Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti. mühəndislik ixtisasları. Aqrar fizika və riyaziyyat. f.-r.e.n., dosent Ağayev Q.Ü.

Transcript

1 Azərbayca Dövlət Aqrar Uivrsitti. Fakültə: müədislik ixtisasları Kafdra: Aqrar fizika və riyaziyyat Fə: Fizika Müazirəçi: f.-r..., dost Ağayv Q.Ü. Ədəbiyyat:. Савельев И.В. Общий курс физики. I, II, III т.т. М Friş S.A. Timoryva A.. Ümumi fizika kursu. I, II, III issələr, Qocayv. M. Ümumi fizika kursu. Mxaika. Bakı,978.. Xaйкин С.Э. Физические основы механики.м., Ramazazadə M. H. Fizika kursu. Bakı, Кикоин И.К. Кикоин А.К. молекулярная физика. М., Kalaşikov S. Q. Elktrik bəsi. Bakı, Грабовский Р.И. Курс физики. М. 7 GƏCƏ-

2 Mövzu 9 Atom fizikası aqqıda məlumat.. Rzrford təcrübəsi. Hidrog atomu.. Bor ostulatları. 3. Hidrog atomuu kvat əzəriyyəsi (Bora görə).. Frak və Hrs təcrübəsi. 5. Kvat ədədləri. 6. Pauli risii. Atomda lktro örtükləri quruluşu. Rzrford təcrübəsi. Hidrog atomu. Kütləi atomu daxilidə aylamasıı tətqiq tmək üçü Rzrford 96-cı ildə - zərrəciklərlə atomları zodlayaraq ( -zərrəciyi azik təbəqəyə düşməsi ilə) blə bir əticəyə gəlmişlər.. Atomu bütü (+) yükü və kütləsi tolamış üvə ou mərkəzidə yrləşir.. üvə - tərtibli diamtrə malikdir və bu təxmiə dəfəatomu öz ölçüləridə (~ - m) azdır. 3. Atom bütövlükdə ytraldır, ou lktrolarıı sayı üvəi yükü kimi lmti dövri sistmdəki sıra ömrəsiə bərabərdir və yügül ola lktrolar böyük kütləli üvəətrafıda qaalıorbitlərlə ərəkət dir. Başqa təcrübələr göstərmişdir ki, atom dayaıqlı və ər bir lmti atomu özüə xas ola xətti sktr vrir. Atomu Rzrford modlii ikişafıda idrog atomuu xətti sktrii tədqiqi xüsusi rol oyamışdır. Oa görə əvvəlcə idrog atomuu xətti sktrii əzərdə kçirək. Közərmiş bərk cisimlər bütöv sktr vrir, işıqlaa qaz və buxarları sktrləri xətti və zolaqlı olur. Atom xətti, milkul zolaqlı sktr vrir. Hidrog atomuu xətti sktrii Balmr müşaidə tmişdir. O müəyyə tmişdir ki, idrog atomuu xətti sktridə sktral xətlər, sktri bəövşəyi issəsiə tərəf, gtdikcə bir biriə yaxılaşır arlaqlıqlarııda azaldır. Sktri müəyyə yridə əmi xətlər birləşib sktri bütöv issəsii təşkil dir. Hidrog atomuu xətti sktridə müşaidə olua bütü xətləri tzliyi aşağdakı ifadə ilə müəyyə oluur (Balmr düsturu ilə): Rc () k Burada: c- vakuumda işıq sürəti; R- Ridbrq sabitidir; k, k, k 3... k-ları yi ola xətlər qruua sriya dyilir. Layma sriyası ( k ) üçü: Rc ;,3... Balmr sriyası ( Paş sriyası ( k 3) üçü: Rc ;,5... alıır. 3 Soralar Brkt ( Rc ; k ) üçü: 3,... k - baş kvat ədədləridir; k ); Pfud ( k 5) və Hmfri ( k 6 ) sktral sriyaları aşkar dilmişdirlər. üvəsii yükü z və cəmi bir lktrou ola atomlara (məsələ:h +, Li ++, B +++ və.s. ) idrogə oxşar (bəzər) atomlar dyirlər. Hidrogə bəzər atomlar üçü () ifadəsi blə şəkildə yazılır: z c () k Burada z -lmti dövri cədvəldəki sıra ömrəsidir. k-ı ər bir qiymətiə maksimal tzlikli sriyaı sərədi uyğudur. Bu sərədə trm T dyilir.

