ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Κβαντική Θεωρία ΙΙ. Εφαρμογές Θεωρίας Διαταραχών Διδάσκων: Καθ. Λέανδρος Περιβολαρόπουλος

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Κβαντική Θεωρία ΙΙ Εφαρμογές Θεωρίας Διαταραχών Διδάσκων: Καθ. Λέανδρος Περιβολαρόπουλος

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

3 Εφαρμογές Θεωρίας Διαταραχών σε Υδρογόνο: Λεπτή Υφή, Φαινόμενο Zeeman, Υπέρλεπτη Υφή

4 Δομή Διάλεξης Λεπτή Υφή: Άρση εκφυλισμού λόγω σύζευξης spin με μαγνητικό πεδίο τροχιακής στροφορμής και λόγω σχετικιστικού όρου κινητικής ενέργειας. Φαινόμενο Zeeman: Άρση εκφυλισμού λόγω σύζευξης spin με εξωτερικό μαγνητικό πεδίο. Υπέρλεπτη Υφή: Άρση εκφυλισμού λόγω σύζευξης spin με μαγνητικό πεδίο από spin πυρήνα.

5 Λεπτή Υφή: Σχετικιστική Χαμιλτονιανή Κινητική Ενέργεια Σχετικιστικού Σωματίου: Μη σχετικιστικό όριο (p<<mc): +9a Αδιατάραχτη Χαμιλτονιανή Υδρογόνου: Σχετικιστική Διαταραχή: Διαταραχή ενέργειας σε 1 η τάξη:

6 Διαταραχή 1: Σχετικιστική Χαμιλτονιανή Διαταραχή ενέργειας σε 1 η τάξη: Υπολογισμός ΔΕ nlm : Από αδιατάραχτη εξίσωση Schroedinger:

7 Διαταραχή 1 ης τάξης: Η σταθερά Διαταραχή ενέργειας σε 1 η τάξη: της λεπτής υφής +9b όπου +9c Η σταθερά της λεπτής υφής

8 Διαταραχή 1 ης τάξης: Η σταθερά της λεπτής υφής όπου Η σταθερά της λεπτής υφής Ε: Γιατί χρησιμοποιήσαμε μη εκφυλισμένη θεωρία διαταραχών; +9d Α: Έχουμε [L 2,Η 1 ]=[L z,h 1 ]=0. Άρα οι εκφυλισμένες αδιατάραχτες καταστάσεις είναι ήδη ιδιοκαταστάσεις της Η 1 (ορθοκανονικές) και δεν χρειάζεται να δημιουργήσουμε νέα βάση στον εκφυλισμένο υπόχωρο (από την αρχή δεν αναμιγνύονται εκφυλισμένες καταστάσεις).

9 Διαταραχή 2: Σύζευξη spin με Το ηλεκτρόνιο στο υδρογόνο κινείται στο ηλεκτρικό πεδίο του πυρήνα: μαγνητικό πεδίο Από μετaσχηματισμό F μν (ηλεκτρομαγνητικού τανυστή) βρίσκουμε το μαγνητικό πεδίο που βλέπει το κινούμενο ηλεκτρόνιο : +9e Φυσική σημασία: Το ηλεκτρόνιο λόγω κίνησης βλέπει τα φορτία που προκαλούν το ηλεκτρικό πεδίο να κινούνται. Άρα βλέπει ρεύμα. Άρα βλέπει μαγνητικό πεδίο. Μαγνητική ροπή ηλεκτρονίου λόγω spin: +9f Νέα διαταραχή

10 Διαταραχή 2: Σύζευξη spin με Μαγνητική ροπή ηλεκτρονίου λόγω spin: μαγνητικό πεδίο Νέα διαταραχή +9g Σύζευξη spin-τρoχιάς (spin-orbit) Μετάπτωση Thomas: Επιπλέον σχετικιστικό φαινόμενο που δίνει ένα παράγοντα 1/2. Δείτε Griffiths QM +9h

11 Διαταραχή 2: Σύζευξη spin με μαγνητικό πεδίο Σύζευξη spin-τρoχιάς (spin-orbit): Εφαρμογή θεωρίας διαταραχών (εκφυλισμένη) Εύρεση ιδιοκαταστάσεων της διαταραχής: Άρα χρειαζόμαστε τις ιδιοκαταστάσεις της ολικής στροφορμής: Κοινές ιδιοκαταστάσεις των L 2, S 2, J 2 αλλά όχι και των S z, L z (λογω σχέσεων μετάθεσης) Έστω οι ζητούμενες νέες ιδιοκαταστάσεις των Η 0 και Η 1 :

