ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ. «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «Ιατρική Ερευνητική Μεθοδολογία» -τοµέας Κοινωνικής Ιατρικής- ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ιερεύνηση και καταγραφή δυσλειτουργίας της αυτονοµίας, ψυχιατρικής νοσηρότητας και νευρογνωσιακής έκπτωσης σε περιπατητικούς σωµατικούς ασθενείς άνω των 60 ετών. ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΗ έσποινα ριβάκου ΟΝΟΜΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Νικόλαος Μαγκλαβέρας Μέλη Τριµελούς Επιτροπής Κωνσταντίνος Φουντουλάκης Ιωάννα Χουβαρδά Ιανουάριος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 2

3 Ευχαριστίες Αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω για την βοήθεια και κατεύθυνση που µου προσέφεραν τα µέλη της τριµελούς επιτροπής, των οποίων η βοήθεια ήταν πολύτιµη προς τη επιτυχή διενέργεια της παρούσης εργασίας. Επιπλέον ευχαριστίες θα ήθελα να αποδώσω στον Ιωάννη Ζαρίφη ( ιευθυντή Καρδιολογικής Κλινικής Παπανικολάου), όπου µε την συµβολή του ήρθα σε επαφή µε το Α ΚΑΠΗ Συκεών, τον υπεύθυνο των ΚΑΠΗ του ήµου Συκεών Αρίστο Γαλανό και την Κοινωνική Λειτουργό της Κοινωνικής Υπηρεσίας του Α ΚΑΠΗ, Σοφία Μυλοπούλου για την αµέριστη συµπαράσταση και συνεργασία καθ όλη τη διάρκεια της ερευνητικής πράξης. Τέλος ένα µεγάλο ευχαριστώ στον επιβλέπων της εργασίας Νικόλαο Μαγκλαβέρα για την εµπιστοσύνη, την ενθάρυνση και την υποστήριξη στους στόχους µου. 3

4 Περιεχόµενα Σελίδα 1.Περίληψη 6 2.Εισαγωγή Ερευνητικές Υποθέσεις-Σκοπός Υλικά και Μέθοδος Στατιστική Ανάλυση εδοµένων Περιγραφική Στατιστική Επαγωγική Στατιστική Συνοπτική Παρουσιάση Αποτελεσµάτων Συζήτηση ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. θεωρία του Νού (ΘτΝ) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. Πίνακες

5 1.ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έρευνα διεξήχθη στο Πολυϊατρείο του Α ΚΑΠΗ, ήµου Συκεών Θεσσαλονίκης, κατά το χρονικό διάστηµα Ιουλίου Αυγούστου 2015 σε 41 ασθενείς, που γεννήθηκαν µεταξύ των ετών 1940 έως 1955, που προσέρχονται σε τακτική βάση στο A ΚΑΠΗ και στο πολύϊατρείο και ήταν όλοι κάτοικοι του δήµου Συκεών. Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι να διερευνηθεί η επίπτωση ψυχιατρικής συµπτωµατολογίας σε άτοµα που επισκέπτονται υπηρεσίες πρωτοβάθµιας φροντίδας υγείας και να εξετάσει αν η συχνότητα της εµφάνισης των παραπάνω συµπτωµάτων επηρεάζεται από δηµογραφικούς παράγοντες, την ύπαρξη χρόνιων νοσηµάτων και πώς το φύλο επιδρά στα παραπάνω. Η επιλογή των ατόµων έγινε µε κριτήριο τη παρουσία µιας τουλάχιστον, διαγνωσµένης ψυχοφυσιολογικής διαταραχής, το φύλο και την ηλικία. Συµµετείχαν 41 άτοµα, εκ των οποίων 19 άντρες και 22 γυναίκες. Εφαρµόσαµε πρωτόκολλο καταγραφής που περιείχε µια σειρά νευρογνωσιακών τεστ και ψυχιατρικών εργαλείων, έγινε καταγραφή όλων των δηµογραφικών στοιχείων των συµµετεχόντων και χορηγήθηκε κλίµακα αξιολόγησης των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων λόγω της τρέχουσας οικονοµικής κρίσης. Φαίνεται να υπάρχει θετική σχέση µετάξύ του φύλου, καθώς και του µικρού ή απόντος εισοδήµατος, µε τις διαταραχές του συναισθήµατος, του εκπαιδευτικού επιπέδου και του Σ.. µε τα νευρωγνωσικά ελλείµµατα. Σαφέστατα η προσβασιµότητα σε υπηρεσίες Π.Φ.Υ., χωρίς οκονοµική επιβάρυνση και η καθηµερινή επαφή µε τους λειτουργούς του ΚΑΠΗ και του πολυϊατρείου επιδρούν θετικά στην γενική υγεία του πληθυσµού εξυπηρέτησης και στην εικόνα που έχουν γενικά για τις υπηρεσίες υγείας, καθώς υπάρχει εµπιστοσύνη και συνέχεια στην υποστήριξη. Χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση και εξέταση σε µεγαλύτερο δείγµα πληθυσµού, καθώς τα αποτελέσµατα δεν µπορούν να γενικευθούν στο γενικό πληθυσµό. 5

6 ABSTRACT The survey was conducted in the multiclinic of the A ΚΑΠΗ, in the Municipality of Sykes, in Thessaloniki city, during the period July to August 2015, with 41 patients, born between the years of 1940 to 1955, who come on a regular basis in the center and to multiclinic and were all residents of the municipality of Sykes. The purpose of this study is to investigate the impact of a psychiatric symptomatology to people visiting primary health care services and to examine whether the frequency of occurrence of the above symptoms influenced by demographic factors, the existence of chronic diseases and how the gender factor affects the above. The choice of people was in relation to the criterion of the presence of at least one diagnosed disease, gender and age. Participated 41 people, including 19 men and 22 women. Textbook protocol log file which contained a series of neurocognitive tests and psychiatric tools, was recording all the demographic data of participants and granted scale evaluation of psychosocial effects due to the current economic crisis. There seems to be a positive relationship between gender and the small or absent income, with the disturbance of the sentiment of the educational level and Diabetes Mellitus with the neurocognitive deficits. Clearly the accessibility of services without an economic burden and the daily contact with med practitioners of KAPI and polyclinic, has a positive effect on the general state of health of the population service and in the image that have generally for health services, as well as for trust and continued to support. Need to be further investigated in a larger sample of population as well as the results cannot be projected to the general population. 6