3 Hidrog üçü: R T ; z R T Hidrogəbəzər atom üçü: Bor ostulatları. Hidrog atomuu sktri və rji səviyyələri ilk dəfə Boru ostulatları köməyi ilə iza dillmişlər. Bu ostulatlar aşağdakılardır:. Atomda lə dairəvi atomlar var ki, əmi orbitlər üzrə ərəkət də lktro şüaladırmır. Bu cür orbitlər stasioar orbitlər adlaır.. Stasioar orbitlər üzrə ərəkət də lktrou (L) imuls momti 3 -i tam misliə bərabər olur, yəi L mr ;,,3... burada m - lktrou kütləsi, - ou -ci orbitdəki sürəti, r - -ci dairəvi orbiti radiusu, C sa - Plak sabitidir. dairəvi orbiti uzuluğuda yrləşə lktrou d-broyl dalğalarıı sayıabərabərdir: r rm m 3. lktro bir stasioar orbitdə digəriəkşərkə o orbitləri rjiləri fərqiə bərabər rji ya udur, ya da şüaladırır W W W və Wk - -ci və k -ci orbitlərdəki lktrou rjisidir. Əgər W > W k olarsa, şüalama baş vrir.əgər W < W k olarsa, udma baş vrir. Hidrog atomuu kvat əzəriyyəsi (Bora görə). Hidrog atomuu z bir lktrou var. Elktrou r radiuslu orbit üzrə ərəkəti zamaı oa üvə tərəfidə təsir də kulo qüvvəsi dörür. Yəi F kul F m. q olduğuda Burada: m r F kul m () alırıq. r () alırıq. r k mərkəzəqaçma qüvvəsi r F m. q m roluu r Elktrou üvə ilə qarşılıqlı təsir əticəsidə malik olduğu otsial rjisi WP Fkul r r (3) bərabərdir, r r burada (-) işarə ou göstərir ki, lktro saə qüvvələri təsiridə ərəkət dərsə ou otsial rjisi azalar. Elktrou kitik rjisi m W k düsturuda () ifadəsii əzərə alaq: W k (). 8 r (3) və ()-də lktrou tam rjisii tamaq olar. W W k WP (5) 8 r r 8 r Bua görə lktrou üvəyə isbətə maqit momti : mr,,3,...

4 yrləşməlidir, yəi r olur. Burada d-broyla görə olduğuu əzərə alaq: r, və ya m m mr. Bu kvatlama qaydasıdır. Burada alırıq: (6) mr (6) ifadfəsii ()-də yriə yazaq: m m r r Elktrou dairəvi orbitidə tam sayda dalğa uzuluqları Burada r (7) m Bu ifadədə görüür ki, ədədi dəyişdikcə Bor orbitii radiusu diskrt olaraq dəyişir. Dməli, stasioar orbitləri radiusları istəilə qiymət ala bilməz: olar müəyyə kvat şərti əsasıda təyi dilməlidir. Orbitləri sçilməsi üçü qəbul olumuş bu mtod kvatlama mtodu adlaır. (7)-i (5)-də əzərə alaq: m W (8) Bu ifadə lktrou -ci orbitdəki rjisii ifadə dir. Boru II ostulatıa görə: W W W və ya Wk W W Buradə (8) ifadəsii əzərə aldıqda Balmri mirik düsturuu alırıq: m Rc 3 (9) k k Burada : m Rc ; ( R k m -Ridbrq sabitidir). Gördüyümüz kimi Bor əzəriyyəsi təcrübi faktları bütövlüklə iza dir. Bor əzəriyyəsii əsasıı təşkil də rjii diskrtliyii təcrübədə aşkara şıxara Frak və Hrs olmuşdur. Frak və Hrs təcrübəsi. Syrəkləşmiş civə buxarı ilə dolu öç lktrodlu boruda cərəya şiddətii sürətlədirici otsialda asılılığıı öyrəmək məqsədi ilə aşağıdakı qurğuda istifadə dilmişdir. Közərmə katoduda çıxa lktrolar katod ilə tor arasıda