Abşerondab neft-kimya sənayesinin. ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi

Transcript

1 Abşerondab neft-kimya sənayesinin ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi 1). Neft-kimya sənayesinin Azərbaycan iqtisadiyyatında rolu Neft-kimya sənayesi də xalq təsərrüfatının inkişafında mühüm rol oynayır. Azərbaycanın zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına malik olması ölkəmizdə yeni neft-kimya kompleksinin yaradılmasını artıq xeyli vaxtdır ki, zərurətə çevirmişdir. Belə bir kompleksin inşası təkcə neft-kimya və kimya sənayesinin deyil, ümumilikdə xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrinin dinamik, sürətli inkişafı deməkdir. Bu, eyni zamanda, regionlarda da yeni iş yerlərinin açılması, ekoloji şəraitin daha da yaxşılaşdırılması, həmçinin ixrac oluna biləcək neft-kimya məhsullarının çeşidini genişləndirməklə ölkəmizin iqtisadi potensialının yüksəldilməsi nəticəsində onun iqtisadi qüdrətinin gücləndirilməsi, ölkəmizin valyuta ehtiyatlarının həcminin xeyli artması və dövlətimizin iqtisadi təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsi, tam təmini deməkdir ci ildən başlayaraq Azərbaycanın neft-kimya və kimya müəssisələrinin çoxu özəlləşdirilməyə verilmiş və hazırda dövlət sektorunda Azərikimya Dövlət Şirkətinin tərkibində olmaqla 4 əsas iri müəssisə qalmışdır - Etilen-polietilen, Sintezkauçuk, Səthi aktiv maddələr və Üzvi sintez zavodları. Dünyanın ən mütərəqqi dövlətlərinin inkişaf prosesi və səviyyəsi göstərir ki, neft-kimya sənayesinin yüksəlişi həm də həmin ölkələrin sənayeləşdirmə dərəcəsinin göstəricisidir. 2). Neft-kimya sənayesinin Abşeron torpaqlarına təsiri Bir çox onilliklər ərzində neft istehsalında köhnəlmiş texnologiyalardan istifadə edilməsi, torpağın neft və minerallaşmış su ilə çirklənməsinə gətirib çıxarmışdır. Təkcə Abşeron yarımadasında və onun ətrafındakı çirkləndirilmiş ərazilər təxminən 10 min hektardan artıqdır ki, bunun da 7,4 min ha-ı kənd təsərrüfatı (əkin sahələri) torpaqlarıdır. Bəzi ərazilərdə neft torpağın 3 m-lik

2 dərinliyinə hopmuş və yeraltı suların çirklənmə mənbəyinə çevrilmişdir. Bir sıra hallarda, eyni torpaq sahəsi həmçinin radionuklidlərlə də çirklənmişdir. Bu ərazilərin bəzisində qamma şüalanma maksimum yol verilən həddən dəfə yüksəkdir. Neftayırma və neft-kimya zavodlarının ətrafındakı torpaqlar neft və maye karbohidrogenlərlə çirkləndirilmiş, bu da öz növbəsində atmosferin çirkləndirilməsi mənbəyinə çevrilmişdir. Məsələn, civə texnologiyasına əsaslanan kaustik soda və xlor istehsalı Sumqayıt şəhərində və ümumilikdə Abşeron yarımadasında böyük ekoloji problemlər yaratmışdır. Zavodda hazırda istismarda olan civə üsulu ilə xlor istehsalı fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəldiyindən ətraf ərazilərin civə və xlor kimi çox zərərli maddələrlə çirklənməsinə gətirib çıxarmışdır. Abşeron yarımadasında kimyəvi tullantıların lazımi səviyyədə idarə edilməməsi, böyük şəhərlərin ətraf ərazilərində qeyri-qanuni zibilliklərin yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da öz növbəsində torpaqların çirklənməsinə səbəb olur. Təkcə Abşeron yarımadasında ümumi sahəsi 448,6 ha olan 128 ədəd belə zibilliklər mövcuddur. Tullantıların çeşidlənməsi aparılmadığından təhlükəli və bir sıra sənaye tullantıları məişət tullantıları ilə birlikdə zibilliklərdə yerləşdirilir ki, bu da torpaqların kimyəvi çirklənməsinə və onun fiziki xüsusiyyətlərinin korlanmasına səbəb olur. Bununla yanaşı Sumqayıt regionunda dioksinin torpaqda konsentrasiyası 0.15 mkq/kq təşkil edir ki, bu da təhlükəsiz təsir səviyyəsindən 1000 dəfə çoxdur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Abşeron yarımadasında neft emalı və neftkimya sənayesinin inkişafı şübhəsiz ki, xalq təsərrüfatının dinamik inkişafı üçün çox vacibdir. Lakin, bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman ətraf mühitə bu və ya digər şəkildə dəyən zərər minimuma endirilməlidir. Əvvəlcə neft-kimya müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsində torpağa dəyən zərərin qiymətləndirilməsinə baxaq. Belə ki, torpağın bonitrovka üsulu ilə təmizlənməsinin iqtisadi və sosial əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Torpaqların bonitrovkası yalnız adi rəqəmlərlə deyil, qiymətləndirmənin müəyyən prinsiplərinə uyğun olaraq, praktiki işlərin nəticəsidir. Torpağın