12 Διαταραχή 2: Σύζευξη spin με μαγνητικό πεδίο Άρα χρειαζόμαστε τις ιδιοκαταστάσεις της ολικής στροφορμής (διαγωνοποιούν την διαταραχή): Κοινές ιδιοκαταστάσεις των L 2, S 2, J 2 αλλά όχι και των S z, L z (λογω σχέσεων μετάθεσης) Έστω οι ζητούμενες νέες ιδιοκαταστάσεις των Η 0 και Η 1 : Όπως έχουμε δει σε προηγούμενη διάλεξη, ισχύει ότι: Άρα για την διαταραχή 1 ης τάξης έχουμε:

13 Διαταραχή 2: Σύζευξη spin με μαγνητικό πεδίο Χρησιμοποιώντας τις ακτινικές λύσεις για το άτομο υδρογόνου, έχουμε δει ότι: +9i +9j Διαταραχή 1 ης τάξης λόγω spin-orbit coupling

14 Συνδυασμός Διαταραχών: Λεπτή Υφή Διαταραχή 1 ης τάξης λόγω spin-orbit coupling Διαταραχή 1 ης τάξης λόγω σχετικιστικής κινητικής ενέργειας: 1 j l +9k 2 l j 1 2 Λεπτή Υφή.

15 Συνδυασμός Διαταραχών: Λεπτή Υφή: Λεπτή Υφή Συμβολισμός Iδιοκαταστάσεων L 2, J 2 ως nl j πχ (n=1, l=0, j=1/2): 1 j l 2 +λεπτή υφή l j 1 2 αδιατάραχτα +9l

16 Φαινόμενο Zeeman Έστω άτομο υδρογόνου σε ομογενές εξωτερικό μαγνητικό πεδίο Β στην διεύθυνση z: Η διαταραχή γράφεται: όπου: Εσωτερικό πεδίο περίπου 25 Tesla Διαταραχή (εκφυλισμένη) Άρα για την διαταραχή 1 ης τάξης έχουμε:

17 Φαινόμενο Zeeman Άρα για την διαταραχή 1 ης τάξης έχουμε: Από συντελεστές Clebsch-Gordon έχουμε: +9m +9n

18 Φαινόμενο Zeeman Άρα για την διαταραχή 1 ης τάξης έχουμε: Από συντελεστές Clebsch-Gordon έχουμε: j m j j m j m j 2l 1 2 2l 1 2 2l 1 +9o j 1 m j j 1 m j m j 2l 1 2 2l 1 2 2l 1

19 Φαινόμενο Zeeman Άρα για την διαταραχή 1 ης τάξης έχουμε: +9p μαγνητόνη Bohr όπου Ενεργειακή απόσταση διαταραγμένων ενεργειακών σταθμών: +9q

20 Φαινόμενο Zeeman Άρση εκφυλισμού Zeeman: +9r Λεπτή Υφή Zeeman Αναμενόμενες τιμές και όχι ακριβή ενεργειακά επίπεδα αφού δεν έχουμε πάει στις νέα βάση όπως απαιτεί η εκφυλισμένη θεωρία διαταραχών.

21 Υπέρλεπτη Υφή : Σύζευξη spin μαγνητικού πεδίου πρωτονίου Μαγνητική Διπολική Ροπή Πρωτονίου (λόγω spin): Πειραματικό δεδομένο: g p 5.59 Ισχύει ότι: μ p <<μ e (λόγω μάζας) Μικρός βρόχος ρεύματος +9s Πολυπολικό ανάπτυγμα διανυσματικού δυναμικού (Griffiths H/M I σελ 308) Απειροστός βρόχος δίνει άπειρη πυκνότητα δυναμικών γραμμών στο κέντρο. Διαταραχή Χαμιλτονιανής λόγω σύζευξης με spin ηλεκτρονίου: όπου +9t

22 Υπέρλεπτη Υφή : Σύζευξη spin μαγνητικού πεδίου πρωτονίου Εφαρμόζουμε 1 ης τάξης θεωρία διαταραχών για την βασική κατάσταση (μη εκφυλισμένη): Ο πρώτος όρος μηδενίζεται για σφαιρικά συμμετρική κατάσταση (l=0) (να δειχτεί σαν άσκηση με τα εξής βήματα): +9u a,b σταθερά διανύσματα

23 Υπέρλεπτη Υφή : Σύζευξη spin μαγνητικού πεδίου πρωτονίου 100 Εκφράζουμε την διαταραχή συναρτήσει του ολικού spin: triplet simglet triplet simglet Άρση εκφυλισμού της 1S 1/2 χωρίς εξωτερικό μαγνητικό πεδίο (Υπέρλεπτη Υφή)

