Ωmien kien adu daqsxejn ta' Ωa Ωu, u kif konna idna qabel kien i ix al xi Ωmien mal-familja Falzon. Nazju re a' are minn kamartu u mar jitlob fil-kappella. Óuh, Antonju, mar alih biex jin abar jistri, iωda kif xehed Mikiel Zahra miç-çefalonja, il-qaddej t'alla qallu: "Óallini hawn ax din hi l-a ar lejla ta' ajti. IΩda meta uh rah li bilkemm seta' jωomm fuq irkobbtejh, enu biex jid ol kamartu". U Dun Fran isk, u Nazju, jissokta: "Meta da al fil-kamra 66

68 Ritratt ta Nazju Falzon mejjet, me ud mill-fotografu Michael Zahra li ddikkjara li dakinhar li miet, filg odu, ejt inkarigat mill-avukat Antonio Falzon, biex nie u ritratt ta uh mejjet 67

69 qalilna li ma kien jifla xejn. Sejja na malajr it-tabib, u dan qal li ma kienx hemm alfejn wie ed jit asseb. Meta smajt hekk, jien mort nistri u baq u mie u uti Dun Kalçidon u Antonju". Billi Dun Fran isk kellu jbakkar biex iqaddes and is-sorijiet ta' Sant'Ursola, u t-tabib ma wera ebda t assib, dan mar jistrie. Il-Qaddej t'alla adda l-biçça l-kbira tal-lejl die el minn kamra all-o ra. Qalbu kienet qed ta faslu sidru kollu. "Óuti", jissokta Dun Fran isk, "qalulu biex jistrie, iωda qabel talabhom daqsxejn Ωejt mil-lampa li kienet tix el quddiem ix-xbieha ta' San ÌuΩepp". Ìibuhulu u amlu fuq sidru. Wenzu Galea li kien dejn Nazju Falzon waqt l- a ar si at ta' ajtu jissokta: "Áall- abta tas-sitta ta' fil odu, Marija Antonja [il-ku ina ta' l-a wa Falzon] ba titni l-knisja tal-ìiωwiti biex in ib ftit Ωejt tallampier li kien jix el quddiem il-beatu ÌuΩeppi Benedittu Labrè. Qabel tlaqt qalilha quddiemi li l- mewt kienet qrib. Jien amilt li qaluli, u meta wasalt id-dar biω-ωejt, il-qaddej t'alla dilek bih, f' amla ta' salib, binu u sidru. Wara jien staqsejtu kif inhu, u we ibni li ma kienx m arraq bosta. Lil Marija Antonja li kienet dejh qalilha: "Nhar it-tnejn li ej jien inkun mejjet. Fil-Knisja tal-ìiωwiti jkun hemm in-novena ta' Sant'Injazju (ta' Loyola), a mel iltek u mur Ωuru minn floki". Imba ad qam u beda jimxi fil-kamra. "Fla ar mar intasab fuq pultruna tad-dir ajn. L-u i kien qed ja fsu; ried f'idejh kwadru Ω ir ta' San ÌuΩepp u baqa' jrossu ma' sidru sa l-a ar. Minkejja dan ma kienx jidher all-mewt, iωda Nazju kien wasal. Meta Dun Kalçidon ra li uh wasal fl-a ar, dikment tah l-assoluzzjoni. U waqt li s-saçerdot kien qie ed i id il-kliem li ja firlu d-dnubiet, Nazju Falzon, b' ajnejh merfu a lejn is-sema u b'idejh imsallba fuq sidru, miet. Dun Ìanmarija Galea Muscat xehed li: "ma kienx hemm Ωmien li jil aq l-a ar Sagramenti, kif qalli uh il-kanonku, billi l-mewt akmitu f'daqqa. Fi ftit in l-attakk tal-qalb wasslu 68