bataryası ilə sürətlədirici otsial yaradır. Torla aod arasıda isə məbəyi vasitəsi ilə tormozlayıca saə yaradılır U. 5V. Potsiallar fərqi ola saədə sürətləmiş lktrou qazadığı kitik rji blə olacaqdır: m Bu lktro civə buxarıı atomları ilə toqquşarkə ya rjisii civə atomua vrəcək, sürəti azalacaq və ya toqquşma lstiki olarsa, lktro rjisii saxlayacaqdır. Birici alda tormozlayıcı (T-A) saə lktrou aıd üzəriə düşməsiə ma olacaqdır, ikici alda isə ma ola bilməyəcəkdir. Boru I ostulatıa görı cıvə buxarıı atomları istəilə miqdarda rji uda bilməz. Civə buxarıı atomları ilə toqquşma zamaı lktro lə miqdarda rji (.86V ) atomu bir rji səviyyəsidə digər rji səviyyəsiə kşməsiə kifayət tmiş olsu. Civə buxarıı atomları üçü

5 bu rji.86v olduğuda katodla tor arasıda otsiallar fərqi.86v ;.86V ; 3.86V ;... ola allarda lktrola atoları zərbəsi qyri-lastiki olacaq və aod cərəyaı kəski olaraq azalacaqdır. Bu təcrübəyi zamada Boru III ostulatıı da doğruluğuu isbat dir. Zərbə qyri-lastiki olarsa, civə buxarıı atomu.86v rji udacaq bir rji səviyyəsidə digəriə kçir və atom əyəcalamış olur. Atom ormal alıa kçərkə artıq rjisii W W k mooxromatik dalğa şəklidə şüaladırdığıda yazmaq olar: E E.86V k Burada c 537 A. Bu da təcrübədə alıa ədədə çox yaxı bir ədəddir. E Ek Kvat ədədləri. Atomda ər bir lktrou vəziyyəti dörd kvat ədədi ilə xaraktrizə oluur. Bu kvat ədədləri bulardır: - baş kvat ədədi, l - orbital kvat ədədi, ml - maqit kvat ədədi və S-si kvat ədədi.. - baş kvat ədədi atomda lktroları rji səviyyələrii, yəi lktrou üvədə uzaqlaşma məsafəsii müəyyə dir. -i qiyməti artdırca atomda lktroları üvə ilə əlaqə rjisi azalır,,3,,5,6,... Elktro örtükləri: K,L,M,,O,P... Atomda -i yi ola lktroilar atomda lktro örtüyü (təbəqəsi və ya qabığı) əmələ gətirir. -i ər qiymətiə uyğu rji səviyyələri K,L,M,,O,P və.s. ilə göstərilir.. l - orbital (əlavə,azimutal) kvat ədədi lktrou imuls momtii xaraktrizə dir və orbiti dartılma dərəcəsii müəyyə dir. l,,3,... və L l ll Bor-Zommrfld modliə əsasə llisi kiçik yarım oxuu (b) böyük yarım oxua ola (a) isbəti aşağdakı şərti ödəməlidir: b l - baş kvat ədədi, l - orbital kvat ədədidir. a Məsələ: idrog atomuu əsas orbiti üçü = oda l b olur və yəi orbit çvrə formasıdadır. a b =3, l = vəziyyəti 3S səviyyətii göstərir. olur, orbit ə çox a 3 dartılmış olur. b =3 və l = vəziyyəti 3 səviyyətiə uyğu olur, qiymətii alır, a 3 orbiti az dartıldığıı göstərir. b =3 və l = vəziyyəti 3d səviyyəstiə uyğudur, olur, bu da orbiti çvrə olduğuu a göstərir. Elktro müəyyə lktro örtüyü adlaa səviyyədə yrləşdikdə, orbital kvat ədədiə ( l ) uyğu yarım səviyyələr uyğu gəlir. Bu yarım səviyyələr blə işarə oluurlar:,,3,,,... Yarım səviyyələr: s,, d, f, g... Hər bir lktro örtüyüdə ola layları sayı () baş kvat ədədiə bərabərdir. Məsələ: = ( K səviyyəsi) s; = (L səviyyəsi) s və ; =3 (M səviyyəsi) 3s, 3 və 3d yarım səviyyələridə ibarətdir və.s. 5