3 bonitrovkasının nəticələri bir sıra praktiki məsələlərin həllində istifadə oluna bilər. Belə ki, bu tədqiqatların aparılmasında qarşiya qoyulan əsas məqsəd Abşeron yarımadasında o cümlədən Sumqayıt şəhərindəki bir sıra neft-kimya müəssisələrinin (Sintez-kauçuk zavodu, Səthi-Aktiv Maddələr Zavodu, Etilen- Propilen Zavodu və s. ), Bakıdakı Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunun və Azərneftyağ zavodunun fəaliyyəti nəticəsində çirklənmiş münbit torpaqların özünün əvvəlki bioloji məhsuldarlığının bərpa edilməsi üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış bu və ya digər proqramların işlənib hazırlanmasından ibarətdir. Beləliklə, tədqiqatlar nəticəsində neft-kimya sənayesi müəssisələrinin ərazilərində və eyni zamanda onlaın ətrafındakı torpaqların canına hopmuş və həyat üçün hədsiz dərəcədə zərərli olan kimyəvi maddələrin miqdarından, torpağın xassələrindən asılı olaraq, müqayisəli şəkildə qiymətləndirilir. Neft-kimya sənayesinin tullantıları hesabına çirklənmiş torpaqlarım bonitrovkası yaxın və uzaq gələcəkdə istifadə edilməsini proqnozlaşdırmağa imkan verir. Torpaqların bonitrovkasının aqronomik və iqtisadi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Torpaqların münbitliyi bir sıra təbii və antropogen amillərin təsirləri nəticəsində dəyişə bildiyi üçün neft-kimya sənayesi tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların qiymətləndirilməsində bu amil mütləq nəzərə alınmalıdır. Bu zaman etalon kimi Abşeron yarımadasınmın boz-qonur torpaqları götürülür. Beləliklə, Abşeron yarımadasının neft-kimya sənayesinin tullantıları ilə çirklənməmiş torpaqları 100 ballıq şkalaya əsasən 44 bal götürülür, zəif çirklənmiş torpaqlar 42 bal, orta çirklənmiş torpaqlar 34 bal, çox çirklənmiş torpaqlar isə balla qiymətləndirilir. Abşeron yarımadasının neft-kimya sənayesinin tullantıları çirklənmiş ərazilərinin torpaq xassələri və TEİ-ə görə bal şkalası Torpaqlar Ballar Torpaq xassələrinə görə TEİ Təmiz boz-qonur 44 21,0