7 2.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.1 Προκλήσεις της τρίτης ηλικίας Η γήρανση είναι ένα αναπόφευκτο φυσιολογικό φαινόµενο για κάθε ζωντανό οργανισµό. Η ανθρωπότητα από τα πρώιµα κιόλας χρόνια πολιτισµού, αγωνιωδώς αναζήτησε να βρει απαντήσεις τόσο στο φαινόµενο της γήρανσης όσο και του θανάτου, αναπτύσσοντας ποικίλες φιλοσοφικές και θρησκευτικές θεωρίες, ενώ πλήθη επιστηµόνων, αλλά και αλχηµιστών, ασχολήθηκαν διακαώς µε την ανεύρεση του "ελιξήριου της ζωής". Σήµερα το φαινόµενο της γήρανσης απασχολεί ολόκληρη την κοινωνία και αντιµετωπίζεται πολυσύνθετα από διάφορους επιστηµονικούς κλάδους (βιοϊατρικές, κοινωνιολογικές και οικονοµικές επιστήµες). Οι βιοϊατρικές επιστήµες στοχεύουν στην κατανόηση των βιολογικών αιτιών της γήρανσης και εάν αυτές σχετίζονται µε γενετικούς παράγοντες ή/και µε το περιβάλλον. (Fountoulakis K.N., Tsolaki M., Mohs R.C., Kazis A., 1998) Οι κοινωνιολογικές επιστήµες από την πλευρά τους προσπαθούν να κατανοήσουν αλλά και να δώσουν λύσεις στα καθηµερινά προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι άνθρωποι της "τρίτης ηλικίας'. Τέλος, οι οικονοµικές επιστήµες αλλά και η ίδια η Πολιτεία καλούνται να αντιµετωπίσουν τις οικονοµικές επιπτώσεις της ολοένα αυξανόµενης διάρκειας ζωής. Οριοθέτηση Πριν έναν αιώνα το να είναι κανείς 40 χρονών, ήταν ήδη "γέρος". Για να υπάρξει όµως η "τρίτη ηλικία" θα έπρεπε να συµβούν µια σειρά γεγονότων όπως οι κατακτήσεις της ηµόσιας Υγείας, η αποτελεσµατικότητα της ιατρικής επιστήµης και πρακτικής, η οικονοµική ανάπτυξη, τα συστήµατα κοινωνικής πρόνοιας και ασφάλισης ώστε οι κοινωνίες να δηµιουργήσουν µια νέα νοητική κατηγορία και ονοµατίσουν έναν ειδικό τρόπο υπόστασης µέσα στην κοινωνία. Η "τρίτη ηλικία" αναφέρεται σε αυτή τη νέα κοινωνική οµάδα, αυτή τη νέα κατάσταση. Η ανάδυση της "τρίτης ηλικίας" ως κατάστασης και ως συµβολικής τάξης αποτελεί ένδειξη και απόδειξη το πώς οι σύγχρονες κοινωνίες συλλαµβάνουν και αντιλαµβάνονται τα συστατικά τους στοιχεία, πώς διακρίνει τις φάσεις στη ζωή των µελών της και πώς τους διανέµει υποχρεώσεις και δικαιώµατα. Είναι σχεδόν µοιραίο να γίνεται, ήδη, συζήτηση για την "τέταρτη ηλικία" καθώς αυξάνουν τα άτοµα που ξεπερνούν τα ογδόντα χρόνια. 7

8 Η παραδοσιακή εικόνα του ηλικιωµένου που περνάει το χρόνο του στο καφενείο ή στην τηλεόραση αρχίζει να αλλάζει αισθητά. Πολλοί ηλικιωµένοι γίνονται µέλη συλλόγων, σωµατείων, ΚΑΠΗ, αναζητούν δραστηριότητες στην κοινότητα, στον εθελοντισµό. Παράλληλα ενστερνίζονται τα διδάγµατα της πρόληψης για την επιβράδυνση των συνεπειών του γήρατος. Σ' αυτό το πνεύµα, επιδίδονται σε αθλητικές δραστηριότητες (ελαφράς µορφής οπωσδήποτε, όπως περπάτηµα), αλλάζουν τις διατροφικές συνήθειες και γίνονται πιο προσεκτικοί στο κάπνισµα και στην κατανάλωση αλκοόλ. Και σε πολύ µικρό βαθµό, αλλά κι αυτό είναι ενδεικτικό, οι ηλικιωµένοι εγγράφονται σε πανεπιστήµια ή σε αντίστοιχα εκπαιδευτικά τµήµατα για την "τρίτη ηλικία". Τέλος ένα άλλο τµήµα αυτού του πληθυσµού ασχολείται µε εργασίες του σπιτιού (π.χ. µικρο-επισκευές, κήποι) δηµιουργώντας έτσι µια παράλληλη οικονοµία. Η τάση αυτή και το γεγονός ότι δηµιουργήθηκε και η υπόσταση των προ-συνταξιούχων οδηγεί σε νέα υποκατηγορία της "τρίτης ηλικίας", τους "νέους ηλικιωµένους". ηλαδή µια οµάδα που φρόντισε και φροντίζει να διατηρήσει ικανότητες και δυνατότητες (σωµατικές και διανοητικές) ώστε να είναι δρων υποκείµενο - π.χ. να έχει ένα επάγγελµα (χωρίς αµοιβή) που τον καθιστά όµως χρήσιµο για την κοινότητα. Η επιλογή είναι κρίσιµη για την ψυχολογική κατάσταση του ηλικιωµένου ατόµου γιατί του επιτρέπει να έχει µια ενεργή θέση στην κοινότητα, να δηµιουργεί σχέσεις µε το περιβάλλον του και να δίνει ένα επιπλέον νόηµα σ' αυτή τη φάση της ζωής του. Οι προηγούµενες ενδείξεις και τάσεις επιτρέπουν να λεχθούν ότι η "τρίτη ηλικία" αρχίζει να παρουσιάζεται ως πρόβληµα - ζήτηµα και το πρόβληµα της γήρανσης - των καλών γηρατειών (well ageing) αρχίζει να µοιάζει ως δύσκολος στόχος. Σ' αυτή την προοπτική είναι το έτος 2025, καθώς η δηµογραφική δοµή του πληθυσµού, η πυραµίδα των ηλικιών και η κοινωνική πολιτική θα βρεθούν σε αναντιστοιχία κι αυτό µπορεί να προκαλέσει δραµατικές ανακατατάξεις στο χώρο της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής των ευρωπαϊκών χωρών. Μια τέτοια ανακατάταξη θα 'χει σηµαντικές συνέπειες στο πως αντιλαµβάνονται τις "ηλικίες", "τις γενιές", την "αναπαραγωγή", "το θάνατο". 8

9 2.2. Ψυχιατρική συννοσηρότητα στη τρίτη ηλικία Το γήρας όπως είδαµε συνοδεύεται από κοινωνικοοικονοµικά προβλήµατα, σωµατικά νοσήµατα και βιολογικές αλλαγές τα οποία συνδέονται µε ελλιπή αναγνώριση των συµπτωµάτων από τον ασθενή, τη συνακόλουθη υποβάθµιση της βαρύτητας, την απουσία της κατάλληλης θεραπείας. Ακόµη, η µη αξιολόγηση των συµπτωµάτων από τον οικογενειακό ιατρό, η άγνοια χρήσης των ψυχοτρόπων φαρµάκων και η αδυναµία κατανόησης και ερµηνείας της ψυχοπαθολογικής συµπεριφοράς οδηγούν στην ανεπαρκή αντιµετώπιση. Ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις ηλικιωµένων Αγχώδεις διαταραχές Συναισθηµατικές διαταραχές Άνοιες Όψιµη σχιζοφρένεια Ψυχικά προβλήµατα νεαρής ηλικίας που συνεχίζονται στην τρίτη ηλικία 2.4. Περιπτώσεις έκπτωσης της νευρογνωσιακής λειτουργικότητας στη τρίτη 8ηλικία Α. ANOIA Κλινική έκφραση πολλών νευροεκφυλιστικών νοσηµάτων Συχνότερες: Alzheimer Αγγειακή άνοια Μικτή άνοια Μετωποκροταφική άνοια Άνοια µε σωµάτια του Lewy Άλλες αιτίες πλήττουν δε την εγκεφαλική λειτουργία ακόµη : ευτερογενώς (λοίµωξη, ουραιµία) Πρωτογενώς (χωροκατακτητικές εξεργασίες) 9