6 3. m - maqit kvat ədədi xarici maqit saəsidə lktrou orbitii istiqamətləməsii müəyyə dir. Başqa sözlə m lktrou orbital imuls momti L və oula bağlı ola orbital maqit momtii fəzadakı vəziyyətii müəyyə dir. m cəmi l qiymət ala bilir. m,,, 3,,..... l l sayda orbitlər üzrə ərəkət də bilər. Xarici maqit saəsidə orbitlər lə istiqamətdə yöəlməlidir ki, əmi orbitlər üzrə ərəkət də lktrou imuls momti B Xarici saəi saə istiqamətidə kvatlaır: B təsiridə atomda lktro L saə istiqamətidə -i tam misilləriə bərabər olsu, yəi imuls momti də L z m, burada m,,, 3,,..... l. qyri müəyyəlik risiiə görə L (cəmi l qiymət) vktoru fəzada m -i qiymətidə müəyyə (kokrt) vəziyyəti ola bilməz- o əmişə oxu ətrafıda fırlaır (θ bucaqlı kous əmələ gətirir) S-si kvat ədədi lktrou si vktoruu ası istiqamətdə yöələ biləcəyii müəyyə dir. Elktrou öz oxu ola ox z üzəridəki royksiyası ətrafıda fırladığıda, o məxsusi imuls momtiə L s malik olur. L s SS Təcrübi olaraq Ştr və Hrlax müəyyə tmişlər ki, lktrou sii bərabərdir. Digər tərəfdə lktrou sii, si kvat ədədi ilə (S) asiliə bərabərdir: S. burada aydı olur ki, si kvat ədədi acaq iki qiymət ala bilir: S, bu simvolik olaraq kimi güstərilir. Elktrou sii ou yükü və kütləsi kimi ayrılmaz xassəsidir. Pauli risii. Atomda lktro örtükləri quruluşu. Bləliklə atomda lktrou kvat səviyyəsi dörd kvat ədədi ilə təyi oluur. Pauli risiiə (95) görə ər bir kvat vəziyyətidə dörd kvat ədədi yi ola acaq bir lktro ola bilər. Hər bir lktro örtüyü ola laylarda (s,,d,f,g,) ola lktroları sayı: l düsturu ilə təyi oluur. Məsələ: S layıda (l=) acaq iki lktro ola bilər ki, bumlarda sii işarəsi ilə bir biridə fərqləməlidirlər. P layıda (l=), 6 lktro ola bilər, bular öç maqit ədədi ilə fərqləir və buları ər birii sii də müxtəlif olmalıdır. d layıda (l=), lktro ola bilər. Hər bir layda ola lktroları sayı işarə ola ərfləri qüvvəti kimi göstərilir. Elktroları atomdalktro təbəqələri arasıda aylaması Pauli risii və rjii miimum risiiə tabdir. Elktro allarıı rjisi əsasə və l kvat ədədləri ilə müəyyə oluur. Atomu bbir alda digəriə kçməsi kvat ədədlərii dəyişməsi və lktro təbəqəsii dəyişməsi ilə müşayət oluur.. idrog atomuda K səviyyəsidə lktro (s) var.. H atomuda K örtüyüdə lktro (fərq silə ) olur (s ). 3. Li-s s.. B-s s. 5. B-s s Cs-s s 6 3s d s 6 d 5s 5 6 6s Atom lktro örtüyüdə (K,L,M,,...) ola lktroları sayı l düsturu l ilə təyi oluur. Məsələ: K örtüyü üçü =, =; L örtüyü üçü =, =8; M örtüyü üçü =3, =8 və.s. 6