4 Zəif çirklənmiş 42 16,8 Orta çirklənmiş 34 7,7 Çox çirklənmiş 3,5 TEİ - Torpaq ekoloji indeksi Neft-kimya sənayesinin tullantıları ilə müxtəlif dərəcədə çirklənmiş torpaqların bonitirovkası istehsalın elmi planlarının dəqiq tərtibinə, təsərrüfatların maddi marağının yüksəldilməsinə, rekultivasiya kimi tədbirlərinin həyata keçirilməsinə və onların eyni zamanda düzgün şəkildə aparılmasına yardım edir. Tədqiqatlar Abşeron yarımadasında neft-kimya sənayesinin tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların qiymətləndirilməsi xəritəsinin tərtibi ilə başa çatır. Azərbaycan Respublikasında neft-kimya sənayesinin müəssisələrinin məhsulları ilə çirklənmiş torpaqların hal-hazırdakı mövcud ekoloji vəziyyəti göstərir ki, belə torpaqların məhz xəritələr əsasında yerləşdirilməsi həddən artıq vacibdir. Bir sıra biramilli xəritələrin sintezi nəticəsində yeni və daha təkmilləşdirilmiş kompleksxəritə- neftlə çirklənmiş torpaqların qiymət xəritəsi yaranır. Abşeron yarımadasında ekoloji amillərin böyük məkan və zaman dəyişkənliyi, çirklənmənin xüsusiyyətləri neft-kimya sənayesinin tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji qiymət xəritələrin tərtibini də zəruri edir. Ekoloji tarazlığın pozulmasının qiymətləndirilməsinə kompleks yanaşma xəritədə eyni cinsli litoloji quruluşa, çirklənmə dərəcəsinə görə əraziləri ayırmağa imkan verir. Abşeron yarımadasının neft-kimya sənayesinin tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji qiymət xəritələrində çirklənmənin ən elementar, ən ümumiləşdirilmiş və inteqral x xüsusiyyətlərinə qədər bütünlükdə səciyyəsi verilir. Neft-kimya sənayesi tullantıları ilə çirklənmiş ekoloji parametrləri haqqında ekoloji-qiymət xəritəsindən alınan məlumatlar əsasında çirklənmənin texnoloji tsikliyi və arealı müəyənləşdirilir. Neft-kimya sənayesi tullantıları ilə çirklənmiş torpaqların ekoloji qiymət xəritələri rekultivasiya tədbirlərinin kompleks şəkildə aparılmasında

5 istifadə olunan yeni proqressiv xəritə növüdür. Mahz bu xəritə əsasında çirklənmiş torpaq xassəsinə və məhsuldarlığına görə qiymətkəndirmək olar. Bu xəritədə neft-kimya məhsulları ilə çirklənmiş torpaqların bonitet balları, yerlərin iqtisadi dəyəri öz əksini tapmışdır. Bu məlumatlar çirklənmiş ərazilərin hər qarışından belə rasional şəkildə istifadə etməyə imkan verir. Torpaqların bonitirovkası bütün ekoloji funksiyaların səviyyəsi ifadə edir. Torpaq örtüyü kimyəvi maddələrlə çirkləndikdə rekultivasiya tədbirlərinə başlanılarkən, həmin torpaqların qiymətləndirilmə şkalası məqsədəuyğundur. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, kimyəvi maddələrlə zərərlənmiş ərazilərin rekultivasiyasının ən səmərəli yolu həmin yerlərə zərərli maddələrlə çirklənmə dərəcəsini müvafiq olaraq, qiymətləndirmək, qruplaşdırmaq, mərəhlələrə ayırmaq və ən nəhayət vaxt etibarilə növbəyə qoymaqdır. Bununla əlaqədar olaraq, həmçinin belə torpaqları çirklənmə dərəcəsinə, sanitar-gigiyenik xüsusiyətlərinə, eləcə də, istismar altında olub- olmamasına görə də qruplaşdırmaq lazımdır. Həmçinin neft sənayesi tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərə xas olan digər çirkləndiricilər poliaromatik karbohidrogenlər, fenollar və ağır metallar mövcuddur. Onların miqdarı neftlə çirklənmə dərəcəsi ilə düz mütənasibdir. ARDNŞ-in Ekologiya İdarəsinin mərkəzi laboratoriyasının verdiyi məlumatlara görə torpaqda ağır metallarım çoxunun miqdarı yol verilə bilən qatılıq həddindən 3-20 dəfə yüksəkdir. Şübhəsiz ki, torpaqların təmizlənməsində neft məhsulları ilə bərabər başqa çirkləndiricilərin də təmizlənməsi diqqət mərkəzində olmalıdır. 3). Abşeronda neft-kimya sənayesinin atmosferə, su hövzələrinə və insan orqanizminə təsiri Siyəzəndə neft sənayesinin ətraf mühitə təsirindən danışarkən, atmosferin bu sənaye obyektlərindən çıxan zəhərli qazlarla çirklənməsini, sututumlarına zəhərli kimyəvi maddələrin axıdılmasını və ən nəhayət insan sağlamlığının təhlükə altında qalmasını qətiyyən yaddan çıxarmaq olmaz.

