SAN PAWL IL-ÓAJJA, IL-ÓIDMA U L-MESSAÌÌ TIEGÓU. Adattament bil-malti ta NOEL MUSCAT OFM mill-edizzjoni ori inali ta ALFIO MARCELLO BUSCEMI OFM

Transcript

1

2 SAN PAWL IL-ÓAJJA, IL-ÓIDMA U L-MESSAÌÌ TIEGÓU Adattament bil-malti ta NOEL MUSCAT OFM mill-edizzjoni ori inali ta ALFIO MARCELLO BUSCEMI OFM SAN PAOLO VITA, OPERA, MESSAGGIO FRANCISCAN PRINTING PRESS JERUSALEM 1996 Kummissarjat ta l-art Imqaddsa Valletta, Malta 1

3 Titlu ori inali ta l-opra: ALFIO MARCELLO BUSCEMI, San Paolo. Vita, opera, messaggio, (Studium Biblicum Franciscanum, Analecta 43). Franciscan Printing Press, Jerusalem 1996, Stampat bil-permess ta l-awtur u tal-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa Il-materjal kollu tal-verωjoni bil-malti huwa Copyright tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa Is-siltiet Bibliçi huma me udin mill-bibbja ta l-g aqda Biblika Maltija, 2 Edizzjoni, Malta 1996 Kummissarjat ta l-art Imqaddsa, Patrijiet Fran iskani, 291, Triq San Pawl, Valletta VLT 1213, Malta, 2008 Phototypsetting: Joseph Magro OFM Stampat: Best Print Co. Ltd., Qrendi Fil-qoxra: Pietro Novelli ( ), San Pawl ifejjaq lil missier Publju!Datat:1632], Kappella ta S. Trofimu, Knisja Santa Marija ta!esù, Valletta. 2

4 DAÓLA Fl-okkaΩjoni ta l-elfejn sena mit-twelid ta Pawlu ta Tarsu, sibna li noffru lill-pubbliku Malti abra fil-qosor ta volum dwar San Pawl, il- ajja, l-opra u l-messa tieg u, idma ta Patri Alfio Marcello Buscemi OFM, Fran iskan professur fil-facoltà di Scienze Bibliche e Archeologia ta li Studium Biblicum Franciscanum, li l-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa tmexxi f Ìerusalemm. Il-ktieb kien are fl-1996, bit-tieni edizzjoni fl-1997, imma g adu strument mill-aktar validu g all-g arfien ta Pawlu u l-messa tieg u, hekk li sallum g adu jintuωa fit-tag lim ta l-istudenti li jiffrekwentaw il-korsijiet dwar San Pawl f Ìerusalemm. L-awtur, Alfio Marcello Buscemi, hu Fran iskan mill- Provinçja ta l-isem Imqaddes ta Ìesù fi Sqallija, liçenzjat fl- Iskrittura Mqaddsa u lawrejat fit-teolo ija Biblika. Mill-1979 ilu jg allem filolo ija, eωe eωi u teolo ija tat-testment il- Ìdid f Ìerusalemm (Studium Biblicum Franciscanum) u fil-pontificia Università Antonianum ta Ruma. Hu awtur ta diversi pubblikazzjonijiet dwar it-testment il-ìdid. Fid-da la ta l-edizzjoni tal-ktieb tieg u, Alfio Marcello Buscemi jikteb: L opera volutamente ha un carattere narrativo nel testo, strettamente scientifico nelle note. Din l-edizzjoni bil-malti mhijiex traduzzjoni tal-ktieb kollu u lanqas ma ib in-noti mill-aktar rikki ta l-apparat kritiku jew il-bibljografija abbondanti. G al dan kollu a na nistiednu g al approfondiment serju permezz tal-qari ta l-opra ori inali ta Buscemi. Li ridna nag mlu kien sempliçement li noffru bijografija ta San Pawl bil-malti, bl-g ajnuna tar-riçerka li g amel dan l-awtur. Dan ippruvajna nag mluh mhux billi sempliçement nittraduçu kelma b kelma, imma billi nag mlu abra fil-qosor ta dak li l-awtur jikteb fit-test, xi kultant ukoll billi Ωidna elementi li sibnihom fin-noti. 3

5 Ippruvajna nωommu l-istess taqsim tal-ktieb fil-verωjoni ori inali tieg u, b xi tibdiliet Ωg ar, u bl-eççezzjoni tal-kapitlu 9, li jitkellem mill-vja ta Pawlu minn Çesarija sa Ruma. Dan, g al ra unijiet ovvji, min abba l-importanza li a na l-maltin nag tu lin-nawfra ju u l-mi ja ta l-appostlu fostna, qsamnieh f Ωew kapitli, hekk li Ωdied il-kapitlu 10 li hu iddedikat kollu kemm hu g all-mi ja ta San Pawl f Malta. F dan il-kapitlu segwejna fedelment it-test ta Buscemi, imma Ωidna wkoll xi elementi o rajn ta natura eografika mill-g arfien mill-qrib li a na l-maltin g andna tat-topografija tal-gωejjer tag na. Dan kollu qed nag mluh bil-permess ta l-awtur, li a na nirringrazzjawh minn qalbna. Fl-istess in insostnu li din mhijiex bijografija jew studju xjentifiku dwar San Pawl, imma biss rakkont popolari g all-qari tal-pubbliku in enerali, bittama li jqanqal aktar interess biex wie ed jaqra l-opra ta Buscemi fl-ori inal tag ha. Jalla dan l-isforz çkejken tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa f Malta fl-okkaωjoni ta l-elfejn sena mit-twelid ta San Pawl, ikun ta stimolu biex nikbru fl-g arfien tal-kelma ta Alla li kellna x-xorti nisimg u direttament minn fomm l-appostlu tal- nus, Pawlu ta Tarsu, meta ra l-g arqa biex ji i jag tina l-fidi. P. Twanny Chircop OFM Kummissarju ta l-art Imqaddsa Valletta 29 ta Ìunju 2008 Solennità ta l-appostli Pietru u Pawlu u bidu tas-sena Pawlina 4

6 INTRODUZZJONI Pawlu ta Tarsu hu çertament l-aktar figura mag rufa talkristjaneωimu tal-bidu. L-ebda persuna ie or importanti fit-testment il- did, inkluωi l-appostli famuωi Pietru, Ìwanni, u Ìakbu, ma huma mag rufin minn dokumentazzjoni hekk kotrana kif inhi dik riservata g al Pawlu. Sa ansitra lanqas ilfigura ta Ìesù ma hi daqshekk dokumentata meta nqabbluha ma dik ta l-appostlu. L-g arfien tag na ta Ìesù storiku fih afna punti inçerti, g aliex l-evan elji huma kemm dokumenti storiçi kif ukoll xhieda tal-fidi tal-komunità tal-bidu. Ìesù ma alla l-ebda dokument miktub. Pawlu allielna abra grandjuωa ta ittri, il- Corpus Paulinum. L-informazzjoni storika dwar Pawlu ni bruha l-aktar mill- Ktieb ta l-atti ta l-appostli u mill-ittri tieg u. Imma ta min jg id li dawn id-dokumenti ma g andhomx l-intenzjoni li jag tuna biografija s i a ta Pawlu. Il-problema tal-fonti letterarji: Atti ta l-appostli Aktar minn nofs il-ktieb ta l-atti jitkellem dwar Pawlu (Atti 7,58b; 8-14; 9,1-30; 13-28). Dawn huma l-aktar fonti sistematika u estiωa biex inkunu nafu min hu dan l-appostlu. L-awtur ta l-atti hu Luqa, it-tabib g aωiω ta Kol 4,14, sie eb Pawlu (Kol 4,14; 2Tim 4,11; Fm 24) u awtur ukoll tat-tielet Evan elju. L-aktar prova çara ta dan huma s-siltiet ta l-atti li jitkellmu bl-ewwel persuna plural ( a na ). G alkemm mhux l-istudjuωi kollha jaqblu ma din l-ipotesi, u hemm min issu erixxa ismijiet o rajn, it-tradizzjoni ekkleωjali dejjem qieset li l-awtur ta l-atti hu Luqa, is-sie eb fidil ta Pawlu (cfr. Kol 4,14; 2Tim 4,11; Fm 24; Atti 16,10-17; 20,5-21,18; 27,1-28,16), bniedem ta kultura, li kellu g arfien profond talletteratura u ta l-istorjografija griega, u li kien kapaçi li jag mel 5

7 riçerkia storika attenta u jiktibha b çerta abilità letterarja. Filfatt, fl-evan elju u fl-atti, Luqa irnexxielu joffrielna sintesi mill-a jar dwar l-ori ini u l-iωvilupp tal-kristjaneωimu talbidu. Rigward id-data ta kompoωizzjoni nistg u naççettaw li l-atti inkitbu madwar is-sena 80 w.k., ji ifieri wara l-kompoωizzjoni tat-tielet Evan elju. L-Atti mela inkitbu xi 30 sena wara l- ittri awtentiçi ta Pawlu. Luqa, li kien ej minn ambjent pagan konvertit, jikteb g al komunità li kienet kollha kemm hi frott ta l-evan elizzazzjoni tal-pagani, li tag ha Pawlu kien figura essenzjali, g aliex kien missjunarju tal- popli pagani. L-Atti la huma bijografija ta Pawlu u lanqas ma nkitbu skond ilkriterji ta l-istorjografija poωittivista moderna, li fiha l-istoriku jrid jg id biss kif se ew effettivament il- rajjiet. EΩempju ta din il-libertà ta l-istoriku li kien Luqa narawh fil-fatt li hu jirrakkonta l- rajja tal-konverωjoni ta l-appostlu tliet darbiet (Atti 9,1-22; 22,3-16; 26,1-23). Il-Ktieb ta l-atti hu fonti storika tajba afna biex nibnu l-fatti tal- ajja ta Pawlu. Mhux biss, imma l-atti rridu nqisuhom b ala l-fonti prinçipali tal- ajja, l-attività apostolika u l-messa ta Pawlu. Il-problema tal-fonti letterarji: l-ittri ta San Pawl Jekk neskludu l-ittra lil-lhud, it-tradizzjoni trattribwixxi lil Pawlu 13 l-ittri, li jiffurmaw nofs il-kitbiet tat-testment il-ìdid, u li ustament inqisuhom b ala l-fonti ewlenija u determinanti mhux biss biex nibnu l-messa u t-teolo ija ta Pawlu, imma wkoll l-istorja tal- ajja tieg u. Ming ajr dubju l-ittri mhumiex awtobijografija ta Pawlu, g aliex huma kitbiet okkaωjonali. Fihom xi elementi awtobijografiçi (cfr. Gal 1,11-2,21), imma dawn huma redatti biss b funzjoni apolo etika. L-akbar problema dwar l-ittri Pawlini hi dik ta l-awtentiçità u tal-kronolo ija tag hom. Hemm nukleu ta 7 Ittri li dejjem 6

8 kienu jitqiesu awtentiçi: 1Tessalonkin, 1Korintin, Galatin, Filippin, 2Korintin, Rumani, Filemon. L-awtentiçità ta Kolossin, 2Tessalonkin u Efesin ie li tqieg det fid-dubju, imma ming ajr agrumenti deçisivi. Il- udizzju dwar l- Ittri Pastorali hu aktar kritiku, hekk li studjuωi Protestanti jqisuhom unikament b ala mhux ta Pawlu, filwaqt li kritiçi Kattoliçi jqisuhom b ala awtentiçi u frott ta l-a ar snin tal- idma ta l-appostlu. Hu evidenti li s-7 Ittri meqjsuin b ala deçiωament awtentiçi jibqg u l-baωi soda li fuqha rridu nibnu l- ajja u l- sieb ta Pawlu, kemm g aliex huma dokumenti storiçi ta antikità eççezzjonali, kif ukoll g aliex iqieg duna f kuntatt dirett ma l-appostlu u l-messa tieg u, kif ukoll mal-problemi tal-kristjaneωimu tal-bidu. Rigward il-kronolo ija ta l-ittri x aktarx li l-ordni jrid ikun dan li ej: 1-2Tessalonkin (snin Korintu), 1Korintin ( Efesu), Galatin ( Efesu), Filippin (55 - Efesu), 2Korintin ( Maçedonja), Rumani (58 - Korintu), Filemon ( Ruma), Kolossin ( Ruma), Efesin ( Ruma), Ittri Pastorali (1-2 Timotju, Titu Ruma). Ma nafux meta ew mi burin flimkien f kollezzjoni unika kif insibuhom fit-testment il-ìdid. Nafu li l-knejjes sa minn kmieni g amlu uωu minnhom u kienu jibg atuhom lil xulxin. Fonti o rajn Barra mill-ittri Pawlini u l-atti, fit-testment il-ìdid insibu silta wa da li tikkwota l- Corpus Paulinum f 2Pt 3,15-16: Hekk ukoll kitbilkom Pawlu, una l-g aωiω, skond l-g erf li ng ata lilu. Hekk kiteb fl-ittri kollha tieg u, li fihom tkellem fuq din il- a a. Dawn l-ittri fihom wejje tqal biex wie ed jifhimhom, u dawk li ma jifhmux u li m humiex s a biωωejjed ifissruhom aωin g at-telfien tag hom stess; hekk jag mlu wkoll mill-kotba l-o ra ta l-iskrittura. Issa jekk naççettaw li 2Pietru inkitbet madwar is-sena 90 w.k. insibu fiha l-ewwel 7

9 xhieda ta l-eωistenza tal- Corpus Paulinum u l-ewwel informazzjoni tal-kanoniçità ta l-ittri ta Pawlu fl-uωu li kienet tag mel minnhom il-knisja tal-bidu. Barra mit-testment il-ìdid g andna x-xhieda ta Klement ta Ruma ( 101) li jikteb li Pawlu kiteb lill-korintin dwar l-g aqda tal-knisja, li sofra l-ktajjen g al seba darbiet u li mar jag ti x-xhieda tieg u sat-trufijiet tal-punent (Spanja?) quddiem l-awtoritajiet. Polikarpu ta Smirne, li miet martri fis-sena 156, fl-ittra li kiteb lill-filippin, jg id li Pawlu kien kitbilhom ittri. Dan ifisser li l-ittri ta l-appostlu kienu mag rufin filkomuntajiet li hu kien evan elizza. 8

10 Kapitlu 1 MINN TARSU SA DAMASKU Jiena Lhudi; twelidt f Tarsu taç-çiliçja (Atti 22,3), çittadin ta belt mag rufa (Atti 21,39). B dawn il-kliem Pawlu jippreωenta ru u quddiem it-tribun, meta ie akkuωat li kien qajjem rewwixta, u quddiem il-lhud li riedu joqtluh fit- Tempju ta Ìerusalemm. Il-biljett ta preωentazzjoni tieg u hu: PAWLU, Lhudi minn Tarsu. Ma nafux eωattament id-data tat-twelid ta l-appostlu. Nistg u biss nag mlu xi ipotesi baωata fuq Fm 9 u Atti 7,58. Filemon 9 (miktuba bejn is-snin 54-61) i ib dawn il-kliem ta Pawlu: jiena, Pawlu, ra el xwejja, u issa pri unier ta Kristu Ìesù. Issa skond Ippocrate, l-anzjanità kienet tikkorrispondi g allperjodu ta bejn 49 u 56 sena fil- ajja tal-bniedem. B hekk id-data tat-twelid ta Pawlu, fuq dak li tg id Filemon, irridu npo uha bejn is-snin 5-10 w.k. Din l-informazzjoni tidher li hi konfermata minn Atti 7,58, fejn Pawlu jisejja Ωag Ωug, waqt il-martirju ta Stiefnu, ji ifieri persuna li kellha bejn il-21 u 28 sena. Issa l-martirju ta Stiefnu hu datat fis-snin 32-36, u g alhekk naslu wkoll g as-snin 5-10 w.k. rigward it-twelid ta Pawlu. L-Appostlu jg id li kien minn Tarsu, u li twieled Tarsu taç-çiliçja. Issa skond San Ìilormu, De viris illustribus (PL 26,653) Pawlu twieled f Giscala tal-lhudija. Jidher çar li dak li jg idu Atti 22,3 hu aktar çert, ji ifieri li Pawlu twieled f Tarsu taç-çiliçja, g alkemm jista jkun li l-familja tieg u kienet ori inarja ta Giscala. Ma nafux g aliex il- enituri ta Pawlu emigraw f Tarsu; forsi g aliex fis-sena 4 q.k. ir-rumani kienu qerdu parti kbira mill-galilija u adu l-popolazzjoni f postijiet o rajn, jew inkella g al ra unijiet ekonomiçi. L-or ini Lhudija ta Pawlu hi afferamata f Fil 3,5: twelidt 9

11 fil-poplu ta Israel, mit-tribù ta Benjamin, Lhudi mil-lhud. Wara tmint ijiem, skond it-tradizzjoni Lhudija, t-tifel irçieva ç-çirkonçiωjoni (Atti 23,6; 26,5) u ing ata l-isem ta Sawl ( mitlub minn Alla ). Kif kienet id-drawwa tal-lhud fid- Djaspora, it-tifel ing atalu wkoll l-isem bil-verωjoni Latina, ji ifieri Pawlu, kif l-appostlu soltu jsejja lilu nnifsu fl-ittri tieg u. L-Atti ta l-appostli jag tuna Ω-Ωew ismijiet ta l-appostlu. Sa Atti 13,9 l-appostlu jissejja esklusivament bl-isem ta Sawl. Imma hawnhekk Luqa jintroduçi l-isem l-ie or: Sawl, li jismu wkoll Pawlu, u minn hawn il-quddiem dejjem isejja lu b dan it-tieni isem. X aktarx li Luqa jirreferi g all-ewwel isem biex juri li Sawl kien Lhudi perfett, imma meta mbag ad jurih b ala missjunarju tal-pagani jibda jippreωentah bl-isem Latin u Grieg tieg u, Pawlu. Imbag ad irridu ng idu li l-ebda çittadin Ruman, kif kien Pawlu, ma seta juωa isem li ma kienx Latin jew Grieg. L-ambjent ta Tarsu L-ambjent tat-tfulija ta Pawlu kien dak ta Tarsu fil-bidu ta l-1 seklu w.k. L-Appostlu jg id li Tarsu kienet belt mag rufa (Atti 29,31). Sa minn Ωmien l-óittiti kienet il-kapitali taç- Çiliçja, ir-re jun tax-xlokk tal-peninsula Anatolika (Turkija moderna) fl-asja Minuri, li hu karatterizzat mill-muntanji tat- Taurus u Antitaurus fuq il-fruntieri mas-sirja, u mill-ba ar Mediterran fuq il-kosta li t ares lejn il-gωira ta Çipru. Ir-re jun kien maqsum fil-parti tal-pjanura, fejn kienet tinsab Tarsu, u f dik muntanjuωa. Il-komunikazzjoni mal-kumplament ta l-asja Minuri kienet biss issir permezz ta fet a fil-muntanji, li hi mag rufa bl-isem ta Porte Cilicie, bejn it-taurus u l-antitaurus, filwaqt li mas-sirja l-komunikazzjoni kienet issir permezz tal- Porte Siriache u l- Porte Amaniche. Fi Ωmien Pawlu din kienet provinçja Rumana unika bl-isem ta Syria- Cilicia (cfr. Gal 1,21). Tarsu kienet g addiet f idejn ir-rumani 10

12 fis-sena 47 q.k. u adet l-isem ta Juliopolis, ad unur ta Giulio Cesare. Tarsu kienet belt kommerçjali, li fiha kien joqog du nies minn diversi n awi, fosthom iç-çiliçja, Likaonja, Kappadoçja, Asja Minuri, Sirja, Mesopotamja, Greçja u wkoll Ruma. B hekk Tarsu kienet tassew belt kosmopolita ta kultura ellenistika. B ala çentru ta kultura kienet t abbatha ma bliet famuωi g all-filosofija, b alma kienu Ateni u Lixandra. Il-preΩenza ta popolazzjoni kosmopolita g amlet minn Tarsu belt fejn kien hemm sinkretiωmu reli juω qawwi, bil-preωenza ta diversi kulti assiri, persjani u griegi. F din il-klima ta libertà çertament il-komunità Lhudija f Tarsu kienet tispikka min abba l-monoteiωmu tag ha. Il-Lhud ta Tarsu kienu x aktarx numeruωi, imma kienu ta kultura ellenizzata, kif kienu l-lhud kollha tad-djaspora. Kienu jafu tajjeb illingwa Griega. Pawlu nnifsu jg id lir-rumani: Jiena n oss ru i obbligat lejn il-griegi u l-barbari, g orrief u mhumiex (Rum 1,14). Imma lill-filippin jg idilhom: Jekk hemm xi!"#$% 11

13 add li g andu g ax iqieg ed it-tama tieg u fil- isem, jien g andi aktar minnu: ta tmint ijiem g amluli ç-çirkonçiωjoni, twelid fil-poplu ta Israel, mit-tribù ta Benjamin, Lhudi mil- Lhud, FariΩew fl-osservanza tal-li i (Fil 3,4-5). Il-formazzjoni kulturali ta Pawlu x aktarx li se et kif kienet tg id il-mishna: fl-età ta 5 snin il-qari tal-bibbja; fl-età ta 10 snin il-mishna; fl-età ta 13-il sena l- arsien tal-kmandamenti; fl-età ta 15-il sena it-talmud. Pawlu x aktarx li kien jaqra l-bibbja fil-verωjoni Griega tas-lxx (Septuaginta), li kienet il-verωjoni li kienet tintuωa fid-djaspora. Pawlu kien jaf ukoll tajjeb il-lingwa Griega, kif jidher mill-ittri tieg u. Imma biex jaqra l-bibbja kellu jitg allem ukoll l-aramajk u l-lhudi, g ax inkella ma setax ikompli l-istudji rabbiniçi kif g amel aktar tard. Skond it-tradizzjoni Lhudija kull missier hu obbligat jg allem seng a lil ibnu; min ma jg allimx seng a lil ibnu jg allmu jsir alliel (Tosephta Qiddushim 1,11). Is-seng a li tg allem Pawlu kienet dik ta skenopoiós, jew wie ed li jag mel it-tined (Atti 18,3). L-Appostlu nnifsu jag ti xhieda tal-fatt li kien ja dem b idejh f 1Tess 2,9: Sakemm konna qeg din inxandrulkom l-evan elju ta Alla, a na dimna billejl u binhar, biex lil add minnkom ma ng abbu. F ri lejn Gamaljel L-esperjenza li immarkat il- ajja ta Pawlu f Ωog Ωitu kienet dik akkademika f ri lejn Gamaljel (Atti 22,3). Dan kien il-famuω Rabban Gamaljel l-anzjan, li dwaru jitkellmu wkoll Atti 5,34-39 b ala bniedem moderat. Kien jew iben jew neputi ta Hillel, u l- idma tieg u rabbinika wettaqha bejn issnin w.k. Kellu t-titlu ta Rabban, jew Mg allem kbir. Fl-iskola moderata ta Hillel, Gamaljel kien mg allem fil- Li i u mi jub mill-poplu kollu (Atti 5,34). Ta 15-il sena, mela, Pawlu kien jinsab Ìerusalemm fl-iskola ta dan ir-rabbi famuω, g alkemm ma g andna l-ebda riferiment espliçitu g al 12

14 "#$%&'&()*+,-$.&#&-/, Gamaljel f Gal 1,14 u Fil 3,5-9 fejn l-appostlu jiddefendi ru u kontra l-avversarji tieg u. Pawlu tg allem il-li i, jew Torah, li l-lhud kienu jqisuha b ala l-akbar don li Alla ta lill-poplu tieg u. Ir-rabbini kienu jistudjaw il-li i li Alla ta lil Mosè fuq is- Sinaj, skond il-forma miktuba u orali tag ha. Il-Li i miktuba kienet tikkonsisti f 613 preçetti, filwaqt li dik orali kellha bosta o rajn. Pawlu temm l-istudju tal-li i meta kellu sena, u hekk ninsabu fis-snin w.k. Minn dan il-mument sal-martirju ta Stiefnu ma nafu xejn dwar Pawlu jew fejn kien. Ma nafux jekk baqg ax Ìerusalemm inkella marx Tarsu, jekk kienx çelibi, u jekk qatt ra lil Ìesù. Suppost li, skond l-usanza Lhudija, ta sena Pawlu kellu jiωωewwe. Imma t-tradizzjoni kostanti tas-santi Padri ( lief Klement ta Lixandra) tqis li Pawlu qatt ma ΩΩewwe, fuq dak li hu stess jg id f 1Kor 7,8: Lil dawk li m humiex miωωew a jew huma romol, ng idilhom li jkun tajjeb g alihom li jibqg u 13

15 b ali. X aktarx li Pawlu kien alla Ìerusalemm qabel ma Ìesù beda l-ministeru pubbliku tieg u. Pawlu l-fariωew u persekutur ta l-insara Ma hemm l-ebda dubju li Pawlu kien FariΩew. Luqa jafferma dan il- in kollu fl-atti, u sa ansitra juri lil Pawlu nnifsu li jafferma li hu kien FariΩew: Óuti, jiena FariΩew u bin il- FariΩej (Atti 23,6). Lill-prokuratur Festu u lir-re Agrippa jg idilhom: jien g ext ta FariΩew, skond is-setta l-aktar iebsa tar-reli jon tag na (Atti 26,5). L-istess isostni f Fil 3,5-6. G alkemm l-evan elji jag tuna udizzji pjuttost negattivi dwar l-ipokrisija tal-fariωej, nafu li Ìesù kellu kuntatti ta biberija sinçiera ma FariΩej, b alma kienu Nikodemu u ÌuΩeppi t Arimatija. L-Atti jitkellmu mill-moderazzjoni ta Gamaljel. Pawlu kien FariΩew fis-sens awtentiku tal-kelma. F Gal 1,13-14 jikteb: Intom smajtu bl-im ieba tieg i meta kont g adni fir-reli jon Lhudija, kif kont nippersegwita biss i il-knisja ta Alla u nfittex li n arbatha; u kemm kont il 14 &'()*+,-."/-!"#$%

16 quddiem fir-reli jon Lhudija fost il-poplu tieg i aktar minn s abi kollha ta mpari, m ennen kif kont g at-tradizzjonijiet ta missirijieti (cfr. Atti 24,14-15). Kien proprju dan iω-ωelu lejn il-li i li g amel minn Pawlu wkoll persekutur tal-knisja. F 1Tim 1,12-13 Pawlu jikteb: NiΩΩi ajr lil Kristu Ìesù Sidna, li tani l-qawwa g al dan ix-xog ol u li deherlu li kienet tist oqqli l-fiduçja tieg u u g amilni ministru tieg u, lili qabel kont dag aj, persekutur u Ωeblie i tieg u. Fil-fatt ma nafux eωattament kif Pawlu kien persekutur tal-knisja. Atti 7,58 ma jg idu xejn dwar ir-rwol li kellu Pawlu fil-martirju ta Stiefnu, lief li jg idu: Sawl kien fehma wa da mag hom fil-mewt li tawh (Atti 8,1). L-uniku riferiment li g andna hu dak ta Atti 26,9-10: Jien ukoll deherli li kelli nag mel minn kollox kontra l-isem ta Ìesù ta Nazaret. U hekk g amilt f Ìerusalemm. Óa a wa da hi çerta, li fil- e a tieg u Pawlu akkwista malajr il-fiduçja tas-sanhedrin u kiseb mill-kunsill il-permess li juωa dixxiplina fuq is- setta ta l-insara. Kien hawn li Pawlu g adda mill-esperjenza fundamentali li biddlitlu ajtu darba g al dejjem fil-bibien ta Damasku. 15

17 16

18 Kapitlu 2 IL-ÌRAJJA TA DAMASKU Il-konverΩjoni ta San Pawl fi triqtu lejn Damasku hi l-aktar rajja importanti fil- ajja ta l-appostlu. Wara l-qawmien mill-imwiet ta Kristu, hi l-avveniment li l-aktar kellu influss fuq il-kristjaneωimu tal-bidu u ta kull Ωmien. Minkejja dan, fl-ittri tieg u, Pawlu qatt ma jag mel riferiment dirett g al din il- rajja. Hu jirreferi g al esperjenza li biddlitlu ajtu b mod s i u radikali, imma ma j arisx lejha b ala xi a a iωolata. Kien Alla li adem fl-eωistenza ta Pawlu u li g addieh b mod providenzjali minn dawk it-toroq li Hu kien stabilixxa (Gal 1,15). Il- rajja ma ti ix rakkontata b ala esperjenza personali ta Pawlu, daqskemm b ala esperjenza li sse fid-dawl taxxandir ta l-evan elju. Hekk jikteb San Pawl lill-galatin 1,15-16: Imma meta Dak li g aωilni sa minn uf ommi, u li sejja li permezz tal-grazzja tieg u, g o bu jirrivelali lil Ibnu biex in abbru fost il- nus... L-istess ji ri fl-atti, fejn filviωjoni ta Kristu Pawlu jirçievi l-mandat profetiku li jsir xhud tieg u u j abbru (Atti 26,17-18) quddiem il- nus (Atti 22,15) u quddiem in-nazzjonijiet, is-slaten u wlied Israel (Atti 9,5). L-interpretazzjoni tal- rajja ta Damasku L-interpretazzjonijiet prinçipali fost l-istudjuωi tal-bibbja rigward il- rajja ta Damasku huma tlieta: l-interpretazzjoni naturalistika, l-interpretazzjoni psikolo ika u l-interpretazzjoni storiko-kritika. 1) L-interpretazzjoni naturalistika. Din issegwi l-metodu razzjonali-naturalistiku ta persuna i b al Paulus u Renan, li jinterpreta l-fatti kollha mirakoluωi tal- ajja ta Ìesù, inkluωa r-risurrezzjoni, b ala fatti naturali. Skond Paulus Kristu ma mietx verament, imma wara d-daqqa ta lanza tas-suldat da al 17

19 fi stat ta mewt apparenti. Hekk il-qawmien tieg u mill-mewt ma kienx g ajr tip ta fejqan minn din il-mewt apparenti. Wara li ie f tieg u Ìesù, meg jun mid-dixxipli, warrab minn Ìerusalemm. Id-dixxipli komplew jispjegaw it-tag lim ta Ìesù u bdew jg idu li Ìesù kien jinsab Damasku, fejn iltaqa ma Pawlu, çanfru talli kien qieg ed jippersegwita lill-insara, u ikkonvertieh biex isir appostlu tieg u. Quddiem spjegazzjoni in enwa ta dan it-tip ma jifdal xejn lief li nitbissmu quddiem din l-imma inazzjoni. Renan jipprova jispjega l-konverωjoni ta San Pawl b ala bidla interjuri li l-appostlu ass meta waqt il-vja lejn Damasku alla lilu nnifsu ji i influwenzat minn rakkonti ta dehriet ta Ìesù irxuxtat. Il-fatt li jitlef id-dawl ta g ajnejh Renan jispjegah b ala oftalmia min abba l-vja twil. Id-deni qawwi min abba s-s ana tad-deωert, u forsi tempesta qalila li niωlet mill-muntanja Óermon, allew f Pawlu sens ta biωa quddiem dik li hu asibha dehra ta Ìesù. Hawnhekk ukoll, ma nafux kemm Renan innifsu kien jemmen dawn il-fantasiji li jirrakkonta. 18 0)&1/,*23*4),)&/,5*6,7,189

20 2) L-interpretazzjoni psikolo ika. Skond Holsten l-esperjenza ta Damasku kienet g al Pawlu wa da ta kriωi intellettwali, frott ta rimors ta kuxjenza min abba l-kompliçità tieg u filmartirju ta Stiefnu u tal- ruxija tieg u lejn l-insara. B hekk hu ie konvint interjorment biex ibiddel ajtu u jxandar lil dak li qabel kien qieg ed jippersegwitah. 3) L-interpretazzjoni storiko-kritika. Din hi l-interpretazzjoni li hi l-aktar aççettata fost l-istudjuωi. G al xi w ud ilkonverωjoni ta Pawlu hi rakkont li jixba diversi rakkonti simili ta konverωjoni fl-ambjent Lhudi tal-bibbja, u wkoll f dak ellenistiku. Naturalment, din l-interpretazzjoni ta l- iskola tar-reli jonijiet tibqa vittma ta xettiçiωmu razzjonalista li ma jaççettax il-kontenuti veri tal- rajja kif hi rakkontata. Ittieni interpretazzjoni hi dik storiçista ta dawk l-istudjuωi li jiddefendi b mod qawwi l-verità storika tar-rakkont kif inhu. Pawlu kien verament dak li ried il-qtil ta Stiefnu (Atti 7,60) u ta l-insara l-o rajn (Atti 26,10), u mar Damasku ming ajr l-ebda kriωi ta kuxjenza. Din l-interpretazzjoni ma jirnexxilhiex tqarreb flimkien ir-rakkonti ta l-atti ma dak li Pawlu nnifsu jg id fl-ittri tieg u. It-tielet tendenza hi dik kritiko-letterarja, li tag mel studju akkurat tat-tliet rakkonti tal-konverωjoni li Luqa jag tina fl-atti, u tistudja l-kliem, l-istil, u tifred dak li hu storiku minn dak li hu elaborazzjoni teolo ika ta Luqa. Din l-interpretazzjoni tis aq dwar is-superjorità ta l-ittri ta San Pawl fuq ir-rakkonti ta l-atti, dwar il-fatt li bejniethom hemm paralleliωmu u mhux uniformità, u dwar it-tifsira li Pawlu nnifsu jag ti lill-esperjenza ta Damasku. L-eΩe eti llum jaqblu li l- rajja ta Damasku ma nistg ux ninterpretawha b ala fenomenu mistiku, imma b ala qawwa tad-divin li tid ol fil- ajja ta Pawlu, b ala intervent dirett ta Alla li fi Kristu Ìesù g amel minn Pawlu olqien did : minn persekutur FariΩew ta Ìesù Pawlu jsir l-appostlu mi nun bl-im abba g al Kristu. 19