7 Mövzu 3 üvə fizikası aqda məlumat.. Atom üvəsii quruluşu. Proto və ytro. Izotolar. üvə daxilidəki çvirmələr.. Kütlə dfkti. Rabitə rjisi. 3. Radioaktivlik.. Radioaktiv çvirmə (arçalama) qauu. Atom üvəsii quruluşu. Proto və ytro. Izətrolar. üvə daxilidəki çvirmələr. 93-ci ildə, ytrou kəşfidə sora, D.İvako və V.Hyzbrq atom üvəsii modlii vrmişlər. Hər bir atomu üvəsi iki öv zərrəciklərdə- roto () və ytrolarda () ibarətdir. Proto və ytroa birlikdə uklo dyirlər. 9 Proto () (+) yüklü ( q.6 Kl ) zərrəcikdir, ou yükü bir lmtar lktrik yüküə, kütləsi isə m a. k. v. 836m bərabərdir. Proto idrog atomuu üvəsidir. ytro () yüksüz zərrəcikdir, ou kütləsi təxmiə rotou kütləsiə bərabərdir. Atomu üvəsii xaraktrizə də əsas kəmiyyətlər yük ədədi Z və kütlə ədədidir A. Z yük ədədi üvəyə daxil ola rotoları sayıı göstərməklə bərabər üvəi yüküü xaraktrizə dir (üvəi yükü (+Z)-dir) və lmti riodik (dövri) cədvəlidəki sıra ömrəsii göstərir. A kütlə ədədi üvədəki bütü ukloları sayıa bərabərdir. Kütlə ədədi lmti atom çəkisii tam issəsiə bərabərdir. A üvəi X və ya A Z X Z kimi işarə dirlər. üvədəki rotoları sayı Z, ytroları sayı =A-Z bərabərdir. Yük ədədləri (Z) yi, kütlə kütlə ədədləri müxtəlif ola üvələrə izotro, kütlə ədədi yi, yük ədədləri müxtəlif ola üvələrə isə izobar dyirlər. Məsələ : idrogi üç izotou var: H adi idrog və ya rotiy; H - ağır idrog və ya 3 dytriy; H - çox ağır idrog və ya tritiy (bu radioaktivdir). Oksigi uç stabil izotou var: 6 ; 7 O O ; ; O 8 ; Məsələ : Ar və 8 Ca - izobardırlar. 3 ytroları sayı yi ola üvələrə izoto dyirlər (məsələ: C və ). 6 7 Z və A yi ola, yarım arçalama riodları müxtəlif ola üvələrə izomr dyirlər. 8 Məsələ: 35 Br iki izomri var; birii T 8d q, digərii T. saat. üvələri radiusu çox kiçikdir. 3 3 r ьv.3 A sm. 3 AFrmi 3 Frmi sm 3 3 r idrog.3 sm r ura 7.5 sm Dməli üvəi əcmi ou kütləsi ilə matəasibdir (yəi ukloları sayı ilə) ytroları sayıı rotoları sayıa Z ola isbət -də- 6-dək dəyişir. üvədəki əlavə ytrolar üvəi mökəmlədirlər, olar rotoları kulo itələməsii komsasiya dərək üvəi dayaıqlığıı təmi dirlər. Acaq isbəti rji baxımıda sərfəli olmazsa üvə dayaıqsız olur və arçalaaraq Z dayaıqlı sistmlər yaradır. üvəi sii ou təşkil də ukloları silərii vktorial cəmiə bərabərdir. P,, və si momtləri yidir və bərabərdir, siləri isə -dir. 7

8 ukloları sayı (A) tək olarsa üvəi sii kəsr ədəddir, cüt olarsa ya tam ədəddir ( 7, H ), yaxud sıfırdır ( O, C ). 