6 Stasionar mənbələrdən atmosferə zərərli maddələrin atılması il ərzində 96.5-dən 15.8 min tona qədər azalmışdır. Şəhər atmosferində zərərli qazların konsentrasiyası yol verilən normanı tozlar üçün 1.5 dəfə, azot oksidləri üçün 2 dəfəyə qədər ötür. Sumqayıt sənayesində hər il min ton toksik tullantılar əmələ gəlir. Bunların ən təhlükəlisi isə dioksindir. Toksikliyinə görə strixnini, sianidi, zarini üstələyən dioksin orqanik mühitdə uzun müddət (insan orqanizmində 20 ilə qədər) qalmaq və toplanmaq xüsusiyyətlərinə malikdir. Aparılan ekoloji monitorinqlər zamani məlum olmuşdur ki, atmosfer havasında Bakı və Sumqayıt şəhərləri üzrə: toz, kükürd qazı, dəm qazı, azot dioksid, azot oksid, hidrogen sulfid, his, bərk flüoridlər, hidrogen flüorid, xlor, civə, ammonyak, sulfat turşusu, formaldehid, furfurol həll olunan sulfatlar, sulfatlar, dəm qazı, azot dioksid, azot oksid kimi zəhərli kimyəvi birləşmələr vardır. Атмосфер щавасынын чирклянмя дяряъясини мцяййянляшдирдикдя Ъ95 эюстяриъисиндян истифадя едирляр. Бу эюстяриъидян истифадя едяряк атмосфер щавасынын тяркибиндя маддялярин топланмасы дяряъяси мцяййянляшдирилир. Щямин эюстяриъинин щесабланмасы дцстуру белядир: Ъ 95 = Ъ 1 + Ъ 2 (ПДК 1 /ПДК 2 ) + Ъ 3 (ПДК 1 /ПДК 3 ) + +Ъ н (ПДК 1 /ПДК н ), бурада Ъ 1, Ъ 2,..., Ъ н зярярли маддялярин топланмасыдыр. Атмосферин чирклянмяси дяряъяси щавада тящлцкясиз маддялярин топланмасы сявиййяси иля гиймятляндирилир. Бурада зярярли маддялярин нормадан чох олмасы Ъ95 эюстяриъисинин ПДК-нын максимум олан гиймятиня бюлмякля тапылыр. Атмосферин чирклянмяси дяряъясинин гиймятляндирилмясини маддялярин максимум топланма мейарына эюря апардыгда зярярли маддяляри Ъядвял 1-дя эюстярилян чирклянмя синифляриня айырмаг олар. Щаванын чирклянмя дяряъясини гиймятляндирмяк цчцн эцндя ян азы 4 дяфя нцмуня эютцрцб анализ етмяк лазым эялир. Сонра орта эцнлцк

7 чирклянмя дяряъяси щесабланыр вя К эюстяриъисинин гиймяти мцяййянляшдирилир. Анализ апарылан мцддят ярзиндя щесабланмыш К эюстяриъиляри ясасында Ъядвял 2 -дяки мейарлардан истифадя едяряк щаванын чирклянмя дяряъяси мцяййянляшдирилир. Ъядвяллярдя верилян мейарлар ясасында айры-айры яразилярдя (ясасян сянайе мяркязляриндя) експертиза кечирилир. Бу заман кечмиш дювря аид олан статистик мялуматлардан да истифадя етмяк олар. Щаванын чирклянмяси дяряъяси ПДК маддяляринин орта эцнлцк (иллик) нормасындан бир нечя дяфя чох олмасы, онларын горхулулуг дяряъяси, маддялярин щяддиндян чох топланмасынын тякрарланмасы щаллары, маддялярин щавада ейни заманда топланмасы мцмкцнлцйц, онларын бирляшмяляринин тясир эюстярмяси ямсалы вя с. нязяря алынмагла щесабланыр. ПДК-нын орта иллик гиймяти онун орта эцнлцк гиймятинин (ПДК э ) β ямсалына вурулмасы йолу иля мцяййянляшдирилир: ПДК ие = β ПДК э Мцхтялиф маддяляр цзря β ямсалынын гиймятляри ъядвял 3.5-дя верилмишдир. Мцхтялиф тящлцкялилик дяряъясиня малик олан маддяляр цзря чирклянмя мцяййянляшдирилдикдя маддялярин топланмасынын нормалашдырылмыш ПДК эюстяриъисиндян вя маддялярин горхулулуг дяряъясиндян истифадя едирляр. Ъядвял 1 Щавада чиркляндириъи маддялярин максимум топланмасынын гиймятляндирилмяси мейарлары Чирклянмянин Еколожи фялакят Фювгяладя еколожи вязиййят