10 Β. ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΜΕ ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΑΝΟΙΑΣ Νόσος Alzheimer Νευροεκφυλιστική νόσος, Προοδευτική εξέλιξη, Κλινική εκδήλωση > 60 έτη Προηγείται µια ασυµπτωµατική περίοδος Κλινική ετερογένεια µεταξύ συµπτωµάτων και γνωστικών ελλειµάτων Α. Εµπλοκή στη νευροεκφυλιστική διαδικασία παρουσία σοβαρού βαθµού διαταραχής συµπεριφοράς Β. Οπίσθια φλοιώδης ατροφία (βρεγµατικά-ινιακά) Γ. ιαταραχή οπτικοχωρικής αντίληψης Παρουσία διαταραχής προσανατολισµού και διαταραχών δεξιού ηµισφαιρίου. Προεξάρχοντες διαταραχές λόγου, αλλαγές στο αριστερό ηµισφαίριο Συµπτώµατα Γνωστικά: Προοδευτική έκπτωση µνήµης, λόγου, οπτικοχωρικών δεξιοτήτων Αµνησία: 1. Αρχικά µνήµη γεγονότων 2. Έπειτα σηµασιολογική µνήµη 3. Τέλος ενεργός µνήµη 4. ιαταραχή λόγου 5. Προϊούσα αφασία (αδυναµία κατανόησης λόγου) 6. ιαταραχή οπτικοχωρικής αντίληψης και απραξία Νευροψυχιατρικά 90% των ασθενών Κλινική ετερογένεια 1) Αλλαγές στην προσωπικότητα 2) Μειωµένη ενεργητικότητα 3) Αδιαφορία 10

11 4) Ευερεθιστότητα 5) Κοινωνική απόσυρση 6) Κατάθλιψη Ψύχωση % των ασθενών Παραληρητικές πεποιθήσεις τουλάχιστον για 1 µήνα µε επίπτωση στη ζωή του ασθενούς Ιδέες κλοπής Απιστίας Εγκατάλειψης Ξένοι ζουν στο σπίτι Σύνδροµο σωσία Κατάθλιψη Καταθλιπτική διάθεση Αδυναµία άντλησης ευχαρίστησης Έλλειψη ενδιαφέροντος Ευερεθιστότητα Απόσυρση Απάθεια Απουσία ενδιαφέροντος Περιορισµός αυθορµητισµού Μειωµένη συµµετοχή στις καθηµερινές δραστηριότητες Που οδηγούν σε: Παραµέληση εαυτού Κακή συµµόρφωση Κοινωνική αποµόνωση Ψυχοκινητική ανησυχία Συνήθως συνοδεύει την ψύχωση, όχι απαραίτητα εµφάνιση σοβαρού βαθµού διαταραχής στις εκτελεστικές λειτουργίες Έκπτωση λειτουργικότητας 11

12 Μετωποκροταφική άνοια Κλινική εικόνα: Αλλαγή προσωπικότητας Άρση αναστολών Απάθεια Κοινωνική έκπτωση Απουσία επίγνωσης Μειωµένη κρίση Άνοια Huntington Κλινική εικόνα Αλλαγή προσωπικότητας ιαταραχή συµπεριφοράς Ευερεθιστότητα Απάθεια Συναισθηµατική ευµεταβλητότητα Κατάθλιψη Μανία Μειωµένη λειτουργικότητα Σπάνια ψυχωτικού τύπου ψυχοπαθολογία Απόπειρα αυτοκτονίας ή Αυτοκτονία Αγγειακή άνοια Κατάθλιψη Άγχος Συναισθηµατική ευµεταβλητότητα Συναισθηµατική αστάθεια Απάθεια υποφλοιώδης Ψυχοκινητική επιβράδυνση άνοια ιαταραχές ύπνου Νευροψυχιατρικά συµπτώµατα όπως ΝΑ Άνοια στη Ν.Parkinson 12

13 Κατάθλιψη : 20-50% συχνά προηγούνται των Άγχος ελλειµµάτων γνωστικών Ψύχωση / κυρίως οπτικές ψευδαισθήσεις Παραληρητικές ιδέες ( δίωξης, ζηλοτυπίας, απιστίας) Η όψιµης έναρξης κατάθλιψη θεωρείται η πλέον οργανική νόσος (γνωστική διαταραχή, απεικονιστικά ευρήµατα, αυξηµένη αναπηρία, µειωµένου βαθµού συµµετοχή των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας) Η πρώιµης έναρξης κατάθλιψη (πριν τα 60 έτη) σχετίζεται µε τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, το οικογενειακό ιστορικό ψυχικών διαταραχών, τη δυσλειτουργία στις διαπροσωπικές σχέσεις (ΙΑ Λιάππας & Ε Λύκουρας, 2013) Η πρόληψη εστιάζεται σε: Άτοµα µε πρόσφατη έναρξη νόσου (3-6 µήνες πριν) Χρόνια προβλήµατα αϋπνίας Αποµονωµένα κοινωνικά άτοµα Αναλυτικό ιστορικό Αξιολόγηση παραγόντων κινδύνου Λεπτοµερή σωµατική εξέταση Γ. ΣΥΝΝΟΣΗΡΕΣ ΨΥΧΙΚΕΣ ΝΟΣΟΙ Σηµαντική επίπτωση στη γνωστική λειτουργικότητα του ατόµου τρίτης ηλικίας έχουν και ψυχικές νόσοι οι οποίες είτε έχουν εµφανιστεί στο πρότερο βίο ή εµφανίζονται κατά τη δεδοµένη χρονική περίοδο. ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΨΥΧΩΣΕΙΣ Ευρύ φάσµα διαταραχών Πρώιµης και όψιµης έναρξης σχιζοφρενική διαταραχή Παρανοειδής συµπτωµατολογία χωρίς ψευδαισθήσεις Ασθενής ΝΑ ΑΕΕ Σχιζοφρένεια όψιµης έναρξης -Κυρίως γυναίκες- ιωκτικό παραλήρηµα Απουσία γνωστικών διαταραχών. Ευαισθησία στις ανεπιθύµητες ενέργειες αντιψυχωτικών 13

14 Παραληρητική διαταραχή όψιµης έναρξης ιωκτικού περιεχοµένου παραληρητικές ιδέες Ακουστικές και οπτικές ψευδαισθήσεις Υποχονδριακού τύπου παραληρητική διαταραχή Ιδέες αναφοράς Ιδέες µεγαλείου Σύνδροµο παραληρητικής παραγνώρισης Αισθητηριακά ελλείµµατα Επίταση προηγούµενων χαρακτηριστικών προσωπικότητας ΣΥΝ ΡΟΜΟ ΤΟΥ ΙΟΓΕΝΗ Κλινική εικόνα Παραµέληση εαυτού Εξαθλίωση συνθηκών διαβίωσης Κοινωνική έκπτωση Απουσία ενδιαφέροντος για τη ζωή Επίπτωση 0,5/1000 κατοίκους Υποαναγνωρίζεται διότι µιµείται γνωστικές διαταραχές, διαταραχές συµπεριφοράς Κυρίως σε γυναίκες, χήρες Αιτιολογία Άγνωστη Πιθανόν υποκλινική διαταραχή προσωπικότητας µετά από ψυχοπιεστικό γεγονός ή παραλλαγή µετωπιαίου συνδρόµου 50% χωρίς γνωστικές διαταραχές (Κ Σολδάτος & Λ Λύκουρας 2007) 2.5. Επίπτωση συµπτωµάτων άγχους και κατάθλιψης στον οργανισµό και στη νευρογνωσιακή λειτουργικότητα Άγχος και οργανισµός Όταν ο οργανισµός βρεθεί σε µία κατάσταση άµυνας από κάποιο εν δυνάµει απειλητικό γεγονός, ο εγκέφαλος και το σώµα συνεργάζονται από κοινού σε µία διαδικασία πολυσύνθετων νευροχηµικών αντιδράσεων, ώστε να προσαρµοστούν στις ανάγκες της κατάστασης (Bremner, et al. 1999, Καραµπατάκης, Ζολώτα, Τούνης, 14