70 f'tarf il- ajja. Meta ass il-mewt riesqa, il-qaddej t'alla talab 'il uh il-kanonku biex ma j alli x wa du, u wara li tah l-assoluzzjoni, miet fis-sliem". Ir-ru nadifa ta' Nazju ta na marret all- las ta' ajja m oddija fit-talb u fl-appostolat. Miet qabel isseb a ta' fil odu, ta' l-1 ta' Lulju Kellu tnejn u amsin sena. Dak in-nhar alaq sninu. Kif miet, Mikiel Zahra miç-çefalonja mar je odlu r- ritratt biex jibqa' al min ji i wara. U dan adu sallum tifkira aωiωa alina lkoll. Bis-sa a ta' dan irritratt adna nist u naraw 'il-qaddej t'alla kif rawh dawk il-mijiet ta' Maltin utna li rew ad-dar tal- Familja Falzon biex isellmulu mejjet - huma li abbewh u qimuh f' ajtu. Fil-lejl ta' l-1 ta' Lulju 1865, il-patrijiet Fran iskani tal-kunvent ta' Santa Marija ta' Ìesù tal-belt marru j idulu l-uffiççju tal-mejtin. Fost dawn il-patrijiet kien hemm P. Bonaventura Gauci O.F.M., li j idilna hekk: "Áaddejna l-lejl kollu n idu l-uffiççju tal- Mejtin" Il- ada fil axija l-istess Patrijiet flimkien ma Patrijiet ta' Ordnijiet o ra adu sehem fil- arr tat-tebut tal-qaddej t'alla mid-dar all-knisja ta' ÌieΩu. Patri Fran isk Debono O.F.M., i idilna: "Kemm fit-triq kemm wkoll meta wasalna l-knisja rajt add kbir ta' nies. U dawn ew ukoll all-funeral. Dak in-nhar smajt bosta j idu: "miet il-qaddej t'alla Nazju u jsej ulu qaddis". Dawn in-nies kollha marru jaraw lil Nazju mejjet ax kif i id P. Bonaventura, " ew imqanqlin mill-fama ta' qdusitu. Sa fejn naf jien ew minn rajhom". Il-funerali saru fil-knisja ta' Santa Marija ta' Ìesù [ta' ÌieΩu] tal-belt, nhar it-3 ta' Lulju Kienet miω uda bin-nies ta' kull qa da soçjali, iωda l-aktar li kien hemm addiema. Dik il-lejla stess indifen filqabar tal-familja, li qie ed fin-nofs tal-kappella tal- Kunçizzjoni; l-ewwel kappella inti u die el mill-bieb ewlieni m'idek tax-xellug. Kellu funeral kbir. Ir-registri tal-kunvent juru li dakinhar tqaddsu 26 quddiesa, fuq it-13-il artal li andha l-knisja, u fil-jiem ta' wara 69

71 tqaddsu 107 o ra! In-nies kienet kelma wa da: "Miet qaddis", u ma Ωblajawx. Tliet snin u nofs wara, fit-12 ta' Jannar 1869, il-fdal tal-qaddej t'alla nqala' minn fejn kien b'ordni ta' l-isqof Mons. Fra Gejtanu Pace Forno O.S.A., saret l-identifikazzjoni tal-katavru u tqie ed f'qabar ta t in-niçça ta' San Rokku, dejn il-qabar tal-familja Falzon. MalbaΩi tal-pilastru ta' qrib dan il-qabar tqe edet lapida miktuba bil-latin li fiha jin ad li Nazju kien appostlu ta' l-im abba u li jgawdi fama ta' qdusija. Din tqe edet fuq inizjattiva tal- abib tie u l-konti Ìor Sant Fournier. Fl-1931, fl-okkaωjoni ta' l- eluq tal-proçess Apostoliku re a' sar il-ftu ta' dan il-qabar u l-fdal tqie ed f'tebut did fl-istess qabar. Dam hawn sal-31 ta' Lulju 1952 meta re a' nqala' biex tqie ed fl-istess post, iωda, flok il-mensa ta' l-artal ta' San Bja ju. Dak in-nhar fost l-o rajn kienu preωenti l-arçisqof Mons. Mikiel Gonzi, u l-prof. Dr. Pietru Pawl Debono li a sieb li l-fdal tal-qaddej t'alla jinωamm tajjeb. Tqe edet ukoll kitba bil-latin li t id li alkemm kien bniedem imωejjen bil- erf u bit-tjubija ass li ma jixraqlux isir saçerdot, iωda aωel li jaqdi 'l Alla fil- abra, fil- idma u fl-umiltà. Issa jmiss li jer a jinqala' biex issir rikonjizzjoni o ra tal-fdal tie u, jittie du xi relikwi u jitqie ed f'monument xieraq. 70