8 ян тящлцкяли синифляри К ПДК-дан чох олан дяйишиклик К ПДК-дан аз олан дяйишиклик Ы 5,0 3,0-5,0 ЫЫ 7,5 5,0-7,5 ЫЫЫ 12,5 50 8,0-12,5 50 ЫВ 20, ,5-20,0 50 Ъядвял 2 Щавада чиркляндириъи маддялярин орта эцнлцк топланмасы дяряъясинин гиймятляндирилмяси мейарлары Ян горхул у чирклян мя дяряъя ляри Еколожи фялакят Нцмуняляр дя К-нын хцсуси К чякиси чох олан щаллар Фювгяладя еколожи вязиййят ПДК-дан аз олан дяйишиклик, %- ля К Ы 3,0 20 вя йа 7 2,0-3,0 20 вя йа 7 дяфя ардыъыл ЫЫ 5,0 дяфя ардыъыл 3,0-5,0 -"- ЫЫЫ 7,5 -"- 5,0-7,5 ЫВ 12, 8,0-12,0 0

9 Sumqayıt sənaye obyektlərindən ölkənin sututumlarına axıdılan tullantı suların miqdarı 1990-dan 1998-ci ilə qədər 45-dən 14 mln kub m. -ə qədər azalmışdır. Bu zaman yaranan axıntıların ümumi miqdarı mln kub m. təşkil etmişdir. Məlum olmuşdur ki, suların tərkibində neft məhsullarının, fenolların, səthi-aktiv maddələrin, ağır metalların və digər zəhərli maddələrin qatılığı yol verilən normadan dəfələrlə çoxalmış, dib çöküntülərində radionuklidlərin artması müşahidə olunur. Ичмяли суйун епидемиоложи тящлцкясизлийини санитарийа-эиэийеник гиймятляндирмя мейарлары ясасында мцяййянляшдирмяк олар. Суйун санитарийа-еколожи ъящятдян гейри-гянаятбяхш олмасыны онун тяркибиндя ясас эюстяриъилярин узун мцддят дяйишмяз галмасына эюря мцяййянляшдирмяк олар. Бу заман нормадан кянарлашмалар мцхтялиф мейарлар ясасында мцяййянляшдирилир. Бязи щалларда бир мейара эюря суйун гейри-гянаятбяхш олмасы сюйляня биляр. Ясас диггят суйун тяркибиндя патоэен микроорганизмлярин хястялик тюрядян паразитлярин, зящярли маддялярин олуб-олмамасына йетирилир. Судан истифадя едянлярин тялябляриндян асылы олараг мцхтялиф гиймятляндирмя мейарларындан истифадя етмяк олар. Су щювзяляринин даща тящлцкяли сявиййядя чирклянмясини гиймятляндирдикдя 10 бирляшмяйя ясасланан кимйяви чирклянмя эюстяриъисиндян истифадя едилмяси тяклиф олунур (ПЗХ 10). Ярази мцхтялиф кимйяви маддялярля чиркляндикдя вя онларын щяр биринин топлананы ПДК эюстяриъисини бир нечя дяфя цстялядикдя бу эюстяриъидян истифадя етмяк даща мягсядяуйьун щесаб едилиr. Он кимйяви бирляшмяйя эюря гиймятляндирилмя ашаьыдакы дцстурла апарылыр: ПЗХ 10 = Ъ 1 /ПДК 1 + Ъ 2 /ПДК 2 + Ъ 3 /ПДК Ъ 10 /ПДК 10