15 Πολυµέρη, Γιαµαλής, Κιρµίζης, Ζαµπιόγλου, Μπελεχρή, Μέµµος, 2002). Καθοριστικό ρόλο στην αντιµετώπιση µιας ενδεχόµενης απειλής, είναι οι εγκεφαλικές δοµές που παίζουν τον πιο σηµαντικό ρόλο, το στέλεχος και το δρεπανοειδές σύστηµα(simington, 2010) ενώ ταυτόχρονα ενεργοποιείται µία σειρά αλυσιδωτών βιολογικών αντιδράσεων του συµπαθητικού νευρικού συστήµατος, οι οποίες µέσα από τη συγκεκριµένη διαδικασία απελευθερώνουν τα απαραίτητα καύσιµα προκειµένου ο εγκέφαλος να µπορεί στο συντοµότερο δυνατό χρόνο να τα εκτιµήσει και να είναι σε θέση να αντιδράσει (Martucci, Balestrieri, Bisoffi, Bonizzato, Covre, Cunico, et al 1999, Οικονοµίδου, Ζλατάνος, Βαιόπουλος, Χατζηδηµητρίου, 2005). Το αίµα διαχέεται (Peng, Chiang, Hung, Chiang, Lu, Yang, et al 2007) σε καίρια ζωτικά όργανα όπως η καρδιά, οι πνεύµονες, οι µύες, ενώ εκκρίνονται ορµόνες όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, και αυξάνεται η καρδιακή συχνότητα, η αρτηριακή πίεση και η πρόσληψη οξυγόνου (Drayer, Piraino, Reynolds, Houck, Mazumdar, Bernardini et al 2006). Στις χρόνια στρεσογόνες καταστάσεις της Χ.Ν.Ν. όπου ο ασθενής εκτίθεται επανειληµµένα σε στρεσσογόνα ερεθίσµατα για τον ίδιο, όπως η διαδικασία της αιµοκάθαρσης, είναι πολύ πιθανό να αλλοιωθεί η φυσιολογική λειτουργία των εµπλεκόµενων εγκεφαλικών συστηµάτων και δοµών µε αποτέλεσµα το αυτόνοµο νευρικό σύστηµα να λειτουργεί ακατάπαυστα και να δυσλειτουργεί καθώς το παρασυµπαθητικό νευρικό σύστηµα ενεργοποιείται σχεδόν ταυτόχρονα µε το συµπαθητικό νευρικό σύστηµα (Wilson, Spittal, Heidenheim, Herman, Leonard, Johnston et al 2006, Jaber, Lee, Collins, Hull, Kraus, McCarthy et al. 2010, Juergensen, Wuerth, Juergensen, Finkelstein, Steele, Kliger, etal 1997). Ο υποµέλας τόπος συνεχίζει να παράγει αδρεναλίνη και το δρεπανοειδές σύστηµα προετοιµάζει τον οργανισµό για την αντίδραση Μάχης Φυγής. Κάτι τέτοιο προκύπτει γιατί στην επαναλαµβανόµενη και παρατεταµένη έκθεση στο άγχος, το σώµα δεν σταµατά ουσιαστικά ποτέ να βρίσκεται σε κατάσταση συναγερµού, ενώ ταυτόχρονα, δεν του δίνεται η δυνατότητα να επιστρέψει πλήρως σε µία κατάσταση οµοιόστασης και έτσι σταδιακά εξουθενώνεται (Kurella, Kimmel, Young, Chertow, 2005, Rothschild, 2000). Σε νευροφυσιολογικό επίπεδο, αυτό αποτελεί αποτέλεσµα της παρατεταµένης ροής της αδρεναλίνης και κορτιζόλης στο σώµα και στα όργανα, ακόµα και έπειτα από την αποµάκρυνση και την απειλή (Morsch, Goncalves, Barros, 2005). Η παρατεταµένη έκκριση κορτιζόλης συσχετίζεται µε το κλείσιµο του ιππόκαµπου και η δυσλειτουργία αυτή προκαλεί σχάσεις µεταξύ συναισθήµατος και µνήµης (Parrino, Casuccio, 2005). Το άτοµο προσπαθεί να ζήσει έχοντας ένα 15

16 υπεραντίδραστικό, υπερευαίσθητο στα ερεθίσµατα νευρικό σύστηµα, εµφανίζει διαστρεβλώσεις στην αντίληψη, διαταραχές στη µνήµη, τη συγκέντρωση, και διάχυτα συναισθήµατα (Mercadante, Ferrantelli, Tortorici, Lo Cascio, Lo Cicero, Cutaia, et al, 2005, Elder, George, Shanahan, 1996). Έτσι παγιδεύεται σε συναισθηµατικούς φαύλους κύκλους άνευ του ελέγχου του και καταλήγει να αισθάνεται ανασφαλή ακόµα και µέσα στο ίδιο του το σώµα. Ως επίπτωση του άγχους σε αλληλοσυνάρτηση µε τις ασθένειες αποτελεί η κατάθλιψη, τη µειωµένη σεξουαλική δραστηριότητα, την αποφυγή οικογενειακού ρόλου και τη βράδυνση της σωµατικής κινητικότητας (Pearlin, 1989, Yalom, Leszcz. 2005, Lindauer, Olff, van Meijel, Carlier, Gersons, 2005). Αρκετοί είναι οι ερευνητές οι οποίοι χαρακτηρίζουν το άγχος ως µία κατάσταση δυσαρµονίας ή απειλής κατά της γενικής οµοιόστασης του οργανισµού ενώ ο πρόσφατος όρος «αλλοστατικό φορτίο» (allostatic load) χρησιµοποιείται για να χαρακτηρίσει το άγχος ως έναν παράγωντα που καθορίζει τη διαδικασία µε την οποία ο οργανισµός προσαρµόζεται, κάθε φορά που εκτίθεται σε ποικίλα ερεθίσµατα του περιβάλλοντος (Gutsh, Stoner, Koreaα, 2003, Pacák & Palkovits, 2001, Thomαs, Nicolαs 2003, Θεοφίλου, Π. 2010). Η οµοιόσταση του οργανισµού, επιτυγχάνεται µε τη διατήρηση σταθερών συνθηκών στο εσωτερικό περιβάλλον και σε όλα τα όργανα και τους ιστούς του σώµατος, οι οποίοι λειτουργούν προς αυτή την κατεύθυνση (Griva, & Newman, 2007, Steptoe, Cropley, Griffith, & Kirschbaum, 2000). Η έννοια της προσαρµογής του οργανισµού σε κάθε νέα κατάσταση ή ερέθισµα, δηλώνεται ως «απόκριση προσαρµογής» και επιτυγχάνεται µέσω ενός συνόλου σωµατικών και ψυχολογικών αντιδράσεων, κάθε φορά που έρχεται αντιµέτωπος µε στρεσσογόνα ερεθίσµατα (Einwohner, Bernardini, Fried, & Piraino, 2004, Shah, 2009). Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ενεργοποιείται (Theofilou, 2011) ο υποθαλαµό-υποφυσιακοεπινεφριδικός άξονας (ΥΥΕ) που συµβάλλει στην έκκριση µιας από τις κύριες ορµόνες του στρες, της κορτιζόλης (Kudiella, Hellhammer, & Kirschbaum, 2007). Σε συνάρτηση λοιπόν µε την έκκριση κορτιζόλης, αρκετοί έρευνες έχουν καταδείξει, ότι το άγχος προκαλεί την αύξηση των επιπέδων των ορµονών του στρες και προκαλεί µεταβολές στα επίπεδα των λιπιδίων του πλάσµατος µε συνέπεια να επηρεάζονται παράγοντες του ανοσοποιητικού συστήµατος, µε συνέπεια τα συναισθήµατα που βιώνουν οι ασθενείς να τους εµποδίζουν να έχουν µια λειτουργική εικόνα στις καθηµερινέςτους συναλλαγές.(jex, & Britt, 2008, Schaller, Gerber, Kampfer, Lejon, & Trachsel, 2008, Segerstrom & Miller, 2004). Το άγχος επηρεάζει αρνητικά τη 16