24 Υπέρλεπτη Υφή : Σύζευξη spin μαγνητικού πεδίου πρωτονίου triplet simglet Άρση εκφυλισμού της 1S 1/2 χωρίς εξωτερικό μαγνητικό πεδίο (Υπέρλεπτη Υφή) simglet +9v triplet +9v Υπέρλεπτη Υφή << Λεπτή Υφή (m e /m p <<1) Αδιατάραχτη Εκπεμπόμενη ακτονοβολία από ενδογαλαξιακό υδρογόνο μετά από διέγερση λόγω κρούσεων

25 Σύνοψη Η λεπτή υφή οφείλεται στην ενεργειακή διαταραχή που προκαλεί ο σχετικιστικός κινητικός όρος και η σύζευξη του spin του ηλεκτρονίου του υδρογόνου με το μαγνητικό πεδίο που βλέπει το ηλεκτρόνιο λόγω της κίνησής του (στροφορμής) στο ηλεκτρικό πεδίο του πυρήνα (spin-orbit coupling). Η λεπτή υφή αίρει τον εκφυλισμό στο άτομο του υδρογόνου ως προς τον κβαντικό αριθμό της ολικής στροφορμής j. Το φαινόμενο Zeeman οφείλεται στην ενεργειακή διαταραχή που προκαλεί εξωτερικό μαγνητικό πεδίο στο άτομο του υδρογόνου. Αίρει τον εκφυλισμό ως προς τοn κβαντικό αριθμό m j. Η υπέρλεπτη υφή οφείλεται στην ενεργειακή διαταραχή που προκαλεί η σύζευξη του spin του ηλεκτρονίου του υδρογόνου με το μαγνητικό πεδίο που προκαλείται από το spin του πρωτονίου του πυρήνα (spin-spin coupling). Η υπέρλεπτη υφή αίρει τον εκφυλισμό στο άτομο του υδρογόνου ως προς τον κβαντικό αριθμό του ολικού spin s. Η ενεργειακή διαταραχή που προκαλείται είναι πολύ μικρότερη από την λεπτή υφή λόγω της μεγάλης διαφοράς μάζας μεταξύ πρωτονίου και ηλεκτρονίου. Από D. Griffiths: Introduction to Quantum Mechanics

26 Άλυτες Ασκήσεις 1. Η ακριβής σχέση για την λεπτή υφή που προκύπτει από την εξίσωση Dirac (χωρίς χρήση διαταραχών), έχει την μορφή: Δείξτε ότι με κατάλληλο ανάπτυγμα (α<<1) παίρνουμε την σχέση που αποδείξαμε στο μάθημα. 2. Θεωρείστε το σύστημα αναφοράς του ηλεκτρονίου στο οποίο το πρωτόνιο έχει στροφορμή γύρω από το ηλεκτρόνιο Δείξτε ότι το μαγνητικό πεδίο που βλέπει το ηλεκτρόνιο λόγω του ρεύματος I του περιστρεφόμενου πρωτονίου είναι και μετά δείξτε ότι το παραπάνω μαγνητικό πεδίο συνδέεται με την στροφορμή του ηλεκτρονίου μέσω της σχέσης:

27 Άλυτες Ασκήσεις 3. Εκφράστε τις ενεργειακές στάθμες Bohr συναρτήσει της σταθεράς της λεπτής υφής. 4. α. Αποδείξτε το θεώρημα virial της κλασσικής μηχανικής που συσχετίζει την κινητική με την δυναμική ενέργεια για ορισμένους τύπους δυναμικών. β. Χρησιμοποιήστε το θεώρημα αυτό και τις ενέργειες Bohr για να αποδείξετε την σχέση που ισχύει για το άτομο του υδρογόνου Βρείτε τις συχνότητες και τα μήκη κύματος που προκύπτουν από όλες τις μεταπτώσεις από n=3 σε n=2. Θεωρείστε μόνο την άρση εκφυλισμού λόγω λεπτής υφής.

28 Άλυτες Ασκήσεις 6. Αποδείξτε τις σχέσεις που δεν αποδείξαμε στην διάλεξη. Α: Έχουμε [L 2,Η 1 ]=[L z,h 1 ]=0 (λεπτή υφή σχετικιστικός όρος) 1 j l 2 Εσωτερικό πεδίο περίπου 25 Tesla

29 Τέλος Ενότητας

30 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

31 Σημειώματα

32 Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.

33 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Καθ. Λέανδρος Περιβολαρόπουλος. «Κβαντική Θεωρία ΙΙ. Εφαρμογές Θεωρίας Διαταραχών». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

34 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]