21 Is-sens tal- rajja ta Damasku G alkemm afna jitkellmu mill- konverωjoni ta San Pawl, din il-kelma ma toqg odx tajjeb g all-kaω eççezzjonali ta Pawlu. Mhux biss, imma tnissel konfuωjoni u tittradixxi sa ansitra s-sens profond tas-siltiet kemm fl-ittri kif ukoll fl- Atti. Pawlu qatt ma j ares lejn din l-esperjenza b ala wa da li fiha g adda minn reli jon g al o ra. Ma ninsewx li, sa dak iω-ωmien, il-kristjaneωimu kien g adu ma nfiridx g al kollox mir-reli jon Lhudija. Tant hu veru li Pawlu mar biex jaqbad lill-insara f Damasku g ax kien iqishom b ala eretiçi firreli jon Lhudija. L-istess Appostli Pietru, Ìakbu, Ìwanni, u l-kristjani ta Ìerusalemm komplew imorru jitolbu fit-tempju, kienu josservaw is-sibt u jmorru s-singagoga (Atti 2,46a; 3,1; 13,14). Lanqas ma kien ja seb Pawlu li g adda minn reli jon inferjuri g al wa da superjuri: Pawlu dejjem baqa ra el im e e g al Alla u g al-li i. Il-bidla ta Pawlu kienet xi a a aktar radikali. Meta ltaqa ma Kristu Pawlu sar olqien did. Alla da al fil- ajja tieg u permezz ta Kristu, u iddetermina fih olqien did u radikalment divers. Pawlu nnifsu jg id f 2Kor 5,17: Meta wie ed jing aqad ma Kristu jsir olqien did. Id-dawl tal-wiçç ta Kristu idda fuq Pawlu: Dan Alla li qal: Óa jiddi d-dawl mid-dlam, dak hu li idda fi qlubna biex jag tina d-dawl ta l-g arfien tal-glorja ta Alla, li tiddi f wiçç Kristu (2Kor 4,6). Jiena ng odd kollox b ala telf dejn il-qlig kbir li hemm filli nag raf lil Kristu Ìesù Sidi; min abba fih ridt li nitlef kollox, u ng odd kollox b ala knis, biex nirba lil Kristu, u nkun ninsab fih; mhux g ax g andi xi ustizzja tieg i, dik li ti i permezz tal-li i, iωda dik li ti i permezz tal-fidi fi Kristu; il- ustizzja ejja minn Alla u mibnija fuq il-fidi (Fil 3,8-9). Pawlu l-fariωew, li sa dak il- in kien iqis il-li i ta Mosè fuq kollox, minn din l-esperjenza seta jg id: G ax g alija l- ajja hi Kristu (Fil 1,21), g aliex, biç-çirkonçiωjoni jew ming ajrha, xejn ma hemm ta siwi, lief 20

22 il- olqien did (Gal 6,15). Ng id g alija, ma jkun qatt li nifta ar jekk mhux bis-salib ta Sidna Ìesù Kristu, li bih iddinja hi msallba g alija u jien g ad-dinja (Gal 6,14). Pawlu nnifsu joffri interpretazzjoni ta din l-esperjenza li qajjmet rivoluzzjoni f ajtu, meta jikteb lill-galatin: Imma meta Dak li g aωilni sa minn uf ommi, u li sejja li permezz tal-grazzja tieg u, g o bu jirrivelali lil Ibnu biex in abbru fost il- nus, minnufih, bla ma :(7;</,#*+,=*23*>,?# qg adt infittex li nie u parir ming and bnedmin tad-demm u l-la am... (Gal 1,15-16). Mela, g al Pawlu l- rajja ta Damasku ma kienetx konverωjoni, imma kienet il-quççata ta l-eωistenza tieg u: sa minn twelidu Alla kien qieg ed imexxih bil-mod u bis-sabar lejn dan ilmument deçiωiv, li fih Kristu atfu g alih darba g al dejjem. Imma dak kollu li g alija kien qlig, jien g addejtu b ala telf min abba Kristu (Fil 3,7). Hu fl-im abba ta Kristu li nsibu l-kriterju interpretattiv tal- rajja ta Damasku, dik il- rajja li g amlet minn Pawlu appostlu li ja dem bla heda g all-mulej li kien i obb. L-Atti ta l-appostli, li jirrakkontaw din il- rajja tliet darbiet, m humiex bog od minn din l-interpretazzjoni li Pawlu jag tiha. G alkemm mhijiex kopja li taqbel perfettament, l-opra ta Luqa tippreωenta l-esperjenza ta Damasku b ala laqg a ta Kristu ma Pawlu, li fiha l-appostlu ji i ma tur g all-missjoni tieg u fost il- nus. Hemm qbil essenzjali bejn Gal 1,15-16 u Atti 26,12-18: hi viωjoni u investitura g al missjoni. L-awtur 21

23 ta l-atti jinsisti l-aktar fuq id-deskrizzjoni tal-viωjoni, imma dan juri kemm Luqa hu prudenti quddiem dak li Pawlu stess jafferma bosta drabi fl-ittri tieg u: jiena rajt lill-mulej (1Kor 9,1; 15,8-9; Gal 1,15-16). Fl-Atti Luqa jag tina tradizzjoni storikament ippruvata mill-ittri ta Pawlu, u jda alha filkuntest ta l-iωvilupp tal- ajja tal-knisja tal-bidu. Il- rajja ta Damasku u l-missjoni lill- nus G idna li l- rajja ta Damasku torbot flimkien id-dehra ta Kristu lil Pawlu u l-missjoni tieg u b ala appostlu tal- nus. Din ta l-a ar, f diversi siltiet, tidher li hi konsegwenza diretta ta l-ewwel (Gal 1,15; Atti 26,15-16). Imma x inhi r-relazzjoni bejn il-kristofanija u l-missjoni fil-kuntest tal- rajja ta Damasku? Naraw ftit siltiet. Gal 1,15-17: Imma meta Dak li g aωilni sa minn uf ommi, u li sejja li permezz tal-grazzja tieg u, g o bu jirrivelali lil Ibnu biex in abbru fost il- nus, minnufih, bla ma qg adt infittex li nie u parir ming and bnedmin tad-demm u l-la am, bla ma tlajt Ìerusalemm g and dawk li kienu appostli qabli, jiena mort fl-g arabja, u mbag ad er ajt lura lejn Damasku. Atti 9,15-16: IΩda l-mulej wie bu (lil Óananija): Mur, g ax dan ir-ra el hu g odda mag Ωula minni biex iwassal ismi quddiem il- nus u s-slaten u quddiem ulied Israel. Jien stess g ad nurih kemm irid ibati min abba f ismi. Atti 22,14-15: Mbag ad (Óananija) qalli: Alla ta missirijietna g aωlek biex tag raf ir-rieda tieg u, tara lil dak li hu l-ìust u tisimg u jkellmek b fommu stess. G ax int g ad trid tixhed g alih quddiem il-bnedmin kollha fuq dak li rajt u smajt. Atti 26,16-18: G ax jien (Ìesù) g alhekk dhertlek, biex nag mlek ministru u xhud tad-dehra li fiha rajtni u ta dawk li fihom g ad nidhirlek. Ne ilsek mill-poplu u mill- nus pagani li g andhom qieg ed nibg atek, biex tift ilhom g ajnejhom alli jer g u lura mid-dlam g ad-dawl u mis-setg a tax-xitan 22

24 u jduru lejn Alla u bil-fidi tag hom fija, jiksbu l-ma fra taddnubiet u jkollhom sehem ma dawk li huma ikkonsagrati lil Alla. Dawn is-siltiet juruna li kemm Pawlu kif ukoll Luqa g amlu uωu mill-mudell tal-vokazzjoni tal-profeti fit-testment ilqadim (cfr. Gal 1,15-16 // Is 49,1; Atti 9,15 // Ìer 1,10; Atti 26,16-18 // Is 48,6.7.16). Minn dawn it-testi paralleli jirriωulta li l-vokazzjoni ta Pawlu titqieg ed f riferiment mhux biss mal-vokazzjoni tal-profeti, imma wkoll ma dik tal-qaddej sofferenti ta Ja weh, li hu xbieha ta Kristu, u li tieg u issa Pawlu jrid jie u fuq spallejh il-missjoni. Pawlu rçieva l-vokazzjoni tieg u profetika fil-mument tal-viωjoni ta Damasku: id-dehra saret biex turih il-missjoni tieg u x kellha tkun. Kristu deher lil Pawlu biex ja tru xandar tieg u (Gal 1,16), biex iwassal ismu (Atti 9,15), biex jixhed g al Kristu (Atti 22,15; 26,16). Jista jkun li l-vokazzjoni profetika u l- atra ta Pawlu b ala appostlu se u f Ωew mumenti distinti. Tant hu hekk li l-atti jitkellmu mill-medjazzjoni ta Óananija, biex jiddistingwu Ω-Ωew mumenti tal-viωjoni u tal-missjoni. X aktarx li fil-mument tal-kristofanija Pawlu ma kellux çara quddiemu l-g aωla tieg u b ala appostlu, imma ass li kien Kristu li qed isejja lu g al xi a a kbira. Pawlu spiss jinsisti fuq verità importanti: il-missjoni tieg u ma kienetx inkarigu li rçieva mill-knisja, imma kien Kristu nnifsu, irxuxtat u glorjuω, li bi privile uniku g amlu jixba lill-appostli l-o rajn. Pawlu ma jarax kontraddizzjoni bejn il-missjoni tieg u u t-tradizzjoni tal-knisja: mill-banda l-wa da jafferma li l-missjoni tieg u rçeviha minn Kristu, u mill-banda l-o ra j oss fil-fond ta qalbu li l-kontenut ta din il-missjoni jaqbel ma dak li kienet ixxandar il-knisja tal-bidu: Kristu l-mulej, li miet u rxoxta g alina. Hu l-messa tal- elsien minn kull jasar fi Kristu Ìesù. 23

25 D23*:,<&,*E(#*>;F;#;5*G97,H

26 Kapitlu 3 L-EWWEL APOSTOLAT Pawlu fid-deωert ta l-g arabja F Gal 1,15-17 Pawlu jikteb: Imma meta Dak li g aωilni sa minn uf ommi, u li sejja li permezz tal-grazzja tieg u, g o bu jirrivelali lil Ibnu biex in abbru fost il- nus, minnufih, bla ma qg adt infittex li nie u parir ming and bnedmin taddemm u l-la am, bla ma tlajt Ìerusalemm g and dawk li kienu appostli qabli, jiena mort fl-g arbja, u mbag ad er ajt lura lejn Damasku. Skond Atti 9,23, iωda, Pawlu dam Damasku g al afna Ωmien, u skond Gal 1,18 dan il-perjodu kien ta tliet snin. Biex jikkordinaw a jar dak li jg idu l-atti ma dak li Pawlu jg id f Galatin, xi awturi jammettu li Pawlu kien qag ad Damasku darbtejn u mhux darba wa da biss. L-ewwel qag ad g al Ωmien limitat qabel ma mar fl-g arabja, u mbag ad qag ad g al tliet snin. Il-vja ta San Pawl fl-g arbja jqajjem xi problemi. G alfejn Pawlu mar l-g arbja? Liema re jun jindika l-isem G arabja? Kemm dam hemmhekk? Fi Ωmien Pawlu l-isem G arabja ma kienx jindika l-peninsula u d-deωert ta l-g arbja tallum, imma pjuttost ir-re jun immens mis-sirja sal-ba ar l-a mar u l-oçean Indjan, u mill-ìordan sal-golf tal-persja. F kelma o ra d-deωert tas-sirja u tal-ìordanja kien inkluω f dan irre jun. Dan ir-re jun, li kien fih bliet importanti (Petra, Gerasa, Pella, Filadelfia [Amman]) kien ta t is-saltna tan-nabatej, li fuqhom kien isaltan Areta IV (8-40 w.k.) Fil-kummentarju tieg u g all-ittra lill-galatin San Ìilormu jikteb li Pawlu mar f dan ir-re jun deωertiku biex jirrifletti u japprofondixxi s-sej a apostolika tieg u. Imma Ωgur li Pawlu ma damx Ωmien twil f dan ir-re jun, u re a lura lejn Damasku. Forsi 25

27 wkoll telaq minn Damasku l-ewwel darba g al ra unijiet ta prudenza, biex ma jurtax il-komunità Lhudija ta Damasku li setg et tirrea ixxi meta tara kif minn FariΩew akkanit Pawlu sar appostlu ta Kristu. Predikazzjoni u arba minn Damasku Meta re a lura Damasku, Pawlu malajr beda jxandar lil Ìesù fis-sinagogi u jg id li dan hu l-iben ta Alla (Atti 9,20), u li Ìesù hu l-messija (Atti 9,22). Il-predikazzjoni tieg u qanqlet stag ib fost l-insara, li kienu jfa ru lil Alla (Gal 1,23-24; Atti 9,21), filwaqt li kienet turta lil-lhud, li raw din il-bidla ta Pawlu b ala tradiment tal-konvinzjonijiet FariΩajçi tieg u. B hekk wara li g adda afna Ωmien (Atti 9,23), ji ifieri madwar tliet snin (Gal 1,18), il-lhud ftiehmu li joqtlu lil Sawl (Atti 9,23). Fl-istess waqt, ma nafux g al liema ra uni, meta kont f Damasku, il-gvernatur tas-sultan Areta (Areta IV tan-nabatej, li kien ie mne i minn Tiberju fis-sena 36 w.k., imma re a mog ti akma fuq Damasku minn Caligola fis-sena 37 w.k.), qieg ed l-g ases mal-belt ta Damasku biex jaqbadni, iωda niωωluni o qoffa minn tieqa fil- itan tal-belt, u rabt minn ta t idejh (2Kor 11,32-33). Atti 9,24 jg idu li darba billejl id-dixxipli tieg u qabduh u niωωluh o qoffa mas-sur talbelt. Ninsabu madwar is-snin w.k. Pawlu ja rab lejn Ìerusalemm, biex iωur lil Kefa [Pietru] (Gal 1,18). Pawlu jitla Ìerusalemm. Lura lejn Tarsu Hemm differenza bejn Galatin u Atti dwar id-drabi li Pawlu tela Ìerusalemm. Galatin tg id li Pawlu tela Ìerusalemm wara tliet snin, meta telaq minn Damasku (Gal 1,18-20), u mbag ad wara erbatax-il sena (Gal 2,1-10). Skond Gal 2,10; 1Kor 16,1-4; Rum 15,25-32 Pawlu tela wkoll biex joffri l- abra favur l-insara foqra ta Ìerusalemm lill-anzjani. Filwaqt li Pawlu fl-ittri jsemmi li tela Ìerusalemm wara 26

28 0)&1/,*+,=*%,'*0&1,)5*6,7,1895* 7&))*I(/)*23*>,?#*)&JJ#9K*I=L;II,*7,#$M,/+*+,#$'(#+ tliet snin, imbag ad wara erbatax-il sena, u fl-a arnett fi Ωmien impreçiωat biex jie u l- abra lill-anzjani, l-atti jitkellmu minn Ωjara ta Pawlu f Ìerusalemm wara l- arba minn Damasku (Atti 9,26-30, minn Ωjara biex jie u l- abra g and il-presbiteri (Atti 11,30), u miω-ωjara waqt il- Konçilju ta Ìerusalemm (Atti 15,2-29). X aktarx li l-ordni kronolo iku tat-tliet Ωjajjar ta Pawlu f Ìerusalemm g andu jkun dan li ej: 1) Pawlu jitla Ìerusalemm wara tliet snin mill-konverωjoni tieg u (Gal 1,18-20; Atti 9,26-30), ji ifieri fis-sena 39 w.k. 2) Pawlu jer a jitla g all- Konçilju ta Ìerusalemm (Gal 2,1-10 // Atti 15,2-29), wara l-ewwel vja missjunarju tieg u, fis-sena w.k., wara erbatax-il sena (Gal 2,1-10). 3) Pawlu jitla fi Ωmien mhux preçiω biex jie u l- abra lillkomunità kristjana ta Ìerusalemm (Atti 11,30 // Gal 2,10 // 2Kor 8-9). 27

29 L-ewwel darba li Pawlu jitla Ìerusalemm, skond Gal 1,18, jitla bi skop preçiω. Wara l- arba minn Damasku, tliet snin wara, tlajt Ìerusalemm inωur lil Kefa, u bqajt mieg u mistaxil urnata. U jωid: Mill-appostli l-o ra ma rajt lil add; iωda rajt lil Ìakbu u l-mulej (Gal 1,19). G alkemm l-appostlu ma jg idilniex eωattament ir-ra uni g aliex tela Ìerusalemm, nafu li hu mar jiltaqa ma Pietru u li dam mieg u mistax-il urnata. Dan ifisser li hu kellu intenzjoni li jiltaqa ma l-aktar xhud kwalifikat tal- ajja tal- Mulej Ìesù, u çertament irçieva ming andu informazzjoni prezzjuωa. Jg id ukoll li ra lil Ìakbu, li kien il-kap talkomunità Lhudija-Kristjana ta Ìerusalemm, figura importanti u li mieg u Pawlu kellu j abbat wiççu aktar tard meta qamet il-kwestjoni dwar l-evan elizzazzjoni tal-pagani. L-Atti juruna li f Ìerusalemm Pawlu ltaqa ma diffikultà inizjali: hu kien g adu suspettat mill-insara g ax kienu jafuh b ala persekutur. Meta wasal Ìerusalemm beda jfittex li jissie eb mad-dixxipli. Imma lkoll kienu jibωg u minnu, g ax ma kinux emmnu li tassew ikkonverta (Atti 9,26). Hawnhekk jid ol fix-xena Barnaba, li kien levita minn Çipru (Atti 4,36). Dan qabdu u adu mieg u g and l-appostli. Hu qalilhom kif Sawl kien ra lill-mulej fit-triq u semg u jkellmu, u kif f Damasku kien tkellem b wiççu minn quddiem fl-isem ta Ìesù (Atti 9,27). Imma f Ìerusalemm Pawlu mall-ewwel sab oppoωizzjoni arxa mill-komunità Lhudija. G alhekk Sawl baqa mag hom, die el u iere Ìerusalemm, u kien jitkellem bil-miftu f isem il-mulej. Kien jit addet mal-lhud Griegi u jiddiskuti mag hom; iωda huma kienu jfittxu li joqtluh. Meta l-a wa saru jafu b dan, niωωluh lejn Çesarija u bag tuh Tarsu (Atti 9,28-30). Hu Pawlu nnifsu li jirreferi g al din l-ewwel oppoωizzjoni tal- Lhud f Ìerusalemm. Fid-diskors ta Atti 22,17-21 hu jistqarr: R ajt lura lejn Ìerusalemm, u waqt li darba kont qieg ed 28

30 nitlob fit-tempju, d alt f estasi. Rajt lill-mulej u qalli, Fittex o ro malajr minn Ìerusalemm, g ax m humiex se jilqg u x-xhieda tieg ek g alija. Jiena we ibt, Mulej, huma jafu li jien kont immur minn sinagoga g al o ra nitfa l- abs u nsawwat lil dawk li jemmnu fik... Imma hu qalli: Mur, g ax jien se nibg atek il bog od, fost il-pagani. B hekk Pawlu re a lura lejn Tarsu, belt twelidu. Ma nafux kemm dam hemm, g alkemm fis-sommarju li jag ti f Gal 1,21-24 hu jitkellem minn perjodu ta bejn 11 u 14-il sena, inkluω iω-ωmien li fih dam Antjokja, u l-ewwel vja missjunarju, sa ma tela Ìerualemm: Mbag ad mort fl-in awi tas-sirja u taç- Çiliçja. Il-knejjes ta Kristu fil-lhudija kienu g adhom qatt ma raw wiççi; kienu semg u biss lin-nies jg idu li: dak li darba kien jippersegwitana, issa qieg ed ixandar il-fidi li darba hu ried jeqred ; u huma fa ru lil Alla min abba fija. Kien f Tarsu li mar Barnaba jfittex lil Sawl, meta l-knisja-omm ta Ìerusalemm bag atitu jivverifika l-konverωjoni tal-pagani f Antjokja. Mbag ad [Barnaba] telaq lejn Tarsu jfittex lil Sawl, u meta sabu, adu Antjokja. G addew sena s i a flimkien fil-knisja, u g allmu kotra kbira ta nies. Kien f Antjokja li d-dixxipli g all-ewwel darba sejj ulhom Kristjani (Atti 11,25-26). Barnaba u Pawlu kellhom ikunu Ωew appostli li jikkollaboraw g all-evan elizzazzjoni missjunarja ta l-asja Minuri, fl-ewwel vja missjunarju. 29

31 30

32 Kapitlu 4 IL-VJAÌÌI TA PAWLU Il-perjodu ta l-attività missjunarja ta Pawlu hu çertament l-aktar wie ed dokumentat ta ajtu. L-ittri ta San Pawl, g alkemm ma fihomx afna dettalji bijografiçi dwar il-movimenti ta l-appostlu (cfr. Gal 2,1-10; 2,11-21; 2Cor 11,23-33), joffrulna xhieda tal-kuntatti ta Pawlu mal-komunitajiet li evan elizza. L-Atti jsegwu l-passi ta Pawlu, u g alkemm l-istuttura skematika tag hom tobbligana g all-prudenza, imma jg addulna informazzjoni ta min jorbot fuqha. Jitkellmu mhux biss mit-tliet vja i missjunarji ta Pawlu, imma wkoll mis-sehem tieg u fil-konçilju ta Ìerusalemm, il-laqg a tieg u ma Pietru f Antjokja, ir-relazzjoni tieg u mal-knisja permezz ta l-ittri u l-priedki li, fil-vja i missjunarji tieg u, aduh minn Antjokja tas-sirja lejn Çipru, lejn l-asja Minuri u l-greçja, u mbag ad lejn Ruma u forsi wkoll fi Spanja. Il-vja i ta San Pawl jid lu fil-kwadru storiku-politikukulturali tal-greçja, l-asja Minuri u l-orjent fl-ewwel nofs ta l-1 seklu w.k. Wara r-reb iet ta Alessandru l-kbir l-orjent kien akkwista unità kulturali u politika, l-aktar permezz ta l-ellenizzazzjoni ta dawn ir-re juni bil-lingwa u l-kultura Griega. Il-qsim ta l-imperu ta Alessandru l-kbir wara mewtu wassal biex Ruma ta kem dawn ir-re juni biex tkabbar l-imperu tag ha. Hekk, f nofs it-2 seklu q.k., il-greçja, il- Maçedonja u l-parti tal-punent ta l-asja Minuri kienu di à jiffurmaw provinçji ta l-imperu Ruman. Fl-1 seklu q.k. Ωdiedu l-provinçji tal-bitinja, Çiliçja u Sirja. Ta t Awgustu l-parti çentrali ta l-asja Minuri bdiet tifforma l-provinçja tal- Galazja. Ta t l-imperatur Klawdju ew iffurmati l-provinçji ta Liçja u Panfilja. G alkemm Ruma akmet fuq dawn irre juni kollha, iωda, ta min jinnota li l-lingwa dominanti 31

33 baqg et dik Griega u l-kultura baqg et ellenika. Ir-reli jon ta dawn ir-re juni baqg et influwenzata mid-divinità griegi talqedem. Pawlu g alhekk, fil-vja i apostoliçi tieg u, abbat wiççu ma l-unità politika tal-pax romana, hu li kien ukoll çittadini Ruman, u wkoll mas-sinkretiωmu reli juω li kien frott ta l-elleniωmu bil-pantheon ta l-allat tal-greçja klassika, u li fihom kellu jippriedka l-fidi Kristjana. Il-vanta li kellu Pawlu biex ixerred il-messa nisrani u ja dem b ala missjunarju kien mag mul mis-sistema meraviljuω ta toroq ta komunikazzjoni li g alihom baqa famuω l-imperu Ruman. Kien Ωmien li, b toroq tajbin, iddistanzi ma kienux g adhom ibeωωg u, u t-toroq kienu saru afna aktar Ωguri. It-toroq kollha ta l-imperu kienu jitilqu minn Ruma, x aktarx qrib il-kolossew. Minn hawn kienu jitilqu tliet arterji prinçipali: il-via Aurelia u l-via Amelia, li kienu jitilg u lejn it-tramuntana ta l-italja lejn Franza; il-via Appia, ir- re ina tat-toroq rumani, li kienet tinωel lejn in-nofsinhar ta l-italja lejn Taranto u Brindisi. Minn hawn il-vja aturi kienu jaqsmu l-adrijatiku mill-aktar parti dejqa tieg u, fli Stretto di Otranto, u minn Durazzo fl-albanija kienet titlaq il-via Ignazia, li kienet twassal fil-greçja u fl-asja Minuri. Minn Kostantinopli l-vja aturi kienu jaqsmu l-bosforu u jid lu fl-asja Minuri, fejn kien hemm diversi toroq, dik ta Efesu, dik msej a Reale, u l-via Sebastea. Fil-Palestina t-triq prinçipali kienet il-via Maris, li kienet titlaq mill-e ittu u titla lejn Damasku millkosta tal-mediterran u tid ol fil-galilija lejn l-g oljiet tal- Golan g as-sirja. Id-distanzi kienu ji u kalkolati minn miliari, li nstabu diversi minnhom. Il-vja i bil-ba ar kienu wkoll organizzati tajjeb. L-ista un tajjeb biex wie ed iba ar kien dak bejn April-Mejju u Ottobru-Novembru. L-imbarkazzjonijiet ma kienux Ωg ar, jekk niftakru li l- ifen li fuqu Pawlu wasal Malta fi triqtu lejn 32

34 Ruma kellu fuqu 276 persuni (Atti 27,37). Ir-rotot ta l-i fna kienu jew dawk li jsegwu mill-qrib il-kosta, jew inkella dawk li jaqsmu l-mediterran direttament. Id-direzzjoni tar-rotot talba ar kienet ta tliet xorta: dik tat-tramuntana, mill-portijiet ta l-asja Minuri g all-ba ar E ew u g al Messina jew Brindisi; dik medja mill-portijiet tas-sirja jew tal-palestina, g al Kreta u g al Sqallija tal-lvant; dik tan-nofsinhar, mill-port ta Lixandra matul il-kosta ta l-afrika ta fuq, li kienet tilwi lejn it-tramuntana lejn Malta, SirakuΩa, Messina u l-portijiet ta l-italja. Il-vja mill-palestina g al Ruma kien idum 15-il urnata jekk it-temp ikun favorevoli, inkella kien jie u xahar jew iωjed. San Pawl kien mid la ta dawn il-vja i bl-art u l-ba ar. F 2Kor 11,23-28 jikteb: Huma ministri ta Kristu? Jiena - a nitkellem ta iblah! jiena aktar minnhom. Óafna aktar minnhom fit-ta bit, afna aktar minnhom fil- absijiet, aktar u aktar minnhom fis-swat. Bosta drabi sibt ru i wiçç imbwiçç mal-mewt. Óames darbiet qlajt ming and il-lhud l-erbg in daqqa neqsin wa da; tliet darbiet tawni s-swat bilvirgi; drab o ra a runi. Tliet darbiet rajt l-g arqa; g addejt lejl u jum f nofs ta ba ar. G amilt safar bla g add; sibt ru i f perikli ta xmajjar, perikli mill- allelin, perikli min-nies ta ensi, perikli mill-pagani, perikli fl-ibliet, perikli fid-deωert, perikli fil-ba ar, perikli mill-a wa qarrieqa. Ta bit u xog ol iebes; kemm-il darba kelli ng addi sahriet bla rqad, bil- u u bil-g atx; kemm-il darba kelli ng addi fis-sawm, fil-ksie u fl-g era! U, biex ma nsemmix wejje o ra, dak il- afna ej u sejjer tan-nies ta kuljum g andi, u l- sieb tal-knejjes kollha! 33

35 34

36 Kapitlu 5 L-EWWEL VJAÌÌ MISSJUNARJU G alkemm il-vja ta Pawlu u Barnaba li jibda f Atti 13 hu mag ruf b ala l-ewwel vja missjunarju, fil-fatt l-atti ftit jitkellmu dwar iω-ωmien li fih Pawlu kien jinsab Tarsu, wara li telaq minn Ìerusalemm f Atti 9,30. Atti 11,25-30 isemmu vja li Pawlu u Barnaba g amlu lejn Ìerusalemm biex jie du g ajnuniet lill-insara Lhud, imma din is-silta hi forsi redazzjonali. Li nafu Ωgur, minn Gal 1,21: Mbag ad mort fl-in awi tas-sirja u taç-çiliçja, hu li Pawlu, f dan iω-ωmien li kien f Tarsu, evan elizza dan ir-re jun tas-sirja-çiliçja, hekk li Atti 13,1 jag arfu li hu u Barnaba kienu meqjusin b ala dutturi u profeti. X aktarx li Pawlu dam bejn 5 u 7 snin fis- Sirja-Çiliçja, u fil-belt ta Antjokja, fejn skond Atti 11,25-26 Barnaba intbag at mill-appostli, u mbag ad mar Tarsu j ib lil Pawlu u damu sena flimkien jevan elizzaw dik il-komunità, fejn g all-ewwel darba d-dixxipli bdew jissej u Kristjani. Interessanti li Luqa, awtur ta l-atti, kien ej minn Antjokja, u g alhekk jag tina tag rif eωatt dwar dawn il- rajja. Minn Antjokja Pawlu u Barnaba jintbag tu fil-missjoni Barnaba u Pawlu, mela, damu ja dmu g al sena s i a f Antjokja. Il-belt ta Antjokja kienet it-tielet l-akbar belt ta l-imperu Ruman, wara Ruma u Lixandra. Antjokja fuq ix-xmara Oronte kienet iet imwaqqfa minn Selewku Nikatore (c. 300 q.k.), u kienet kapitali tas-saltna tas-selewçidi. Ta t ir-rumani saret il-kapitali tal-provinçja tas-sirja u kellha mal-500 elf abitanti m alltin mill-asja Minuri, Palestina, Greçja u Ruma. L-ewwel insara Lhud kienu waslu f Antjokja wara l-persekuzzjoni kontrihom f Ìerusalemm (Atti 11,19). U ud minnhom, li kienu ellenisti, bdew ixandru l-evan elju wkoll lill-griegi. Il- 35

37 36 N$O??(#*P/,QQ*:&11/9),</9*+,=*23*>,?#

38 komunità kristjana kellha fi danha profeti u dutturi, ministeri odda li jiωdiedu ma dawk ta appostli u presbiteri tal-knisja ta Ìerusalemm. Kienu dawn li, b ispirazzjoni divina, bag atu lil Pawlu u Barnaba g all-missjoni ta l-ewwel vja. Fil- Knisja ta Antjokja kien hemm xi profeti u g alliema: Barnaba, Xmun li jg idulu Niger, Luçju minn Çireni, Manahen li kien trabba ma Erodi t-tetrarka, u Sawl. Darba, waqt li kienu qeg din iqimu lill-mulej u jsumu, l-ispirtu s-santu qalilhom: Ag Ωluli malajr lil Barnaba u lil Sawl g ax-xog ol li g alih sejja tilhom. Mbag ad, wara li samu u talbu, qieg du jdejhom fuqhom u bag tuhom (Atti 13,1-3). Skond Atti 13,5 adu mag hom lil Ìwanni Marku, ku in ta Barnaba, niωlu fil-port ta Selewkja u qasmu lejn il-gωira ta Çipru. Barnaba u Pawlu jevan elizzaw Çipru It-tliet missjunarji waslu Çipru fir-rebbieg a tas-sena 43/44 w.k., fil-port ta Salamina. Çipru, l-akbar gωira tal-mediterran orjentali, kienet mag rufa mill-qedem. Il-Farg un ta el- Amarna (c q.k.) kien jafha bl-isem ta Alasya, l-assiri b dak ta Yavnan u l-lhud kienu jsej ulha Kittim (minn fejn il-belt antika ta Kition, illum Larnaca). L-isem Çipru jidher li uωah g all-ewwel darba Omero. Bosta kittieba tal- Greçja klassika jsemmu Çipru, gωira famuωa g all-minjieri tar-ram, kolonja tal-feniçi, Griegi, Assiri, Persjani, Tolomej u Rumani, li akmuha fis-sena 58 q.k. Fis-sena 22 q.k. ir- Rumani g amlu Çipru provinçja imperjali, ta t it-tmexxija ta prokonslu. Barnaba, Pawlu u Ìwanni Marku waslu Salamina, u bdew jippriedkaw fis-sinagogi tal-lhud (Atti 13,5). Barnaba kien minn Çipru, u g alhekk x aktarx li l-appostli kellhom suççess mhux Ωg ir fost il-komunità Lhudija, li kienet numeruωa f din il-gωira. Il-fatt li Atti 11,19 jsemmu li xi nsara li arbu minn Ìerusalemm wara l-persekuzzjoni li qamet fil-martirju ta 37