17 µνήµη και την ψυχική υγεία. Είναι δυνατόν να καταστρέψει την οργάνωση της µνήµης και οι αναµνήσεις να χάσουν τη συνοχή τους. Η µείωση του άγχους, είναι δυνατό να συνδέεται µε βελτίωση της προσοχής και της µνηµονικής επίδοσης. Εν προκειµένω, το άγχος κατάστασης είναι µια δυσάρεστη συναισθηµατική κατάσταση που εκδηλώνεται ως ενεργοποίηση ή διέγερση του αυτόνοµου νευρικού συστήµατος Άγχος και ψυχοφυσιολογικές ιαταραχές Με τον όρο ψυχοφυσιολογικές διαταραχές, αναφερόµαστε σε επιπλοκές τις υγείας που εκφράζονται κατά κύριο λόγο µε σωµατικά συµπτώµατα, που προκαλούνται ή επιδεινώνονται από το στρές. Τα καρδιαγγειακά νοσήµατα, όπως η ιδιοπαθής υπέρταση και η στεφανιαία νόσος (ΣΝ),ο Σ.. τύπου Β, ο θυροειδής, η οστεοπόρωση περιλαµβάνονται στη κατηγορία αυτών των διαταραχών. Πολλές θεωρίες, εµπλέκουν ψυχολογικούς και βιολογικούς παράγοντες. Ο παράγοντας της προδιάθεσης, δείχνει την ευαλωτότητα του ατόµου στο στρες. Κάποιοι άνθρωποι ενώ εκτείθενται στο στρες δεν εκδηλώνουν ασθένεια και άλλες φορές το στρες προκαλεί ψυχοφυσιολογικές διαταραχές και όχι ψυχικές, ενώ δεν γνωρίζουµε ποιοί παράγοντες καθορίζουν το ποιά διαταραχή προκαλείται και γιατί Κατάθλιψη Η κατάθλιψη αποτελεί πρωτοπαθή διαταραχή του συναισθήµατος, µε βασικά χαρακτηριστικά τη συνεχή επιδείνωση της διάθεσης, τη µείωση του συναισθήµατος ευχαρίστησης (ανηδονία) και τις αρνητικές σκέψεις. Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας (ΠΟΥ), η κατάθλιψη αποτελεί σήµερα την τέταρτη συχνότερη αιτία αναπηρίας και αναµένεται να ανέλθει στη δεύτερη θέση το Ένας από τους σκοπούς της παρούσας µελέτης ήταν να διερευνήσει την επίπτωση καταθλιπτικής συµπτωµατολογίας σε άτοµα που επισκέπτονται υπηρεσίες πρωτοβάθµιας φροντίδας υγείας και να εξετάσει αν η συχνότητα της κατάθλιψης επηρεάζεται από δηµογραφικούς παράγοντες όπως η ηλικία και το φύλο ή από την ύπαρξη ψυχοφυσιολογικών διαταραχών (KN. Fountoulakis 1997) Η κατάθλιψη δεν είναι υποχρεωτικό συνεπακόλουθο της γήρανσης και δεν θα πρέπει να θεωρείται φυσιολογική σε οποιαδήποτε ηλικία. Το µεγαλύτερο ποσοστό των ηλικιωµένων προσαρµόζεται µε επιτυχία στις µεταβολές που συµβαίνουν σε αυτό το 17

18 στάδιο της ζωής. Συµπτώµατα όπως η µείωση των κοινωνικών επαφών και δραστηριοτήτων, η ελάττωση λήψης πρωτοβουλιών, το άγχος και η ανησυχία θα πρέπει να θέτουν την υποψία κατάθλιψης. υστυχώς, λόγω έλλειψης της ενηµέρωσης του κόσµου και των λανθασµένων και παρωχηµένων αντιλήψεων, πολλοί άνθρωποι δεν φτάνουν ποτέ στο γιατρό. Αν και η κατάθλιψη είναι αναµφισβήτητα το πιο κοινό ψυχιατρικό πρόβληµα των γηριατρικών ασθενών, η εκτίµηση της συχνότητας της διαφέρει ανάλογα µε τα κριτήρια τα οποία χρησιµοποιούνται. Κοινωνικοί, ψυχολογικοί και βιολογικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν ώστε να εµφανιστεί κατάθλιψη σε άτοµο προχωρηµένης ηλικίας χωρίς προηγούµενο αντίστοιχο ιστορικό. Ψυχοκοινωνικοί παράγοντες και κατάθλιψη 1. Γεγονότα ζωής Πένθος: 10-20% των ασθενών που βιώνουν πένθος παρουσιάζουν καταθλιπτικό επεισόδιο Ασθένεια Οικονοµικά προβλήµατα Απώλεια σηµαντικού προσώπου Κακές σχέσεις µε άλλα µέλη της οικογένειας 2. Χρόνιες ψυχοπιεστικές καταστάσεις Έκπτωση γνωστικών λειτουργιών Αισθητηριακά προβλήµατα Φροντίδα χρόνιου πάσχοντος Κοινωνική έκπτωση Οικονοµικά προβλήµατα Πολυφαρµακία» αντιυπερτασικά, στεροειδή, αναλγητικά, αντιπαρκινσονικά, αντιψυχωτικά µπορούν να θεωρηθούν ευοδωτικοί µηχανισµοί Οι κοινωνικοί παράγοντες οι οποίοι συχνά συνδέονται µε την κατάθλιψη, είναι η αποµόνωση, που οφείλεται στην µειωµένη κινητικότητα του ατόµου, η δυσκολία κατά τις µετακινήσεις και η διακοπή της εργασίας. Από όλους τους ψυχολογικούς 18

19 παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται µε την κατάθλιψη, η «απώλεια», γενικά, παίζει τον µεγαλύτερο ρόλο. Τουλάχιστον για τους άνδρες, η απώλεια της καλής φυσικής κατάστασης της υγείας τους φαίνεται να αποτελεί το πιο σηµαντικό γεγονός, ενώ για τις γυναίκες έχει ιδιαίτερη σηµασία η απώλεια της οικονοµικής ασφάλειας. Έτσι, αν σε µικρότερη ηλικία κύριοι παράγοντες στην κατάθλιψη είναι ο θυµός και τα αισθήµατα ενοχής, στα γηραιά άτοµα οι παράγοντες αυτοί έχουν πολύ µικρότερη σηµασία και η απώλεια γίνεται ο κύριος παράγοντας. Εκφράσεις και συµπτώµατα της κατάθλιψης Η κατάθλιψη γενικά µπορεί να είναι πρωτογενής ή δευτερογενής, αποτέλεσµα δηλαδή µιας άλλης ψυχιατρικής ή µη διαταραχής. Η πρωτογενής κατάθλιψη διακρίνεται σε µείζωνα κατάθλιψη, σε δυσθυµία (συµπτώµατα παρόµοια µε αυτά της µείζονας κατάθλιψης αλλά λιγότερα σε αριθµό και ελαφρότερα σε βαρύτητα) και σε άτυπες µορφές (ονοµάζονται και συγκαλυµµένη ή «µασκαρεµένη» κατάθλιψη γιατί χαρακτηρίζονται από την άρνηση του καταθλιπτικού συναισθήµατος από τον ίδιο τον ασθενή, το οποίο συγκαλύπτεται κάτω από σωµατικά ή νευρολογικά συµπτώµατα). Στα υπερήλικα άτοµα οι ψυχοπαθολογικές καταστάσεις γενικά αναγνωρίζονται πιο δύσκολα από ό, τι στα νεαρά άτοµα, για τους εξής βασικούς λόγους: Τα συµπτώµατα της ψυχιατρικής διαταραχής είναι συχνά άτυπα. Η ψυχιατρική νόσος µπορεί να εκδηλωθεί µε προέχοντα σωµατικά συµπτώµατα (να µοιάζει δηλαδή µε υποχονδρίαση) και µάλιστα, από συστήµατα που ήδη εµφανίζουν γνωστό ιστορικό δυσλειτουργίας. Η µεγάλη συχνότητα πολλαπλών φυσικών προβληµάτων και συνοδών συµπτωµάτων συχνά καλύπτει την ψυχοπαθολογική διαταραχή. Οι ηλικιωµένοι παραπονιούνται λοιπόν για σωµατικά κυρίως προβλήµατα, παρά για ψυχολογικά. Ιδίως στους υπερήλικες, τα συµπτώµατα που κυρίως κυριαρχούν είναι η απάθεια και η αποµόνωση από το περιβάλλον. Ο ηλικιωµένος µε κατάθλιψη συχνά διστάζει να παραδεχθεί την ύπαρξη αισθηµάτων δυσφορίας, γεγονός που κάνει δυσχερή τη διάγνωση. 19