72 14. Id-Dawl li ma ntefiex L-ir am kiesa li atta il- isem bla ajja ta' Nazju Falzon, ma kellu qatt ila jnessi t-tifkira tie u. Il- Qaddej t'alla kellu qalbu mix ula bid-dawl t'alla u dan kellu jo ro biex juri t-triq tas-sewwa 'l-maltin utu. Nazju sar id-dawl. IΩ-Ωmien u t-taqlib tal- rajjiet ma naqqsu xejn mis-sbu ija ta' ajtu. Nazju adu aj u l-maltin utu, i arsu lej b ala l-bniedem t'alla - ie tal-gωejjer ta na. Tul il-medda qasira ta' ajtu, Nazju Falzon amel iltu biex jin eba. Minkejja dan, in-nies qatt ma waqfet tfittxu u ssibu. Ix-xhieda kollha [139] li dehru quddiem l-awtoritajiet tal-knisja fi Ωmien il-proçessi, xehdu, dejjem ta t urament, dwar il- ajja tal-qaddej t'alla, u lkoll b'fomm wie ed ollew sas-smewwiet ittjubija tie u. Wie ed mill-ewwel xhieda, Dun Ìanmarija Galea Muscat mir-rabat ta' l-imdina, qal: "Kemm f' ajtu kemm ukoll wara mewtu, Nazju kien miωmum b'qaddis. In-nies tal-belt, ta' l-imdina u ta' Óal Áaxaq jersqu lejh fi ti ijiethom biex jaqal u l-grazzji. Il-Kleru u s-sekulari ta' l-iskola j odduh ukoll b'qaddis". RoΩa Muscat minn Birkirkara ti bor l-im abba tal-karkariωi f'dawn il-kelmiet: "F'Birkirkara kellu fama ta' Bniedem t'alla, wara mewtu kien miωmum b'qaddis In-nies kollha temmen wisq fih, alhekk titlob ta' sikwit xbihat tie u u tirrikorri lejh. Dil-fama tinsab fost kul add, onja u fqar, nies ta' l-iskola jew le. N id alija n oddu b'qaddis " 71

73 U billi l-qaddej t'alla kien jaf, meta kien adu aj, kemm tqimu n-nies ta' Birkirkara, kien ja mel iltu biex aktar jin eba. B'danakollu, il-bennej KarkariΩ ÌuΩeppi Costa jixhed: "Meta Nazju Falzon jien jasal Birkirkara, arah jinωillek mill-kaless kollu m a el u b' ajnejh ma' l-art. U dan biex ma jarawhx. IΩda a na l- addiema konna narawh, u hu u addej, b'qima lejh konna nieqfu mid-diskors". It-tjubija ta' Nazju ma rawhiex biss in-nies ta na. Ra wkoll il-barrani - rawha dawk il-mijiet ta' IngliΩi u IrlandiΩi li kienu jersqu lejh b allikieku resqin lejn Ìesù nnifsu. Ta' min isemmi l-istqarrija ta' Marija Anna Casolani Cafici, Barunissa mwielda Bormla, li t id: "Jien ma kontx naf il-qaddej t'alla, iωda niftakar li meta miet is-sinjora tie i, Mrs. Anne Louise De La Paer Power, IrlandiΩa u kattolika mill-eprem, qaltilna quddiem kul add fl-iskola li Nazju Falzon kien bniedem li ex ta' qaddis". In-nies, sa minn ftit jiem wara mewtu, bdiet titolbu. Ara kemm hu minnu li Patri Fran isk Debono O.F.M., xehed li: "FiΩ-Ωmien li jien kont Sagristan Ma ur u nie u sieb il-quddies, bosta drabi n-nies kienet ta tini elemoωina all-quddies kantat u baxx b ala tiωωija ta' ajr ta' grazzi maqlu a jew biex jinqal u..." Óafna riedu li f'darhom ikollhom ix-xbieha tal-qaddej t'alla, u l-fotografu Mikiel Zahra li semmejna, i idilna li al tliet xhur s a wara l-mewt ta' Nazju kellu ja dem bla waqfien biex jistampa r-ritratti tie u biex jitqassmu. Imqanqal minn din l-im abba tal-maltin lejn Nazju Falzon, l-isqof Mons. Fra Gejtanu Pace Forno O.S.A., qabbad lil Patri Terenzio Pantucci, Agostinjan, jikteb ajtu, biex ti i wkoll mehmuωa mad-dokumenti talproçess. Dan stampa f'ruma fl-1868 il-brevi Cenni sulla Vita e Virtù del Servo di Dio Chierico Ignazio Falzon della Città di Valletta nell'isola di Malta. Dan l-istess ktieb kien re a' ie stampat f'malta fl Insibu wkoll bil- Malti Chelmtejn fuk il Hajja u il Gmiel tal Kdusija tal 72