39 Stiefnu kienu waslu Çipru, jindika li di à kien hemm preωenza Kristjana fil-gωira, u li Barnaba forsi kien di à adem qabel b ala evan elizzatur. Hekk l-appostli qasmu l-gωira kollha jippriedkaw fis-sinagogi, sa ma waslu fuq il-kosta tal-punent, fil-port ta Pafos (Atti 13,6). X aktarx li huma g addew mill-bliet tal-pjanura li hemm mal-kosta tan-nofsinhar talgωira, billi l-intern ta Çipru hu mag mul mill-muntanji Trodos, li fihom ftit kien hemm çentri abitanti. Pafos kienet il-belt kapitali tal-gωira, fejn skond il-mitolo ija l-alla mara ta l-im abba Afrodite telg et mill-mew. Hawnhekk kien joqg od il-prokonslu Ruman Ser ju Pawlu (Atti 13,7), li Pawlu ikkonvertieh g all-kristjaneωmu, minkejja l-oppoωizzjoni tassa ar u profeta falz Lhudi Barjesu, jew Elimas. L-isem talprokonslu Ruman Ser ju Pawlu hu attestat f iskrizzjoni li nstabet f Soli f Çipru. Rigward is-sa ar Elimas, li Pawlu jçanfru bil-kbir, nafu minn Plinio Vecchio fli Historia Naturalis (XXX,11) li f Çipru kien hemm skejjel tas-s a ar. B hekk 38

40 naraw ukoll reb a ta l-ispirtu fuq il-qawwiet tal- aωen, li sse bil- idma ta Pawlu u s abu. F Pafos hemm miqjum fdal ta kolonna li, skond tradizzjoni lokali, fuqha ie fla ellat Pawlu talli xandar l-evan elju. F Antjokja ta Pisidja Malli temmew il-missjoni f Çipru, Pawlu u s abu telaq bilba ar minn Pafos u waslu Pergi fil-panfilja. Hawn Ìwanni (Marku) alliehom u ra a lura lejn Ìerusalemm (Atti 13,13). Id-distanza bejn Çipru u l-kosta tal-panfilja mhijiex kbira, u x aktarx sbarkaw f Attalja, u minn hemm marru Pergi, xi 15-il kilometru l ewwa. Minn hemm l-evan elizzaturi marru Antjokja ta Pisidja. Il-fatt li Pawlu jsir kap tal-missjoni jidher mill-fatt li ismu jibda jidher l-ewwel wie ed. Ma nafux g aliex Marku alla l-missjoni u irritorna Ìerusalemm. Hu x inhu, aktar tard, fit-tieni vja missjunarju, Pawlu u Barnaba ma qablux bejniethom meta Marku ried imur mag hom, u spiççaw biex infirdu. Pawlu mar g al rasu u Barnaba u ku inuh Marku marru Çipru (Atti 15,36-41). Antjokja ta Pisidja kienet 160 kilometri fl-intern tal-penisola Anatolika (Turkija tallum). Fiha kien hemm kolonja kbira ta Lhud, u x aktarx g alhekk mar hemm Pawlu. Wara li qasmu l-muntanji tat-taurus, l-appostli waslu f Antjokja ta Pisidja, belt imwaqqfa fis-sena 280 q.k. minn Selewku Nikatore, b tempju lil alla Men. Fis-sena 25 q.k. Awgustu g ollieha g al kolonja rumana bit-titlu ta Colonia Caesarea Antiochea. Minnha kienet tg addi l-via Sebastea, li minn Efesu kienet tie u lejn il-bibien taç-çiliçja bejn il-muntanji, wara li kienet tg addi minn Ikonju, Listra u Derbe. Fis-sinagoga ta Antjokja ta Pisidja Pawlu jag mel diskors klassiku, l-ewwel wie ed tieg u, li hu eωempju ta predikazzjoni lil-lhud. Wara l-qari tal-li i u tal-profeti, il-kapijiet tassinagoga stiednu lill-appostli jkellmu lill- emg a: L-a wa, 39

41 jekk xi add minnkom irid jg id kelmtejn ta t e i lill-poplu, tkellmu (Atti 13,15). Pawlu qam, g amel sinjal b idu, u beda jitkellem skond skema ta katekeωi lil-lhud: 1) Atti 13,16-22, Pawlu jsemmi l-g emejjel ta Alla fit-testment il-qadim, mill-patrijarki sa David; 2) Atti 13,23-31, l-appostlu jxandar lil Ìesù b ala l-messija mwieg ed, imnissel tassew minn David, u jag ti dehra storika tax-xhieda ta l-appostli mill-mag mudija ta Ìwanni salqawmien u t-tlug fis-sema tal-mulej; 3) Atti 13,38-41, Pawlu jtemm id-diskors tieg u ta t forma ta midrash, billi jistieden lis-semmieg a g all-konverωjoni u g all-fidi f Ìesù. Id-diskors ta Pawlu alla impressjoni tajba fis-sinagoga, hekk li huma u er in mis-sinagoga, in-nies bdew jitolbuhom biex is-sibt ta wara jer g u jkellmuhom fuq dawn il- wejje (Atti 13,42). Din ir-reazzjoni tajba tal-kapijiet forsi turi li riedu Ωmien biex jeωaminaw duttrina li kienet tidhrilhom dida, jekk mhux ukoll perikoluωa. Xi Lhud u proséliti o rajn kienu aktar 40 4)+/;8/,*+,=*>&1&E/,

42 favorevoli u marru wara Pawlu u Barnaba, li e ewhom biex jibqg u fil-grazzja ta Alla (Atti 13,43). Is-Sibt ta wara saret seduta sinagogali o ra, li fiha tista tg id il-belt kollha n abret biex tisma l-kelma tal-mulej (Atti 13,44). Imma l-lhud preωenti kienu mimlijin g ira meta raw dik il- emg a, u r-reazzjoni saret vjolenta. Il-Lhud, meta raw il-folol, mtlew bil-g ira u bdew imieru lil Pawlu u jidg ulu. Imma Pawlu u Barnaba bil-kura kollu qalu: Hekk kien me tie, li l-kelma ta Alla tit abbar lilkom l-ewwel. Billi intom qeg din twarrbuha... a na se nduru fuq il-pagani (Atti 13,46). Hekk il-pagani laqg u l-fidi bil-fer. G alkemm Pawlu u Barnaba baqg u g al xi Ωmien f Antjokja ta Pisidja, ma damitx ma qamet persekuzzjoni s i a kontrihom, u huma telqu minn hemm, billi farfru t-trab minn ma ri lejhom (Mt 10,14), u r ewlha fuq il-via Sebastea lejn il-belt ta Ikonju, xi 130 kilometri bog od minn Antjokja. F Ikonju Ikonju kienet belt fiç-çentru ta l-altipjan ta l-anatolja çentrali, u kienet inkorporata fir-re jun ta Likaonja b ala l-kapitali tieg u. Fi Ωmien Pawlu kienet tag mel parti mill- Provinçja Rumana tal-galazja. Ir-Rumani akmuha fissena 133 q.k. u tawha l-isem ta Claudiconium, ad unur ta l-imperatur Klawdju. Fi Ωmien l-imperatur Adrijanu kien jisimha Colonia Aelia Hadriana Augusta Iconiensium. Fil- Medjuevu kienet iç-çentru tad-dinastija Turka tas-sel jukidi u tas-setta tad- Dervish. Illum il-belt g adha teωisti bl-isem ta Konya. F Ikonju (Atti 14,1-7) Luqa jirrepeti l-istess skema ta Antjokja ta Pisidja. Pawlu u Barnaba jmorru fis-sinagoga u jxandru l-messa Kristjan. Waqfu g al Ωmien twil f Ikonju (Atti 14,3), sakemm bdiet persekuzzjoni kontrihom mil-lhud, li riedu j a ruhom. G alhekk telqu minn hemm u marru filbliet ta Likaonja. 41

43 F Listra L-appostli komplew tul il-via Sebastea u marru fil-belt ta Listra. Ftit nafu fejn kienet din il-belt, u s-sit arkeolo iku tag ha g adu inçert. Kienet tinsab xi 30 kilometru fuq ixxlokk ta Ikonju. Fi Ωmien Awgustu kienet parti mill-provinçja Rumana ta Galazja, u kien jisimha Colonia Iulia Felix Gemina Lystra. Kien f Listra li le enda antika kienet tqieg ed illaqg a mitolo ika bejn Ûews u Ermi (Hermes), u g alhekk nifhmu dak li ara wara li Pawlu fejjaq ir-ra el mag tub f Listra (Atti 14,11-18). Fit-tieni vja missjunarju tieg u, Pawlu re a g adda Listra u hemm iltaqa ma Timotju, li kien minn din il-belt, u adu mieg u b ala kollaboratur tieg u (Atti 16,1-3). F Listra ma kienx hemm Lhud, u Pawlu u Barnaba g aldaqstant ippriedkaw lill-pagani. Meta Pawlu fejjaq lirra el mag tub in-nies asbu li Barnaba u Pawlu kien l-allat Ûews u Ermi, u l-qassis pagan ie biex joffrilhom sagrifiççju. Id-diskors ta Pawlu biex jikkonvinçi lin-nies li l-appostli kienu bnedmin u mhux allat, hu l-ewwel eωempju tad-diskorsi ta Pawlu lill-pagani, iççentrati fuq il-kult lejn il-veru Alla li alaq is-sema u l-art, u r-rifjut ta l-allat pagani. L-eΩempju klassiku ta diskors b al dan hu dak li Pawlu kellu jag mel f Atene f Atti 17, Kien g alhekk li n-nies biddlet ilfehma dwar l-appostli. Meta mbag ad saru jafu li kienu Lhud ejjin minn Ikonju, qabdu lil Pawlu, kaxkruh barra mill-belt u qabdu j a ruh. B xorti tajba Pawlu ma mietx minn din ixxebg a ebel, u wara li g enuh id-dixxipli, re a da al il-belt u l-g ada telaq ma Barnaba lejn Derbe. F Derbe Dwar il-belt ta Derbe wkoll nafu ftit, u s-sit arkeolo iku tag ha g adu diskuss. X aktarx li kienet xi 90 kilometri lejn ix-xlokk ta Listra. Parti mill-provinçja tal-kappadoçja, qrib is-sena 65 q.k. iet inkluωa fil-provinçja Rumana tal-galazja. Luqa 42

44 jag tina sommarju tal- idma apostolika ta Pawlu u Barnaba f Derbe: Huma xandru l-evan elju f dik il-belt u g amlu afna dixxipli. Fi triqthom lura g addew minn Listra, Ikonju u Antjokja, jag mlu l-qalb lid-dixxipli (Atti 14,21-22). Jidher li f Derbe ma nqala l-ebda inçident kontra l-appostli, g ax ma arbux minnha. Interessanti ninnutaw li, g alkemm minn Derbe, Pawlu kien qrib afna ta beltu, Tarsu fiç-çiliçja, hu ma marx hemm, imma ipprefera jer a lura mit-triq li minnha ie. Dan biex isa a fil-fidi d-dixxipli li kienu laqg u l-evan elju, u fuq kollox biex ja tar il- presbiteri, jew anzjani, fid-diversi komunitajiet (Atti 14,23). Dawn kienu jmexxu l-knejjes b mod kolle jali waqt l-assenza ta l-appostli. Meta temmew iω-ωjara tal-komunitajiet, Pawlu u Barnaba niωlu Perge, fejn xandru l-evan elju, u mbag ad Attalja, minn fejn imbarkaw lura lejn is-sirja u l-belt ta Antjokja. Meta waslu, laqqg u l-membri tal-knisja u qag du jg arrufhom b dak kollu li Alla g amel mag hom, u wrewhom kif feta il- 43

45 bieb tal-fidi g all-pagani (Atti 14,27). Ninsabu x aktarx lejn ir-rebbieg a tas-sena 49 w.k. Atti 14,28 jg idu li qag du g al ftit taω-ωmien sewwa mad-dixxipli, u g alhekk nistg u ng idu li Pawlu u Barnaba qattg u s-sena 49 fil-komunità ta Antjokja. 44

46 Kapitlu 6 IL-KONÇILJU TA ÌERUSALEMM Waqt li Pawlu u Barnaba kienu fuq l-ewwel vja missjunarju, l-komunità kristjana ta Antjokja kienet iet im awwda mill-wasla ta xi Lhud-Kristjani li ew mil-lhudija, li kienu qed jg allmu din id-duttrina: Jekk ma toqog dux g aççirkonçiωjoni skond id-drawwa li ejja minn Mosè, ma tistg ux issalvaw (Atti 15,1). Jidher li Pawlu u Barnaba qamu kontra tag hom u aduha mag hom bis-s i (Atti 15,2), hekk li f Gal 2,4-5 Pawlu jitkellem dwar u ud li riedu jiωωattu, a wa foloz li nda lu bla jedd biex jissindikaw il-libertà tag na li g andna fi Kristu Ìesù alli jitfg una fil-jasar... lilhom anqas g al waqt wie ed biss ma r ejnielhom iwaqqg una g alihom. Din il-problema, li g alina tidher tant sempliçi, fil-knisja talbidu kienet g ajn ta diviωjoni arxa bejn Kristjani li qabel kienu Lhud u Kristjani li qabel kienu pagani. Ma nistg ux nimma inaw it-trawma li kienu j ossu l-lhud-kristjani meta xi add b al Pawlu jitkellem mill-fatt li Kristu xejjen g al kollox il-li i ta Mosè u ç-çirkonçiωjoni. Pawlu u Barnaba, filfatt, ma kienux qed jippriedkaw li Kristu ne a l-li i (cfr. Mt 5,17-20), imma li Kristu sar Hu nnifsu l-vera li i g al dawk li jemmnu fih (cfr. Rum 10,4; Gal 6,2). Il-Kristjani li qabel kienu pagani kienu ustament jirrea ixxu kontra l-pretensjonijiet tal- Lhud-Kristjani, g ax kienu jinterpretawhom b ala proselitiωmu fir-reli jon Lhudija. Kien g alhekk li qatg uha li Pawlu u Barnaba... jitilg u Ìerusalemm ikellmu lill-appostli u l-presbiteri fuq din ilkwestjoni (Atti 15,2). Ir-ra uni jispjegaha Pawlu wkoll f Gal 2,1-2: Wara erbtax-il sena r ajt tlajt Ìerusalemm flimkien ma Barnaba u adt mieg i lil Titu wkoll. Tlajt hemmhekk wara li kelli rivelazzjoni; u jiena qeg edt quddiemhom, lill-mexxejja 45

47 ewlenin we idhom, u wrejthom l-evan elju li qieg ed inxandar fost il- nus, biex ma nkunx rejt jew qieg ed ni ri g alxejn. G aldaqstant Pawlu u Barnaba telqu lejn Ìerusalemm, u g addew mill-feniçja u s-samarija, jitkellmu fuq il-konverωjoni tal-pagani u jnisslu fer kbir fost l-a wa kollha. Meta waslu Ìerusalemm, il- emg a tal-knisja, l-appostli u l-presbiteri, laqg uhom tajjeb u huma g arrfuhom b dak kollu li Alla kien g amel mag hom (Atti 15,3-4). Il- emg a ta Ìerusalemm Din il- emg a baqg et mag rufa fl-istorja bl-isem improprju ta Konçilju ta Ìerusalemm. Imma nωommu l-isem, billi hu popolarment mag ruf biex jindika n-natura ta din il- emg a. L-ewwel problema qajjmuha l- a wa foloz li dwarhom jitkellem Pawlu f Galatin. Xi w ud min-na a tal-fariωej li kienu emmnu qamu jg idu: Je tie li l-pagani joqog du g aç-çirkonçiωjoni u jkunu obbligati j arsu l-li i ta Mosè (Atti 15,5). Ir-rakkont ta din il-laqg a jag tuhulna Atti 15,1-35 u Gal 2,1-10. Ix-xeb insibuh f dawn l-elementi: a) Pawlu u Barnaba jitilqu minn Antjokja tas-sirja (Gal 1,21; Atti 15,2-4) u jitilg u Ìerusalemm (Gal 2,1-2; Atti 15,4); b) iω-ωmien meta Pawlu mar Ìerusalemm kien wara erbataxil sena (Gal 2,1); c) il-persuni kienu Pawlu, Barnaba u Titu (Gal 2,1; Atti 15,2), l- a wa foloz li ja ixxu kemm f Antjokja kif ukoll f Ìerusalemm (Gal 2,3; Atti 15,1-5), il- kapijiet, l-appostli u l-presbiteri tal-knisja-omm (Gal 2,2.6; Atti 15,6); d) l-o ett tad-diskussjoni kien jirrigwarda jekk il-pagani konvertiti kellhomx joqog du g aç-çirkonçiωjoni u l-li i ta Mosè (Gal 2,3-5; Atti 15,1.5); e) il-karattru tal- emg a, li tidher kemm b ala emg a litur ika, li fiha l-komunità kollha tisma dwar il-missjoni ta 46

48 4)+,8R,*7;E(<),5*T9<8&/,*D4)+/;8/,*+,1$2&</,H Pawlu u Barnaba (Gal 2,2b; Atti 15,4), kif ukoll b ala emg a bejn l-a wa u privata bejn iω-ωew missjunarji u l- kapijiet ta Ìerusalemm (Gal 2,2c; Atti 15,6). Il-kelliema jidhru li kienu diversi. L-ewwel saret diskussjoni mill- appostli u l-presbiteri flimkien biex jaraw din il-kwestjoni (Atti 15,6), bir-riωultat li tkellmu Pietru (Atti 15,7-11), Pawlu u Barnaba (Atti 15,12) u fl-a arnett Ìakbu (Atti 15,13-21). It-tesi ta Pawlu iet konfrontata ma dik ta Pietru, biex Ìakbu are b soluzzjoni li t ares l-unità tal-knisja fix-xandir talbxara t-tajba tal-fidi. F Gal 2,7-9 Pawlu hu espliçitu dwar dak li ara: meta raw li lili kien fdat ix-xandir ta l-evan elju fost il-ìentili b alma kien lil Pietru fost il-lhud... Ìakbu, Kefa u Ìwanni, li kienu meqjusin b ala l-kolonni, taw lili u l Barnaba l-id il-leminija tag hom b sinjal ta l-g aqda ta bejnietna, biex a na na dmu fost il-ìentili u huma fost il-lhud. U jωid klawsola: Talbuna biss, li min-na a tag na nibqg u niftakru fil-fqar (Gal 2,10), 47

49 ji ifieri fil-knisja-omm ta Ìerusalemm. Fil-fatt, Pawlu kien organizza abra favur l-insara foqra ta Ìerusalemm aktar tard fil-ministeru tieg u, li dwarha jitkellem fl-ittri (1Kor 16,1-4; 2Kor 8-9; Gal 2,10; Rum 15,25-33). Dan il- est kien juri l-g aqda tal-knejjes kollha mal-knisja-omm. Pawlu, meta xandar il-kelma, qatt ma warrab lil-lhud; anzi, kien l-ewwel jippriedka lilhom, kif rajna, u mbag ad idur fuq il-pagani. Il- emg a ta Ìerusalemm waslet g al konkluωjoni g aqlija permezz ta Ìakbu: G alhekk jien ng id li m hux ta min idejjaqhom lill-pagani li jikkonvertu lejn Alla. Biss niktbulhom biex jitbieg du mill-ikel imni es bl-idoli, u miω-ωwie aωin, u mil-la am ta annimali fgati u mid-demm (Atti 15,19-20). Dawn il-klawsoli kienu sempliçement elementi essenzjali biex il-lhud-kristjani u l-kristjani-ìentili jkunu jistg u jifhmu lil xulxin u jie du sehem bla skrupli ta kuxjenza waqt l-ágape fraterna, u l-aktar dik ewkaristika. Kienu jitolbu mill-kristjani Ìentili li ma jieklux la am offert lill-allat foloz (cfr. 1Kor 8,1-13; 10,14-33); li ma jieklux id-demm, li fih hemm il- ajja, u 48 UM,<$0)&1/,*+,=*23*>&(+<95*4)+,8R,5*T9<8&/,*D4)+/;8/,*+,1$2&</,H

50 l-annimali fgati, projbiti g al-lhud minn Lev 17, Kienu jipprojbixxu l-porneia, x aktarx rabtiet ta Ωwie bejn nies ta l-istess demm, projbiti minn Lev 18 (mela mhux fonikazzjoni fis-sens strettament morali kif nifhmuha llum). Ma nafux jekk Pawlu kienx jaf b dan id-digriet tal-knisja ta Ìerusalemm. G alkemm jirreferi g all-istess problemi f 1Kor 8-10, ma nafux jekk hemmx rabta bejn dak li ara f Antjokja u l-problemi li Pawlu sab f Korintu. Fil-fatt f Galatin Pawlu lanqas isemmi dan id-digriet. Jista jkun li dan id-digriet apostoliku ta Atti 15,28-29 sar f mument ie or barra mill- emg a ta Ìerusalemm, u li Luqa g aqqad flimkien b mod redazzjonali Ωew rajjiet differenti. Id-digriet jidher indirizzat lill-knejjes ta Antjokja, Sirja u Çiliçja, fejn l-aktar kienet ta raq il-problema bejn Kristjani-Lhud u Kristjani-Ìentili. L-inçident ta Antjokja Wara l-konçilju, Pawlu u Barnaba, flimkien ma Ìuda Barsabba u Sila, li adu l-ittra tad-digriet ta l-appostli, marru Antjokja, fejn laqqg u l- emg a u ikkomunikaw id-deçiωjonijiet tal- Konçilju ta Ìerusalemm (Atti 15,30-31). Imma minn Gal 2,11-14 nafu li nqala inçident f Antjokja, x aktarx fis-sena 50, ftit wara l-konçilju, li g alkemm indipendenti mid-digriet apostoliku, kellu b ala o ett mill- did ir-relazzjonijiet bejn Kristjani-Lhud u Kristjani-Ìentili. Nisimg u lil Pawlu jirrakkonta x ara bejnu u Pietru f Antjokja: Meta Kefa ie Antjokja, jiena waqaftlu f wiççu, g aliex kellu tort. G ax qabel ma waslu xi w ud ming and Ìakbu, hu kien qieg ed jiekol mal-ìentili; iωda mbag ad lil dawn beda ja rabhom u jitwarrab minnhom meta waslu dawk, g aliex baωa mil-lhud çirkonçiωi. Il-Lhud l-o ra bdew jimxu bl-uçu b alu, u sa ansitra Barnaba alla ru u jit ajjar minnhom filwiri ta a a b o ra. Imma meta rajt li ma kinux miexja sewwa skond il-verità ta l-evan elju, jiena g edt lil Kefa quddiem 49

51 kul add: Jekk inti, li int Lhudi, qed i ib ru ek b all-ìentili u mhux ta Lhudi li int, kif qieg ed i ieg el il-ìentili j ibu ru hom ta Lhud? (Gal 2,11-14). Fl-episodju naraw il-qawwa ta karattru ta Pawlu quddiem ilprudenza beωωieg a ta Pietru, li ma riedx jurta lill-partit ta dawk il-lhud-kristjani li kienu jag tu awtorità kbira lil Ìakbu fil-knisja-omm ta Ìerusalemm. Il-periklu kien li kienet mhedda l-g aqda tal-knisja f Antjokja, li issa bdiet tinfired f Ωew gruppi. Pawlu adha kontra Pietru min abba l-a ir Ωbaljat tieg u, g ax ma riedx li ti i kompromessa l-verità ta l-evan elju. Pawlu juri bil-qawwa li l- ustifikazzjoni ma ti ix mil-li i, imma mill-fidi fi Kristu. Kristu elisna biex ng ixu ta nies ielsa. Ûommu s i, u ter g ux tmiddu g onqkom g allmadmad tal-jasar. Araw, jiena, Pawlu, qieg ed ng idilkom: jekk toqog du g aç-çirkonçiωjoni, xejn ma jkun jiswielkom Kristu (Gal 5,1-2). Ma nafux x reazzjoni g amel Pietru, imma x aktarx li hu sema minn Pawlu u adem biss biex tinωamm l-g aqda blosservanza tad-digriet apostoliku. 50

52 Kapitlu 7 IT-TIENI VJAÌÌ MISSJUNARJU Wara li sa a il-fidi fil-knisja ta Antjokja, Pawlu re a iddeçieda li jmur iωur il-komunitajiet Kristjani li hu kien waqqaf fl-ewwel vja missjunarju tieg u. Pawlu qatt ma baqa indifferenti lejn dawk il-komunitajiet li hu bl-evan elju nissilhom fi Kristu Ìesù (1Kor 4,15; 1Tess 2,7-8; 2Kor 6,13). Pawlu kien i oss ta kuljum l- sieb tal-knejjes kollha (2Kor 11,28). Uliedi, g al darba o ra qieg ed in oss l-u ig tal- las sakemm Kristu jissawwar fikom (Gal 4,19). Imqanqal minn din il- e a, Pawlu dar lejn Barnaba u qallu: Óa ner g u mmorru nωuru l-a wa fl-ibliet kollha li fihom xandarna l-kelma tal-mulej, u naraw kif huma sejrin (Atti 15,36). Barnaba qabel ma Pawlu u kien se jitlaq mieg u, imma nqalg et problema. Barnaba ried li mag hom jie du wkoll lil Ìwanni, jg idulu Marku. Imma Pawlu deherlu li ma kellhomx jie du mag hom wie ed li, meta kienu fil-panfilja, telaqhom u ma marx mag hom g ax-xog ol. Kellhom xi jg idu sewwa, jekk li nfirdu minn xulxin. Barnaba a mieg u lil Marku u telaq bil-ba ar lejn Çipru. Pawlu g aωel g al mieg u lil Sila (Silvanu) u telaq (Atti 15,36-40). Ma nafux g aliex iω-ωew appostli kollaboraturi waslu g al nuqqas ta ftehim hekk serju, li nfirdu minn xulxin. Barnaba mar ma ku inuh Ìwanni Marku lejn Çipru. Hi l-a ar a bar li g andna dwar dan l-appostlu kbir. Barnaba jg ib mix-xena, lief g at-tradizzjoni lokali tal-knisja Çiprijota, fejn skond l-atti ta Barnaba (5 seklu), wara li ppriedka f Çipru, Barnaba ie martirizzat min abba l-qerq tas-sa ar Barjesu (Elimas) imsikket minn Pawlu fl-ewwel vja missjunarju. Il-qabar ta l-appostlu San Barnaba g adu meqjum sallum f santwarju filgωira ta Çipru, ftit barra mill-belt ta Famagusta. 51

53 52 "+$T&()&*P/,QQ*:&11/9),</9*+,=*23*>,?#

54 Pawlu u Sila telqu mis-sirja lejn iç-çiliçja, u minn hemm komplew jaqsmu l-muntanji biex waslu fil-komunitajiet ta Likaonja (Derbe, Listra u Ikonju) u tal-pisidja (Antjokja ta Pisidja). Pawlu fil-knejjes tas-sirja-çiliçja u fil-galazja L-ewwel parti tal-vja ta Pawlu u Sila saret malajr. Huma Ωaru fi Ωmien qasir il-knejjes tas-sirja u ç-çiliçja li Pawlu kien waqqaf fl-ewwel vja missjunarju. L-unika rajja interessanti hi dik ta Listra, fejn Pawlu jiltaqa maω-ωag Ωug Timotju, li kellu jsir kollaboratur kbir tieg u. Pawlu wasal sa Derbi u Listra. Hemmhekk kien hemm dixxiplu jismu Timotju, bin mara Lhudija li kienet temmen, imma li missieru kien Grieg. Hu kellu fama tajba ma l-a wa ta Listra u Ikonju. Pawlu ried jie du mieg u. G alhekk qabad u g amillu ç-çirkonçiωjoni min abba l-lhud ta dawk l-in awi, g ax kollha kienu jafu li missieru kien Grieg (Atti 16,1-3). Ma nafux jekk Timotju kienx di à rçieva l-mag mudija waqt l-ewwel vja ta Pawlu f Listra, inkella jekk iex mg ammed f din l-okkaωjoni. Pawlu deherlu li jag tih iç-çirkonçiωjoni biex hekk ma jsibx oppoωizzjoni mil-lhud meta jisimg uh jippriedka dwar Kristu. Pawlu u s abu daru l-ibliet biex jg arrfuhom bid-digriet ta l-appostli u l-presbiteri ta Ìerusalemm u j e uhom biex i arsuhom (Atti 16,4). Pawlu mbag ad kompla l-vja tieg u billi mar fil-fri ja u l-galazja, g ax l-ispirtu s-santu ma allihomx ixandru l-kelma ta Alla fl-asja (Atti 16,6). L-Asja prokonsolari kellha bliet importanti, imma Pawlu iddirie a l-passi tieg u lejn it-tramuntana. Hu stess jitkellem dwar il- idma ta evan elizzazzjoni fost il-galatin, meta jikteb: Intom tafu li meta xandartilkom l-evan elju g all-ewwel darba, kien min abba li kont marid. G alkemm din il-marda f ismi kienet ta prova g alikom, intom ma stmerrejtunix u anqas 53

55 skartajtuni, iωda lqajtuni b ala an lu ta Alla, b al Kristu Ìesù (Gal 4,13-14). Il-Galatin kienu ejjin minn popli antiki fil-gallia (Franza), li qasmu l-ewropa çentrali u marru fl-illirja, il-maçedonja u l-greçja. Fit-3 seklu q.k. da lu fl-asja Minuri, u okkupaw xi partijiet mit-territorji tal-fri ja, Kappadoçja u Pontu. Ir- Rumani okkupaw l-artijiet tal-galatin fis-sena 189 q.k., u waqqfu l-provinçja imperjali tal-galazja. It-territorju proprju tal-galatin kien konfinanti mal-bitinja (tramuntana), mal- Fri ja (punent), mal-likaonja u l-pisidja (nofsinhar), u mal- Kappadoçja u l-pontu (lvant). Ma nafux eωattament x kienet il-marda li kellu Pawlu meta evan elizza lill-galatin. Il-fatt li dawn l-in awi kienu ew evan elizzati fit-tieni vja ta Pawlu hu konfermat minn Luqa, li jg idilna li, fit-tielet vja tieg u, Pawlu qag ad idur minn post g al ie or fl-art tal-galazja u l-fri ja, iwettaq iddixxipli kollha (Atti 18,23). Mill-Galazja Pawlu ried imur lejn it-tramuntana fil-bitinja, imma mill- did l-ispirtu ta Ìesù ma alliehx, u g alhekk il-missjunarji daru lejn il-punent, firre jun tal-misja u niωlu fil-port ta Troas (Troade) fuq il-ba ar E ew. Il-missjoni ta Pawlu fil-maçedonja Pawlu kien qasam il-penisola Anatolika u wasal faççata ta l-ewropa. Luqa jg idilna li Alla wera lill-appostlu li kellu jaqsam il-ba ar u jevan elizza l-greçja, g ax bil-lejl Pawlu kellu viωjoni; ra ra el mill-maçedonja, wieqaf, jitolbu hekk: Ejja l-maçedonja u g inna (Atti 16,9). Hawnhekk jid ol element importanti fir-rakkont ta l-atti. Luqa jitkellem g allewwel darba fl-ewwel persuna plural: Malli ra din il-viωjoni, malajr fittixna nitilqu lejn il-maçedonja (Atti 16,10). Óafna jaraw f dan l-istil l-okkaωjoni li fiha Pawlu ltaqa ma Luqa, li kellu jkun sie eb tieg u matul bosta vja i, hekk li l-atti ta 54

56 spiss jitkellmu minn a na. X aktarx li Luqa kien jaf tajjeb il-maçedonja u l-greçja, u ing aqad ma Pawlu, Timotju u Sila fil-missjoni tag hom. Pawlu f Filippi Il-vja bil-ba ar minn Troas sa Neapoli, b waqfa fil-gωira ta Samotraçja, kien ta 230 km, imma t-temp iffavorihom, g ax f jumejn kienu qasmu l-ba ar E ew. Neapoli (illum jisimha Kavalla) kienet il-port tal-belt ta Filippi, li kienet 17-il kilometru l ewwa fuq il- Via Egnatia. Luqa jsejja lil Filippi l-belt ewlenija tal-provinçja tal-maçedonja u kolonja Rumana (Atti 16,12). Kienet inbniet minn Filippu II, missier Alessandru l-kbir, qrib is-sena 356 q.k., ta t il-muntanja Pangeo. Wara l-battalja ta Filippi (42 q.k.) il-belt ing atat id-dinjità ta kolonja rumana. Fi Ωmien Pawlu kien jisimha Colonia Iulia Augusta Philippensis. Kienet belt ta nies im allta, u forsi kellha wkoll fiha xi Lhud. S&#&FF& 55