8 6 üvəi bu modli əsasıda Pauli β-arçalamasıı iza tmişdir. β-arçalamada üvədə lktroda başqa, yüksüz çox kiçik kütləli digər bir zərrəcikdə atılır. Bu zərrəciyi ytrio adladırmışdır. əzərə alaraq ytriou mövcud olması blə təsdiq dilirdi. sili ytrou P və -a çvrilməsidə oları siləri arall olarsa cəmi momt və əks olarsa cəmi momt sıfra bərabər ola bilər. Imuls momtii saxlaması qauu ödəməsi üçü sili üçücü zərrəcikdə əmələ gəlməlidir. Bu da ytriodur. ytrio maddə ilə çox zəif əlaqədədir. ytriou işarə tsək ytrou çvrilmə ralsiyası blə yazılar. Sərbəst alda stabil dyil (yəi radioaktivdir), o özbaşıa arçalaaraq P-a çvrilir və lktrola ( ), atiytrio ( ~ ) buraxır. Parçalama yarımriodu dəqiqədir. çvrilmədə: ~ rji çvrilmədə: rji - ozitro ( ) atılır. Blə çvrilmədə məlumdur: Bu çvrilmədə üvə öz lktrolarıda birii tutur və ytrio atır. əticədə üvə rotolarıı biri ytroa çvrilir və üvəi yükü () bir qədər azalır. Kütlə dfkti. Rabitə rjisi. üvədəki uklolar bir biri ilə üvə qüvvəsi ilə bağlıdır. Bu ə qravitasiya, ə lktrik, ə də maqit qüvvəsidir. üvə qüvvəsi yüksüz ytroları bir biri ilə ağladığı kimi ytrola roto arasıda da təsir göstərir. Hazirda bu qüvvəi təbiəti tamamilə aydılaşdırılmayıbdır. 3 uklolar arasıdakı məsafə.5 sm-də az olduqda, bu cəzbtmə qüvvəsi dəftmə 3 qüvvəsiə çüvrilir. uklolar arasıdakı məsafə 3 sm olduqda bu təsir qüvvəsi raktiki olaraq yoxa çıxır. üvədə ukloları bir biridə ayırmaq üçü lazım ola rji üvəi rabitə rjisi adlaır. üvədə bir uklou ayırıb uzaqlaşdırmaq üçü görülə işə uklou rabitə rjisi dyilir. üvəi kütləsii təyi dilməsi güstərir ki, üvəi sükuət kütləsi ou təşkil də ukloları sükuət kütləlkərii cəmidə əmişə kiçikdir: mьv muklo. Buu səbəbi uklolar birləşərək üvə əmələ gətirərkə rjii ayrılmasıdadır. Bu ( m ьv və m uklo ) kütlələri fərqiə üvəi kütlə dfkti dyilir: m muklo - m ьv və ya m Z m A Z m mьv. Eşty düsturua görə uklolarda üvə əmələ gələ zama ayrıla rji blə sablaır. W c m c Z m A Z m m. Burada: rab m ьv = M atom Z m olduğuda W W rab rab A Z m M atom Zm m A Z m M ьv c Z m və ya c Z ( m ) atom alırıq. Radioaktivlik. Atom üvəsii özbaşıa digər üvələrə çvrilməsiə təbii radioaktivlik dyilir. üvə raksiyası vasitəsi ilə əldə dilə üvəi radioaktivliyiə süi radioaktivlik dyilir. üvələri radioaktiv çvrilməsi zamaı müxtəlif öv şüalama (,, şüalama) və bir sıra lmtar zərrəciklərlə müşayət oluur. təcrübə yolu ilə,, şüaları aşağdakı xassələri təsdiq dilmişdir. 8

9 . α-şüalama (alfa-zərrəciklər) müsbət yüklü olub lium ( H ) üvələri slidir, və olar üvədə ~ km sürətlə,-5 MV rji ilə çıxır. çvrilmə kütlə ədədi A və saat yük ədədi Z 8 ola ağır üvələri ağır xassəsidir. zərrəcikləri əmələ gəlməsi rossi qğır üvələri daxilidə oları arçalaması zamaı baş vrir. zərrəcikləri ər biri və -da ibarətdir. zərrəcikləri maddə ilə güclü qarşılıqlı əlaqədə olduğuda o qazlara atm d- bir çə sm, bərk cisimlərə ~ sm, maylərə və bioloji ücyrəyə -. mm-dək üfuz dir. Kağız və ya altar zərrəcikləri ç buraxmır.. β-şüalama (β-zərrəciklər) böyük sürətlə ərəkət də lktrolar ( ) və ya