74 Venerabbli Serv t'alla Chiercu Nazju Falzun, (Malta, 1907) pp.44; Salvu Agius, Il-Chiericu Venerabbli Serv t'alla Nazju Falzon. Xi a a fuk ajtu u il-ìmiel ta' Kdusitu, (Malta, 1935) pp. 44; ÌuΩeppi Cassar, Il-Óajja u l-ìmiel ta' Qdusija tal-venerabbli Nazju Falzon, Kjerku Sekulari Malti (Malta,1956) pp. 32.; P. Marjanu Vella,OFM, Glorja tal-kleru Malti. Il- ajja tal-qaddej t'alla Nazju Falzon Kjerku Malti ( ), (Malta, 1ed. 1964, 2ed 1965) pp. 84; Vincenzo Maria Pellegrini, Ta rif fuq Injazju Falzon, Óajtu u mewtu, (Malta,1987) pp.32; Mons.Philip Calleja - Charles Buttigieg, Nazju Falzon. Alla Áadu Jfejjaq, (Malta, 1988) pp. 151; Ta rif ie or f'rivisti u urnali. Par cufflinks tal-kmiem tal-qmis li kien juωa Nazju Falzon illum miωmuma g and il-fran iskani l-belt. 73

75 15. Lejn il-qima ta' l-artali Il-fama tal-qdusija ta' Nazju li ma waqfet xejn, u l- afna grazzji li nqal u bl-interçessjoni tie u kienu li Ωguraw lill-awtoritajiet tal-knisja Maltija alli jin ata bidu al proçess li jwassal all-beatifikazzjoni u l- Kanonizzazzjoni tie u. Óuh Dun Fran isk, fit-testment tie u tad-9 ta' Jannar 1888, alla xi flus biex ja mel tajjeb al ispejjeω tal-kawωa. Dan jurina li din kienet ix-xewqa tal-kotra. U hekk sar. Fl-1882 beda l- bir tal-provi. Hekk li l-ewwel Proçess Ordinarju f'malta seta' jibda. Dan sar bejn is-snin Fis- 16 ta' Diçembru 1902, il-papa Ljun XIII ikkonferma d- digriet Super Scriptis [dwar il-kitba] u nhar it-13 t'april 1904 il-papa San Piju X o bu jwettaq it-talba mressqa mill-kongregazzjoni tar-riti u jiffirma b'idejh id-digriet all-ftu tal-kawωa. Fit-22 ta' Novembru 1905, wara li ew eωaminati u mismu a xhieda fil- Knisja ta' Santa Marija ta' Ìesù [ta'ìieωu] fejn hemm qabru, u fil-monasteru ta' Santa Katerina, fejn hemm miωmumin xi affarijiet personali tal-qaddej t'alla, ie mist arre jekk jeωistix di à l-kult lejn Nazju. Hekk are id-digriet imsejjah De non cultu. Dan kollu witta t-triq biex ikun jista' jibda l-proçess Apostoliku li sar bejn , u ssokta fl Ir-riΩultat li l-proçessi saru sew kif kellhom isiru, in ata nhar is-26 ta' Ìunju 1940 bid-digriet Super validitate Processuum. Fis-26 ta' Lulju 1947, il-postulatur Ìenerali, Dom Anselo Tappi Cesarini O.S.B., ippreωenta s- Summarium. Dan hu abra ta' l-aktar dokumenti importanti tal-proçessi biex fuqhom isir l-ist arri jekk il-qaddej t'alla exx jew le l-virtujiet Tejologali u 74