57 F Filippi Pawlu ma sabx sinagoga, imma biss dar tat-talb, barra l-bieb tal-belt, lejn xatt ix-xmara (Atti 16,13). Forsi ma kienx hemm minyan, ji ifieri grupp ta 10 ir iel Lhud minn 13 il-sena l fuq, li setg u jiggarantixxu s-servizz sinagogali. Kien qrib ix-xmara Gangite li Pawlu mar isib grupp çkejken ta Lhud li n abru g at-talb qrib l-ilma, min abba l-purifikazzjonijiet ritwali. Hemmhekk Pawlu sab biss nisa. Fid-Djaspora mhux l-ewwel darba li n-nisa kienu jit allew jitolbu fis-sinagogi u sa ansitra jmexxu t-talb. Pawlu g aldaqstant ippriedka lil dawn in-nisa. Fosthom kien hemm wa da jisimha Lidja, minn Tjatira, li Luqa jiddiskreviha b ala neguzjanta tal-porpra u kienet tqim lil Alla. Mela kienet taf bir-reli jon Lhudija u kienet simpatizzanti lejha. Mhux biss laqg et il-kelma ta Pawlu, imma insistiet li ΩΩomm g andha lill-evan elizzaturi. Hekk Pawlu evan elizzaha u tg ammdet, hi u l-familja tag ha (Atti 16,15). Pawlu laqa bil-qalb il-kortesija ta Lidja u jidher li asad frott kotran ta idma apostolika f Filippi, hekk li baqa j obb lil din il-komunità u jaççetta minnha g ajnuna materjali, a a li Pawlu ma kienx soltu jag milha (Fil 1,3-11; 4,10-20). Dwar il- idma ta Pawlu f Filippi Luqa ma jtawwalx, imma jasal mall-ewwel g at-tmiem taω-ωjara ta l-appostlu, li Ωviluppat f persekuzzjoni kontrih. Darba wa da, a na u sejrin lejn il-post tat-talb, iltaqg et mag na tfajla lsira, li kellha l-ispirtu biex taqra x-xorti u kienet i ib afna flus lis-sidien tag ha bit-te bir li kienet tag mel. Din baqg et miexja wara Pawlu u warajna, tg ajjat u tg id: Dawn l-ir iel huma qaddejja ta Alla l-g oli, li jxandrulkom it-triq tassalvazzjoni. U damet afna ranet tag mel hekk. Fl-a ar Pawlu ddejjaq, dar lejn l-ispirtu u qallu: F isem Ìesù Kristu, jien ng idlek; o ro minnha! U l-ispirtu are minnha minnufih (Atti 16,16-18). Sidien it-tfajla raw li l-qlieg tag hom spiçça u qajjmu persekuzzjoni kontra Pawlu u Sila, 56

58 u akkuωawhom quddiem il-ma istrati li kienu qed ixewxu lillpoplu u jippriedkaw uωanzi Lhud diversi minn dawk Griegi. Il-ma istrati, ming ajr ma g amlulhom proçess, u ming ajr lanqas ma staqsew jekk Pawlu kienx çittadin Ruman, sawwtu lil Pawlu u Sila u qafluhom fil- abs. Ta veri appostli li jemmnu fil-kliem ta Ìesù biex jifir u u jithennew fil-persekuzzjoni (Mt 5,11-12), Pawlu u Sila g addew il-lejl fil- abs ikantaw innijiet lil Alla. F daqqa wa da sar terremot hekk kbir li s-sisien tal- abs theωhωu (Atti 16,26), fenomenu naturali f Ωona sismika b alma hi l-greçja. Billi l-g assies aseb li l- absin arbu, g ax kien in all l-irbit ta kul add, kien se joqtol lilu nnifsu. Imma Pawlu g ajjat b le en g oli u qallu: Tag mel ebda sara lilek innifsek, g ax a na lkoll hawn. L-g assies talab id-dawl, da al ji ri, u mrieg ed bil-biωa nxte et f ri lejn Pawlu u Sila. Mbag ad ari hom barra u qalilhom: Sinjuri, x g andi nag mel biex insalva? Huma we buh: Emmen fil-mulej Ìesù, u ssalva int u l-familja tieg ek. U abbrulu l-kelma tal-mulej, lilu u lil dawk kollha li kienu f daru. Dak il- in stess bil-lejl, l-g assies adhom mieg u, aslilhom il- rie i, u bla telf ta Ωmien tg ammed hu u niesu kollha (Atti 16,28-34). L-g ada filg odu l-ma istrati ordnaw li Pawlu u Sila jin elsu. Forsi inteb u bl-iωball tag hom li g alqu fil-ktajjen çittadini Rumani, u riedu jibg atuhom bil-mo bi mill-belt. Imma Pawlu wera l-kapaçità tieg u li jiddefendi ru u: Sawwtuna quddiem kul add, lilna, çittadini Rumani, bla ma raw jekk a niex atja jew le, u tefg una l- abs; u issa jridu jibg atuna l barra bil-mo bi? Hekk le! Óa ji u u jo or una huma! (Atti 16,37) Hekk il-ma istrati kellhom ji u jiskuωaw ru hom, g ax kienu marru kontra l-lex Clodia tas-sena 696 q.k., li kienet tikkundanna g all-eωilju lil min jaqfel fil- abs çittadin Ruman ming ajr proçess, u kontra l-lex Valeria tas-sena 509 q.k. li kienet tipprojbixxi li çittadin Ruman ji i msawwat 57

59 ming ajr proçess, u kontra l-lex Porcia tas-sena 248 q.k. li kienet tipprojbixxi l-fla ellazzjoni ta çittadin Ruman. Kien hekk li Pawlu u Sila, wara li rçevew l-iskuωi tal-ma istrati, aççettaw li jitilqu bil-kwiet minn Filippi, wara li sellmu lil Lidja. Pawlu f Tessalonika Pawlu u s abu komplew tul il- Via Egnatia lejn il-lbiç, u wara li qasmu Anfipoli u Apollonja, wara 150 km waslu Tessalonika (illum Saloniki), belt kbira tal-greçja, u port importanti fuq il- Ba ar E ew. Kien bnieha Kassandru, eneral ta Alessandru l-kbir, fis-sena 315 q.k., u semmieha Tessalonika g al martu, meta mbag ad sar re tal-maçedonja. Wara l-battalja ta Pidna fis-sena 168 q.k., r-rumani kienu qasmu l-maçedonja f 4 distretti, u Tessalonika saret il-kapitali tat-tieni distrett. Antonio u Ottaviano g amlu lil Tessalonika belt ielsa fis-sena 42 q.k., immexxija minn 6 ma istrati. Kellha popolazzjoni kosmopolita, u wkoll komunità Lhudija bis-sinagoga. Pawlu segwa l-metodu normali ta predikazzjoni tieg u. G al tliet Sibtijiet wara xulxin ippriedka dwar Ìesù lil-lhud fissinagoga. Ir-riΩultat kien li l- emg a nqasmet: min emmen il-kliem ta Pawlu u min g amillu persekuzzjoni. Ma nafux kemm Pawlu u Sila damu Tessalonika, forsi xi tliet xhur. Kien Ωmien ta idma intensa g alihom. F 1Tess 2,1-2 Pawlu jikteb: Intom tafu, uti, li l-mi ja tag na fostkom ma kinitx g al xejn. G alkemm a na, b alma tafu, batejna u Ωebil una f Filippi, qabel ma ejna g andkom, imma g amilna l-qalb f Alla tag na, u fost afna ta bit xandarnielkom l-evan elju ta Alla. Óafna Tessalonkin laqg u bil-qalb ilmessa ta Pawlu. G ax l-evan elju tag na lilkom ma kienx biss bil-kliem, imma wkoll bil-qawwa, bl-ispirtu s-santu u b perswaωjoni s i a; intom tafu kif ibna ru na meta konna fostkom g all- id tag kom. Intom sirtu tixb u lilna u l-mulej, 58

60 billi lqajtu l-kelma fost afna ta bit bil-fer ta l-ispirtu s-santu. Hekk intom sirtu mudell g al dawk kollha li emmnu fil-maçedonja u l-akaja (1Tess 1,5-7). F Tessalonika laqg u l-fidi Ìason, li x aktarx laqa g andu lill-appostli (Atti 17,6); Aristarku, li sie eb lil Pawlu fit-tielet vja missjunarju (Atti 19,29; 20,4) u wkoll fil-vja tieg u lejn Ruma li fih ie wkoll f Malta (Atti 27,2), u kien ma Pawlu fil- abs (Kol 4,10); Sekundu, wkoll sie eb Pawlu fit-tielet vja (Atti 20,4). Il-Lhud qamu bi vjolenza kontra Pawlu f Tessalonika. Qajjmu rvell s i u da lu g and Ìason ifittxu lill-missjunarji, imma dawn kien in bew. G alhekk kaxkru lil Ìason quddiem ilma istrati, flimkien ma xi a wa o rajn, u akkuωawhom li kienu je duha kontra d-digrieti ta Çesari. Imma l-biçça spiççat malajr, g ax Ìason g amel tajjeb g all-appostli x aktarx li allas kawzjoni u hekk allewh imur lejn daru. Minnufih bil-lejl l-a wa qabbdu t-triq lil Pawlu u l Sila g al Berija (Atti 17,10). Pawlu f Berija Berija (Veria) kienet tinsab 70 km lejn il-lbiç ta Tessalonika, f ri lejn il-muntanja Olimpo. Skond il-mitolo ija kienet inbniet min-ninfa Berea. Fil-gwerra tal-peloponneso akmuha n-nies ta Ateni. Ir-Rumani atfuha wara l-battalja ta Pydna fissena 168 q.k. u g amluha belt tat-tielet distrett tal-maçedonja. Kienet belt importanti u kellha kolonja Lhudija numeruωa. Skond Atti 17,11 il-lhud ta Berija kienu nies ta qalb kbira aktar minn dawk ta Tessalonika. Hekk laqg u bil-qalb ilkelma ta Pawlu u bdew jistudjaw l-iskrittura biex fiha jsibu l-profeziji dwar Ìesù. Pawlu ikkonverta kemm Griegi kif ukoll Lhud f Berija. Imma hawn ukoll waslu l-lhud minn Tessalonika, biex jimpedixxu lil Pawlu fil-missjoni tieg u. Billi l-a wa beωg u li jqum l-inkwiet bag atu lil Pawlu bilba ar lejn Ateni mill-port ta Pidna, filwaqt li Sila u Timotju 59

61 baqg u Tessalonika b ordni li jmorru jiltaqg u ma Pawlu f Ateni. X aktarx li, skond 1Tess 3,1-5 Timotju mar ma Pawlu f Ateni, imma re a lura fil-maçedonja biex imbag ad ma Sila mar jiltaqa ma Pawlu f Korintu (Atti 18,5; 1Tess 3,6). Sadanittant Pawlu baqa g al xi Ωmien wa du f Ateni. Il-Missjoni fl-akaja: Pawlu f Ateni Il-belt ta Ateni fl-ewwel seklu kienet tilfet il-passat glorjuω tag ha b ala çentru politiku, kulturali u artistiku. Imma xorta kienet g adha belt ielsa, li r-rumani kien j arsu lejha b rispett min abba l-passat glorjuω tag ha. Id-dinja kienet g adha t ares lejn Ateni b ala l- abba ta l-g ajn tal-greçja (Filun), il-musbie tal-greçja (Çiçerun), l-omm ta l-arti kollha. Ateni kienet g adha ç-çentru l-aktar importanti ta l-iskejjel filosofiçi ta l-1 seklu: Stojçi, Epikurej, Çiniçi, Neopitagoriçi, Medioplatoniçi. Ix-xena ta Atti 17,16-34 hi l-quççata mhux biss tal-missjoni ta 60 N$UM;#/,*+,=*#$4<(;F,B95*4+()&

62 Pawlu, imma tal-ktieb kollu ta l-atti. Luqa j ares lejn Ateni b ala s-simbolu l-aktar elokwenti tad-dinja pagana li tid ol fi djalogu mal-kristjaneωimu, u fl-istess in il-post fejn issir iddjalettika bejn l-g erf ta din id-dinja u l-g erf ta Alla. Pawlu ma impressjonax ru u bil-glorja ta Ateni. Kemm dam Ateni jistenniehom (lil Sila u Timotju), Pawlu kien jinkedd fih innifsu jara l-belt mimlija idoli (Atti 17,16). Il-belt kienet twe a s-sentimenti rigoruωi u monotesitiçi tieg u b ala Lhudi. Imma l-appostlu ma qatax qalbu. Mar fis-sinagoga jiddiskuti mal-lhudi u wkoll are fl-agorà, il-pjazza li fiha jsiru dibattiti filosofiçi u d-deçiωjonijiet pubbliçi, jit addet ma dawk li kien jiltaqa mag hom. Is-sistema li wie ed jg allem fl-agorà ma kienetx dida: il-filosfu Sokrate kien g amel dan. Kien g alhekk li ç-çittadini ta Ateni mtlew bil-kurωità alli jisimg u lil dan il-lablâb (spermologos = Ωerrieg tal-kliem). Riedu jkunu jafu min kienu l-allat stran ieri li kien jitkellem dwarhom, li kien isej ilhom Ìesù u Anástasis (qawmien millimwiet), u li g alihom kienu speçi ta koppja divina. Issa l-atenin kollha u l-barranin li kienu joqog du hemm ma kienu jehdew b xejn lief b li jg idu jew jisimg u xi a a dida (Atti 17,21). Kien g alhekk li adu lil Pawlu fl-arjopagu ta Ateni. Dan kien post merfug fil-g oli bejn l-agorà u l-akrópoli ta Ateni, li fih fl-img oddi kien hemm it-tribunal. Id-diskors ta Pawlu (Atti 17,21-31), din id-darba diskors quddiem il-pagani, hu uniku fil-mod kif jippreωentah Luqa. Pawlu jitlaq minn captatio benevolentiae, billi jqim ir-reli joωità taç-çittadini ta Ateni u jinnota li sab altar lil alla mhux mag ruf (Atti 17,23). G alhekk, dak li intom tqimuh bla ma tag rfuh, n abbarhulkom jien (Atti 17,23). Pawlu juri li l-veru Alla hu dak li alaq is-sema u l-art, li ma g andux bωonn tempji u offerti, g ax hu l-g ajn tal- ajja. L-Appostlu sa ansitra jikkwota proverbju mill-fenomeni 5, ta Arato ta Soli, poeta 61

63 miç-çiliçja (3 seklu q.k.), A na tassew nisel tieg u. Mela dan il-veru Alla ma nistg ux nirrappreωentawh bi xbihat taddeheb u l-fidda. Issa li hu mag ruf je tie li l-bnedmin jemmnu fih, g ax hu ej jag mel aqq mid-dinja bil- ustizzja. B ala sinjal hu di à bag at bniedem b ala messa ier tieg u u ta prova ta dan billi qajjmu mill-imwiet. Sa hawn wasal Pawlu. Quddiem l-ammiraturi tal-mewt stojka ta Sokrate u t-teoriji ta Platun, Pawlu sab oppoωituri akkaniti. Malli semg u kliemu fuq il-qawmien mill-imwiet, xi w ud minnhom bdew jid ku; iωda o rajn qalu: Ner g u nisimg uk fuq dan darb o ra (Atti 17,32). Hekk Pawlu are minn hemm. Mill-episodju ta Ateni Pawlu tg allem verità li qatt aktar ma warrabha. G ax il-lhud jitolbu s-sinjali, u l-griegi jfittxu l-g erf, imma a na nxandru l Kristu msallab, skandlu g al- Lhud u bluha g all-griegi; iωda g al dawk li huma msejj in, sew Lhud sew Griegi, Kristu huwa l-qawwa ta Alla u l-g erf ta Alla (1Kor 1,22-24). Il-falliment ta Pawlu ma kienx totali. Xi w ud li semg uh emmnu, fosthom Dijonisju l-arjopa ita u Damaris. Dan Dijonisju baqa mag ruf fil-le enda, g ax ew attribwiti lilu trattati mistiçi li nkitbu fis-seklu 5 (Psewdo-Dijonisju), u ie wkoll identifikat ma San Dijonisju, l-ewwel isqof ta Pari i u martri (3 seklu). Pawlu allura telaq lejn Korintu, u mix-xe ta qatt aktar ma rifes il-belt ta Ateni. Pawlu jasal Korintu Korintu hi belt kbira fuq biçça g onq ta art li tifred il-ba ar Joniku mill-ba ar E ew. Kienet belt Dorika mibnija fl-i millennju q.k. bl-isem ta Efira. Waslet g all-quççata talglorja tag ha fis-sekli 6-5 q.k., u kienet t abbatha ma Ateni, Sparta u Tebe. Kienet belt li kellha Ωew portijiet Kenkri fuq il-ba ar E ew u Lecheo fuq il-golf ta Korintu u l-ba ar Joniku. Kienet saret proverbjali g al-lussu u l-korruzzjoni 62

64 tag ha. Kienet çentru tal-kult ta Poseidon, u ta Afrodite- Tyche, li kellha tempju li fih kienet issir prostituzzjoni sagra. G alkemm Korintu sfat meqruda minn Lucio Mummio fissena 146 q.k., Ìulju Çesare re a bnieha b ala belt grandjuωa bl-isem Colonia Laus Iulia Corinthiensis. Kellha permimetru ta 15 km ta itan u l-popolazzjoni kienet ta 200 elf abitanti liberi u 400 elf skjavi. Belt kosmopolita, li fiha l-lhud kienu kolonja numeruωa u kellhom sinagoga. Malli wasal Korintu, Pawlu sab g ajnuna minn koppja Lhudija- Kristjana, Akwila, ori inarju mill-pontu, u martu Prixxilla, li kienu ew minn Ruma wara li l-imperatur Klawdju kien keçça l-lhud minn hemm (c. 49 w.k.). Dawn offrewlu fejn joqg od u x-xog ol biex jg ix, billi b alu kienu ja dmu t-tined. Kull Sibt kien imur mag hom fis-sinagoga jg allem lil-lhud (Atti 18,1-4). Meta Sila u Timotju waslu mill-maçedonja, Pawlu ta ru u kollu kemm hu g ax-xandir tal-kelma, u kien jixhed lil-lhud li Ìesù huwa l-messija (Atti 18,5). Sila u Timotju kienu abulu l-karità ta l-insara tal-maçedonja. Imma l-lhud ma damux ma offrew reωistenza g all-messa tieg u, u Pawlu ma kellux g aωla o ra lief jirrepeti dak li kien qal f Antjokja tal-pisidja: Intom ta tu g at-telfien tag kom, jien ma g andix tija! Minn issa l quddiem se ng addi g al g and il-pagani (Atti 18,6). Imbag ad mar joqg od fid-dar ta wie ed jismu Titu Ìustu, ma enb is-sinagoga. Krispu, kap tas-sinagoga, emmen f Ìesù u l-familja tieg u. Mhux biss, imma wara viωjoni li fiha l-mulej imlieh bil-kura, Pawlu baqa Korintu sena u sitt xhur jg allem il-kelma ta Alla (Atti 18,11). Kienet issena w.k. Pawlu jikteb lit-tessalonkin Il-mi ja ta Sila u Timotju tat informazzjoni lil Pawlu dwar il- Knejjes tal-maçedonja, l-aktar dik ta Tessalonika. G alkemm 63

65 it-tessalonkin kienu wrew ru hom qawwija fil-persekuzzjoni (1Tess 1,6-10; 2,13-14), imma kien hemm problemi, l-aktar fil-kaω ta nsara li ntelqu g al ajja ta g aωω u stennija tat-tieni mi ja imminenti tal-mulej ming ajr l-ebda impenn ta idma u uωu tajjeb taω-ωmien (1Tess 4,11-12; 5,14). Kien g alhekk li Pawlu ddeçieda li jikteb lill-insara ta Tessalonika. Fil-fatt, kemm dam Korintu, Pawlu kiteb Ωew ittri lit-tessalonkin. Ittieni ittra kitibha ftit xhur wara l-ewwel wa da. It-tema çentrali ta l-ittri lit-tessalonkin hi l-parousia, jew ittieni mi ja tal-mulej. Fihom Pawlu jag tina tag lim importanti dwar l-eskatolo ija kristjana. Ma rridux li ma tkunux tafu, uti, fuq il-mejtin biex ma ssewwdux qalbkom b all-o rajn li ma g andhomx tama. Jekk a na nemmnu li Ìesù miet u qam mill-imwiet, hekk ukoll Alla ji bor mieg u lil dawk li raqdu f Ìesù [...] G aliex il-mulej innifsu mal-kmand, mal-le en ta l-arkan lu u t-tromba ta Alla, jinωel mis-sema, u dawk li jkunu mietu fi Kristu jqumu l-ewwel. Mbag ad a na, li nkunu 64 0;<&)+9

66 g adna hawn, nin atfu mag hom fis-s ab biex niltaqg u mal-mulej fl-ajru. Hekk inkunu dejjem mal-mulej. Ag mlu l-qalb lil xulxin b dan il-kliem. Dwar il- in u Ω-Ωmien, uti, ma g andix bωonn niktbilkom. Intom tafu sewwa li jum il- Mulej ji i g al g arrieda b al alliel bil-lejl [...] Óuti, intom m intomx fid-dlam biex jum il-mulej je odkom g al g arrieda b al alliel. Intom ilkoll ulied id-dawl u wlied il-jum; a na m a niex ulied il-lejl, anqas ulied id-dlam. G alhekk ma g andniex norqdu b all-o rajn, iωda nishru u ng ixu bil-qjies (1Tess 4,13-5,11). Óuti, fl-isem tal-mulej Ìesù Kristu, nordnawlkom li ΩΩommu ru kom il bog od mill-a wa kollha li jg ixu fil-g aωω u li m humiex jimxu skond it-tradizzjoni li adtu ming andna. Intom stess tafu kif je tie li timxu fuq l-eωempju tag na. A na ma tg aωωinniex meta konna fostkom; il- obω li kilna, add ma tahulna b xejn; imma lejl u nhar dimna u t abatna u batejna biex ma nkunu ta piω g al add minnkom [...] Meta konna fostkom a na ordnajnielkom li jekk xi add ma jridx ja dem, dan anqas ma g andu jiekol. Issa a na smajna li hemm xi w ud fostkom li qeg din jitg aωωnu; m humiex ja dmu, imma qed jin lew fix-xejn. Lil dawn in-nies nordnawlhom u nwissuhom, f isem il-mulej Ìesù Kristu, biex ja dmu sewwa u g ajxienhom jaqilg uh (2Tess 3,6-12). Il- idma apostolika ta Pawlu f Korintu Minkejja li l-atti ftit jitkellmu dwar il- idma ta Pawlu f Korintu, l-attività apostolika tieg u kienet intensa. MiΩ-Ωew ittri li kiteb lill-korintin, jirriωulta li l-appostlu kien wettaq katekeωi twila fuq il- kerygma tal-fidi (1Kor 11,23-27; 15,1-8), u kellu jag ti direttivi ta natura etika, billi l- ajja tal-korintin kienet libertina (1Kor 5-6). Kellu wkoll jiddedika in g all-formazzjoni talkomunità Kristjana, biex jag ti organizzazzjoni g ad-diversi kariωmi ta l-ispirtu u ma j allix li l-interessi personali jfixklu 65

67 l-g aqda tal-knisja ta Kristu (1Kor 12-14). L-Appostlu kellu mumenti ta konsolazzjoni li fihom ra l-frott tal- idma tieg u, imma jidher ukoll li g adda minn tbatija u deluωjonijiet kbar min abba l-vizzji li baqg u iserrpu fil-komunità ta l-insara ta Korintu (1Kor 5,1-5; 6,9-11; 11,17-22; 14, ) u l-firdiet fi dan il-knisja (1Kor 1,10-17). Kien g alhekk li hu kiteb diversi ittri lill-korintin, li tnejn minnhom waslu g adna. Mill- did kienet l-g ira tal-lhud li qajjmet persekuzzjoni kontra Pawlu f Korintu. Imma meta Galljon sar prokonslu ta l-akaja (Lucio Giunio Gallione kien iben l-oratur Anneo Seneca u u l-filosfu ruman Seneca, u kien prokonslu fl-akaja fis-snin 51-52), il-lhud qamu g alenija kontra Pawlu, tellg uh quddiem il-qorti, u qalu: Dan il-bniedem qieg ed jipperswadi lin-nies biex iqimu lil Alla kontra l-li i. X in Pawlu kien se jifta fommu, Galljon qal lil-lhud: Li kieku kien hemm xi tija jew delitt, kien ikun hemm ra uni li nismag kom bissabar kollu lilkom il-lhud; imma jekk din hi kwestjoni dwar kliem u ismijiet u l-li i tag kom, arawha intom; jien ma rridx nag milha ta m allef fi wejje b al dawn. U bag athom il barra mill-qorti. Mbag ad qabdu f Sòsteni, il-kap tassinagoga, u tawh xebg a quddiem il-qorti. Imma Galljon ma ta ebda kas ta dan (Atti 18,12-17). Pawlu jtemm it-tieni vja missjunarju tieg u Pawlu dam xi Ωmien aktar f Korintu wara din il- rajja. Luqa jitkellem minn afna ranet f Atti 18,18. Ma nafux kemm kienu, imma x aktarx ma kienx twil afna, g ax Pawlu nteba li l-lhud kienu qed ji raxu kontrih. Wara kollox kien ilu sena u nofs Korintu, u l-appostlu mhux soltu li kien jieqaf daqshekk f post wie ed. G alhekk sellem lill-a wa u telaq lejn is-sirja bil-ba ar mill-port ta Kenkri, flimkien ma Prixxilla u Akwila. Il-weg da li jaqta xag ru f Kenkri (Atti 18,18) ma nafux eωattament x kienet; forsi weg da ta nazîr, li kienet tobbligah 66

68 0;<&)+9 ma jaqtax xag ru g al 30 jum. Hekk f Kenkri temm il-weg da li kien g amel qabel. Fatt simili narawh f Atti 21,23-27, fejn Pawlu u xi r iel o rajn imorru t-tempju biex itemmu weg da, fuq indikazzjonijiet ta l-appostli f Ìerusalemm. Il-vja bil- ifen wassal lil Pawlu biex jaqsam l-e ew lejn il-kosta ta l-asja Minuri, fejn niωel fil-belt ta Efesu u mar fis-sinagoga. Imma f Efesu Pawlu ma kellux intenzjoni li jdum. Fil-fatt telaq malli seta u kellu jirritorna f din il-belt importanti fit-tielet vja missjunarju tieg u. Hekk kompla triqtu bil-ba ar direttament lejn Çesarija Marittima fil- Palestina, fejn wasal fil- arifa tas-sena 52, sentejn wara li kien beda t-tieni vja missjunarju tieg u. Luqa jg idilna li Pawlu tela Ìerusalemm isellem lill-appostli u mbag ad er ielha lejn Antjokja tas-sirja, minn fejn abitwalment kien jibda u jtemm il-vja i tieg u. 67

69 68

70 Kapitlu 8 IT-TIELET VJAÌÌ MISSJUNARJU Wara li g adda ftit taω-ωmien hemmhekk (f Antjokja tas- Sirja, Pawlu) telaq u qag ad idur minn post g al ie or flart tal-galazja u l-fri ja, iwettaq id-dixxipli kollha (Atti 18,23). L-iskop ta dan it-tielet vja apostoliku ta Pawlu kien li jmur Efesu, fejn kien wieg ed lill-insara li kellu jer a jωurhom (Atti 18,21), u li l-appostlu kien iqisha b ala l-bieb li minnu seta jxandar l-evan elu fl-asja prokonsolari (1Kor 16,9). L-espressjoni ftit taω-ωmien hi karatteristika ta l-istil ta Luqa, li mhux dejjem interessat fi kronolo ija preçiωa. Il-fatt li ma hemmx distinzjoni çara bejn it-tmiem tat-tieni vja u l-bidu tat-tielet, jurina li Pawlu ma setax dam afna f Antjokja. X aktarx li waqaf hemm biss fix-xitwa tas-sena 53 u fir-rebbieg a re a telaq g at-tielet vja missjunarju tieg u. Qabel ma mar Efesu, iωda, re a g adda miç-çiliçja biex imur fil-galazja u l-fri ja, li kien evan elizzahom fit-tieni vja tieg u. Pawlu f Efesu Wara li qasam l-altipjan Anatoliku, Pawlu niωel Efesu, l-aktar belt kbira u importanti ta l-asja Minuri, qrib il-kosta tal-ba ar E ew. Fil-qedem il-belt kienet abitata minn popolazzjonijiet Asjatiçi. Qrib is-seklu 11 q.k. iet mirbu a mill-joniçi, immexxijin minn Androclo, li dawwarha bil- itan fuq ixxaqliba tal-muntanja Koressos u g amilha wa da mill-bliet tal-konfederezzjoni Jonika. Qrib is-sena 560 q.k. Efesu waqg et ta t ir-re Creso tal-lidja; fis-sena 494 akimha Çiru l-persjan. Wara l-mewt ta Alessandru l-kbir kienet parti mis-saltna ta Pergamu. Fis-sena 133 g addiet ta t il- akma tar-rumani, li g amluha ç-çentru amministrattiv u reli juωa 69

71 70 "+$T&(#(+*P/,QQ*:&11/9),</9*+,=*23*>,?#

72 ta l-asja prokonsolari. Kienet çentru ta kultura, belt li fiha twieled il-filosfu Heraclitus. Fuq kollox kienet iç-çentru talkult ta l-alla mara Artemis (Artemide), meqjusa b ala l-allaomm tal-kulti asjatiçi. F Efesu kien hemm tempju majjestuω lil din alla Artemis, li kien meqjus wie ed mis-seba meravilji tad-dinja. Fih kien hemm statwa ta Artemis wara l-altar, li kienet skolpita minn meteorita, u g alhekk kien jing ad li waqg et mis-sema (Atti 19,35). Malli wasal Efesu, Pawlu, b as-soltu, mar fis-sinagoga. Hemmhekk sab dixxipli, ji ifieri Lhud-Insara, li kienu ew evan elizzati minn çertu Apollo, u li kien jafu biss bilmag mudija ta Ìwanni u mhux b dik ta Kristu. Apollo ji i introdott minn Luqa f Atti 18, Kien wie ed mill-aktar figuri interessanti tal-knisja tal-bidu. Ji i deskritt b ala Lhudi minn Lixandra [...] ra el jinqala biex jitkellem u g aref fl- Iskrittura (Atti 18,24). Billi kien jaf biss bil-mag mudija ta Ìwanni, ie katekizzat minn Akwila u Prixxilla, li g allmuh b eωattezza akbar it-triq ta Alla (Atti 18,26). Minn Efesu Apollo mar Korintu, fejn baqa jevan elizza, u g alhekk ma kienx g adu Efesu meta wasal Pawlu. F Korintu Apollo g amel suççess, kif jidher minn 1Kor 1,12 u 3,6. Jissemma mill- did f Tit 3,13, u fit-tradizzjoni ekkleωjastika jing ad li kien isqof f Korintu. Diversi eωe eti jqisu lil Apollo b ala l-awtur ta l-ittra lil-lhud, imma ma hemmx prova g al din it-teorija. Pawlu ipprova jispjega b mod aktar çar it-tag lim dwar ilmag mudija fl-isem ta Ìesù u d-don ta l-ispirtu s-santu bittqeg id ta l-idejn. Fil-fatt, il-lhud-insara ta Efesu qalulu: Lanqas biss smajna li hemm l-ispirtu s-santu! (Atti 19,2). Kien g alhekk li tg ammdu f isem il-mulej Ìesù. Mbag ad, kif Pawlu qeg dilhom idejh fuqhom, niωel fuqhom l-ispirtu s-santu u bdew jitkellmu b ilsna u j abbru (Atti 19,5-6). Pawlu kompla jevan elizza fis-sinagoga g al tliet xhur (Atti 71

73 19,8). Imma billi w ud fis-sinagoga kienu bdew jopponu lil Pawlu, hu ipprefera jwarrab minn hemm, u beda jg allem liddixxipli fl-iskola ta Tirannu. Xi kodiçi ta l-atti jg idulna li Pawlu kien jg allem il-fidi Kristjana mill-11 ta filg odu sa l-4 ta wara nofs in-nhar. Dan baqa sejjer g al sentejn, tant li dawk kollha li kienu joqog du fl-asja, kemm Lhud u kemm Griegi, semg u l-kelma tal-mulej (Atti 19,10). Pawlu jikteb l-1 Ittra lill-korintin minn Efesu Waqt li Pawlu kien jinsab Efesu beda jirçievi a barijiet dwar ilkomunità ta Korintu. Xi add f dik il-komunità kien re a qabad it-triq tal-vizzju u beda jag ti skandlu lill-komunità. Hekk Pawlu kiteb ittra lill-korintin, l-ewwel wa da, li ma waslitx g andna (cfr. 1Kor 5,9-13). Ktibtilkom fl-ittra li ma tag mluhiex maω- Ωienja (1Kor 5,9). Minkejja dan jidher li l-affarijiet ftit li xejn inbidlu f Korintu. Mhux biss, imma tnisslu firdiet fil-komunità. Óuti, in-nies ta Kloji qaluli fuqkom li fostkom hemm ittilwim: irrid ng id jien, li kull wie ed minnkom qieg ed jg id, Jiena ta Pawlu, U jiena ta Apollo, U jiena ta Kefa, U jiena ta Kristu. Jaqaw Kristu mifrud? (1Kor 1,11-13). Biex isewwi din il-firda, Pawlu bag at lil Timotju f Korintu (1Kor 4,17) u beda jikteb l-1 Ittra lill-korintin, li waslet g andna. Fl-ewwel taqsima tag ha (1,1-4,21), Pawlu j e e lill-insara jibqg u mag qudin, u jemmnu fil-kelma ta Kristu msallab, skandlu g al-lhud u bluha g all-griegi; iωda g al dawk li huma msejj in, sew Lhud sew Griegi, Kristu huwa l-qawwa ta Alla u l-g erf ta Alla (1Kor 1,23-24). Il-problema kompliet tikkumplika ru ha b kaω ta inçest f Korintu. Kul add sama li hemm iω-ωina fostkom, u Ωina li anqas issibha fost il-pagani; ji ifieri li wie ed ikollu l-mara ta missieru! (1Kor 5,1). Pawlu jiskomunika lil dan l-individwu li skandalizza l-komunità. Sadanittant waslu minn Korintu xi a wa (1Kor 16,17) li 72