20 Έτσι, είναι µάλλον προτιµητέο να στηρίζεται κανείς σε παρατηρήσεις της συµπεριφοράς του ασθενούς, παρά στην αναφορά των συµπτωµάτων από µέρους του. Εξάλλου, η κατάθλιψη στους ηλικιωµένους συχνά παρουσιάζεται µε συµπτώµατα άνοιας (π.χ. ανησυχία, µειωµένη ικανότητα µνήµης, συγκινησιακή αστάθεια). Η ατυπία των χαρακτηριστικών οδηγεί ενίοτε σε λανθασµένη διάγνωση άνοιας («ψευδο-άνοια»). Η συχνότητα εµφάνισης της κατάθλιψης αυξάνει µε την ηλικία και µόνο ένα µικρό ποσοστό των ηλικιωµένων καταθλιπτικών λαµβάνει την κατάλληλη αγωγή. Η κατάθλιψη στους ηλικιωµένους ίσως είναι µια από τις πιο υποδιαγιγνωσκόµενες και ελλιπώς αντιµετωπιζόµενες νόσους. Οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (SSRI), φάρµακα ασφαλέστερα και πολύ καλύτερα ανεκτά σε σχέση µε τα παλαιότερα αντικαταθλιπτικά έχουν επιφέρει σηµαντική πρόοδο στη φαρµακευτική αγωγή κατά της νόσου, µε την προϋπόθεση της ύπαρξης τακτικής παρακολούθησης και ψυχολογικής υποστήριξης. Οι SSRI πλεονεκτούν ειδικότερα στους ηλικιωµένους, καθώς δεν προκαλούν συγχυτικοδιεγερτικές καταστάσεις και δεν αντενδείκνυνται σε παράλληλα πάσχοντες από υπερτροφία προστάτη ή γλαύκωµα. Αυτοκτονικότητα στην τρίτη ηλικία Ειδική αναφορά σε αυτό το σηµείο χρήζει το θέµα της αυτοκτονικότητας στη τρίτη ηλικία (K.N. Fountoulakis, Xenia Gonda, Zoltán Rihmer,2011) Συχνότητα διπλάσια Μειωµένη συχνότητα στις απόπειρες Αυξηµένη συχνότητα στις αυτοκτονίες Προβλεπτικοί παράγοντες Γενικοί παράγοντες Φύλο (άνδρες) Μόνοι >80 ετών Σοβαρότητα καταθλιπτικών συµπτωµάτων Περιορισµός λειτουργικότητας Χρόνιος πόνος 20

21 Β. Ειδικοί παράγοντες Κατάθλιψη Ψυχιατρικά συµπτώµατα Ψυχοκινητική ανησυχία Ενοχή Απελπισία Αϋπνία Υποχονδρία Ανησυχία σωµατικής υγείας 3. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ / ΣΚΟΠΟΣ Η πρώτη ερευνητική υπόθεση είναι ότι τα συµπτώµατα άγχους και κατάθλιψης θα συνδέονται µε κοινωνικο-δηµογραφικές παραµέτρους καθώς και µε τα υποκείµενα προβλήµατα σωµατικής υγείας. Η δεύτερη ερευνητική υπόθεση ήταν ότι η απόδοση στην νευρογνωσιακή εκτίµηση θα συνδέεται µε κοινωνικο-δηµογραφικούς παράγοντες και την ύπαρξη συµπτωµάτων άγχους και κατάθλιψης. Τουτέστιν, οι βαθµολογίες στις επιµέρους νευρογνωσιακές δοκιµασίες θα συνδέονταν σε σηµαντικό βαθµό µε επιµέρους µεταβλητές αυτών των κατηγοριών. Ερευνητικό ενδιαφέρον έχει επιπλέον, η διερεύνηση των κοινωνικο-δηµογραφικών παραµέτρων των συµµετεχόντων, των ειδικών τους αναγκών βάση τόσο της ηλικίας αλλά και του φύλου τους, ούτως ώστε να υποβοηθηθεί η προσπάθεια ενίσχυσης αυτής της ευαίσθητης κοινωνικής οµάδας. Ακόµη η συννοσηρότητα και η συσχέτιση του άγχους και της κατάθλιψης στον συγκεκριµένο πληθυσµό. 4. ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΣ Ερευνητικά εργαλεία Στην παρούσα έρευνα χρησιµοποιήθηκε σύνθετο ερωτηµατολόγιο αποτελούµενο από αριθµό ερωτήσεων κοινωνικο-δηµογραφικών στοιχείων και δεδοµένων ιστορικού 21