ozitrolar ( )-dir. Elktrolar və ozitrolar üvə daxilidə -u--a çvrilməsi əticəsidə yaraır (dayaıqsız ola artıq ytroları ola üvələrdə): ~ və ya -u--a çvrilməsi zamaı (-lar çatmaya üvələrdə):. Bu raksiyalarda zərrəciyi siləri, yükləri və rjisi cəmi sabit qalır. β-zərrəciyi rjisi MV-ədək olur. Oları iolaşdıma qabiliyyəti zərrəciklərikidə yüzlərlə azdır. Oa görə də olar maddəyə daa çox üfuz dirlər (qazlara- m, mtallarda ~mm, bioloji ücüyrələrdə- 5mm-dək) 3.γ-şüalama adətə α və β- çvrilmə zamaı baş vrir. γ-şüalamaı sktrii diskrt olması (ablə -şüalarıı sktrii diskrtliyi) blə əticə çıxarmağa imka vrir ki, üvəi rji sktri diskrtdir. Bu əticə γ-şüalamaı mxaizmii aydılaşdırmağa imka vrir. üvələr adətə müxtəlif rgtik allarda ola bilir. Məsələ: W, W,..... W. Bir rjialda W i o biriə W k kçid ki rjisii şüalaması ilə əticələir: ki Wi Wk üvəi şüalaması əzəriyyəsi də atomu şüalaması əzəriyyəsi kimidir. Ölçmələr göstərir 5 6 ki, bu rji böyükdür( ~ V ). Bu γ-şüaları uzuluğu çox kiçik olması dməkdir (.m ) γ-şüaları sərt (böyük ola) lktromaqit dalğasıdır və α və β-şüalara isbətə çox böyuk üfuztmə qabiliyyətiə malikdir (qazlara- m, mtallarda 5 sm-dək) Radioaktiv çvrilmə (arçalama) qauu. Radioaktiv şüalamaı itsivliyi zama kçdikcə azalır, çüki şüalama əticəsidə radioaktiv maddəi miqdarı azalır. 95-ci ildə Fo Şvydlr blə əticəyə gəlmişdirki,vaid zamada çvrilə atomları sayı atomları ümumi sayı ilə mütəasibdir. Fərz dək ki, vrilmiş ada radioaktiv lmti atomlarıı sayı olmuşdur. Əgər dt zama fasiləsidə şüalaa atomları sayı d olarsa, d radioaktiv maddəi aktivliyi adlaır və dt d ~ olur. dt Oda azala (-) atomları sayı blə olar: d dt Burada - arçalama sabiti adlaır və radioaktiv maddəi arçalama sürətii xaraktrizə dir. t d Burada dt. Bu ifadəi itqrallayaq: d dt Burada - başlağıc (t=) ada və - t aıdakı radioaktiv atomları sayıdır. l l t l t 9

10 t t və ya () bu radioaktiv arçalama qauudur. t zama müddətidə arçalaa atomları sayı: t ( t ) bərabərdir. Parçalama sürəti adətə yarımarçalama riodu (T) ilə xaraktrizə dilir. Götürülmüş radioaktiv maddəi atomlarıı yarısıı arçalamasıa lazım ola zama müddətiə yarımarçalama riodu dyilir, yəi t=t olada olur və () düsturuda alırıq: l T və ya l T, l T () l. 693 Burada radioaktiv atomu yaşama müddətidir. Radioaktiv lmtlər aktivliyi ilə xaraktrizə dilir. Aktivlik vaid zamada arçalamış atomları sayı ilə təyi oluduğuda yaza bilərik: d l A arcalama A Bkbk kr l dt T sa küri 3.7 Bk yəi,q Ra-u s-də arçalaa atomları sayı 3.7 -dur. Qrafikdə radioaktivüvəi ortayaşamamüddətidir. A Bk olarsa, ç bir təlükəsizlik tədbiri görmək lazım dyil. A Bk olarsat\lükəsizliktədbirlərə tiyacvar. 7 A Bk olarsa, xüsusi təlükəsizlik tədbirləriə tiyac var.