74 infurmawh bil-problemi u d-diffikultajiet tal-komunità. Din id-darba Pawlu wie eb lill-insara b ittra li llum tag mel parti integrali mill-1 Ittra lill-korintin. Nag tu arsa fil-qosor lejn dawn il-problemi u t-twe iba ta l-appostlu. 1) proçessi quddiem it-tribunali pagani (1Kor 6,1-11). Pawlu je odha kontra l-insara li kienu jirrikorru g at-tribunali pagani, u hekk jikxfu t-tilwim fi dan il-komunità, bi skandlu g all-istess pagani. Hu jistedinhom isolvu l-problemi tattilwim billi japplikaw il-prinçipju tal-ma fra kristjana. 2) arba miω-ωina (1Kor 6,12-20). In-nisrani jsir ta Kristu u ismu hu tempju ta l-ispirtu. L-Appostlu jistieden g all- arba miω-ωina u g all-qima ta Alla permezz tar-rispett lejn il- isem. 3) Ωwie u ver inità (1Kor 7,1-39). Kemm iω-ωwie kif ukoll il-ver inità huma don ta Alla, imma l-istat tal-ver inità juri minn issa l-glorja tal-viωjoni ta Alla. Kul add g andu jg ix skond is-sej a ta l-istat tieg u biex jog ob lill-mulej. 4) l-ikel offrut lill-idoli (1Kor 8,1-10,33). Il-problema tidher f biççiet minn din is-silta. Jistg u l-insara jieklu la am li jixtru meta jafu li qabel kien ie offrut lill-idoli? G al Pawlu ma hemmx problema, g ax l-idoli mhuma xejn. Imma jekk je tie tinωamm l-g aqda fil-knisja u biex ma jiskandalizzawx ru hom l-insara-lhud, allura wie ed g andu jiç ad li jiekol la am offrut lill-idoli, biex hekk iωomm il-paçi fil-komunità. 5) l-im ieba waqt il- emg a litur ika (1Kor 11,2-14,40). Pawlu jikkundanna l-firdiet fil-komunità waqt l-ikla fraterna (ágape), li fiha xi nsara kienu jieklu sa jixbg u u o rajn jibqg u bil- u. Din il-firda kienet kontrotestimonjanza g all-ikla ewkaristika ta m abba fil-komunità. Is-silta 1Kor 11,23-26 hi l-eqedem rakkont ta l-istituzzjoni ta l-ewkaristija. Pawlu wkoll jitlob ordni fil-mod kif ji u eωerçitati l-kariωmi, jew doni spiritwali tal-komunità, u juri li l-og la don hu l-karità (1Kor 12,31-14,1) li ming ajrha ma g andhomx sens il-kariωmi l-o rajn. 73

75 6) il-qawmien mill-imwiet (1Kor 15,1-58). Id-duttrina talqawmien tal-mejtin Pawlu jibniha fuq il-verità tal-qawmien ta Kristu, li xi w ud kienu qed jiddubitaw minnha. Qawmien mill-mewt g an-nisrani jfisser li hu ji i trasformat fix-xbieha glorjuωa ta Kristu. 1Kor tag laq bi stedina biex l-insara j ejju offruti eneruωi g all-foqra ta Ìerusalemm (1Kor 16,1-4). Pawlu ippjana li jibqa Efesu sa G id il-óamsin, imbag ad imur il-maçedonja u jωur Korintu qabel imur lura Ìerusalemm. I abbar ukoll li kellu f mo u li jxandar l-evan elju f Ruma (1Kor 16,5-9). L-Ittra lill-galatin Fl-istess Ωmien li fih kien jinsab Efesu, fis-sena 54 w.k., Pawlu rçieva a barijiet mill- Knejjes tal-galazja. Min abba li nd alu xi a wa foloz (Gal 2,4), li bdew jippriedkaw Evan elju ie or (Gal 1,6-9), dawn bdew i awwdu l-im u. Kienu Lhud- Insara li bdew jg idu li, biex wie ed isalva, mhux biωωejjed li jilqa lil Kristu b ala l-unika triq tas-salvazzjoni, imma je tie li joqg od g aç-çirkonçiωjoni u g al-li i ta Mosè (Gal 2,3-5; 5,2-4; 6,12-13). Huma kienu jg idu li ew mibg utin minn Ìakbu (Gal 2,12) u mill-kapijiet ta Ìerusalemm, u li g alhekk kellhom awtorità fuq Pawlu u t-tag lim tieg u, li bih kien qata l-knisja mir-rabta tag ha mar-reli jon Lhudija. Billi Pawlu ma setax imur personalment jer a jωur il-knejjes tal-galazja, hu ddeçieda li jikteb Ittra iebsa lill-galatin (1,6-10; 3,1-5; 5,7-12), li g alina hi dokument prezzjuω u uniku dwar l-istorja tal-knisja tal-bidu. L-ewwel taqsima ta l-ittra (Gal 1,11-2,21) hi difiωa qawwija li Pawlu jag mel lill-ministeru apostoliku tieg u. Pawlu appostlu, mhux mill-bnedmin jew permezz tal-bniedem, iωda permezz ta Ìesù Kristu u ta Alla l-missier li qajjmu millimwiet (Gal 1,1). Jitkellem dwar l-investitura ta appostlu li hu rçieva fit-triq ta Damasku, meta Alla irrivelalu lil Ibnu u 74

76 bag atu jxandru lill-pagani (Gal 1,15-16). Hekk Pawlu xandar lil Kristu msallab u l-messa ta salvazzjoni tieg u (Gal 3,1; 5,11). Kontra dak li kienu jsostnu l- a wa foloz, Pawlu mhux veru li a ixxa wa du, imma kellu l-appo ta Ìakbu, Kefa u Ìwanni, li kienu meqjusin b ala l-kolonni (Gal 2,9) tal-knisja ta Ìerusalemm. Kien min abba din il-verità ta l-evan elju li Pawlu waqaf lil Pietru f wiççu fl-inçident ta Antjokja (Gal 2,11-14). Pawlu jxandar il-messa çentrali tal-fidi nisranija: A na nafu li l-bniedem ma jkunx i ustifikat bl-opri tal- Li i imma bil-fidi f Ìesù Kristu (Gal 2,16). L-Appostlu kien konvint bil-qawwa dwar li Kristu biss hu garanzija ta salvazzjoni: Ng ix, imma mhux iωjed jien, iωda jg ix fija Kristu. Il- ajja li issa ng ix fil- isem qieg ed ng ixha bil-fidi fl-iben ta Alla, li abbni u ta lilu nnifsu g alija (Gal 2,21). Lill-Galatin Pawlu jçanfarhom fil-bidu tat-tieni taqsima: Ja Galatin bla mo, min sa arkom bi kliemu? (Gal 3,1) Il- Li i ta Mosè ma tistax tag ti l- ustifikazzjoni, imma hu biss Kristu. Hu Kristu msallab li fdiena mis-sa ta tal-li i billi sar hu nnifsu sa ta g alina (Gal 3,13) meta laqa l-mewt fuq is-salib. Hekk il-barka ta Abraham la qet lill-bnedmin kollha, u mhux biss il-poplu Lhudi. Fil-fatt, il-veru nisel ta Abraham mhuwiex dak skond il- isem, li sinjal tieg u hi ç-çirkonçiωjoni, imma hu dak skond il-fidi fi Kristu (Gal 3,7-20). Kunu afu mela, li dawk li jg ixu fil-fidi, dawk huma wlied Abraham (Gal 3,7). In-nisrani ma g adux iωjed ta t il-jasar tal-li i, imma ta t l-ubbidjenza tal-fidi u l-libertà ta l-ispirtu, li jag milna wlied adottivi (Gal 3,21-4,31). Me lusin minn Kristu biex inkunu ielsa (Gal 5,1) l-insara ma jistg ux jer g u lura g all-jasar tad-dnub (Gal 5,1-6,10). Huma issa msej in biex jobdu l-li i ta Kristu (Gal 5,14; 6,2). L-Ispirtu s-santu ja dem fin-nisrani biex jag mlu tassew ieles. G aliex fi Kristu Ìesù, biç-çirkonçiωjoni jew ming ajrha, xejn ma jkun jiswa lief biss il-fidi li ta dem permezz ta 75

77 l-im abba (Gal 5,6). L-Ispirtu s-santu j addem fin-nisrani l-frott tieg u. Il-frott ta l-ispirtu huma: l-im abba, l-hena, issliem, is-sabar, il- niena, it-tjieba, il-fidi, il- lewwa, ir-raωan. Kontra dawn ma hemmx li i. Dawk li huma ta Kristu Ìesù sallbu l- isem bil- ibdiet u l-passjonijiet tieg u. Jekk ng ixu bl-ispirtu, alli nimxu bl-ispirtu (Gal 5,22-25). Fl-a arnett Pawlu jistieden lill-insara Galati biex jerfg u t-tag bija ta xulxin (Gal 6,2) u jiddikjara: Ng id g alija, ma jkun qatt li nifta ar jekk mhux bis-salib ta Sidna Ìesù Kristu, li bih id-dinja hi msallba g alija u jien g ad-dinja. G aliex, biç-çirkonçiωjoni jew ming ajrha, xejn ma hemm ta siwi, lief il- olqien did (Gal 6,14-15). L-episodju ta wlied Xeva Il- idma ta Pawlu f Efesu saret hekk mag rufa li Alla kien jag mel mirakli mhux Ωg ar permezz ta Pawlu; hekk li, meta kienu jie du mkatar jew fradal li jkunu messew mieg u u jqeg duhom fuq il-morda, dawn kienu jfiqu mill-mard tag hom u l-ispirti Ωiena kienu jo or u minnhom (Atti 19,11-12). Imma xi eωorçisti Lhud asbu li kien biωωejjed li, b al Pawlu, jirrepetu l-isem ta Ìesù fuq l-imxajtnin biex je ilsuhom millispirti Ωiena. Hekk g amlu s-seba wlied ta çertu qassis ilkbir jismu Xeva. Imma mhux biss ma rnexxielhomx jo or u l-ispirtu aωin, imma talli dan we ibhom: Lil Ìesù nafu, u lil Pawlu nafu wkoll, imma intom min intom? (Atti 19,15). U r-ra el imxajtan ebb g alihom, g elibhom ilkoll u qabadhom b sa tu kollha, hekk li arbu minn dik id-dar imneωωg in u kollhom mi ru a (Atti 19,16). Ir-riΩultat ta dan l-episodju kien li dawk kollha li kienu jipprattikaw il-ma ija f Efesu ew u arqu l-kotba tas-s a ar tag hom. L-irvell ta l-ar entiera ta l-istatwi ta l-alla Artemis Atti 19,21-22 jg idulna li, wara li kien ilu Ωmien twil f Efesu, 76

78 Pawlu ddeçieda li jg addi mill-maçedonja u l-akaja, u minn hemm jirritorna Ìerusalemm, alli mbag ad ikompli triqtu lejn Ruma (1Kor 16,5-9; Rum 1,10-15 u 16,22-32). Imma sadanittant se et rajja gravi o Efesu. Wie ed ar entier jismu Demetriju, li kien jag mel statwi tal-fidda ta l-alla Artemis fit-tempju tag ha ta Efesu, laqqa lill-imsie ba mieg u fl-arti ta ar entiera u xewwixhom kontra Pawlu l-messa tieg u: Óbieb, intom tafu li l-g ana tag na ej mill-qlig ta din is-seng a. Qeg din taraw u tisimg u li dan Pawlu qieg ed idawwar u jaqleb afna nies, mhux biss f Efesu, imma tista tg id fl-asja kollha. Qieg ed jg idilhom li allat ma duma blidejn ma huma allat xejn. Dan hu l-biωa tag na, li mhux biss din is-seng a tag na ma jibqg ux jistmawha, iωda li sa ansitra t-tempju ta Artemis il-kbira, l-alla tag na, ji i fix-xejn (Atti 19,25-27). Dan id-diskors kien biωωejjed biex qajjem rewwixta popolari. L-ar entiera ar u jg ajjatu: Kbira Artemis ta l-efesin! (Atti 19,28), u qajjmu ta wida fil-belt, g ax ew afna nies jg ajjtu mag hom fl-anfitejatru. Kif ji ri dejjem f rewwixti popolari, ewwa fost il- emg a kien hemm storbju s i ; min kien jg ajjat a a u min o ra, u l-biçça l-kbira anqas biss kienu jafu g alfejn in abru hemm (Atti 19,32). Pawlu ried imur jikkalma l- emg a, imma d-dixxipli ma allewhx. Sadanittant il- emg a kaxkret mag ha lil Gaju u lil Aristarku, s ab Pawlu. Il-ma istrati nda lu fil-kwestjoni permezz ta l-uffiçjal pubbliku, li kellem lill- emg a b toni diplomatiçi. Qalilhom li add ma seta jiç ad il-fatt li Artemis ta l-efesini kienet alla protettriçi tal-belt mill-istatwa tag ha fit-tempju, li waqg et mis-sema. Ma kienx hemm g alfejn dak l-istorbju, l-aktar g ax l-ir iel li kaxkru biex isawwtuhom ma kienu g amlu l-ebda delitt u qatt ma tkellmu direttament kontra l-kult lejn Artemis. Lil Demetriju u lill-ar entiera qalilhom li, jekk kienu j ossuhom offiωi, kellhom jirrikorru g and il-ma istrati. Dik 77

79 il- emg a kienet illegali, u kien hemm il-periklu li ç-çittadini ji u akkuωati b ribelli. U hekk irnexxielu jikkalma l-folla u kul add re a lura lejn daru (Atti 19,34-41). Pawlu jsemmi dan il-periklu li g adda minnu f Efesu f 2Kor 1,8: Ma rridkomx ma tkunux tafu, uti, bit-ta bit li ie fuqna fl-asja; konna mag fusin iωωejjed li ma konniex nifil u u konna qtajna jiesna minn ajjitna. Ma nafux jekk wara dan l-irvell Pawlu kienx ie maqful il- abs, u hekk kellu jistenna sa ma jitlaq minn Efesu. L-opinjonijiet ta l-istudjuωi fuq dan il-fatt ma jaqblux, ukoll jekk huma bosta dawk li ja sbu li Pawlu kien tassew fil- abs f Efesu. L-Appostlu nnifsu jidher li jirreferi g al dan f 2Kor 6,5 u 11,23, fejn jg id li di à kien il- abs aktar minn darba, u f Rum 16,7, fejn Androniku u Ìunja jissemmew b ala li kienu mieg u fil- abs. Issa Pawlu mhux qed jirreferi g allfatt ta meta qafluh il- abs f Filippi, g ax Atti 16,25 jg idu espressament li sie bu fil- abs kien Sila. G alkemm l-atti 16,19-40 jsemmu biss il-fatt tal- abs ta Filippi, ma ninsewx li Luqa spiss ji bor fil-qosor il- rajjiet li jirrakkonta. Forsi Pawlu ie arrestat wara r-rewwixta ta Demetriju. F Atti 20,19 Pawlu jsemmi kif qeda lill-mulej fl-aska prokonsolari. Intom stess tafu kif jien ibt ru i kemm domt mag kom minn dakinhar li rfist l-ewwel darba fl-asja, kif qdejt lill- Mulej bl-umiltà kollha, u bid-dmug u bit-ti rib li fih sibt ru i min abba t-tnassis tal-lhud. Pawlu fil- abs f Efesu, jikteb l-ittra lill-filippin L-ipotesi ta Ωmien qasir fil- abs f Efesu hu marbut mal-fatt li, waqt li kien il- abs, Pawlu kiteb l-ittra lill-filippin. Skond Missirijiet il-knisja, l- erba ittri miktubin fil- abs, ji ifieri Filippin, Kolossin, Efesin u Filemon, inkitbu f Ruma jew Çesarija, fejn Pawlu dam Ωmien twil maqful f absijiet (Atti 23,35; 24,23-27; 25,4.14; 28,16-30). Imma llum il- urnata 78

80 l-eωe eti huma tal-fehma li dawn l-ittri nkitbu fi Ωminijiet differenti, u li l-ittra lill-filippin inkitbet f Efesu. L-argumenti favur din l-ipotesi jinkludu dawn li ejjin: 1) G alkemm Pawlu jsemmi l- Pretorju (Fil 1,13) u l- palazz ta Çesari (Fil 4,22), dan ma jfissirx neçessarjament li l-ittra nkitbet f Ruma. Il-kelma pretorju kienet tindika r-residenza tal-gvernatur Ruman, u r-riferiment g all- palazz ta Çesari jista jindika wkoll il-proprjetà li l-imperatur kellu kullimkien fl-imperu, li kienet immexxija mill-funzjonarji tieg u. 2) Fl-ittri l-o rajn tal- abs, Pawlu jitkellem minn pri unija twila (Efes 6,19-20), hekk li Pawlu jsejja lilu nnifsu pri unier ta Kristu Ìesù (Efes 3,1; 4,1; Film 1.10). Imma Fil 1,30 jitkellmu minn pri unija reçenti, u li kellha tintemm malajr (Fil 1,12; 1,25-26; 2,23-24). 3) Il-façilità li biha l-ittra iet komunikata minn Efesu g al Filippi (7 ijiem ta vja ) hi aktar kredibbli milli kieku l-ittra inkitbet f Ruma, li hi afna aktar fil-bog od. 79

81 4) In-nuqqas ta qbil fil-komunità li titkellem dwaru Fil 1,14-17 nifhmuh aktar fil-kuntest ta Efesu, milli f dak ta Ruma, fejn il-komunità kienet aktar mag quda. 5) B din l-ipotesi nispjegaw a jar ir-relazzjoni ma 1Kor 1,17; 16,10, dwar il-vja ta Timotju fil-maçedonja. L-Ittra lill-filippin tidher mhux b ala kitba dottrinali, imma b ala abra ta diversi biljetti Ωg ar li huma mag qudin flimkien f ittra, li fihom l-appostlu jikkomunika dak li kien qieg ed i oss. Pawlu jg id lill-filippin li kien i obbhom blistess im abba ta Kristu (Fil 1,1-11). Lill-Filippin l-appostlu jg idilhom li, minkejja l-pri unija tieg u, l-evan elju baqa jixtered, hekk li l-a wa kienu jippriedkaw lil Kristu bla ebda biωa. G alkemm mhux kollha kienu jippriedkaw lil Kristu b sentimenti tajbin, g al Pawlu l-importanti kien li jixxandar Kristu. Dan kien g alih motiv ta fer. Kristu jkun imsebba fil- isem tieg i, sew jekk ng ix u sew jekk immut. G ax g alija l- ajja hi Kristu u l-mewt hi reb (Fil 1,20-21). Pawlu jrodd ajr lill-filippin tad-doni li bag atulu, imma fuq kollox irodd ajr lil Alla g aliex huma kienu qed i ibu ru hom b mod li jaqbel ma l-evan elju, billi jikbru fi Kristu u filli jie du sehem fit-tbatijiet tieg u u jimitaw lill-appostlu. Hekk huma setg u jkollhom is-sentimenti li kellu Kristu Ìesù fl-umiljazzjoni (kenosis) u l-glorifikazzjoni tieg u. Dan ittag lim Pawlu jesprimih fl-innu kristolo iku ta Fil 2,5-11, li hu wie ed mill-isba siltiet ta Kristolo ija fit-testment il- Ìdid. Pawlu mbag ad jg addi g al argumenti aktar immedjati. Jg id lill-filippin li kien se jibg atilhom lil Timotju, u li Pawlu nnifsu kellu f mo u li jωurhom (Fil 2,24). Sadanittant kellu jibg atilhom lil Epafroditu, li wara li kien marad f Efesu, kien issa fieq, u kien se jie u l-ittra ta Pawlu lill-filippin (Fil 2,19-30). 80

82 Mill- did Pawlu jwissi lill-filippin biex jitbieg du minn dawk li riedu jippriedkaw iç-çirkonçiωjoni b ala mezz ta salvazzjoni. G ax dawk li tassew g andhom iç-çirkonçiωjoni huma a na; a na li qeg din naqdu lil Alla fl-ispirtu u nifta ru fi Kristu Ìesù; a na li ma nqeg dux il-fiduçja tag na fil- isem (Fil 3,3). Pawlu jtemm l-ittra bit-tislijiet tieg u u billi jirringrazzja lill-filippin ta l-g ajnuna materjali li kienu tawh. It-2 Ittra lill-korintin Qabel ma Pawlu rnexxielu j alli Efesu, re a sar jaf bl-inkwiet kbir li kien hemm fil-knisja ta Korintu. Kien g alhekk li hu bag at ittra permezz ta Titu. Lill-Korintin jg idilhom: Iva, jien ktibtilkom b g afsa ta qalb u bid-dmug (2Kor 2,4). F Korintu xi add kien offenda lil Pawlu u lill-komunità Kristjana bil-goff. Hu jg id lill-korintin: Issa intom g andkom t ennu g alih u tfarr uh, li ma jmurx jaqta jiesu ta t it-toqol tan-niket (2Kor 2,7). Din l-ittra hi mitlufa, inkella sabet postha fil-kuntest tat-2 Ittra lill-korintin kif nafuha llum. Wara li bag at din l-ittra, Pawlu telaq minn Efesu lejn Troas, minn fejn salpa g all-maçedonja. Fi Troas kellu jiltaqa ma Titu, biex dan jag tih aktar informazzjoni dwar il-knisja ta Korintu. Billi dam ma wasal, Pawlu kompla triqtu lejn il- Maçedonja (2Kor 2,12-13) u sab lil Titu f Filippi. Dan tah a barijiet tajbin, hekk li Pawlu g amel il-qalb biex imur Korintu. Biex i ejji g all-wasla tieg u kiteb it-2 Ittra lill- Korintin u re a bag atha permezz ta Titu (2Kor 7,5-13; 8, ). Pawlu jibda l-ittra billi jbierek u jfa ar lil Alla li jfarra na fil-hemm kollu tag na (2Kor 1,4). L-Appostlu jiddefendi ru u quddiem il-korintin, billi jg id li hu dejjem adem g all- id tag hom bil-qdusija u s-sinçerità (2Kor 1,12). L-o ett tal-predikazzjoni tieg u kien dejjem Kristu, l- iva tal-missier (2Kor 1,17-22). Quddiem il-korintin Pawlu ma kellux bωonn 81

83 ittri ta rakkomandazzjoni. L-ittra tag na hi intom, miktuba fuq qlubna, mag rufa u moqrija minn kul add (2Kor 3,2). Fl-ittra Pawlu jiddefendi l-ministeru apostoliku tieg u. L-appostli huma ministri tal-patt il- did, il-patt mhux ta l-ittra imma ta l-ispirtu; g ax l-ittra toqtol, imma l-ispirtu jag ti l- ajja (2Kor 3,6). L-appostli ma jippriedkawx lilhom infushom, imma lil Kristu Ìesù, li jiddi fi qlubhom bilministeru apostoliku, biex juri l-qawwa tad-dija tal-glorja ta Alla, li tiddi fil-wiçç ta Kristu (2Kor 4,1-6). Dan g alkemm l-appostli huma fra li b all- arar tal-fu ar (2Kor 4,7). F 2Kor 5,11-21 Pawlu jag mel stedina insistenti g all-konverωjoni. A na ambaxxaturi ta Kristu b allikieku Alla stess qieg ed isejj ilkom permezz tag na. Nitlobkom f ie Kristu, allu lil Alla j abbibkom mieg u (2Kor 5,20). Pawlu mbag ad jirrikmanda lill-korintin biex jimpenjaw ru hom bil- e a alli jikkontribwixxu fil- abra li hu kien qieg ed jag mel g all- foqra ta Ìerusalemm (2Kor 8-9). Jistedinhom biex jimitaw lil Kristu. Intom tafu l-grazzja ta Sidna Ìesù Kristu, li g ad li kien g ani, ftaqar min abba fikom, sabiex intom tistag nu permezz tal-faqar tieg u (2Kor 8,9). L-a ar taqsima ta l-ittra (2Kor 10-13) hi riservata g al difiωa qawwija ta Pawlu kontra l-avversarji tieg u. Hu jiddefendi ru u mill-akkuωa li kien dg ajjef meta jkun qrib il-korintin u qawwi meta jkun bog od minnhom (2Kor 10,7-11). Pawlu hu konvint li hu mhux inqas minn dawn l-appostli kbar (2Kor 11,5), jew super-appostli, li kienu jippretendu li admu aktar minnu. Imma biex nitkellem ta iblah f dak li addie or jag mel wiççu, nag mel wiççi jiena wkoll. Huma Lhud? Jiena wkoll. Huma Israelin? Jiena wkoll. Huma nisel Abraham? Jiena wkoll. Huma ministri ta Kristu? Jiena - a nitkellem ta iblah! jiena aktar minnhom. Óafna aktar minnhom fit-ta bit, afna aktar minnhom fil- absijiet, aktar u aktar minnhom fis- 82

84 swat... (2Kor 11,21-29). U l-appostlu jkompli jag ti lista ta provi li g adda minnhom fil- ajja twila ta ministeru tieg u, imma jispiçça billi jg id: Jekk g andi nifta ar, nifta ar b dak li hu dg ajjef fija (2Kor 11,30). Fil-fatt, Pawlu seta jifta ar ukoll bir-rivelazzjonijiet (2Kor 2,1-10), imma hu konvint li fid-dg ufija tieg u tg ammar fih il-qawwa ta Kristu. Pawlu jispiçça l-ittra billi j e e lill-korintin g all-g aqda fl-im abba, imma jag tihom twissija iebsa: NibΩa li meta ner a ni i g andkom... nsib lied, g ira, korla, partiti, tqassis, qlajja, tag jir, u ta wid. NibΩa li meta ner a ni i g andkom, Alla tieg i jçekkinni min abba fikom, u nibki min abba afna minnkom li dinbu u ma kkonvertewx mill-fa x u Ω-Ωina u t-tba rid li g amlu. Din hi t-tielet darba li ej g andkom... G idtulkom minn qabel u ner a ng idulkom... li jekk ner a ni i ma na frilkomx (2Kor 12,20-13,2). Imma mbag ad Pawlu jispiçça b nota ta tama. Mill-bqija, uti, ifir u, abirku g all-perfezzjoni, isimg u milli wie ed jg idilkom, kunu ta fehma wa da, Ωommu s-sliem, u Alla ta l-im abba u s-sliem ikun mag kom (2Kor 13,11). Pawlu fil-maçedonja u l-akaja. L-Ittra lir-rumani Wara li Pawlu Ωar il-komunitajiet ta Filippi, Tessalonika u Berija, huwa baqa g addej minn dawk l-in awi u kien i e e lid-dixxipli b afna kliem (Atti 20,2). Hawn min ja seb li f dan iω-ωmien Pawlu mar jevan elizza wkoll l-illirja (Rum 15,19) u Nikopoli fl-epiru (Tit 3,12). L-Atti juru lil Pawlu li jmur fil-greçja u preçiωament f Korintu, fejn dam ittliet xhur tax-xitwa jistenna sa ma jmur lura fis-sirja bil-ba ar. Kien f dan il-perjodu tax-xitwa tas-sena li Pawlu kiteb l-ittra lir-rumani. L-Ittra lir-rumani tifta bi prologu solenni (Rum 1,1-7), li fih Pawlu jippreωenta ru u b ala qaddej ta Kristu Ìesù, msejja biex ikun appostlu, ma tur g all-evan elju ta Alla. 83

85 Dan l-evan elju kien imwieg ed fil-kotba Mqaddsa tat- Testment il-qadim, l-aktar mill-profeti, li abbru t-tnissil ta Ìesù Kristu mill-familja ta David skond il- isem. Ìesù Kristu ie ma tur Iben ta Alla skond l-ispirtu s-santu li qajjmu millimwiet. Din il-bxara t-tajba titwassal mill-appostli lill-bnedmin kollha, sabiex dawn jaslu g all- ubbidjenza tal-fidi. L-Evan elju hu l-qawwa ta Alla g as-salvazzjoni talbnedmin kollha (Rum 1,18-11,36). Il-pagani jridu jikkonverti mid-dnub ta l-idolatrija, li bih ma g arfux lil Alla allieq permezz tar-ra uni, u intelqu g al ajja bla l iem. Il-Lhud ukoll iridu jikkonvertu, g aliex g alkemm irçevew il-li i u ç-çirkonçiωjoni, dawn ma arsuhomx, u kellhom bωonn taççirkonçiωjoni vera, dik tal-qalb (Rum 2,1-29). Imbag ad l-appostlu jintroduçi t-tema çentrali ta l-ittra: il-fidi u l- ustifikazzjoni. Issa l- ustizzja ta Alla dehret ming ajr il- Li i, g ad li l-li i u l-profeti jixhdu g aliha. U din hi l- ustizzja ta Alla u li Alla jag ti permezz tal-fidi f Ìesù Kristu lil dawk li jemmnu, bla ma jag Ωel bejniethom. Il-bnedmin kollha dinbu u çça du mill-glorja ta Alla; g alhekk issa huma jkunu ustifikati bil-grazzja tieg u li jag tihom minn rajh permezz tal-fidwa li hemm fi Kristu Ìesù (Rum 3,21-24) kostitwit vittma ta espjazzjoni fuq is-salib. B ala eωempju tal-vera fidi Pawlu j ib dak ta Abraham (Rum 4,1-25), li Alla riedu jkun missier ta dawk kollha li jemmnu (Rum 4,11). Meta ma kellu ebda tama, Abraham ittama u emmen; u hekk sar missier ta kotra kbira ta nus (Rum 4,18). In-nisrani jrid ikollu l-fidi b al Abraham, biex hekk ikun i ustifikat g ax jemmen f dak li qajjem mill-imwiet lil Ìesù Sidna, li kien mog ti g all-mewt g al dnubietna, u mqajjem g all- ustifikazzjoni tag na (Rum 4,24-25). Din il- ustifikazzjoni hi r-rahan tas-salvazzjoni tag na, g ax l-im abba ta Alla ssawbet fi qlubna permezz ta l-ispirtu s-santu li kien mog ti lilna (Rum 5,5). Il-prova ta dan tinsab 84

86 fil-fatt li, meta a na konna g adna midinbin, Kristu miet g alina (Rum 5,8). F Rum 5,12 Pawlu jitkellem dwar id-dnub tan-nisel: permezz ta bniedem wie ed fid-dinja da al id-dnub, u permezz taddnub il-mewt, u hekk il-mewt la qet il-bnedmin kollha. Imma jekk a na twelidna fis-solidarjetà mad-diωubbidjenza ta Adam, Kristu, Adam il- did, elisna u i ustifikana bl-ubbidjenza tieg u sal-mewt tas-salib. Il-Li i da let, biex kotru d-dnubiet; fejn kotor id-dnub, kotrot fuq li kotrot il-grazzja... permezz tal- ustizzja g all- ajja ta dejjem bis-sa a ta Ìesù Kristu Sidna (Rum 5,20-21). In-nisrani jmut g ad-dnub u jg ix f ajja dida permezz talmag mudija (Rum 6,1-23), li fiha mmutu ma Kristu biex ng ixu mieg u g al dejjem. Il- elsien tan-nisrani mid-dnub ma jistax ikun s i jekk ma jkunx ukoll elsien mil-li i. Il-Li i mhijiex aωina fiha nnifisha, imma hi mhix kapaçi tifdi mid-dnub u mill-mewt (Rum 7,1-25). Hu biss Kristu li elisna mill-jasar tal-li i, billi tana l-li i l- dida ta l-ispirtu li jag ti l- ajja. Hu l-ispirtu s-santu (Rum 8,1-39) li elisna mil-li i tad-dnub u l-mewt. Jekk l-ispirtu ta dak li qajjem lil Ìesù mill-imwiet jg ammar fikom, Alla stess li qajjem lil Kristu mill-imwiet iqajjem g all- ajja wkoll il- isem mejjet tag kom, bis-sa a ta l-ispirtu li jg ammar fikom (Rum 8,11-12). L-Ispirtu jg ammar fina biex jag milna ulied adottivi li ng ajjtu lil Alla: Abba! Missier! (Rum 8,15). L-istess olqien jixxennaq biex jid ol f din il-fidwa u l- elsien ta wlied Alla (Rum 8,18-25). L-Ispirtu jitlob fina u g alina bi tnehid li ma jistax jitfisser bil-kliem (Rum 8,26-27). F Rum 9,1-11 Pawlu jitkellem dwar il-pjan ta salvazzjoni li Alla g andu g all-poplu Lhudi. G alkemm imdawwar minn afna privile i adozzjoni, glorja, pattijiet, li i, kult, weg diet (Rum 9,4) -, il-poplu ta Israel ça ad dan kollu meta ça ad lil Kristu. Imma dan il-pjan ta Alla hu provviωorju, g ax in- 85