22 σοβαρών νοσηµάτων καθώς και από συστοιχία (battery) δοκιµασιών νευρογνωσιακού ελέγχου. Οι αρχικές ερωτήσεις περιλάµβαναν τα στοιχεία φύλου, ηλικίας, οικογενειακής κατάστασης, εκπαίδευσης, τόπου καταγωγής και κατοικίας καθώς και στοιχεία ως προς το εισόδηµα κατά το µεγαλύτερο µέρος της ζωής και αυτή τη περίοδο, όπως και περιπτώσεις λήψης επιδοµάτων. Επίσης διερευνήθηκε η χρήση αλκοόλ και καπνού όπως και παρανόµων ουσιών. Στους συµµετέχοντες χορηγήθηκαν οι κλινικές κλίµακες : STATE TRAIT ANXIETY INVENTORY (STAI), (Spielberger., etal., 1970), (Απόδοση και προσαρµογή στα Ελληνικά: Λιάκος & Γιαννίτση, 1984) και η κλίµακα CENTER FOR EPIDEMIOLOGICAL STUDIES-D (CES- D),(µετάφραση και στάθµιση στα Ελληνικά ΚΝ Φουντουλάκης και συν.), η δοκιµασία αξιολόγησης για την αυτοκτονικότητα, κλίµακα εκτίµησης της αναπηρίας και τέλος χορηγήθηκε η δοκιµασία αναγνώρισης ατοπήµατος (Faux Pas Recognition Test). Αξιολογήθηκαν µε συστοιχία νευροψυχολογικών δοκιµασιών το γενικό νοητικό δυναµικό, η µνήµη εργασίας, η προσοχή, η ταχύτητα επεξεργασίας, η λεκτική µνήµη και µάθηση, και οι εκτελεστικές λειτουργίες. Για τις εκτελεστικές λειτουργίες χρησιµοποιήθηκαν δύο διαφορετικές δοκιµασίες προκειµένου να εκτιµηθούν οι αντίστοιχες όψεις τους. Συγκεκριµένα, η δοκιµασία ιχνηλάτησης (Trail Making Test Α, Β) και η δοκιµασία, χρώµα-λέξη του Stroop (Stroop Color-Word Test). Η οπτικοχωρική ικανότητα αξιολογήθηκε µε τη δοκιµασία εναλλασόµενης σειράς, κύβου και Rey Osterrieth complex figure test. Συµπεριλήφθηκε επίσης στις υπό εξέταση νοητικές λειτουργίες, η Θεωρία του Νου (ΘτΝ) Πιο συγκεκριµένα το ερωτηµατολογίου άγχους-αυτοεκτίµησης STATE TRAIT ANXIETY INVENTORY (STAI) διαχωρίζεται σε δυο κλίµακες, που είναι: η S-Anxiety (STAI) η οποία αξιολογεί τα επίπεδα Άγχους που προκαλούνται από συγκεκριµένες καταστάσεις και η T-Anxiety (TRAIT) που αξιολογεί τα επίπεδα Άγχους ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Οι πρώτες 20 ερωτήσεις (θέµατα) αφορούν στο πώς αισθάνεται ο ασθενής τη στιγµή που απαντά στο ερωτηµατολόγιο (το άγχος ως κατάσταση) ενώ οι υπόλοιπες 20 ερωτήσεις απαντώνται µε βάση το πώς ο ασθενής αισθάνεται γενικά 22

23 (χαρακτηριολογικό άγχος). Οι απαντήσεις των ερωτήσεων δίνονται σε τετραβάθµια κλίµακα ( 1=χαµηλό, 2= µέτριο, 3=υψηλό, 4= πολύ υψηλό). Όλες οι ερωτήσεις που χρησιµοποιήθηκαν ήταν κλειστού τύπου. η κλίµακα CENTER FOR EPIDEMIOLOGICAL STUDIES-D (CES- D), αποτελεί ένα σύντοµο εργαλείο αυτοαναφοράς, σχεδιασµένο να ανιχνεύει την παρουσία συµπτωµάτων κατάθλιψης, τόσο σε υγιείς όσο και σε κλινικούς πληθυσµούς. Για τον ελληνικό πληθυσµό, µία τιµή µεγαλύτερη του 9,03 είναι ενδεικτική της ύπαρξης κατάθλιψη Στη δοκιµασία του ΚΥΒΟΥ- SCCTΤ, ζητήσαµε από τους εξεταζόµενους να σχεδιάσουν ένα κύβο του Νέκερ, ίδιο µε το πρότυπο που υπάρχει στο χαρτί που τους δίνουµε. Στη διαδικασία δεν υπάρχει χρονικός περιορισµός. Στη διαδικασία συµπεριλαµβάνεται το test τυχαίας σειράς γραµµάτων (RLT), για να βεβαιωθεί ότι τα άτοµα µπορούν να συγκεντρωθούν αρκετά. Υπάρχουν τέσσερις σειρές γραµµάτων. Το πρώτο και το τρίτο γκρούπ περιλαµβάνει 5 «Α», ενώ το δεύτερο και το τέταρτο έχουν 4 «Α». Στη διαδικασία αυτή ζητάµε από τον εξεταζόµενο να χτυπάει το χάρι πάνω στο τραπέζι όταν ο εξεταστής προφέρει το γράµµα «Α». Καταγράφονται τα λάθη παράληψης και επιπλέον αντίδρασης. Η ψυχοµετρική διαδικασία περιλαµβάνει τη κλίµακα θετικών και αρνητικών συµπτωµάτων (PANSS), τη κλίµακα βαθµολόγησης της πρώιµης µανίας (YMRS και τη κλίµακα κατάταξης της κατάθλιψης Montgomery Åsberg (MADRS), προκειµένου να έχουµε εικόνα για τη κλινική κατάσταση του ασθενή. Η PANSS αξιολογεί ψυχωσικά συµπτώµατα, η YMRS µανιακά συµπτώµατα και η MASRS συµπτώµατα κατάθλιψης. στη δοκιµασία εναλλασσόµενης σειράς, ζητάµε από τους συµµετέχοντες να σχεδιάσουν µια σειρά σχηµάτων, 8 κορυφών και 8 τετραγώνων που εναλλάσσονται, ελέγχοντας το τρόπο που αντιγράφουν το σχήµα, τις γραµµές, τις ενώσεις, τυχόν ελλείψεις, το µέγεθος καθώς και το πόσο κοντά στο αρχικό σχήµα ήταν. Ο χρόνος δεν αποτελεί στοιχείο στην αξιολόγηση. Το test στοχεύει στην πρόσβαση σε διαστάσεις της γνωστικής λειτουργίας. Πιθανά ο κατακερµατισµός της ζωγραφιάς δηλώνει ένα πρώϊµο στάδιο διαταραχής, αλλά όχι τη διάγνωση κάποιας ασθένειας. Η δοκιµασία STROOP κατασκευάστηκε το 1989, από τους Trenery, Crosson, Deboe & Leber. Είναι µια δοκιµασία ευαίσθητη σε δυσλειτουργίες της επιλεκτικής προσοχής, ιδιαίτερα σε ασθενείς µε πρώιµη άνοια. Στη δοκιµασία 23

24 Χρώµα-Λέξη του Stroop οι εξεταζόµενοι διαβάζουν, όσο πιο γρήγορα µπορούν, οριζόντια σειρές µε χρωµατιστές λέξεις, όπου χρειάζεται να πρόφέρει ο εξεταζόµενος µε τι χρώµα είναι γραµµένη η λέξη. Καταγράφεται ο χρόνος που ο εξεταζόµενος χρειάστηκε για να διαβάσει τις λέξεις και τα σφάλµατα που έγιναν. Στη δοκιµασία Ιχνηλάτησης, (trial making test A,B ) ο εξεταζόµενος καλείται να ενώσει κύκλους µε τη σωστή σειρά όσο πιο γρήγορα γίνεται, χωρίς να σηκώσει το µολύβι από το χαρτί. Το πρώτο µέρος της δοκιµασίας αποτελείται από διάσπαρτους µε τυχαίο τρόπο αριθµούς από το 1 έως το 25 εντός κύκλων. Το δεύτερο µέρος αποτελείται και από αριθµούς και γράµµατα διάσπαρτα στο χαρτί µε τυχαίο τρόπο, που πρέπει να ενωθούν εναλλάξ: από το 1 στο Α στο 2 στο Β στο 3 στο Γ, µέχρι το 13. Τα λάθη επισηµαίνονται από τον εξεταστή και διορθώνονται, και έτσι βαθµολογούµε βάσει του χρόνου. Η βαθµολογία του δεύτερου µέρους (Trails B) εκτιµά τη µεταβολή νοητικής κατεύθυνσης, ενώ το πρώτο µέρος (Trails A) χρησιµοποιείται ως µέτρηση της εναλλαγής της προσοχής και της ταχύτητας νοητικής επεξεργασίας. Η δοκιµασία Rey Osterrieth complex figure test (ROCF) αποτελεί µία σύνθετη δοκιµασία όπου ο εξεταζόµενος αναπαράγει µία περίπλοκη σχεδίαση αντιγράφοντας το και κατόπιν σχεδιάζοντας το από µνήµης. Εκτιµά οπτοχωρική ικανότητα, µνήµη, προσοχή και σχεδιασµό, και χορηγείται σε υποψία άνοιας, εγκεφαλικής βλάβης και εκτίµηση της ανάπτυξης των παιδιών. Η ΘτΝ εκτιµήθηκε µε τη δοκιµασία Faux Pas Recognition Test (Adult Version). Το Faux Pas, δηλαδή το ατόπηµα, συµβαίνει όταν κάποιος λέει κάτι χωρίς να σκέφτεται ότι το άτοµο που το ακούει µπορεί να µη θέλει να το ακούσει ή να προσβάλλεται ή να πληγώνεται από αυτό. Η δοκιµασία αποτελείται από 20 ιστορίες τοποθετηµένες σε τυχαία σειρά. Λάθη κοινωνικής νόησης βρίσκονται σε 10 από αυτές τις ιστορίες, ενώ οι υπόλοιπες 10 αποτελούν ιστορίες ελέγχου. Στην παρούσα µελέτη βαθµολογήθηκαν οι σωστές αναγνωρίσεις ατοπηµάτων (Faux Pas-ανίχνευση) και οι σωστές απορρίψεις στις ιστορίες ελέγχου (Faux Pas-ορθή απόρριψη). Η συλλογή και καταγραφή των δεδοµένων έγινε µε ηλεκτρονικό σύστηµα καταγραφής που µας παρείχε το εργαστήριο ιατρικής πληροφορικής του Α.Π.Θ. 24