10 бурада Ъ 1, Ъ 2, Ъ 3,..., Ъ 10 суда топланан кимйяви маддяляр; ПДК маддялярин суда топланмасынын балыгчылыг тясяррцфатлары цчцн мцяййян едилмиш щяддидир. ПЗХ 10-нун гиймятини суйун физики-кимйяви вя биоложи характеристикаларына эюря дя мцяййянляшдирмяк мцмкцндцр. Бязи щалларда су мянбялярини чиркляндирян маддялярин характеристикаларындан да истифадя едиля биляр. Мцяййян маддянин топланмасы ямсалы (КДА) беля щесабланыр: КДА = Ъ д.о. / Ъ б бурада Ъ д.о. / Ъ б чиркляндириъи маддянин суда вя чюкцнтцлярдя топланмасыдыр. Neft-kimya sənayesi tullantıları ilə çirklənmiş ərazilərə yaxın yaşayan əhali arasında çirklənmənin birbaşa və ya dolayısı yolla xəstəliklərə və ölüm hallarına təsirləri barədə statistika olmadığından qiymətləndirmə aparmaq mümkün olmamışdır. Lakin, mövcud elmi ədəbiyyatlarda neftlə çirklənmiş torpaqlardakı çirkləndiricilər müntəzəm olaraq hava, su, bitki vasitəsi ilə insan orqanizminə düşdükdə onlar neyrotoksik, dəri və nəfəs yolları xəstəliklərinə səbəb olması göstərilir. Lakin əhali arasında aparılmış sorğu nəticəsində məlum olmuşdur ki, çox vaxt əhali çirkli torpaqların sağlamlığa ziyanını başa düşmədən onun üzərində evlər tikirlər, əkin əkirlər və s. Müxtəlif qazlarla zəhərlənmələrə, tənəffüs yolları xəstəliklərinə, infeksiya xəstəliklərinə neftlə çirklənmiş və bataqlıqlaşmış ərazilərdə yaşayan əhali arasında rast gəlinir. Belə bir şərait, həmçinin kanalizasiya sisteminin və başqa sanitar qurğuların olmaması ucbatından əhalinin sağlamlığı üçün daha əlverişsiz və təhlükəlidir. Neft-kimya kompleksinin istehsalının azalması nəticəsində ətraf mühitə sənaye tullantıları 1991-ci ildən 1998-ci ilə kimi bir qədər azalmışdır. Buna baxmayaraq, ətraf mühitdə bu maddələrin

11 konsentrasiyası kifayət qədər çoxdur və əhalinin sağlamlığına neqativ təsir edərək ağır xəstəliklər yaradır. Kimya istehsalatında işləyən qadınlar arasında vaxtından əvvəl doğuş (5-6 %), ölü uşaqların doğulması (14-15 %) müşahidə edilmişdir. Xüsusilə, havaya buraxılan azot qazları, kükürd 4-oksid çox təhlükəlidir. Belə ki, zəhərli qaz dumanları ətrafı bürüyərək, insanların ağciyərlərinə daxil olur. Suraxanı rayonu ərazisindəki yod-brom istehsalı zamanı əmələ gəlmiş tərkibində radioaktiv maddələr olan tullantılar (45 min ton kömür), hələ də bu ərazidə qalmaqdadır. Bakı Yod Zavodunun ərazisində yığılaraq qalaqlanmış radioaktiv tullantıları daş hasar vasitəsilə ətraf mühitdən təcrid olunsa da, bu tullantıların zərərsizləşdirilməsi üçün xüsusi müəssisə fəaliyyət göstərmədiyindən mövcud vəziyyət radiasiyanın müəyyən olunmuş normativ həddən artıq olmasına gətirib çıxarır və nəticədə ətrafda yaşayan əhali üçün əsas təhlükə mənbəyi rolunu oynayır. 4). Abşeronda neft-kimya sənayesinin ətraf mühitə zərərli təsirinin qarşısının alınması istiqamətində görülən işlər 1990-cı illərin əvvəllərindən, yəni Sovet İttifaqi dağıldıqdan sonra iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi səbəbindən bu şəhərdə kimya müəssisələrinin əksəriyyəti fəaliyyətini dayandırıb. Buradakı bəzi zavodlar ekoloji tələblərə uyğun rekonstruksiya edilib, təhlükəli tullantılar poliqonlara daşınaraq zərərsizləşdirilib, ekoloji tələblərə cavab verməyən müəssisələrin isə demontajı həyata keçirilib. Bir sözlə, fakt odur ki, 1990-cı illərin əvvəlləri ilə müqayisədə şəhərdə atmosferə atılan zərərli, o cümlədən bərk tullantıların həcmi 70%-dən çox azalıb. Qeyd etdiyimiz kimi кимйа вя нефт-кимйа комплекси мцяссисяляри тяряфиндян атмосферя бурахылан зярярли маддялярин, газларын щяъми республикада азалмышдыр. Бунун башлыъа сябяби нефт-кимйа мцяссисяляринин там эцъц иля ишлямямясидир. Кимйа вя нефт-кимйа мцяссисяляринин истещсал аваданлыгларынын кющнялмяси вя истифадя олунан технолоэийанын эери галмасы