87 nuqqas ta fidi tal-poplu Lhudi kienet tfisser li l-popli l-o rajn kollha setg u jilqg u l-fidi u jsalvaw, sa ma wlied Israel ukoll jid lu fil- emg a ta dawk li jilqg u s-salvazzjoni ta Kristu. L-a ar taqsima ta l-ittra (Rum 12-15) Pawlu jiddedikaha l-aktar biex i e e lill-insara ta Ruma biex joffru ru hom b ala sagrifiççju aj li jog ob lil Alla, permezz tat-t addim tal-kariωmi pesonali g all- id tal-komunità u permezz ta ajja ta karità sinçiera (Rum 12,3-9), ubbidjenza lejn l-awtorità u m abba sa ansitra lejn l-g edewwa (Rum 12,9-13,7). L-im abba hi l-milja tal-li i (Rum 13,8-10). Fl-epiolgu ta l-ittra (Rum 15,14-16,27) Pawlu jtenni li jixtieq iωur lill-insara ta Ruma, u li minn hemm imbag ad jixtieq jevan elizza Spanja (Rum 15,22-24). Sadanittant hu kellu j alli l-maçedonja biex imur Ìerusalemm bl-offerta lejn l-insara foqra ta dik il-komunità. Fl-a arnett Pawlu jsellem lill-kollaboraturi tieg u fil-ministeru apostoliku (Rum 16,1-23). Minn Korintu sa Miletu Fir-rebbieg a tas-sena 58 Pawlu kien lest biex jimbarka millport ta Kenkri biex iba ar lejn is-sirja. Imma sar jaf li l-lhud kienu qed jonsbuh. G alhekk jiddeçiedi li jmur lura lejn il- Maçedonja u Filippi, fejn iççelebra l-g id (Atti 20,5). Minn hemm qasam il-ba ar E ew lejn Troas, fejn sab jistennew ilkollaboraturi Sopatru minn Berija (Rum 16,21), Aristarku (Atti 19,29; 27,2; Kol 4,10; Film 24) u Sekundu minn Tessalonika, Gaju minn Derbe (Atti 19,29) u Timotju, u Tikiku (Efes 6,21; Kol 4,7; 2Tim 4,12; Tit 3,12) u Trofimu (Atti 21,29; 2Tim 4,20) mill-asja, li kienu intbag tu fil-knejjes biex ji bru l-offerta g all-insara foqra ta Ìerusalemm. Fi Troas Pawlu wasal flimkien ma Luqa, u dam hemm sebat ijiem. Fl-a ar jum, li kien il-lejl tal-óadd, il-komunità ltaqg et biex jaqsmu l- obω flimkien, ji ifieri biex jiççelebraw 86

88 l-ágape u ç-çena ewkaristika. Il-litur ija twalet, g ax Pawlu dam jg allem, u wara nofs il-lejl wie ed tfajjel jismu Ewtiku, li kien bilqieg da fuq o or ta tieqa, adu n-ng as u waqa g al isfel. Imma Pawlu niωel dejh u re g u lura f sa tu, u kompla jiççelebra l-kult sa l-g ada filg odu kmieni, meta telaq minn Troas. Ma nafux g aliex, Pawlu mar bil-mixi sa Assos, xi 40 km bog od minn Troas. Hemm sab jistennewh lill-kollaboraturi tieg u u imbarka mag hom. G addew minn Mitileni, ilbelt ewlenija tal-gωira ta Lesbos, imbag ad komplew lejn il-gωejjer ta Kijos u Samos, sa ma waslu Miletu, il-kapitali antika tal-jonja fuq ix-xmara Meandru, xi 60 km bog od minn Efesu. Pawlu ma riedx jg addi Efesu, biex hekk ma je ilx fl-asja, g ax ried ikun Ìerusalem g al G id il-óamsin (Atti 20,13-16). Id-diskors ta Pawlu lill-presbiteri ta Efesu f Miletu Minn Miletu Pawlu bag at isejja lill-presbiteri tal-knisja ta Efesu (Atti 20,17). Id-diskors lill-presbiteri ta Efesu (Atti 20,17-38) hu t-tielet diskors ta Pawlu fl-atti, wara dak f Antjokja ta Pisidja (Atti 13,16-41) u dak fl-arjopagu ta Ateni (Atti 17,22-34). Diskors ta ton personali u kunfidenzjali, li jg inna nifhmu l-umanità kbira ta Pawlu. Hu jsemmi l- idma u t-tbatija tieg u fl-asja prokonsolari, biex jikkonvinçi Lhud u pagani biex jemmnu fi Kristu (Atti 20,18-21). Jg idilhom li l-ispirtu s-santu abbarlu li f Ìerusalemm kellu jispiçça filktajjen u jsofri afna, imma li hu kien deçiω li jwassal sat-tmiem il-missjoni li kien imsejja g aliha favur l-evan elju (Atti 20,22-24). Jg idilhom li ma kellhomx jarawlu iωjed wiççu, u g alhekk i allilhom testment spiritwali, biex ikunu rag ajja li jie du sieb il-mer la fdata lilhom, biex jirg u l-knisja ta Alla mifdija bid-demm ta Kristu. Dan g aliex lpup attafa kellhom jippruvaw i arbtu l-mer la. G alhekk Pawlu jafdahom fil- 87

89 qawwa tal-kelma li biha setg u jkollhom garanzija li jaqdu l-ministeru tag hom bil-fedeltà. Kif temm jg id dan, niωel g arkubbtejh jitlob mag hom ilkoll. Mbag ad infexxew ilkoll f bikja kbira u bdew jg annqu lil Pawlu u jbusuh. L-aktar li assew g ax qalilhom li qatt aktar ma kienu se jer g u jaraw wiççu. Mbag ad wassluh sal- ifen (Atti 20,36-38). Minn Miletu lejn Ìerusalemm Pawlu, Trofimu, Aristarku u Luqa komplew il-vja (Atti 21,1-16) fuq ifen li minn Miletu ba ar qrib il-kosta ta l-asja Minuri, biex mess il-gωejjer ta Kos u Rodi. Minn hemm komplew lejn Patara, l-aktar port importanti tal-liçja. Minn hawnhekk kellhom jaqsmu l-ba ar miftu, b ifen apposta li kien sejjer il-feniçja. Salpaw u ibdu direttament lejn Tir fuq il-kosta tal-libanu, filwaqt li allew il-gωira ta Çipru fuq ixxellug tag hom. Malli waslu Tir ew milqug in mill-insara g al sebat ijiem. Xi dixxipli, imnebb in mill-ispirtu s-santu, qalu lil Pawlu biex ma jitlax Ìerusalemm (Atti 21,4). Imma hu kompla fi triqtu, u wara li l-insara akkumpanjawh fuq ixxtajta u niωlu lkoll jitolbu flimkien, Pawlu kompla triqtu bilba ar u wasal Ptolemajs (Akri, jew Akko), fejn il- ifen kellu j ott il-merkanzija, u fejn Pawlu dam urnata mad-dixxipli. Minn hawn Pawlu u s abu komplew il-vja tag hom fuq l-art u waslu fil-port ta Çesarija Marittima, fejn laqag hom g andu d-djaknu Filippu (Atti 6,5; 8,5-40), li kellu erba xebbiet li kellhom id-don tal-profezija. Kien fid-dar ta Filippu li da al wie ed profeta mil-lhudija jismu Agabu (Atti 11,28), li wettaq est profetiku simboliku. Qabad il- Ωiem ta Pawlu, rabat bih ri lejh u jdejh u qal: Dan jg id l-ispirtu s-santu: Hekk ghad jorbtuh il-lhud f Ìerusalemm lir-ra el li tieg u hu dan il- Ωiem, u jag tuh f idejn il-pagani (Atti 21,11). S ab Pawlu riedu jωommuh milli jitla Ìerusalemm, imma l-appostlu baqa determinat: Jiena lest biex, g all-isem tal-mulej Ìesù, mhux 88

90 biss jorbtuni f Ìerusalemm, imma wkoll jag tuni l-mewt (Atti 21,13). Quddiem din id-determinazzjoni, kellhom biss jaççettaw li sse fih ir-rieda tal-mulej. Hekk Pawlu beda tiela Ìerusalemm, fejn Pawlu da al joqg od g and Mnason, dixxiplu minn Çipru (Atti 21,16). 89

91 90

92 Kapitlu 9 MINN ÇESARIJA SA RUMA: PAWLU PRIÌUNIER TA KRISTU F Ìerusalemm Pawlu jiltaqa ma Ìakbu u l-anzjani Meta wasalna Ìerusalemm, l-a wa laqg una bil-fer. L-g ada Pawlu mar mag na g and Ìakbu u kien hemm ilpresbiteri kollha (Atti 21,17-18). Il-laqg a ta Ìakbu kienet prudenti u diplomatika. Flimkien mal-presbiteri qag ad jisma lil Pawlu jirrakkonta l- rajjiet tal-vja i apostoliçi tieg u. Imbag ad il-mexxejja tal-knisja ta Ìerusalemm qalulu li kienu preokkupati mill-fatt li tant Lhud kienu saru Kristjani, imma baqg u josservaw il-li i ta Mosè. Issa kien jing ad li Pawlu kien qed jippriedka li ma kienx hemm bωonn taççirkonçiωjoni. G aldaqstant, biex hu jkun milqug mil-lhud- Insara ta Ìerusalemm, tawh il-parir biex imur fit-tempju biex i allas weg da ta erbat ir iel naωrin, alli b hekk jidher çar li Pawlu kien ukoll josserva l-li i ta Mosè (Atti 21,20-25). Dawn l-akkuωi x aktarx kienu in usti, g ax Pawlu nnifsu kien temm weg da ta naωîr f Kenkri (Atti 18,18), u kien ordna li d-dixxiplu Timotju jkun çirkonçiω (Atti 16,3). Kien biss jinsisti li l-li i ta Mosè u ç-çirkonçiωjoni ma kienux me tie a g as-salvazzjoni u li ma kellhomx ji u imposti fuq il-pagani konvertiti. Forsi biex jiffavorixxi l-karità, Pawlu aççetta li jag milha ta parrinu ta dawn l-erbat ir iel naωrin. Pawlu jmur fit-tempju u ji i arrestat Il-weg da tan-naωîr kienet ibbaωata fuq Num 6,1-21. Kienet iddum almenu 30 jum li fihom in-naωîr ma kienx jixrob xorb li jsakkar, kien i alli xag ru jikber u jevita kull kuntatt ma o etti jew persuni ritwalment impuri. Wara dan iω-ωmien innaωir kien idum 7 ijiem fi stat ta purifikazzjoni, u mbag ad 91

93 kien imur fit-tempju, fejn kien joffri sagrifiççju tal- ruq lil Alla u jaqta xag ru. Dan is-sagrifiççju kien iqum afna flus, u mhux kul add kien jifla i allas g alih. G alhekk kienu jitolbu lil min jifla i allas biex jag milha ta parrinu g annaωîr. Dan hu li ie mitlub jag mel Pawlu. Kienu l-jiem tal-festa ta Pentekoste tal-lhud, u Ìerusalemm kienet mimlija pellegrini li telg u g all-kult fit-tempju. Xi Lhud ejjin mill-asja prokonsolari, li kienu jafu lil Pawlu u Timotju f Efesu, inteb u b Pawlu fit-tempju, u qajjmu rvell s i. Fit-tmiem is-7 ijiem ta purifikazzjoni tan-naωrin, dawn il-lhud xlew lil Pawlu li kien qed jg allem kontra l-li i ta Mosè, u li sa ansitra da al pagani fit-tempju, billi da al lill- Griegi fil- bit a ta l-israelin (Atti 21,27-28). Huma kienu raw lil Trofimu ta Efesu ma Pawlu f Ìerusalemm, u asbu li kien da lu fit-tempju. Mbag ad il-belt kollha tqanqlet u n-nies in abret minn kullimkien; qabdu lil Pawlu, kaxkruh il barra mit-tempju u g alqu malajr il-bibien. Fittxew li joqtluh, imma l-a bar waslet g and il-fizzjal kmandant, jew tribun, li Ìerusalemm kollha kienet rewwixta wa da (Atti 21,30-31). Hekk dan mar fil-fortizza Antonja, li kienet t ares fuq it-tempju, a mieg u suldati u çenturjun u niωel fost il-folla. Arresta lil Pawlu u ordna li jda luh fil-fortizza. Imma l-vjolenza tal-folla kienet tant kbira, li s-suldati kellhom jerfg u lil Pawlu fuq spallejhom biex i arsuh mill-qilla tal- emg a kbira ta nies li kienet miexja warajh u tg ajjat: Oqtluh! Id-diskors ta Pawlu quddiem il-lhud ta Ìerusalemm Huma u de lin bih fil-fortizza, Pawlu qal lill-fizzjal: Nista ng idlek kelma? Dan qallu: Mela int taf bil-grieg? Jaqaw int dak l-e izzjan li dan l-a ar qajjem rewwixta u a mieg u fiddeωert erbat elef ra el sikaru? Pawlu wie eb: Jiena Lhudi, minn Tarsu taç-çiliçja, çittadin ta belt mag rufa. Nitolbok 92

94 t allini nkellem lill-poplu. Il-fizzjal allieh; u Pawlu wieqaf f ras it-tara, g amel sinjal b idu lill-poplu. Waqa skiet kbir; u hu mbag ad beda jkellimhom bil-lhudi... Malli semg uh ikellimhom bil-lhudi (bl-aramajk), aktar qag du bi kwiethom (Atti 21,37-40; 22,2). Atti 22,1-21 jag tuna l-ewwel diskors ta difiωa ta Pawlu, quddiem il-lhud, nies ta ensu. Pawlu jippreωenta ru u: Jiena Lhudi; twelidt f Tarsu taç-çiliçja, imma trabbejt f din il-belt f ri lejn Gamaljel u t arri t bir-reqqa fil- arsien tal-li i ta missirjietna (Atti 22,3). Imbag ad juri kif kien ippersegwita lill-insara ( kontra min qabad din it-triq tal-mulej ) u jag ti rakkont tal-konverωjoni tieg u fit-triq ta Damasku. Juri kif il-mulej Ìesù kien sejja lu biex ixandar l-evan elju lil-lhud, bil-kliem ta Ananija, li hu jippreωentah sempliçement b ala Lhudi, ra el sewwa skond il-li i : Alla ta missirijietna g aωlek biex tag raf ir-rieda tieg u, tara lil dak li hu l-ìust u tisimg u jkellmek b fommu stess (Atti 22,12.14). Ikompli billi jsemmi viωjoni li kellu fit-tempju ta Ìerusalemm, li fiha l-mulej urieh li fil-belt il-qaddisa ma kienux se jilqg u x-xhieda tieg u, u g alhekk jg idlu: Mur, g ax jien se nibg atlek il bog od, fost il-pagani (Atti 22,21). Tistg u ssawwtu çittadin Ruman? Malli l-poplu sema lil Pawlu jg id dawn il-kelmiet, beda jg ajjat u jitlob b insistenza li g andu ji i maqtul. G alhekk ittribun ordna li jda lu lil Pawlu fil-fortizza Antonja u jag tuh is-swat ta t interrogatorju, alli jifhem eωattament x akkuωi kienu qeg in i ibu kontra tieg u. Imma meta kienu qeg din idda luh g all-fla ellazzjoni, Pawlu kixef l-identità vera tieg u u qal liç-çenturjun: Tistg u ssawwtu çittadin Ruman bla ma jsir aqq minnu? (Atti 22,25). Iç-çenturjun mar mallewwel g and it-tribun, u qallu: Hemm x se tag mel? Dan ir-ra el çittadin Ruman! (Atti 22,26). G alhekk it-tribun 93

95 mar jivverifika l-kaω, u staqsa lil Pawlu: G idli: int çittadin Ruman? Wie bu: Iva. Il-fizzjal qallu: Biex jien ksibt din iç-çittadinanza kelli n allas somma kbira. U Pawlu qallu: U jien twelidt hekk. G alhekk dawk li kienu se jist arr uh bis-swat warrbu malajr minn dejh; u l-fizzjal stess beωa meta sar jaf li kien çittadin Ruman u li kien rabtu bil-ktajjen (Atti 22,27-29). Pawlu quddiem is-sinedriju L-g ada filg odu, t-tribun iddeçieda li jie u lil Pawlu quddiem is-sinedriju, biex jipprova jifhem x kienet l-akkuωa li l-lhud kienu qed i ibu kontrih. Mhux biss, imma ippermetta li Pawlu jitkellem u jiddefendi ru u quddiem il-qassisin il-kbar u l-membri tas-sinedriju. Malli Pawlu ddikjara l-innoçenza tieg u, il-qassis il-kbir Ananija, iben Nebedew, elett fis-sena 46 u maqtul mis-sikari fis-sena 60, ordna li jsawwtu lil Pawlu fuq alqu. Mbag ad Pawlu qallu: Din id-daqqa Alla g ad jag tiha lilek, ja ajt imbajjad! Int, li qieg ed hemm biex tag mel aqq minni skond il-li i, tordna li ni i msawwat kontra l-li i? (Atti 23,3). Meta dawk preωenti qalulu li dak kien il-qassis il-kbir, Pawlu wie eb b mod sarkastiku li ma kienx inteba li kien qassis il-kbir, ji ifieri li ma kienx jimma ina li l-kap spiritwali tal-poplu seta jkun daqshekk vjolenti. Pawlu nteba li kien g alxejn li jipprova jiddefendi ru u, u g alhekk g amel uωu minn tattika brillanti. In allu lil Luqa jirrakkonta l- est intelli enti ta Pawlu. Issa Pawlu kien jaf li xi w ud kienu min-na a tas-sadduçej u o rajn min-na a tal- FariΩej. G alhekk g ajjat fis-sinedriju: Óuti, jiena FariΩew u bin il-fariωej; hu g alhekk li qieg ed isir aqq minni, min abba t-tama fil-qawmien minn bejn l-imwiet. Kif qal hekk, qamet tilwima bejn il-fariωej u s-sadduçej, u l- emg a nqasmet. G ax is-sadduçej jg idu li la hemm qawmien minn bejn l-imwiet, la an li u lanqas spirti; waqt li l-fariωej jistqarru 94

96 dan kollu. Mbag ad qam storbju kbir; xi kittieba tan-na a tal- FariΩej qamu u bdew je duha bil-qawwa kollha ma l-o rajn u jg idu: A na ma nsibu xejn aωin f dan il-bniedem. Min jaf kellmux xi spirtu jew xi an lu? It-tilwim aktar kiber, u g alhekk il-fizzjal, billi beωa li se jtertqu lil Pawlu, ordna lissuldati jinωlu ja tfuh minn nofshom u je duh il-fortizza (Atti 23,6-10). Kien f dak il-lejl li Pawlu kellu viωjoni mill-mulej, li qallu: Ag mel il-qalb! Kif tajt xhieda g alija f Ìerusalemm, hekk ukoll je tie li tag ti xhieda f Ruma (Atti 23,11). Kon ura tal-lhud u trasferiment ta Pawlu f Çesarija Marittima Il-Lhud xorta ma qag dux bi kwiethom. Xi w ud minnhom iltaqg u u alfu li la jieklu u lanqas jixorbu sa ma joqtlu lil Pawlu. G aldaqstant talbu lill-qassisin tat-tempju biex jikkonvinçu lit-tribun alli jer a j ib lil Pawlu quddiemhom, bl-iskuωa li jist arr uh aktar, u hekk ikunu jistg u jag mlu nasba u joqtluh. Imma sar jaf bil-kon ura n-neputi ta Pawlu, li mar ji ri jag ti l-a bar lil Pawlu. Dan bag atu g and ittribun, u dan sema minn fomm it-tfajjel dwar il-komplott kontra Pawlu. G aldaqstant bag at lit-tfajjel bl-ordni li add ma jkun jaf bil-laqg a tag hom (Atti 23,12-22). It-tribun imbag ad kiteb l-elogium, jew litterae dimissoriae, lill-gvernatur Feliç, u ordna lil Ωew çenturjuni biex jie du s-suldati u bil-lejl jeskortaw lil Pawlu minn Ìerusalemm lejn Çesarija Marittima, ir-residenza tal-gvernatur Ruman. Fl-ittra li kiteb lil Feliç it-tribun ma semmiex li kien rabat bil-ktajjen lil Pawlu, li kien çittadin Ruman, anzi jg id li kien hu li elsu mill-qilla tal-lhud li riedu joqtluh. Billi sar jaf li kien hemm komplott kontra tieg u, iddeçieda li jibg at lil Pawlu Çesarija, u mbag ad jekk il-lhud riedu jkomplu jinsistu li jixluh kellhom jirrikorru g and il-gvernatur innifsu (Atti 23,23-30). 95

97 Il-vja sar bil-lejl. Is-suldati waslu Antipatris, il-belt antika ta Afek (1Sam 4,1), li kien kabbarha Erodi l-kbir u ta l-isem Antipatride. Minn hemm re g u lura, u allew lil Pawlu ji i eskortat biss mill-kavallieri. Dawn waslu Çesarija Marittima u taw l-ittra lill-gvernatur Feliç u ippreωentawlu lil Pawlu. Il-belt ta Çesarija Marittima kienet inbniet fis-seklu 4 q.k. minn Strato, li kien jew eneral ta Tolomeo Filadelfo jew inkella Abd-Ashtrat, re ta Sidon. Kienet mag rufa b ala Torri ta Strato. Fis-sena 103 q.k. waqg et f idejn Alessandru Jannew, u ta t il- akma ta l-asmonej. Kien Erodi l-kbir li re a bnieha lejn tmiem l-1 seklu q.k. u g amilha port internazzjonali fuq il-kosta tal-palestina, u ta l-isem ta Çesarija, ad unur ta l-imperatur Awgustu. Fi Ωmien Pawlu Çesarija kienet is-sede tal-prokuratur Ruman. Fil-fatt, kien fl-anfitejatru ta Çesarija li nstabet l-iskrizzjoni li ssemmi lill-prokuratur Ruman Ponzju Pilatu, u li hi l-akbar xhieda ta l-eωistenza storika tieg u. Skond l-istoriku Lhudi Josephus Flavius, Feliç kien prokuratur

98 Ruman tal-lhudija mis-sena 52 sas-sena Kien funzjonarju fi Ωmien Neruni u Klawdju, u kien a rax u krudil kontra s-sikari u Ω-Ωeloti, u qatel ukoll lillqassis il-kbir Ìonata. Kien bniedem superstizzjuω u kien jg ix ma Drusilla, mart Azisus, re ta Emesa fis- Sirja. Malli Feliç qara l-elogium tat-tribun, u sar jaf li Pawlu kien ej miç-çiliçja, hu ordna li jinωamm ta t kustodja fil- pretorju ta Erodi, sa ma jaslu l-lhud minn Ìerusalemm biex "18<&JJ/;)&*'#$&1(7*+,=*>;)J/9*>&#,+9*.(1,<&/,*:,<&++&7, jidher quddiemhom u jiddefendi ru u. Il-prokuratur Ruman kien igawdi minn poter politiku u udizjarju. Id-diskors ta Pawlu quddiem il-gvernatur Feliç Óamest ijiem wara li Pawlu wasal Çesarija, waslu l-qassis ilkbir Ananija, xi anzjani tas-sinedriju u avvukat jismu Tertullu. Huma kellhom jikkostitwixxu ru hom b ala akkuωaturi ta Pawlu. Feliç laqag hom u ordna li jin ieb Pawlu. Tertullu beda l-akkuωa kontra l-appostlu b elo ju lil Feliç, ta t forma ta captatio benevolentiae (Atti 24,2-4). Imbag ad beda jixli lil Pawlu li kien bniedem mill-ag ar, u li qieg ed iqajjem ittixwix fost il-lhud kollha mxerrda mad-dinja u wie ed millmexxejja tas-setta ta NaΩrin (Atti 24,5). AkkuΩa lil Pawlu li ried jipprofana t-tempju, u qal li l-lhud qabduh u aduh quddiem l-awtoritajiet kompetenti, a a li çertament ma 97

99 kienetx tikkorrispondi g all-verità tal-fatti. Il-Lhud preωenti mbag ad ikkonfermaw dak li qal Tertullu. Wara li qag ad jismag hom, Feliç ta l-permess lil Pawlu biex jitkellem. Atti 24,10-21 jikkostitwixxi d-difiωa tieg u quddiem il-gvernatur Ruman mill-akkuωi li abu kontrih ilkapijiet Lhud. Pawlu wkoll beda l-apologia tieg u b captatio benevolentiae qasira u prudenti (Atti 24,10). Imbag ad mallewwel ça ad l-akkuωa li hu kien xewwiex tal-poplu. Qal li kien ilu Ìerusalemm biss tnax-il urnata, u li hemm ma qala nkwiet imkien, la fit-tempju, la fis-sinagogi u lanqas fil-belt. Imbag ad jiddefendi ru u mill-akkuωa li kien parti mis-setta tan-naωrin, u jg id: Jien dan nistqarrlek; skond it-triq tal-mulej, li huma jg idulha setta, jiena naqdi lil Alla ta missirijietna u nemmen dak kollu li hemm fil-li i u l-profeti (Atti 24,14) u jer a jinsisti li jemmen fil-qawmien mill-imwiet. B hekk Pawlu juri li l-akkuωi kontrih ma kienux ta natura soçjo-politika, imma biss reli juωa. Juri wkoll li l-kristjaneωimu ma kienx reli jon kontrarja g al dik Lhudija, g ax flimkien mal-partit tal-fariωej l-insara kienu jittamaw fil-qawmien mill-imwiet. Pawlu mbag ad jispjega l-motiv g aliex kien mar Ìerusalemm, ji ifieri biex i ib offerti ta karità lill-foqra Lhud, u offerti g as-sagrifiççji fit-tempju. Kien g alhekk li sabuh fit-tempju waqt ir-rit tal-purifikazzjoni. Fuq kollox kienu Lhud mill-asja li kienu qabduh, u dawn kellhom ji u jakkuωawh jekk tassew hu kien g amel xi a a aωina fit-tempju. Mill- did Pawlu jtemm id-diskors bl-affermazzjoni ta FariΩew konvint: Óa a wa da jistg u jg idu fija: li jien, meta dhert quddiemhom, g ajjatt, Min abba l-qawmien mill-imwiet qeg din tag mlu aqq minni llum (Atti 24,21). Feliç inteba li din kienet lieda bejn Ωew partiti reli juωi Lhud, u ma riedx jie u deçiωjoni qabel ma jikkonsulta personalment lill-fizzjal Lisja. Bag at lura Ìerusalemm lillakkuωaturi, u lil Pawlu qieg du ta t custodia militaris, ji ifieri 98

100 li kien jista jmur mill-fortizza li fiha jkun mag luq lejn iddar tieg u privata, imma dejjem marbut b katina wa da ma id suldat li kien jakkumpanjah dejjem. Feliç ma tax il- elsien lil Pawlu, sempliçement g ax ma riedx jurta lill-mexxejja Lhud. Mhux biss, imma skond l-atti, ftit jiem wara ie Feliç ma martu Drusilla, li kienet Lhudija. Bag at g al Pawlu u qag ad jisimg u jitkellem fuq il-fidi f Ìesù Kristu. Pawlu beda jiddiskuti mieg u fuq il- ustizzja, fuq it-traωωin tal-passjonijiet u fuq il- udizzju li g ad irid ji i (Atti 24,24-25). Feliç, li kien superstizzjuω, abat jibωa, u re a bag at lura lil Pawlu. Ta ra el rg ib li kien, ta spiss kien joqg od jibg at g al Pawlu, g ax aseb li dan kien se joffrilu xi flus. Sadanittant g addew sentejn, li warajhom, skond il-li i Rumana, l-akkuωat kellu jit alla ieles jekk ma jsirx aqq minnu. Imma Feliç g amel in ustizzja ma Pawlu. G addew sentejn, u Porçjus Festus la aq flok Feliç. Imma biex jog ob lil-lhud, Feliç alla lil Pawlu fil- abs (Atti 24,27). Pawlu jidher quddiem Porçjus Festus u jappella g al quddiem Çesari Porçjus Festus kien prokuratur tal-lhudija fis-snin w.k. B differenza minn Feliç kien ra el rett u kuxjenzjuω. Miet fissena 62 meta kien g adu prokuratur. Tlitt ijiem wara li wasal fil-provinçja tieg u, Festu tela Ìerusalemm minn Çesarija. Il-qassisin il-kbar u l-kbarat tal-lhud resqu quddiemu biex jakkuωaw lil Pawlu u bdew jitolbuh afna biex jag mlilhom pjaçir u jibg atulhom Ìerusalemm, g ax kienu g amlu komplott li joqtluh fit-triq. Imma Festu we ibhom li Pawlu kellu jibqa fil- abs f Çesarija g ax hu stess kellu jmur hemm malajr. U Ωied jg idilhom: Dawk fostkom li g andhom xi awtorità jinωlu mieg i, u jekk dan ir-ra el g andu xi tija jakkuωawh (Atti 25,1-5). Mill- did il-kapijiet Lhud marru Çesarija g and il-prokuratur, 99

101 li a postu fit-tribunal u ab lil Pawlu. Il-Lhud re g u akkuωawh b ad-darba ta qabel. Pawlu re a ddefenda ru u b dinjità u deçiωjoni: Jien ma nqast xejn, la kontra l-li i tal-lhud, la kontra t-tempju u lanqas kontra Çesari (Atti 25,8). Forsi l-lhud kienu akkuωaw lil Pawlu sa ansitra bilcrimen lesae maiestatis, g ax kien ippriedka li Ìesù hu re. Imma l-prokuratur inteba li din kienet kwestjoni reli juωa, u offra lil Pawlu l-possibilità li, jekk irid, imur Ìerusalemm u hemmhekk, quddiem Porçjus innifsu, jsir aqq minnu. Imma Pawlu kien jaf li, jekk jitla Ìerusalemm, il-lhud kienu qed jonsbuh biex jeqirduh, u b est ta diplomazija u kura appella g aç-çittadinanza Rumana tieg u. Jien ninsab quddiem ilqorti ta Çesari; hawn g andu jsir aqq minni. Jien lil-lhud ma g amiltilhom xejn aωin, kif inti stess taf sewwa. Jekk imbag ad jiena ati, jekk g amilt xi a a li g aliha tist oqqli l-mewt, ma nfittixx li na rab mill-mewt. Imma jekk ma hemm xejn minn dak li fuqu qeg din jixluni, add ma jista jer ini f idejhom. Nappella g al quddiem Çesari! (Atti 24,10-11). Festu tkellem mal-kunsill tieg u, u aççetta t-talba ta Pawlu: Int appellajt g al quddiem Çesari, u quddiem Çesari tmur (Atti 24,12). Minn dak il- in it-tribunal tal-prokuratur sar inkompetenti li jipproçessa lil Pawlu. L-Appostlu beda jistenna Ω-Ωmien li fih ikun jista jintbag at Ruma. Id-diskors ta Pawlu quddiem ir-re Agrippa F dawk il- ranet ew iωuru lil Porçjus ir-re Agrippa II u Bereniçi. Marco Giulio Agrippa kien iben Agrippa I. Twieled Ruma. Fis-sena 50 w.k. l-imperatur Klawdju atru re ta Kalçide, u mbag ad sar kustodju tat-tempju u t-teωori tieg u, u kien ja tar hu l-qassisin il-kbar. Fis-sena 53 sar re tat-tetrarkija ta Filippu, Batanea u Abilene. Fis-sena 54 l-imperatur Neruni ta il-galilija u l-perea. Miet qrib is-sena 100 u kien jg ix ma o tu Bereniçi, li mag ha jidher li kellu relazzjoni ta inçest. Giulia 100

102 >;<+*+,=*.(1,<&/,*:,<&++&7,5*1(E(*+,#$><;89<,+9<*G97,) Bereniçi kienet bint Erodi Agrippa I u o t Drusilla, mart Feliç. Wara li ΩΩew et darbtejn, lil Lisimaku, u lil Erodi ta Kalçide, zijuha, wara li dan miet marret tg ix ma uha Agrippa II. Porçjus Festus tkellem ma Agrippa dwar Pawlu, bit-tama li ji i mdawwal minnu dwar il-kwestjonijiet reli juωi Lhud li g alihom Pawlu kien akkuωat. Lil Agrippa jg idlu li l-akkuωi kontra Pawlu ma kienux ta tip kriminali. Kellhom biss xi kwestjonijiet mieg u dwar ir-reli jon tag hom u dwar çertu Ìesù, li hu mejjet, imma Pawlu jg id li hu aj (Atti 25,19). U stieden lil Agrippa jisma lil Pawlu. Biex juri l-evidenza ta l-innoçenza ta l-appostlu Luqa jintroduçi r-rakkont tallaqg a ta Pawlu ma Agrippa u Bereniçi, li tikkostitwixxi l-a ar diskors ta difiωa personali ta l-appostlu, din id-darba quddiem is-slaten. Wara s-soltu captatio benevolentiae (Atti 26,2-3) Pawlu beda jiddeskrivi l- ajja tieg u ta Lhudi m e e g al-li i u g attradizzjonijiet tal-fariωej. Jiddeskrivi, g at-tieni darba, l- rajja 101

103 tal-konverωjoni tieg u fit-triq ta Damasku (Atti 26,9-18), u jg id li Ìesù nnifsu kellmu u qallu: G alhekk dhertlek, biex nag mlek ministru u xhud tad-dehra li fiha rajtni u ta dawk li fihom g ad nidhirlek. Ne ilsek mill-poplu u mill- nus pagani li g andhom qieg ed nibg atek, biex tift ilhom g ajnejhom alli jer g u lura mid-dlam g ad-dawl u mis-setg a tax-xitan u jduru lejn Alla (Atti 26,16-18). Kien min abba din il- idma missjunarja li l-lhud qabduh fit-tempju u riedu joqtluh. Imma Pawlu jg id li ma kienx jg allem lief dak li kienu g allmu Mosè u l-profeti dwar li l-messija kellu jqum mill-imwiet u jkun dawl kemm g all-poplu ta Israel kif ukoll g all-pagani. Festus ammira l-g erf ta Pawlu fir-reli jon Lhudija u qallu: Int mi nun, Pawlu! L-g erf kbir tieg ek qieg ed i ennek! (Atti 26,24). Pawlu wie bu b diplomazija li hu ma kienx mi nun, imma li Agrippa çertament kellu kompetenza biex jifhem a jar fuq xiex kien qed jitkellem, g ax hu kien Lhudi li kien jemmen fil-profeti. Mhux biss, imma jdur fuq Agrippa u jistaqsih jekk 102 :9E(##*+,+$T(7F/9*+,=*!(<91,#(77