76 Kardinali b'mod erojku. Il-Promotur Ìenerali tal-fidi fit-22 ta' Lulju 1966, ressaq l-animadversiones, diffikultajiet li ar u mis-summarium, u li ew imwie ba fit-22 ta' Marzu Ìara iωda li mietu kemm il-postulatur Ìenerali, kif ukoll il-viçi-postulatur Malti Mons. ÌuΩeppi Sapiano, u l-kawωa al xi Ωmien waqfet. Sakemm il-fran iskani talbu li l-postulazzjoni t addi all-ordni ta hom. Dan sar u n atar il-postulatur Ìenerali ta' l-ordni, P. Antonio Cairoli O.F.M., warajh P. Juan Folguera O.F.M. u llum hemm P. Luca De Rosa O.F.M. B ala Viçi- Postulatur f'malta l-arçisqof aωel ukoll lil Mons. Philip Calleja. Hekk mela x-xo ol li kellu jsir kien sar, u bdiet l- istennija twila (dsatax-il sena, li fihom se et il-bidla fil-postulazzjoni) tar-riωultat tat-tmien voti tat-tejolo i jekk tabil aqq il-venerabbli Nazju Falzon exx b'mod erojku dawn il-virtujiet. Ir-riΩultat, b'vot poωittiv u unanimu in ata nhar l-10 ta' Frar 1987, u kkonfermat mill-kardinali nhar is-6 t'ottubru Il-Papa Ìwanni Pawlu II, are id- Digriet finali nhar it-23 t'ottubru Din il- idma hekk twila, u dan ir-riωultat kien je tie li jkun imseddaq ukoll permezz ta' miraklu. Il-grazzi li nqal u permezz tal-venerabbli Nazju Falzon matul is-snin ma jin addux. U ud minnhom, antiki u reçenti, kienu verament speçjali, imma nieqsa minn dokumentazzjoni me tie a. Il-miraklu mixtieq u tant mitlub b' erqa bil- ajnuna t'alla se. Ra el li twieled fl-1937 [u li adu aj] fieq b'mod mirakuluω. Fit-3 ta' Ìunju 1981 dan ie operat min abba tumur. Skond it-tobba ma kienx fadallu ajja lief ftit jiem. P. Beneditt Ellul Mercer O.F.M. [ 1992] e u biex jitlob bl-interçessjoni ta' Nazju Falzon u hekk amel. Ir-ra el li kien tant beω an wara l-operazzjoni ma baqa' j oss xejn aktar. Fil-15 ta' Ìunju are mill-isptar. Dan ir-ra el qatt ma amel kura kimoterapewtika. It-tobba ddikjaraw li ma kien fadallu xejn x'juri li hu kellu tumur malinju. 75

77 Dan il-fejqan tressaq quddiem il-kurja ta' l-arçisqof f'novembru Saret konsultazzjoni medika biex jer a jittie ed parir mediku, kif isir is-soltu f'kaωi b al dawn, u hekk fl-10 ta' Ottubru 1997 Mons. Arçisqof atar Tribunal biex jin abru x-xhieda u kull ta rif me tie. Ir-riΩultat tressaq quddiem il-kongregazzjoni all-kawωi tal-qaddisin fil-11 ta' Ìunju Il-vot poωittiv ta' l-esperti mediçi tal-kongregazzjoni ppreωentaw il- udizzju ta hom nhar is-6 ta' Jannar 2001 u din aççettatu nhar id-19 ta' l-istess xahar. Jonqos issa li dan i addi mill-esperti tejolo i tal- Kongregazzjoni tal-qaddisin, u wara jin ata l- udizzju definittiv tal-kardinali. Fl-a arnett il-papa mistenni jiffirma d-digriet tal-beatifikazzjoni. Dan andu jsir waqt li dan il-ktejjeb ikun fl-istampa. Id-devozzjoni lejn Nazju Falzon ma waqfet qatt. Ittifkiriet tie u ta' kull l-ewwel ta' Lulju, fil-knisja ta' ÌieΩu fejn hemm il-fdalijiet tie u, lanqas. Kien hemm waqtiet meta saru tifkiriet partikulari, li ibdu bosta devoti, fosthom lil B. Dun Ìor Preca. Imma Ωgur li din il- idma waslet fi tmiemha bl-interessament tal- Patrijiet Fran iskani u bil- idma bla waqfien tal-viçi- Postulatur Malti, Mons. Philip Calleja. 76

78 Talba Mulej Alla tag na int fil-kobor tal- niena tieg ek tag Ωel minn fost il-bnedmin, bnedmin b alhom biex iservuhom u jg inuhom jiksbu u jωommu d-don tal-fidi u tal-paçi tieg ek. A na niωωuk ajr g all-grazzja li g o bok tag Ωel minn fostna l-maltin lil una l-beatu Nazju Falzon, li bit-tag lim u l- idma tieg u kien ta g ajnuna g all-maltin u s-suldati ta Ωmienu; bit-talb tieg u a jkun illum ta konfort g alina l-maltin u g al kull min jersaq lejh. 77

79 78