12 сябябиндян дя атмосферя зярярли газлар вя маддяляр бурахылыр. Бу сащянин мцяссисяляри тяряфиндян ятрафа бурахылан зярярли ингридиентляр цмуми чиркляндириъи маддялярин 5-6%-ни тяшкил едир. Беля туллантылар 5 км мясафядя торпаьын металларла чирклянмясиня эятириб чыхарыр. Тямизляйиъи гурьуларын пис вязиййятдя олмасы сябябиндян чиркаб суларын 80%-я гядяри тямизлянмядян ахыдылыр. Чиркаб суларла бирликдя чохлу мигдарда сулфатлар, хлоридляр, фосфатлар, азот бирляшмяляри, нефт мящсуллары, формалдещидратлар, метанол, бензол бирляшмяляри, кцкцрдлц щидроэен, ъивя, мышйак, сианид кими аьыр маддяляр су щювзяляриня ахыдылыр. Buradakı 20-yə qədər ekoloji cəhətdən ziyanlı və iqtisadi baxımdan səmərəsiz olan istehsal sexləri bağlanıb, ekoloji duruma dövlət nəzarəti gücləndirilib. Ən əsası hazırda şəhərin yaşayış rayonu atmosferində çirkləndiricilərin orta illik fon qatılığı sanitar normalar həddini aşmır. Aparılan abadlaşdırma və yaşıllaşdırma tədbirləri hesabına ərazidəki bataqlıqlar qurudulub, Sumqayıt yaşıllıqlar şəhərinə çevrilib. İndi Sumqayıtda ətraf mühitin çirklənməsi üzrə Nazirliyin yerli ərazi xidmət şöbəsinin laboratoriyası, hidrometerologiya xidmətinin 3 stasionar nəzarət məntəqəsi, mərkəzi monitorinq xidmətlərinin laboratoriyaları, Səhiyyə Nazirliyinin yerli sanitar-epidemioloji mərkəzinin laboratoriyası müntəzəm olaraq müşahidələr aparır. Ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində ölkə rəhbərliyinin prinsipial mövqeyi nəticəsində xeyli işlər görülmüş, uzun illər ərzində yaranmış ekoloji problemlər təhlil edilərək onların kompleks həllinə yönəldilən bir sıra Milli və Dövlət Proqramları təsdiq edilmişdir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev ölkəmizdə hakimiyyətdə olduğu illərdə iqtisadiyyatın bütün sahələrinin, o cümlədən kimya sənayesinin sürətli inkişafının təmin edilməsi ilə yanaşı, əhalinin sağlamlığı qayğısına qalaraq, ətraf mühitin ekoloji təmizliyinin qorunmasına da xüsusi diqqət yetirib. Azərbaycanın iqtisadi - siyasi qüdrətinin artırılması üçün bütün ömrü boyu var qüvvəsi, əzmi, iradəsi ilə çalışan, İqtisadiyyatı güclü olan dövlət hər şeyə qadirdir fikrini əsas tutan rəhbərimiz, eyni zamanda xalqımızın sosial şəraitini,