104 kienx veru dan kollu. Agrippa inteba li, kieku jwie bu iva, kien ifisser li l-iskrittura kienet tabil aqq tikkonferma l-messa Kristjan li kien qed ixandar Pawlu, u ipprefera jwie eb b mod ironiku: Ftit jonqsok biex tipperswadini u tag milni nisrani! (Atti 26,28). U Pawlu mill- did, b afna diplomazija, wie bu: Nitlob l Alla li, bil-ftit jew bil-wisq, mhux inti biss, imma dawk kollha li llum qeg din jisimg uni jkunu b ali, barra mill-irbit ta dawn il-ktajjen (Atti 26,29). Kien hawnhekk li l-udjenza waslet fit-tmiem. Porçjus u Agrippa qablu bejniethom li Pawlu ma kien ati la ta mewt u lanqas tal-ktajjen. Mhux biss, imma Agrippa qal lil Festu: Li ma appellax g al quddiem Çesari lil dan ir-ra el kont tista titilqu (Atti 26,31). Ma kien fadal xejn iωjed issa lief li Pawlu jistenna f Çesarija Marittima. Fuq ix-xefaq tal-punent kienet tinfeta it-triq bil-ba ar lejn Ruma. Imma sa ma wasal hemm, Pawlu kellu missjoni o ra provvidenzjali x jaqdi. 103

105 104

106 Kapitlu 10 MINN ÇESARIJA SA RUMA: IN-NAWFRAÌJU TA PAWLU F MALTA Il-vja minn Çesarija lejn Ruma Kienet riesqa l- arifa tas-sena 59 jew 60 meta Festus iddeçieda li jibg at lil Pawlu f Ruma flimkien maç-çenturjun Ìulju u stakkament ta suldati tal-cohors Sebastena jew Awgusta. Iddata tas-sena 59, aççettata mill-ma oranza ta l-istudjuωi, tfisser li dik is-sena l-yom Kippur (Jum ta l-espjazzjoni) abat fil-5 ta Ottubru. Skond Atti 27,9 it-tluq minn Portijiet is-sbie fi Kreta se wara din id-data, li kienet timmarka t-tmiem ta l-ista un tan-navigazzjoni. Dik is-sena l-festa abtet kmieni u x aktarx li ma kienx ikun daqshekk perikoluω li jittantaw jaqsmu l-mediterran miftu. Imma fis-sena 60 il-yom Kippur abat fl-24 ta Ottubru, u g alhekk jidher li l-periklu ta tempesti kien afna akbar. G al din ir-ra uni hemm min ja seb li s-sena 60 hi aktar eωatta g ad-data talvja lejn Ruma. Flimkien ma Pawlu telqu l-kollaboraturi tieg u Luqa u Aristarku ta Tessalonika. Il-vja lejn Ruma hu deskritt b dettalji mill-aktar çari u eωatti mill-awtur ta l-atti. Ir-rakkont juri li sar minn xi add li kien preωenti g all- rajja, bniedem istruwit u li josserva d-dettalji. Fil-fatt diversi studjuωi jqisu Atti 27,1-28,15 b ala wie ed mill-aktar dokumenti importanti ta l-antikità li jiddeskrivu s-seng a tat-tba ir ta l-era Griega- Rumana, hekk li ta spiss jag ti l-impressjoni li hu djarju ta vja. Telg u fuq ifen ta Andramitti, post fl-asja Minuri l isfel minn Troas, illum jismu Karatash. Dan il- ifen kellu jmur lejn l-asja prokonsolari. Minn Çesarija ba ru max-xatt tal-palestina u l-feniçja sa ma waslu f Sidon. Sidon, illum 105

107 106 "#$P/,QQ*+,=*2,)*>,?#*#(/)*G97,

108 Saida fil-libanu, kienet wa da mill-eqdem bliet tal-feniçja. Tissemma, flimkien mal-belt ta Tir, di à fis-sena 1345 q.k. Kienet ma kuma mill-assiri, BabiloniΩi u Persjani. Fis-sena 333 q.k. intreb et minn Alessandru l-kbir u saret parti missaltna tas-selewçidi. Fis-sena 64 q.k. g addiet f idejn ir- Rumani, li inkorporawha mal-provinçja tas-sirja. F Sidon iç-çenturjun Ìulju ta permess lil Pawlu biex iωur lill-a wa Kristjani tal-belt. Iç-çenturjun applika l-li i tal-custodia militaris lil Pawlu, li kienet tippermetti li hu jωur lil biebu fejn imur, dejjem akkumpanjat mis-suldat li jkun marbut mieg u. Luqa jinsisti fuq is-sentimenti nobbli ta tjieba li biha ç-çenturjun kien jitratta lil Pawlu waqt il-vja. Minn Sidon komplew triqthom lejn Çipru, imma ma g addewx ma enb il-kosta tan-nofsinhar tal-gωira, g ax l-irjie kienu kontrina (Atti 27,4), imma daru mal-penisola tal-karpasia quddiem il-ponta Andréas u l-gωejjer Kidhes, biex da lu fil- Ba ar taç-çiliçja u tal-panfilja g all-irdoss ta Çipru. B hekk waslu fil-port ta Mira fil-liçja, illum Derme. Din kienet l-aktar belt importanti tal-liçja, li kellha tempju lil Apollo. Kellha ssir famuωa aktar tard b ala l-belt li fiha kien g ex l-isqof San Nikola. F Mira bidlu l- ifen, billi telg u fuq ifen minn Lixandra li kien se jaqsam il-mediterran lejn l-italja. Min abba l-irjie qawwija komplew iba ru mal-kosta tat-turkija sa ma b diffikultà waslu Knidos. Skond Erodotus din il-belt inbniet mill-ispartani u kienet parti mill-hexapolis tad-doriçi, fejn kien hemm is-santwarju ta Apollo Triopaio. Baqg et famuωa g all-istatwa ta Venere ta Knidos u g ax fiha twieled Sostratos, l-arkitett tal-fanal ta Lixandra, wie ed mill-meravilji tad-dinja klassika. Qrib is-sena 129 q.k. ir-rumani akmu lil Knidos u g aqqduha mal-provinçja imperjali ta l-asja. Minn Knidos ibdu lejn in-nofsinhar, qasmu l-ba ar E ew u waslu quddiem il-gωira ta Kreta, li ba ru madwar il-kosta 107

109 tag ha fil-parti ta Salmoni, mil-lvant g an-nofsinhar, fejn setg u jid lu g all-kenn tal-portijiet Sbie dejn il-belt ta Lasaja (Atti 27,1-8). Ma nafux eωattament fejn kienu jinsabu dawn iω-ωew postijiet imsemmijin, u ma jidhirx li Portijiet Sbie kien, fil-fatt, port kenni, jekk ippruvaw jie du l- ifen biex jg addi x-xitwa g all-kenn tal-port ta Feniçi. X aktarx li dawn il-postijiet kienu jinsabu qrib ir-ra al ta Matala, dejn Akra Lithinos. Kreta hi l-akbar gωira ta l-arçipelagu tal-greçja (8393 km kwadri). Kien fi Kreta li twieldet wa da mill-eqdem çiviltajiet tal-mediterran, dik ta Minos ( q.k.). Hi deskritta g as-sbu ija tag ha minn Omero fid-9 seklu q.k. Fis-seklu 11 q.k. iet ma kuma mid-doriçi. Ir-Rumani akkwistawha fis-sena 66 q.k. Pawlu, li kien imdorri jivvja a bil-ba ar u kien espert minnavigazzjoni, ta parir li ma jkomplux fi triqthom lejn Ruma, g ax minn Kreta kellhom bilfors jo or u f ba ar miftu sa Sqallija, u Jum is-sawm (Atti 27,9), ji ifieri l-festa ta l-espjazzjoni (Yom Kippur) kien g adda. Imma ç-çenturjun aktar ta widen g all-kaptan tal- ifen u g all-pilota milli g al kliem Pawlu. Ilma oranza kienu tal-fehma li jo or u minn dak il-port mhux adatt g ax-xitwa, u jba ru max-xatt ta Kreta sa ma jaslu filport ta Feniçi, x aktarx fejn illum hemm il-port ta Plakias, li kien miftu g al-lbiç u l-majjistral, u hemm jg addu x-xhur taxxitwa. Malli qam ri afif min-nofsinhar ar u minn Portijiet Sbie u bdew telg in lejn il-majjistral mal-kosta ta Kreta. Imma mill-gωira qam riefnu mill-grigal, imsejja Euroaquilo. Il- ifen b hekk ie mitfu il barra fil-ba ar miftu. L-awtur tad-djarju tal-vja jikteb: B irja wa da g addejna ta t irri ta daqsxejn ta gωira jisimha Kawda (Atti 27,16). Din hi gωira çkejkna lejn in-nofsinhar ta Kreta, illum jisimha Gavdos. Mitluqin g all-qawwa tar-ri u tal-mew, tilfu kull kontroll fuq il- ifen. Bilkemm stajna nωommu d-dg ajsa warajna, u g alhekk tellg uha mill-ba ar. Mbag ad qabdu l-armar u 108

110 UC&<,*+,=*23*>,?# rabtu l- ifen dawramejt biç-çimi, niωωlu l-qlug g ax beωg u li ninkaljaw fuq is-sirti (Atti 27,17). Fil-fatt, id-direzzjoni tarriefnu mill-grigal suppost li kellha tix et il- ifen lejn l-in awi tal-kosta taç-çirenajka, fl-afrika ta fuq, u lejn il-golf tas-sirti fil-libja. Jidher li d-direzzjoni li a l- ifen inbidlet xi ftit, forsi g ax ir-riefnu kien x aktarx grigal il-lvant, li g alhekk arr il- ifen mhux lejn l-afrika, imma lejn il-punent, fil-ba ar miftu bejn l-afrika u Sqallija. Mitluqin l hawn u l hinn g all-qilla tal-mew, il-ba rin asbu biex i effu l- ifen, u waddbu l-ba ar il-merkanzija u fit-tielet jum it-tag mir tal- ifen. G al bosta jiem la raw xemx u lanqas kwiekeb, u g alhekk ma kellhom l-ebda indikazzjoni g annavigazzjoni. Pawlu, iωda, qajjem it-tama ta s abu fuq il- ifen, wara li çanfarhom talli ma semg ux minnu u telqu minn Kreta. Hu qalilhom li kellu viωjoni ta Alla li fih kien jemmen, li Ωgurah li add ma kien se jintilef, lief il- ifen. U Ωied jg id: Je tie, iωda, li na btu ma gωira (Atti 27,26). 109

111 Meta wasal l-erbatax-il lejl, konna ninsabu mitfug in l hawn u l hinn fil-ba ar ta Adrija (Atti 27,27). L-isem tal-ba ar ma jinkludix biss l-adrijatiku kif nafuh illum (li a ismu mill-belt ta Adria, fl-italja ta fuq, dejn Venezia), imma Ω-Ωona kollha taç-çentru tal-mediterran bejn Sqallija u l-afrika ta fuq, u bejn Kreta u t-tuneωija. G ar-rumani dan kien il-ba ar fuq ix-xaqliba tal-lvant ta l-italja, li kien jifred il-penisola Taljana mill-balkani, mill-greçja u mill-afrika, u li mela kien jinkludi l-ba ar Joniku. Fuq ix-xaqliba tal-punent kien hemm dak li sallum hu mag ruf b ala l-ba ar Tirrenu, çirkoskritt mill-kosta tal-punent tal-penisola Taljana, u l-gωejjer ta Korsika, Sardinja u l-kosta tat-tramuntana ta Sqallija. Il-ba rin, qrib nofs il-lejl, assew li kienu resqin qrib xi art. Skandaljaw u sabu g oxrin qama (ekwivalenti g al 37 metri). Wara ftit sabu mistax-il qama (27 metri). Bdew jibωg u li l- ifen se jinkalja fuq xi blat, u g alhekk niωωlu l-ankri biex jag tu stabilità lill- ifen. B intenzjoni qarrieqa, g ax riedu ja arbu bil-g awm, niωωlu d-dg ajsa bl-iskuωa li riedu jdendlu xi ankri mill-pruwa. IΩda Pawlu qal liç-çenturjun u lis-suldati: Jekk dawn ma jibqg ux fuq il- ifen, intom ma tistg ux issalvaw. Mbag ad is-suldati qaççtu l- bula tad-dg ajsa u allewha tmur g al ri ha (Atti 27,31-32). Filg odu kmieni mas-seb Pawlu beda j e e lill-ekwipa kollu biex jitrejjaq b xi a a ta l-ikel, alli jie du sa ithom. Hu nnifsu radd ajr lil Alla, qasam il- obω u beda jiekol. Il- est hu simili g al dawk ewkaristiku, ukoll jekk ma jindikax l-ewkaristija, imma l-uωanza Lhudija tat-talb ta barka u l-qsim tal- obω qabel l-ikel. Hekk kul add g amel il-qalb u bdew jieklu, l-aktar wara li Pawlu re a Ωgurahom li add minnhom ma kien se jitlef ajtu. Luqa jag tina n-numru eωatt tal-persuni kollha li kien hemm fuq il- ifen. Kienu b kollox 276 persuni, inkluωi ç-çenturjun u s-suldati, il-pri unieri (fosthom Pawlu), il-kaptan u l-pilota, il-ba rin, u persuni o rajn li ma nafux min 110

112 kienu, imma li forsi kienu qed jaqsmu l-ba ar bil-merkanzija li kien i orr il- ifen. Imma biex i effu l- ifen kellhom iwaddbu l-qam kollu fil-ba ar. Malli seba raw quddiemhom l-art, imma ma g arfuhiex. Lem u biss bajja bi xtajta fiha, u qatg uha li, jekk jistg u, jitfg u l- ifen fuqha (Atti 27,39). Liema kienet din ix-xtajta hu diffiçli nkunu nafu. Nistg u biss nag mlu kon etturi. Il- ifen kien riesaq lejn Malta mil-lvant, u kien qed i orru l-grigal, li ja kem bil-qawwa fuq il-kosta kollha tal-gωira li t ares lejn Sqallija, mill-a rax tal-mellie a sal-ponta taω-ûonqor. Xtajtiet fuq din il-kosta hemm diversi, barra l-port il-kbir u l-port ta Marsamxett. Mill-ponta ta l-a rax nistg u ng oddu dawn il-bajjiet: il-bajja tal-mellie a, li hi l-akbar wa da u li fiha çertament hemm xtajta li tidher sewwa mill-ba ar miftu. Lejn nofs il-bajja, fi ranet li fihom ikun hemm mew qawwi, jidher li hemm sikka ta t l-ilma ( reef ). Il-bajja ta San Pawl fiha wkoll xtajta, u minn barra tidher miftu a sewwa g allgrigal. Il-bajja tas-salini, li llum ma g andhiex xtajta, forsi kellha dak iω-ωmien meta Ω-Ωona ma kienetx Ωviluppata. Ilkosta mis-salini sa San Ìiljan hi kollha blat u ftit fiha xtajtiet, lief il-bajja ta Qalet Marku dejn il-blat ta l-g allis, u l-bajja ta San Ìor u dik ta San Ìiljan. Mill-Port il-kbir sal-ponta taω-ûonqor il-kosta tax-xg ajra ta ÓaΩ-Ûabbar hi kollha blat u ma hemmx xtajtiet. Biex nifhmu fejn seta abat il- ifen ta Pawlu rridu nkomplu nsegwu l-atti. R ew l-ankri u telquhom il-ba ar, u allew ukoll l-irbit tat-tmun. Mbag ad tellg u l-qala Ω-Ωg ir ta quddiem g ar-ri u r ewlha lejn ix-xtjata. IΩda batna ma sikka bejn Ωew kurrenti, u l-ba rin wa lu l- ifen fuqha. Ilpruwa baqg et imwa la sewwa fil-post u ma t arrkitx iωjed, imma l-poppa bdiet titfarrak bil-qilla tal-mew (Atti 27,40-41). L-espressjoni Griega li juωa Luqa hi: topos dithalassos; din bil-malti hi tradotta sikka bejn Ωew kurrenti. Meta wie ed 111

113 jeωamina l-istess kosta tat-tramuntana ta Malta u jipprova jfittex din is- sikka bejn Ωew kurrenti, ma tantx jasal g al konkluωjoni façli. Çertament l-aktar post indikat, li da al fittradizzjoni Kristjana b ala l-post tan-nawfra ju, hu l-gωira (mhux gωejjer) ta Selmunett, mag rufa popolarment b ala ta San Pawl. Il-quççata tal-gωira fiha statwa ta San Pawl, skolpita minn Sigismondo u Salvatore Dimech u mqieg da fil-post minn Salvatore Borg fl Fil-fatt, Selmunett hi sikka mdaqqsa (1180 metri twila), li nistg u nsej ulha gωira, to ro mill-promontorju ta Selmun f direzzjoni tal-grigal fid-da la tal-bajja ta San Pawl, u tassew tifred il-kurrenti talba ar ta barra minn dawk ta ewwa l-bajja. Fl-istess bajja ta San Pawl, afna aktar qrib l-art, hekk li l-g awma kif deskritta fl-atti tidher xi ftit esa erata, hemm is-sikka ta l-g asselin, li xi w ud jaççettawha b ala l-post tan-nawfra ju min abba assonanzi dubjuωi lingwistiçi mal-kelma Griega dithalasson, li bil-malti inbidlet fil-kelma ta l-g asselin. Post ie or indikat 112 "#$UC&<,*+,=*2,)*>,?#*D2(#79)(++H

114 hu l-ilsien ta art li jo ro fil-ba ar fid-da la tal-bajja tas- Salini, fil-post jismu l-qawra. G alkemm mhux proprjament sikka maqtug a mill-art, imma jikkorrispondi afna g addeskrizzjoni, u forsi jista jkun kredibbli jekk wie ed jaççetta l-possibilità, mhux storikament ippruvata, li l-fdalijiet Rumani ta San Pawl Milqg i, ftit il ewwa mis-salini, huma s-sit talvilla ta Publju, li laqa g andu lin-nawfra i. Çertament ta min ifakkar li kien aktar probabbli li Malta kienet abitata f dawn l-in awi, milli fl-in awi tal-mistra jew tal-bajja tal-mellie a, li qatt ma kienu abitati afna sa Ωminijiet reçenti, meta ew Ωviluppati g al skopijiet turistiçi. L-a ar possibilità ta sikka tista tkun dik tal-blata ta l-g allis, fuq il-kosta quddiem il- Mag tab. Imma hawn ukoll id-distanza sa l-art hi Ωg ira afna u ma hemm l-ebda xtajta, lief dik ta Qalet Marku. Naturalment dan kollu ma jnaqqasx il-valur tat-tradizzjoni Kristjana lokali dwar il-gωira ta San Pawl, g alkemm ikollna nammettu li ma g andna l-ebda tradizzjoni tal-post eωatt tan-nawfra ju li tmur lura g all-ewwel sekli tal-kristjaneωimu f pajjiωna. 1 Malli abtu mas-sikka l- ifen beda jitfarrak fin-na a talpoppa. G alkemm is-suldati riedu joqtlu l-pri unieri, biex dawn ma ja arbux bil-g awm, iç-çenturjun mill- did juri est ta kortesija lejn Pawlu, u jordna li kul add jil aq l-art bilg awm, u li min ma kienx jaf jg um jag mel uωu minn bçejjeç imkissra tal- ifen u twavel. Hekk kul add wasal qawwi u s i l-art. " Cfr. M. BUHAGIAR, The St. Paul Shipwreck Controversy. An Assessment of the Source Material, in Melita Historica, Proceedings of History Week (1993), The Malta Historical Society 1997, , partikolarment pa ni F pa ni l-awtur jiddiskuti d-diversi teoriji talpostijiet li huma indikati fl-istorja b ala gωejjer li fuqhom sar in-nawfra ju: Malta, Meleda, jew Cephallenia. F pa ni l-awtur jitkellem dwar tradizzjonijiet u kult lejn San Pawl u dwar postijiet venerati b tifkira ta l- Appostlu, l-aktar dik li hi mag rufa b ala Grotta ta San Pawl fir-rabat. 113

115 Pawlu f Malta Meta lisna mill-g arqa, sirna nafu li l-gωira kien jisimha Malta (Atti 28,1). G alkemm illum il-ma oranza ta l-istudjuωi jaqblu li Malta kienet tassew il-gωira li fiha ie Pawlu, kien hemm Ωmien meta l-attribuzzjoni g al Malta kienet dubjuωa. Il-kontroversja xeg let fis-sena 950, meta l-imperatur ta BiΩanzju Kostantinu VII Porphyrogenitus, fl-opra tieg u De Administrando Imperio, beda jg id li l-gωira ta Melita li jsemmi Luqa fl-atti kienet Meleda, gωira fl-adrijatiku, illum Mljet, gωira ftit barra minn Dubrovnik (Kroazja). Din it-teωi saret kontroversja li tqajjmet bil-kbir wara l-1730 meta ie pubblikat studju ta Ignazio Georgi, abbati Benedittin tal-monasteru ta Veliko Jezero fuq Meleda li ssostni li r-riefnu li arr il- ifen ta Pawlu kien ej mix-xlokk u mhux mill-grigal, u li g alhekk il- ifen in arr fil-ba ar Adrijatiku. Imma l-atti jitkellmu mill- Euroaquilo, li jikkorrispondi g ar-riefnu tipiku talgrigal-lvant li a na mdorrijin bih fiç-çentru tal-mediterran. Biex il- ifen ta Pawlu jid ol fl-adrijatiku, r-riefnu kien ikollu x aktarx ikun min-nofsinhar ix-xlokk, u hu diffiçli nifhmu kif kienu mitfug in l hawn u l hemm f ba ar mhux tant wiesg a, u li d-da la g alih hi pjuttost dejqa (Stretti di Otranto). Atti 28,1-10 jippreωenta l-konkluωjoni tal-blokk narrattiv ta Atti 27,1-28,10. Meta lisna mill-g arqa, sirna nafu li l-gωira kien jisimha Malta. In-nies tag ha iebu ru hom mag na bi lewwa liema b alha. Laqg una tajjeb lilna lkoll u qabbdulna u ie a, g ax kienet bdiet nieωla x-xita u kien il-bard. Mela Pawlu qabad qabda zkuk niexfa u tefag hom fin-nar. Fiz-zkuk kien hemm lifg a li, malli asset is-s ana, ar et u qabdet ma id Pawlu. In-nies tal-gωira, kif raw il-lifg a mdendla ma idu, bdew jg idu wie ed lil ie or: Dan ir-ra el Ωgur xi qattiel, ghax g ad li elisha mill-ba ar, il-ìustizzja ma allitux jg ix! Imma hu farfar il-lifg a on-nar u ma ralu xejn. Huma stennew li se jarawh jintefa jew jaqa u jmut f daqqa. 114

116 "#$U<;++,*+,=*23*>,?#5*G,',+ Wara li damu jistennew afna u raw li ma ralu ebda deni, biddlu l- sieb u bdew jg idu li kien xi alla. F dawk l-in awi kien hemm l-oqsma tal-prinçep tal-gωira, li kien jismu Publju. Dan laqag na u bil-qalb kollha Ωammna g andu tlitt ijiem. Missier Publju inzerta mix ut, marid bid-deni u d-disenterija. Pawlu da al dejh, g amel talba, qieg ed idejh fuqu u fejjqu. Wara dan imbag ad bdew ukoll jersqu g andu l-morda l-o ra tal-gωira, u hu fejjaqhom. Wrewna ie kbir, u meta ejna biex nitilqu, g abbew fuq il- ifen kull ma konna ne tie u. Il-kompoΩizzjoni redazzjonali tas-silta ta Luqa hi mag mula minn: (1) 28,1-2a l-introduzzjoni; (2) 28,2b-6 ir-rakkont tallifg a li taqbad ma id Pawlu u l-venerazzjoni ta l-abitanti talgωira lejn Pawlu; (3) 28,7-8 Pawlu jfejjaq lil missier Publju u lill-morda o ra tal-gωira. In-nies tal-gωira huma indikati minn Luqa b ala oi de barbaroi, ji ifieri nies li ma kienux jitkellmu l-grieg, appuntu barbari, g ax kienu jitkellmu djalett neo- Puniku, minkejja li Malta kienet ma kuma mir-rumani. Ilfatt li Luqa jindika li kienet ix-xita u kien il-bard jurina li Ω-Ωmien tas-sena li fih Pawlu wasal Malta kien fl-ista un talmaltemp u tal-bard, ji ifieri bejn Novembru u Frar. Issa, jekk kif g idna aktar, il fuq, x aktarx li fis-sena 60 l-yom Kippur abat fl-24 ta Ottubru, u li Pawlu telaq minn Kreta meta kienet 115

117 di à g addiet din il-festa, u l- ifen dam jit abat mat-tempesta almenu img atejn, allura ni u lo ikament g all-perjodu bejn in-nofs u tmiem Novembru tas-sena 60. Il-klima xitwija deskritta mill-atti f Malta tibda bejn wie ed u ie or f dan iω- Ωmien tas-sena, u l-irwiefen tal-grigal huma l-aktar komuni f dan il-perjodu, bejn Novembru u Diçembru. Il-grigal jista jasal g al riefnu ta forza 8-10 (b al fil-kaω tar-riefnu ta l-24 ta Jannar 2008), u jista jdum jonfo bejn tlieta u amest ijiem. Hu kawωat minn kurrenti qawwija ta arja kies a mill-ewropa çentrali li jiltaqg u ma kurrenti ta arja s una mid-deωert Libiku. Luqa jiddeskrivi b toni ta gratitudni l-ospitalità tal-maltin lejn Pawlu u s abu. Luqa jrid juri li Pawlu hu l-bniedem ta Alla, li ji i mag Ωul biex jag ti xhieda lil Kristu sat-trufijiet ta l-art. Proprju g aliex hu xhud ta Alla, Pawlu hu wkoll tawmaturgu, li joffri s-salvazzjoni u l-fejqan lil dawk kollha li g andhom bωonnhom. Mil-lat storiku Atti 28,1-10 jappartjeni çertament g al tradizzjonijiet ta min joqg od fuqhom li San Pawl g adda minn Malta. IΩ-Ωew episodji ta rakkonti ta mirakli wkoll jappartjenu g al tradizzjonijiet lokali, li Luqa elaborahom billi segwa mudelli mil-letteratura ellenistika. Hekk, l-episodju tal-lifg a li taqbad ma id Pawlu jfakkarna f epigrammi funebri tal-letteratura Griega: l-epigramma ta Antipatru ta Tessalonika (1 seklu q.k.), ta Leonida ta Lixandra (1 seklu w.k.) u ta Satilius Flaccus (1 seklu w.k.). Dawn it-tliet epigrammi jitkellmu mill-mewt ta persuna i li, wara li elsu mill-g arqa, gidmithom lifg a. Fil-kaΩ tag na, iωda, billi Luqa jrid juri li Pawlu hu m ares minn Alla, mhux biss jurih li eles mill-g arqa, imma wkoll mill-gidma tal-lifg a. Jiddeskrivi reazzjoni fost l-indi eni Maltin, li minn udizzju negattiv fuq Pawlu ( dan ir-ra el Ωgur xi qattiel ) li l-ìustizzja personifikata (diké) ma allitux jg ix, jibdew iqisu lil Pawlu b ala divinità ( bdew jg idu li kien xi alla ). Hekk Luqa jippreωenta lil 116

118 "#$UC&<,*+,=*2,)*>,?#*'#$&1+,+?,*+,=*#$4FF;1+#9 Pawlu b ala tawmaturgu, xhud tas-salvazzjoni ta Alla g allbnedmin kollha. Attwalment f Malta ma jeωistux lifg at jew sriep velenuωi. Hemm min isostni li l-lifg a li gidmet lil Pawlu kienet il-coronella austriaca, li tixba lil-lifg a, imma mhijiex velenuωa. Imma l-maltin stennew li Pawlu jmut meta raw illifg a mqabbda ma idu; dan ifisser li g alihom il-lifg a kienet velenuωa. Ma nistg ux ninsistu aktar fuq dan id-dettall, lief li ng idu li, ukoll jekk illum f Malta ma hemmx sriep velenuωi, dan ma jfissirx li ma kienux jeωistu fl-1 seklu. It-tieni episodju ta fejqan hu dak assoçjat ma missier Publju. Luqa jsejja lu prôtos tis nésou, il-prinçep tal-gωira. Ma nafux jekk kienx xi ma istrat prinçipali jew xi bniedem nobbli ie or ta Malta. Imma ismu hemm xhieda g alih f iskrizzjonijiet misjubin f Malta, wa da minnhom tal-perjodu ta Tiberju, li ssejja lu wkoll prôtos Melitaíon. Skond tradizzjoni lokali dan kellu l-villa tieg u qrib ir-ra al ta Burmarrad, ftit bog od mill-bajja tas-salini, fil-post arkeolo iku mag ruf b ala San 117

119 Pawl Milqi. Hawnhekk, fis-snin il-missione Archeologica Italiana g amlet skavi arkeolo içi ta t u madwar il-kappella ta San Pawl Milqi, mibnija fl-1616 fuq fdalijiet ta kappella o ra tas-seklu 15. Instabu fdalijiet ta villa u kumpless agrikolu tat-2 seklu q.k. Il-villa kien hemm qabilha bini Puniku, u baqg et wieqfa sal- akma G arbija fid-9 seklu. Kienet tikkonsisti f kumpless residenzjali, u bini ie or konness ma l-g asir taω-ωebbu. G alkemm ittradizzjoni popolari torbot ma dan il-post il-villa ta Publju, hu diffiçli li nkunu nafu jekk, fil-fatt, il-fdalijiet arkeolo içi jistg ux jikkonfermaw din l-ipotesi, jew l-ipotesi l-o ra li l-villa kienet fil-wardija, fejn hemm il-knisja ta San Ìwann tal-óriereb, mibnija fuq fdalijiet Rumani, u fejn ji i muri awt tal- ebel li jing ad li fih San Pawl g ammed lill-abitanti. Hu x inhu, Publju g amel est ta eneroωità kbira meta laqa g andu 276 persuna g al tlitt ijiem. Pawlu sar jaf li misser Publju kien marid bid-deni u d-disenterija. Dawn is-sintomi li jiddeskrivi Luqa f Atti 28,8, jikkorrispondu g ad-deni rqieq, kawωat mill-micrococcus Melitensis skopert fl-1887 (jissejja ukoll Brucellosis Melitensis), li jinfetta l- alib tal-mog oω u jipproduçi f min jixorbu d-deni g oli u d-disenterija. Pawlu fejjaq lil missier Publju bil- est tat-tqeg id ta l-idejn. Il-fama tieg u malajr xterrdet mal-gωira, u l-abitanti l-o rajn li kienu morda ew biex Pawlu jfejjaqhom billi talab u qieg ed idejh fuqhom. Il-Maltin, li kienu ospitali mall-ewwel, issa saru mill-aktar twajbin ma Pawlu u s abu, li damu f Malta tul iω- Ωmien kollu tax-xitwa li fih kienet mag luqa l-possibilità tannavigazzjoni. Wrewna ie kbir, u meta ejna biex nitilqu, g abbew fuq il- ifen kull ma konna ne tie u (Atti 28,10). L-Atti ma jag tuna l-ebda jiel dwar x g amel Pawlu kemm dam f Malta fil-perjodu tax-xitwa. It-tradizzjoni lokali tg id li Pawlu evan elizza lill-maltin u ikkonvertihom g all-fidi fi Kristu, ta t it-tmexxija ta Publju, l-ewwel isqof tal-gωira. 118

120 Nafu li dawn l-elementi le endarji ma g andhom l-ebda baωi storika. L-istudjuΩi ta l-istorja jg idulna li l-ewwel sinjali tal- KristjaneΩimu f pajjiωna jmorru lura g as-sekli 3-4, u li l-kult lejn San Pawl mhux eqdem mis-seklu 13. Jekk, iωda, nqisu li Pawlu kien dejjem jie u l-opportunità li jxandar l-evan elju kull fejn mar, hemm probabiltà li dan ma setax jonqos f Malta fejn dam tliet xhur (Atti 28,11). Aktar minn daqshekk ma nistg ux çertament nikkonkludu mill-materjal dokumentarju li allielna Luqa fl-atti. Il-vja minn Malta sa Ruma Wara tliet xhur tlaqna fuq ifen li kien g adda x-xitwa filgωira (Atti 28,11). Minn Malta Pawlu telaq lejn Frar-Marzu tas-sena 61. Il- ifen li telaq bih kien minn Lixandra, u kellu x-xbieha tad-dijoskuri fil-pruwa. Dan id-dettall hu interessanti, g ax jurina kif l-i fna kien ikollhom fil-pruwa jew pittura jew skultura tax-xbihat ta Castore u Polluce, li kienu meqjusin b ala protetturi tan-navigazzjoni. L-ewwel art li waslu fiha kienet il-gωira ta Sqallija. Wara Capo Passero l-ewwel port li wie ed jiltaqa mieg u hu SirakuΩa, u hemm Pawlu niωel u qag ad tlitt ijiem. SirakuΩa kienet iet mibnija minn Archia ta Korintu lejn is-sena 734 q.k., u kienet saret belt Dorika millisba ta t Ierone I ( ). Fis-sena 413 iet assedjata minn armata minn Ateni, imma ming ajr suççess. Fis-sena 212 q.k. waqg et f idejn ir-rumani, u dawn sebb uha afna, kif jixhed Çiçerun. Fi Ωmien Pawlu SirakuΩa kienet tag mel parti mill- Provinçja Senatorjali ta Sqallija u kellha Ωew portijiet. Hemm tradizzjoni lokali f SirakuΩa li tg id li hemmhekk Pawlu ltaqa ma komunità Kristjana, li kienet di à iet evan elizzata minn xi missjunarji. Fis-sena 39 San Pietru kien bag at lil Marziano f SirakuΩa biex ixandar l-evan elju. Dan kien ji bor l-ewwel komunità Kristjana fl-g erien Pelopie ta Acradina, qrib fejn kienet tg ix il-komunità Lhudija. Dan wassal biex il-lhud 119

121 fis-sena 68 rabtu lil Marziano ma kolonna u a ruh. Skond tradizzjoni lokali filkripta ta San Marziano ippriedka San Pawl meta mar SirakuΩa. Din naturalment hi tradizzjoni li ma nistg ux nippruvawha minn dak li jg idu l-atti. F din iω-ωona ta Sqallija hemm xi çentri li jωommu t-tradizzjoni 2+,+?,*+,=*23*>,?#5* tal-mawra ta San Pawl 0;##(BB/,+,*23*>,?#5*P,##(++, fl-in awi ta SirakuΩa, fosthom il-port ta Sampieri, qrib Pozzallo, u Palazzolo Acreide, qrib SirakuΩa. Minn SirakuΩa l- ifen kompla jba ar mal-kosta ta Sqallija, quddiem Catania u Messina. Tradizzjoni o ra tg id li evan elizza Messina, imma din ukoll hi bla ebda fundament storiku. Wara li qasmu li Stretto di Messina waslu Reggio, belt antika Griega, illum Reggio Calabria, mibnija minn Calcide lejn is-sena 720 q.k. Fis-sena 387 q.k. iet meqruda minn Dijonisju II il Giovane. Biex ma taqax ta t il-karta iniωi talbet l-g ajnuna lir-rumani. Wara terremot qawwi Awgustu re a bnieha u semmieha Rhegium Julium. L-g ada li waslu Reggio qam ri favorevoli min-nofsinhar. Dan kien ifisser li setg u jaqsmu l-ba ar Tirrenu dritt lejn Pozzuoli, belt port fit-tramuntana tal-golf ta Napli, imwaqqfa mill-kolonizzaturi Griegi tal-calcide bl-isem ta Dicaearchia fis-7 seklu q.k.. G addiet ta t il- akma Rumana fis-sena 215, u kellha anfitejatru kbir. Sa ma l-imperatur Klawdju bena 120

122 l-port ta Ostia, Pozzuoli kienet meqjusa b ala l-port ta Ruma. Skond Josephus Flavius fil-belt kien hemm preωenti wa da mill-eqdem kolonji Lhud fl-italja. Ukoll jekk ma nafux kif, meta wasal Pawlu, kien hemm di à insara f Pozzuoli. Filfatt Luqa jikteb: Hemm sibna xi a wa, li stidnuna noqog du sebat ijiem mag hom (Atti 28,14). U hekk Pawlu seta jitlaq lejn Ruma. Minn Pozzuoli hu segwa l-via Appia. L-a wa ta Ruma ar u biex jiltaqg u ma Pawlu sal-forum ta Appju u sat-tliet Tvieren. It-tradizzjoni tqieg ed il-lokalità ta Tres Tabernae qrib afna tal-forum Appii, qrib Borgo Faiti u quddiem il-belt ta Sezze. Dawn kienu stazzjonijiet tal-posta fuq il-via Appia. Il-lokalità tat-tliet Tvieren setg et tkun xi 16-il mil bog od minn Ariccia (49 km minn Ruma) u 10 mili mill-forum ta Appju. Malli rahom, Pawlu radd il- ajr l Alla u qawwa qalbu (Atti 28,15). Ma nafux jekk dan hux versett redazzjonali ta Luqa, billi ma kienx tant possibbli g al Pawlu, pri unier, li jid ol trijonfalment f Ruma, eskortat millkomunità tal-kristjani. Meta d alna Ruma, Pawlu tawh il-permess joqg od g alih b suldat g assa mieg u (Atti 28,16). Dan ifisser li Pawlu kellu permess ta kustodja militari mhux iebsa afna, biex hekk seta jiççaqlaq, jg ix wa du, u jirçievi l-viωti ta dawk li jridu jarawh. Luqa aktar tard jinfurmana li Pawlu dam joqg od hemm g al sentejn s a fid-dar li kien kera (Atti 28,30). Ilfatt li Pawlu kien ta t kustodja militari jfisser li kien jg ix barra mill-castra Pretoria, imma mhux bog od minnha. Din kienet l-akkampament tal-pretorjani, fix-xaqliba tal-majjistral ta Ruma, bejn il-via Nomentana u l-via Tiburtina, li kien ie mibni minn Tiberju fis-snin w.k. Minn hawn Pawlu seta façilment ikompli l-missjoni tieg u ta evan elizzazzjoni kemm fost il-lhud kif ukoll fost il-pagani li kienu jg ixu f Ruma. 121

123 122

124 Kapitlu 11 L-APOSTOLAT TA PAWLU F RUMA Il-laqg a mal-lhud Malli da al Ruma Pawlu mar joqg od f dar li kien kera. L-ewwel a a li aseb li jag mel kienet li jsejja g andu l-kapijiet tal-komunità Lhudija li kienet tg ix f Ruma. Fi Ωmien Pawlu kienu jg ixu f Ruma mal-50 elf Lhud, l-aktar fiω-ωona ta Trastevere, b total ta 13-il sinagoga. Malli dawn in abru g andu Pawlu beda jispjega r-ra uni g aliex hu kien pri unier, ji ifieri min abba l-akkuωi mhux fondati ta nies fanatiçi f Ìerusalemm, billi hu ma kien ikkommetta l-ebda delitt kontra l-poplu Lhudi jew id-drawwiet tal-missirijiet. L-innoçenza tieg u, fil-fatt, kienet evidenti g aliex l-istess Rumani qatt ma rnexxielhom isibu fih xi tija ta delitt. Imma billi l-lhud komplew jinsistu li ji i kkundannat, Pawlu qal li kien wasal g ad-deçiωjoni li jappella g al quddiem it-tribunal ta Çesari, imma bl-ebda sens ta mrar lejn il-poplu tieg u. Qalilhom li kien sej ilhom biex huma jaraw b g ajnejhom stess li hu kien i orr il-ktajjen min abba t-tama ta Israel. Ittwe iba tal-kapijiet Lhud kienet diplomatika u prudenti. Qalulu li huma ma kienux irçevew ittri dwaru u lanqas l-ebda a bar kontrih. Anzi, huma kienu kuntenti li jiltaqg u mieg u alli jkollhom informazzjoni dwar din id-duttrina dida li huma semg u li kienet issib oppoωizzjoni kullimkien. Hekk huma iffissaw urnata biex jiltaqg u mieg u (Atti 28,17-22). Fil-jum miftiehem ippreωentaw ru hom diversi Lhud fid-dar ta Pawlu, u dan esponielhom il-fidi Kristjana u ta xhieda li Ìesù kien tassew il-messija m abbar minn Mosè u mill-profeti. Xi w ud mil-lhud emmnu, imma o rajn baqg u jiddubitaw, hekk li Pawlu jidher li urta ru u u we ibhom bil-kliem tal-profeta Isaija 6,9-10: Mur g and dan il-poplu u g idilhom: Tisimg u 123

125 kemm tisimg u ma tifhmux, u t arsu kemm t arsu ma tarawx. G ax il-qalb ta dan il-poplu twebbset: kienu tqal biex jisimg u b widnejhom u g alqu g ajnejhom, li ma jmorrux jaraw b g ajnejhom u jisimg u b widnejhom u jifhmu b mo hom, u hekk ibiddlu ajjithom u jiena nfejjaqhom. Hekk Pawlu jiddikjara: Kunu afu, mela, li Alla bag at din is-salvazzjoni tieg u lill-pagani; u huma jisimg u (Atti 28,28). Wara din il- rajja Pawlu dam joqg od hemm g al sentejn s a fid-dar li kien kera; hemm kien jilqa lil dawk kollha li kienu ji u g andu, ixandrilhom is-saltna ta Alla u jg allimhom fuq il-mulej Ìesù Kristu bil-kura u bla tfixkil (Atti 28,30-31). B dan is-sommarju Luqa jag laq il-ktieb ta l-atti ta l-appostli. Id-dmir tieg u b ala storiku tal-knisja tal-bidu kien la qu: bilpredikazzjoni ta Pawlu f Ruma l-pjan ta salvazzjoni ta Alla g all-popli kollha sat-trufijiet ta l-art kien intla aq. L-apostolat tal-pri unier Pawlu Is-sentejn li Pawlu g adda Ruma, skond Atti 28,30, kienu snin ta idma apostolika intensa fi dan il-komunità Kristjana rumana. Imma, b as-soltu, Pawlu, minkejja li kien qed ja dem g all-knisja lokali, ma nesiex il- ti ijiet tal-knisja universali, speçjalment dawk li kienu marbutin mieg u b sentimenti partikulari ta m abba u kienu laqg u bil-qalb il-messa apostoliku tieg u. Il-preokkupazzjoni li kellu g all-knejjes kollha kienet il- in kollu twasslu biex ja seb fihom, l-aktar f dawk il-komunitajiet li kienu mheddin millpredikazzjoni ta l-a wa foloz Lhud u mill-predikazzjoni ta tip Gnostiku. Proprju min abba dawn ir-ra unijiet, kemm dam pri unier Ruma, Pawlu ddetta t-tliet ittri li fadal fil-corpus Paulinum, ji ifieri Filemon, Kolossin u Efesin. L-ewwel wa da hi çertament ittra fis-sens klassiku, g ax titkellem fuq fatt personali; Kolossin hi ittra indirizzata lil komunità li kienet iet evan elizzata mhux direttament minn Pawlu, imma 124

126 >&++9<,*+,=*23*>,?#*V#$8)&1/,*+,#$S#,Q(##,JJ/;)&* D2+9E&97*%&'#&W97*S<,)W&1W,)97H5*!(<91,#(77 mid-dixxiplu tieg u Epafra, konvertit g all-kristjaneωimu minn Pawlu meta l-appostlu kien jg allem f Efesu. L-Ittra lill-efesin hi x aktarx ittra çirkulari, indirizzata g al diversi komunitajiet ta l-asja prokonsolari li kienu qrib Efesu. L-Ittra lil Filemon L-Ittra lil Filemon hi biljett qasir ta natura privata, miktub skond l-epistolografija Griega-Rumana: fiha praescriptum skond l-uωu klassiku (Film 1-3), corpus qasir li fih Pawlu jid ol g al Onesimu quddiem abibu Filemon (Film 4-20), postscriptum li fih hemm ukoll rikjesta (Film 21-22), tislija bejn il- bieb (Film 23-24), u awguri ta stil Kristjan (Film 25). L-Ittra, miktuba f Ruma (skond xi w ud f Çesarija jew Efesu) turi l-qalb kbira ta Pawlu. Onesimu kien skjav li arab mid-dar ta sidu Filemon, li kien bniedem g ani minn Kolossi li kien konvertit minn Pawlu. 125

127 Meta arab Onesimu kien seraq somma flus lil sidu. Skond il-li i rumana s-sitwazzjoni tieg u kienet gravi: jekk jinqabad kellu jintbag at g and sidu, li kellu d-dritt jistampalu marka bin-nar fuq binu li biha juri li kien ma rub (fugitivus), jorbtu b katina, jag tih is-swat sa ma jo ro id-demm, u jekk jidhirlu li l-kaω kien serju afna, sa ansitra l-piena tal-mewt. Onesimu mar g and Pawlu biex jaqla l-ma fra ming and Filemon permezz tieg u. Il-kontenut tal-biljett juri, qabel xejn, il-personalità umana u mimlija affett ta Pawlu, li biex je lisha lil Onesimu jasal biex joffri lilu nnifsu b ala garanti li jer a j allas lura id-deni li dan kien g amel lil sidu. Imbag ad, juri li Pawlu ma kellux l-iskop li jabolixxi d-drawwa tal-jasar, li kien l-ordinament li fuqu kienet tinbena l-ekonomija tad-dinja klassika, imma sempliçement jasal biex i ares lejn l-iskjav mhux b ala res ( a a) imma b ala bniedem b dinjità, u li quddiem il-fidi Kristjana li addan, isir liberu daqs sidu stess. L-Ittra lill-kolossin Fl-istess Ωmien li kiteb lil Filemon, Pawlu kiteb ittra lill- Kolossin, li hu bag atha permezz ta Tikiku (Kol 4,7-8), wara li rçieva a barijiet sbie dwar dik il-komunità minn Epafra (Kol 1,3-8). Kolossi kienet belt tal- Phrigia Maior, fuq ixxmara Lico, xi 25 km lejn ix-xlokk ta Laodicea. Kienet belt importanti, imma jidher li Laodicea u Gerapoli saru aktar mag rufin minnha g all-kummerç. Kolossi nqerdet minn terremot fis-sena 62 u qatt aktar ma re g et iet mibnija. Ilkomunità Kristjana kienet iet evan elizzata minn Epafra, dixxiplu ta Pawlu. L-Ittra tibda bi praescriptum (Kol 1,1-8) fejn Pawlu jitkellem dwar l-awtorità apostolika tieg u u jirringrazzja lil Alla tad-don tal-fidi li addnu l-kolossin, u l-aktar ta l-im abba tag hom lejn il-qaddisin u t-tama fil-qawmien mill-imwiet. Isemmi lil 126

128 Epafra li kien evan elizzahom u jg id li qatt ma kien jehda jitlob g alihom, biex hekk jag rfu dejjem a jar ir-rieda tal- Mulej (Kol 1,9-14). Kol 1,15-20 hu innu Kristolo iku antik li Pawlu jda lu f din l-ittra. Jitkellem dwar Kristu mudell tal- olqien kollu, ilkbir fost il-bnedmin, u l-kap tal-knisja li hi l- isem tieg u. Hu ja kem fuq il-prinçipati u s-setg at. Bid-demm tieg u mxerred fuq is-salib Kristu g aqqad flimkien il- lejjaq kollha fis-sema u fl-art. Jistieden imbag ad lill-kolossin biex jibqg u s a fl-evan elju li kien t abbar lilhom, u li tieg u Pawlu kien ministru billi a sehem fit-tbatijiet ta Kristu b riωq il- isem tieg u li hu l-knisja. Fi Kristu hemm mo bija t-teωori kollha ta l-g erf u tax-xjenza, u g alhekk l-insara ta Kolossi u Laodicea kellhom i arsu rwie hom mit-tag lim qarrieqi ta l-g alliema foloz (Kol 1,24-25). Jistieden lill-kolossin biex i arsu rwie hom mill-filosofija qarrieqa ta g alliema Gnostiçi li kienu jitkellmu dwar lejjaq spiritwali (an li), dwar Prinçipati u Setg at, li kienu o etti ta qima, u hekk jiç du s-sovranità ta Kristu fuq dak kollu li hu ma luq (Kol 2,16-23). L-Insara huma irxuxtati ma Kristu fil-mag mudija, u g alhekk g andhom ifittxu dak li hu tas-sema (Kol 3,1-4). Mimlijin blim abba huma jsiru litur ija ajja lil Alla: Intom il-mag Ωulin ta Alla, il-qaddisin u l-ma bubin tieg u. Ilbsu mela sentimenti ta niena, tjieba, umiltà, lewwa u sabar. Stabru b xulxin, u, jekk xi add minnkom ikollu xi jg id ma addie or, a fru lil xulxin; b alma l-mulej afer lilkom, hekk ag mlu intom ukoll. U fuq kollox ilbsu l-im abba, li hi l-qofol tal-perfezzjoni. Óalli s-sliem ta Kristu jsaltan fi qlubkom, dak is-sliem li g alih kontu msej a biex issiru isem wie ed. U ta dan roddu ajr lil Alla. Óalli l-kelma ta Kristu tg ammar s i a fikom; g allmu bil-g erf kollu u widdbu lil xulxin b salmi u innijiet u b g ana 127

129 spiritwali, u b radd il- ajr kantaw f qalbkom innijiet lil Alla (Kol 3,12-16). Dan il-programm ta ajja nisranija wie ed g andu jg ixu f kull stat (Kol 3,18-4,6); bejn il-miωωew in, fejn il-karità ssir il-qofol tar-rabta ta m abba mibnija fuq dinjità reçiproka; bejn enituri u wlied, fejn l-ubbidjenza lejn l-awtorità u r-rispett reçiproku jwasslu g all-paçi; bejn is-sidien u l-iskjavi tag hom, g ax issa huma, fi Kristu, lkoll g andhom sid wie ed fis-sema. Jistieden fl-a arnett lill-insara biex jipperseveraw fit-talb u fir-radd ta ajr, fil- entilezza u l-g erf li bihom huma j ibu ru hom, biex is-sliem ta Kristu jsaltan fi qlubhom. L-Ittra lill-efesin Fl-istess Ωmien li Pawlu kiteb l-ittra lill-kolossin, kiteb ukoll dik li hi msej a lill-efesin. Din ukoll adha Tikiku flimkien ma l-ittri lil Filemon u lill-kolossin (Efes 6,21-22). Skond Marcion, l-ittra lill-efesin kienet, fil-fatt, indirizzata lill- Insara ta Laodicea; u ud ma jarawx fiha ittra imma pjuttost omelija; l-ittra iet mibg uta f Efesu, imma bi skop li tkun ittra çirkulari g all-knejjes kollha ta l-asja prokonsolari. Din l-a ar ipotesti hi x aktarx l-aktar wa da possibbli. Wara l-praescriptum abitwali (Efes 1,1-2) l-ittra tifta b innu mill-isba (Efes 1,3-14) lil Alla, Missier ta Ìesù Kristu, li jimliena b kull grazzja spiritwali u barka, u jag Ωilna biex inkunu qaddisa u bla tebg a quddiemu fl-im abba. Hu permezz ta Kristu li g andna l-ma fra tad-dnubiet f demmu, permezz tal-misteru li kien mo bi minn dejjem u li issa ie rivelat lilna, ji ifieri li fi Kristu jin abar kollox, dak li hu fis-sema u dak li hu fl-art. L-Insara jie du sehem fis-salvazzjoni g ax laqg u l-evan elju m abbar lilhom, u rçevew l-ispirtu s-santu, li hu r-rahan tal-fidwa (Efes 1,9-14). Pawlu mbag ad jitlob lil Alla biex jag ti lill-insara spirtu ta g arfien u rivelazzjoni alli huma dejjem jaslu biex jag arfu 128

130 a jar il-vokazzjoni tag hom, u l-pjan ta salvazzjoni li deher fil-mewt u l-qawmien ta Kristu, li hu l-kap tal-knisja u l-milja tal- olqien kollu (Efes 1,15-23). Kristu kien dak li abbeb flimkien il-lhud u l-pagani. Fi Kristu a na lkoll sirna bniedem did, permezz tas-salib li fih Kristu kisser il- ajt tal-mibeg da li kien jifred Lhud minn pagani biex abbeb lil kul add flimkien u mal-missier. Kristu jsir is-sliem tag na, u a na nsiru tempju qaddis fil-mulej (Efes 2,11-12). Pawlu jsejja lilu nnifsu pri unier ta Kristu (Efes 3,1) li ried juri lill-pagani l-misteru ta Kristu: ji ifieri li l- nus kollha huma msej in biex jirtu l-weg da ta salvazzjoni fil Kristu Ìesù. Permezz ta l-ispirtu s-santu Kristu jista jg ix fi qlubna permezz tal-fidi u l-karità, biex hekk nifhmu l-wisa u t-tul, ilg oli u l-fond, ta l-im abba tieg u g alina, li jkollna l-g arfien ta Kristu li jisboq kull g erf (Efes 3,1-21). Imbag ad l-appostlu jistieden lill-efesin biex i ibu ru hom b mod xieraq skond il-vokazzjoni li g aliha ew imsej in, blumiltà, sabar u karità, dejjem lesti li j arsu l-g aqda fl-ispirtu permezz tar-rabta tas-sliem. Din tinbena fuq Alla wie ed, Mulej wie ed, fidi wa da, mag mudija wa da, biex hekk l-insara jinbnew fi Kristu b al isem li tieg u Kristu hu r-ras, u jsiru ra el mag mul, fl-a jar ta Ωmienu (Efes 4,1-16). L-Insara jridu jieqfu milli jg ixu kif kienu jg ixu meta kienu g adhom pagani, li jwebbsu qalbhom u jing ataw g al kull xorta ta immoralità. In-nisrani hu dak li jinωa l-bniedem ilqadim, im assar bix-xewqat qarrieqa, u jilbes il-bniedem il- did, li ji i ma luq minn Alla skond il- ustizzja u l-qdusija (Efes 4,17-24). B hekk l-insara jsiru bnedmin odda, fuq l-eωempju ta Kristu, biex jit arr u fil-karità u ma jnikktux l-ispirtu s-santu, juru niena u ma fra u jimxu fl-im abba lejn xulxin. Huma jevitaw kull g emil tad-dlam biex isiru wlied id-dawl, jifhmu a jar ir-rieda tal-mulej, jinsistu quddiemu fittalb u fir-radd ta ajr (Efes 4,17-5,20). 129

131 Din l-g aqda bejniethom tidher konkretament fis-sottomissjoni g al kull awtorità kostitwita, fl-im abba u r-rispett bejn ilmiωωew in, bejn il- enituri u wliedhom, bejn is-sidien u l-iskjavi tag hom. In-nisa miωωew in ikunu sottomessi lejn Ωwie hom b allikieku g all-mulej, u l-ir iel miωωew a g andhom i obbu lin-nisa tag hom kif Kristu j obb il-knisja (Efes 5,21-6,9). In-nisrani fl-a arnett g andu jie u bis-serjetà l- lieda kontra l- aωen, kontra s-setg at, il-qawwiet u l-prinçpijiet u l-ispirti Ωiena li jtellfu l-fedeltà lejn Kristu. B hekk in-nisrani jsir b al suldat im aωωem bil-verità, bil-kurazza tal- ustizzja, bil- e a ta l-evan elju tas-sliem, bit-tarka tal-fidi, bl-elmu tassalvazzjoni, bix-xabla ta l-ispirtu li hi l-kelma ta Alla (Efes 6,10-17). Fl-a arnett Pawlu jistieden lill-efesin biex jitolbu g alih u g all-qaddisin kollha. Isejja lilu nnifsu ambaxxatur (ta l-evan elju) fil-ktajjen (Efes 6,20). L-a ar snin u l-martirju ta Pawlu Ma g andniex informazzjoni dwar x ara minn Pawlu wara li g addew is-sentejn li g amel pri unier f Ruma. G andna f idejna xi jiel, imma li hu storikament mhux tant ta min jorbot fuqu, fl-ittri Pastorali (1 u 2 Timotju; Titu), fix-xhieda ta Klement Ruman, I Ittra lill-korintin 5,5-7, u fil-kanone ta Muratori. Jekk noqog du g al dak li jg idu l-ittri Pastorali, wara s-sentejn li Pawlu g adda f Ruma, jkollna din is-sekwenza ta avvenimenti: 1) il-vja lejn Spanja, li Pawlu kien di à pro ettah f Rum 15,24 u li jag tuna xhieda tieg u Klement Ruman ( la aq wasal fit-truf tad-dinja fl-oççident ), Framment ta Muratori, l-atti ta Pietru u Pawlu, u diversi Missirijiet u kittieba tal-knisja tal-qedem; 2) perjodu li l-appostlu mill- did g addieh f Efesu flimkien ma Timotju u vja qasir li 130

132 %,C&#&8,*2,)*>,;#;*I9;<&*#(*79<,5*G97, mbag ad g amel fil-maçedonja wara li alla lil Timotju f Efesu (1Tim 1,3); 3) perjodu ta Ωmien li fih Pawlu g ex fil-gωira ta Kreta fejn alla b ala responsabbli lil Titu (Tit 1,5); 4) Ωjara f Nicopolis ta Epiru (Tit 3,12); 5) Pawlu mill- did pri unier f Ruma, minn fejn jitlob lil Timotju biex jil qu malajr kemm jista jkun, u j iblu l-mantell u l-parçmini li kien alla warajh Troas (2Tim 1,17; 4,9-21). 131

133 Ming ajr ma niç du l-possibilità storika ta dawn l-elementi, jidhirli li kemm l-atti kif ukoll l-ittri Pastorali jsostnu li Pawlu ta l-a ar xhieda tieg u proprju f Ruma. Dan id-dettall hu çert kemm jekk naççettaw li Pawlu ie martirizzat fi tmiem l-ewwel pri unija tieg u f Ruma, kif ukoll jekk nilqg u l-opinjoni ta vja i o rajn u t-tieni pri unija f Ruma. Dak li hu importanti, mill-lat storiku, hu li nuru r-ra uni li ddeterminat il-kundanna u l-martirju ta l-appostlu. Skond l-atti ma hemm l-ebda jiel li Pawlu ie martirizzat. L-awtoritajiet Rumani kienu pjuttost favorevoli g al Pawlu u qatt ma qiesu li l-missjoni tieg u kienet ille ittima. Mhux biss, imma kemm fil-pri unija ta Çesarija kif ukoll f dik Rumana, Pawlu ji i rispettat b ala çittadin Ruman, u jit alla f idejn custodia militaris li kienet tag tih çerta awtonomija. Jekk verament Pawlu ie martirizzat, mela jkollna naççettaw bidla radikali ta l-awtoritajiet Rumani jew kontra Pawlu personalment, inkella kontra l-kristjaneωimu b ala tali. Xi studjuωi jitkellmu minn rikjesta li Tiberju kien g amel quddiem is-senat biex ir-reli jon Kristjana ti i meqjusa b ala religio licita (Tertulljanu, Apologeticum V,1ss). Forsi, wara relazzjoni li kien irçieva minn Ponzju Pilatu, fis-sena 35 l-imperatur talab lis-senat biex jilqa fost id-divinitajiet tal- Pantheon ta Ruma lil Kristu, u b hekk il-kristjaneωimu kien isir awtomatikament religio licita. Imma s-senat ried iwarrab il-prepotenza ta Tiberju u jafferma l-indipendenza tieg u, u warrab din it-talba, biex hekk il-kristjaneωimu beda jitqies b ala religio illicita. Mhux biss, imma beda jitqies b ala superstitio (Taçitu, Annales, XV,44) u superstitio prava et immodica (Plinio il Giovane, Epistola X,96). Jekk dan hu minnu, mela l-insara setg u ji u kkundannati sempliçement g ax kienu qed isegwu reli jon kontra l-li i. Fil-bidu, iωda, jidher li d-digriet tas-senat ma tantx kellu effett fl-imperu, u lanqas f Ruma stess, fejn ftit kienu jafu dwar l-insara, almenu sas-sena 62, meta 132

134 Neruni biddel il-politika tieg u lejn il-kristjaneωimu. Fil-fatt, Neruni g amel riferiment g al din il-le islazzjoni meta, fissena 64 ta bidu g all-ewwel persekuzzjoni sistematika kontra l-insara fl-imperu Ruman. Din in-nota storika g alina tidher li hi interessanti afna biex nistabilixxu d-data tal-martirju ta Pawlu. Jidhirli li l-atti g andhom ra un meta jsostnu li x-xhieda ta Pawlu f Ruma damet sentejn. Fil-fatt, wara li g addew is-sentejn, iω-ωmien jaqbel eωattament mal-perjodu li fih l-imperu biddel l-atte jament tieg u lejn l-insara, l-aktar bil-politika ta Neruni. G alhekk jiena tal-fehma li, lejn is-sena 64 Pawlu sab ru u f nofs it-taqliba li tqajjmet minn Neruni: b hekk ie proçessat u mog ti l-mewt. Hekk, biex jag ti xhieda g al Kristu, Pawlu, g alkemm çittadin Ruman, l-ewwel laqa li ji i fla ellat u mbag ad li jaqtg ulu rasu. Skond it-tradizzjoni lokali Rumana l-post tal-martirju hu dak li jissejja San Paolo alle Acque Silve, jew le Tre Fontane. Il-post fejn hu midfun l-appostlu hu indikat b ala wie ed qrib il-post tal-martirju, fuq il-via Ostiense, fejn imbag ad inbniet il-baωilika ta San Paolo fuori le mura. Hemm min isostni li l-post li fih kien ori inarjament midfun l-appostlu hu l-post ad Catacumbas fuq il-via Appia, ma enb il-baωilika ta San Sebastiano alle Catacombe. Bix-xhieda suprema tal-martirju Kristu seta tassew isir ilpremju, il-kuruna tal- ustizzja, il- ajja eterna g all-appostlu tieg u Pawlu ta Tarsu. 133

135 Werrej DAÓLA...3 INTRODUZZJONI...5 Il-problema tal-fonti letterarji: Atti ta l-appostli...5 Il-problema tal-fonti letterarji: l-ittri ta San Pawl...6 Fonti o rajn...7 Kapitlu 1: MINN TARSU SA DAMASKU...9 L-ambjent ta Tarsu...10 F ri lejn Gamaljel...12 Pawlu l-fariωew u persekutur ta l-insara...14 Kapitlu 2: IL-ÌRAJJA TA DAMASKU...17 L-interpretazzjoni tal- rajja ta Damasku...17 Is-sens tal- rajja ta Damasku...20 Il- rajja ta Damasku u l-missjoni lill- nus...22 Kapitlu 3: L-EWWEL APOSTOLAT...25 Pawlu fid-deωert ta l-g arabja...25 Predikazzjoni u arba minn Damasku...26 Pawlu jitla Ìerusalemm. Lura lejn Tarsu...26 Kapitlu 4: IL-VJAÌÌI TA PAWLU...31 Kapitlu 5: L-EWWEL VJAÌÌ MISSJUNARJU...35 Minn Antjokja Pawlu u Barnaba jintbag tu fil-missjoni...35 Barnaba u Pawlu jevan elizzaw Çipru...37 F Antjokja ta Pisidja...38 F Ikonju...41 F Listra...41 F Derbe...42 Kapitlu 6: IL-KONÇILJU TA ÌERUSALEMM...45 Il- emg a ta Ìerusalemm...46 L-inçident ta Antjokja

136 Kapitlu 7: IT-TIENI VJAÌÌ MISSJUNARJU...51 Pawlu fil-knejjes tas-sirja-çiliçja u fil-galazja...53 Il-missjoni ta Pawlu fil-maçedonja...55 Pawlu f Filippi...55 Pawlu f Tessalonika...58 Pawlu f Berija...59 Il-Missjoni fl-akaja: Pawlu f Ateni...60 Pawlu jasal Korintu...62 Pawlu jikteb lit-tessalonkin...63 Il- idma apostolika ta Pawlu f Korintu...65 Pawlu jtemm it-tieni vja missjunarju tieg u...66 Kapitlu 8: IT-TIELET VJAÌÌ MISSJUNARJU...69 Pawlu f Efesu...69 Pawlu jikteb l-1 Ittra lill-korintin minn Efesu...72 L-Ittra lill-galatin...74 L-episodju ta wlied Xeva...76 L-irvell ta l-ar entiera ta l-istatwi ta l-alla Artemis...76 Pawlu fil- abs f Efesu, jikteb l-ittra lill-filippin...78 It-2 Ittra lill-korintin...81 Pawlu fil-maçedonja u l-akaja. L-Ittra lir-rumani...83 Minn Korintu sa Miletu...86 Id-diskors ta Pawlu lill-presbiteri ta Efesu f Miletu...87 Minn Miletu lejn Ìerusalemm...88 Kapitlu 9: MINN ÇESARIJA SA RUMA: PAWLU PRIÌUNIER TA KRISTU...91 Pawlu jmur fit-tempju u ji i arrestat...91 Id-diskors ta Pawlu quddiem il-lhud ta Ìerusalemm...92 Tistg u ssawwtu çittadin Ruman?...93 Pawlu quddiem is-sinedriju...94 Kon ura tal-lhud u trasferiment ta Pawlu f Çesarija Marittima...95 Id-diskors ta Pawlu quddiem il-gvernatur Feliç

137 Pawlu jidher quddiem Porçjus Festus u jappella g al quddiem Çesari...99 Id-diskors ta Pawlu quddiem ir-re Agrippa Kapitlu 10: MINN ÇESARIJA SA RUMA: IN-NAWFRAÌJU TA PAWLU F MALTA Il-vja minn Çesarija lejn Ruma Pawlu f Malta Il-vja minn Malta sa Ruma Kapitlu 11: L-APOSTOLAT TA PAWLU F RUMA Il-laqg a mal-lhud L-apostolat tal-pri unier Pawlu L-Ittra lil Filemon L-Ittra lill-kolossin L-Ittra lill-efesin L-a ar snin u l-martirju ta Pawlu WERREJ

138 137

139 138

140