13 yaşayış səviyyəsini daha da yaxşılaşdırmağı özünün həyat amalına çevirmişdi. Ulu öndər yaşıllığın insan həyatında rolunu həmişə yüksək dəyərləndirir, ölkədə yeni bağlar və parklar salınmasına xüsusi əhəmiyyət verib. Azərikimya Dövlət Şirkətinin kimyaçıları ulu öndərin bu tövsiyələrini rəhbər tutaraq, Sumqayıtda ekoloji tarazlığın təmin olunmasında əhəmiyyətli rol oynayan yaşıl ərazilərin genişləndirilməsi istiqamətində, zavodətrafı sahələri yaşıllıqlara çeviriblər. Əgər əvvəllər kimya müəssisələrinin ərazisində cəmi 20 min ağac yetişdirilibsə, Milli Məclisin deputatı Məcid Kərimov Azərikimya Dövlət Şirkətinə prezident təyin olunduqdan ötən son 2 il ərzində 21 minə qədər ağac əkilmişdir. Bununla da şirkətin rəhbəri özünün seçicilərinə verdiyi vədi seçkiqabağı platformasında göstərildiyi kimi, yaşıllaşdırma işlərini Sumqayıtı yaşıl şəhərə çevirək! devizi altında uğurla yerinə yetirir. Bütün ərazilərdə yalnız həmişəyaşıl ağaclar, Eldar şamı və zeytun əkilir; bu ağaclar həm iqlim şıltaqlığına kəskin istilərə və şaxtaya, sərt küləyə davam gətirə bilir. Sumqayıt şəraiti üçün bu ağacları daha əhəmiyyətli edən, həm də onların susuzluğa dözümlü və toz udumunun yüksək olmasıdır. Kimyaçılar oktyabr ayını ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin əziz xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq, ağac əkmək və yaşıllaşdırmaq aylığı elan etmiş və ərazilərə yeni şam və zeytun ağacları əkməyə başlamışlar. İlin sonunadək 10 mindən çox ağac əkilməsi planlaşdırılıb. Bu, Azərbaycanda yaxın dövrdə yaradılacaq yeni neft - kimya kompleksinin yerləşəcəyi ərazinin ekoloji baxımdan daha təmiz olması istiqamətində şirkətin əvvəlcədən gördüyü tədbirlərdən biridir. Heydər Əliyevin bu ənənəsi İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Heydəroğlu Əliyevin 2006-cı il 28 sentyabr tarixli Sərancamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair cu illər üçün Kompleks Tədbirlər

14 Planı nında ölkə ərazisində, o cümlədən, Abşeron yarımadasında mövcud ekoloji problemlərin aradan qaldırılması nəzərdə tutulmuş və Kompleks Tədbirlər Planının icrası ilə əlaqədar xeyli işlər görülmüşdür. Dövlət proqramı çərçivəsində konkret olaraq Sumqayıt şəhərində və onun ətrafındakı yaşayış məntəqələrində müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsinə nazirlik tərəfindən nəzarət olunur. İstehsal sahələrində formalaşan tullantı sularının dənizə atılmasının qarşısının alınması, ərazinin sanitar vəziyyətinin və ekoloji durumunun yaxşılaşdırılması üçün kanalizasiya sistemlərinin yaradılması və yenidən qurulması, müəssisələrdə atmosferə zərərli maddələrin atılmasının qarşısının alınması üçün qaz toztutucu qurğuların quraşdırılması, toksiki xassəyə malik bərk tullantıların idarə olunması kimi problemlərin həlli istiqamətində müvafiq tədbirlər görülür. Sumqayıtda yerləşən «Səthi Aktiv Maddələr» zavodunun civə ilə çirklənmiş ərazisinin 1000,0 m 2 hissəsi civə tullantılarından təmizlənmiş və zavod ərazisində yığılıb qalmış təhlükəli tullantıların 40,0 min m 3 hissəsi, Dünya Bankının Krediti hesabına tikilmiş Təhlükəli Tullantılar Poliqonuna daşınaraq basdırılmışdır.