25 Στατιστικές µέθοδοι ανάλυσης. Για τη στατιστική ανάλυση των αποτελεσµάτων της µελέτης χρησιµοποιήθηκαν τα προγράµµατα IBM Statistical Package for Social Sciences (SPSS) 20 για Windows (Nie, Hull, & Bent, 2011). Ορισµός εξαρτηµένων/ανεξάρτητων µεταβλητών Στη πρώτη ερευνητική υπόθεση εξαρτηµένες µεταβλητές είναι οι βαθµολογίες των ερωτηµατολογίων STAI και CES-D και ανεξάρτητες µεταβλητές το φύλο, ηλικία, µορφωτικό επίπεδο, οικογενειακή κατάσταση, τωρινό επίπεδο εισοδήµατος, επίπεδο εισοδήµατος κατά το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του εξεταζόµενου, η διαφορά αυτών των δύο επιπέδων (σε κάθε περίπτωση τα εισοδηµατικά επίπεδα προσδιορίζονται µε πολλαπλάσια του εκάστοτε χαµηλότερου ηµεροµισθίου), δείκτης µάζας-σώµατος, χρήση καπνού/αλκοόλ, όλα τα σοβαρά προβλήµατα σωµατικής υγείας ταξινοµηµένα κατά σύστηµα του οργανισµού ή κλινικό σύνδροµο (καρδιακή νόσος, ΑΕΕ, επιληψία, άλλες νευρολογικές παθήσεις, νεφρική νόσος, ηπατική νόσος, νόσος γαστρεντερικού/αιµατολογικού, Σ/, Α/Υ, δυσλιπαιδιµίες, νεοπλασµατικοί νόσοι, αυτοάνοσες παθήσεις, ενδοκρινοπάθειες, παθήσεις οφθαλµών / ΩΡΛ, παθήσεις αναπνευστικού, µυοσκελετικές παθήσεις, ουρογεννητικές παθήσεις, νόσηση από εξωτερικά αίτια.) και ο δείκτης αναπηρίας. Στη δεύτερη ερευνητική υπόθεση εξαρτηµένες µεταβλητές είναι οι επιµέρους βαθµολογίες στις δοκιµασίες νευρογνωσιακής εκτίµησης και ανεξάρτητες µεταβλητές οι βαθµολογίες των ερωτηµατολογίων STAI και CES-D καθώς και οι κοινωνικο-δηµογραφικοί παράµετροι και ιστορικό σοβαρών σωµατικών παθήσεων (όπως αναφέρονται εκτενώς παραπάνω). Οι δευτερεύουσες ερευνητικές υποθέσεις αφορούσαν τη περιγραφική στατιστική και συσχετίσεις µεταξύ ανεξαρτήτων µεταβλητών. Μέθοδοι ανάλυσης Οι µέθοδοι που εφαρµόστηκαν ανάλογα µε την επιδιωκόµενη σύγκριση ήταν οι παρακάτω: Περιγραφική στατιστική 25

26 Για κάθε µεταβλητή που εξετάστηκε υπολογίστηκαν µέσω του στατιστικού προγράµµατος τα συνήθη στατιστικά µέτρα, δηλαδή ο µέσος όρος (mean), το τυπικό λάθος του µέσου όρου (SE), η τυπική απόκλιση (TA). Ο έλεγχος της κανονικότητας έγινε µε τη δοκιµασία Kolmogorov - Smirnov. Σε περίπτωση που η µεταβλητή δεν ακολουθούσε την κανονική κατανοµή χρησιµοποιήθηκαν µη παραµετρικές δοκιµασίες ανάλυσης(morgan, 2004). Συσχέτιση R. Ο συντελεστής συσχέτισης (correlation coefficient) δήλωνε το βαθµό συσχέτισης µεταξύ δύο µεταβλητών. Οι συσχετίσεις είναι µέτρα γραµµικής συσχέτισης. ύο µεταβλητές µπορεί να είναι απόλυτα συσχετισµένες αλλά εφόσον η σχέση τους δεν είναι γραµµική ο συντελεστής συσχέτισης δεν είναι η κατάλληλη δοκιµασία για τον υπολογισµό της συσχέτισης τους. Ο υπολογισµός του συντελεστή συσχέτισης χρησιµοποιήθηκε στην παρούσα µελέτη ως ενδεικτικός ύπαρξης σχέσεων µεταξύ µεµονωµένων µεταβλητών οι οποίες µελετήθηκαν περαιτέρω µε περιπλοκότερες στατιστικές µεθόδους. Συντελεστής προσδιορισµού R 2 Ο συντελεστής προσδιορισµού (coefficient of determination) δηλώνει το ποσοστό της µεταβλητότητας που µπορούµε να εξηγήσουµε σε µία µεταβλητή όταν γνωρίζουµε την άλλη µεταβλητή. Ο συντελεστής προσδιορισµού είναι το τετράγωνο του συντελεστή συσχέτισης (Morgan, 2004). Χρησιµοποιήθηκε στη παρούσα µελέτη ως δείκτης µεγέθους των διαφορών µας. Η ένταση µεγέθους των διαφορών χαρακτηρίζεται ως χαµηλή σε τιµές χαµηλότερες του 0,12, µέση σε τιµές χαµηλότερες του 0,25, σηµαντική σε τιµές χαµηλότερες του 0,5 και πολύ σηµαντική σε τιµές υψηλότερες του 0,5.(Cohen, 1988) οκιµασία χ 2 (chi-square) Με αυτήν ελέγχουµε αν οι συχνότητες που υπολογίζονται στο δείγµα (ο πίνακας συχνοτήτων) µοιάζει µε το θεωρητικό πίνακα συχνοτήτων που θα προέκυπτε αν µία µεταβλητή έχει την ίδια κατανοµή σε δύο πληθυσµούς Γραµµική Παλινδρόµηση Η γραµµική παλινδρόµηση (linear regression) µας επιτρέπει να σχηµατίσουµε ένα µοντέλο για να εξηγήσουµε την (γραµµική) εξάρτηση µιας µεταβλητής (που ονοµάζεται εξαρτηµένη µεταβλητή, dependent variable) από µία ή περισσότερες µεταβλητές (που ονοµάζονται ανεξάρτητες µεταβλητές, independent variables). Περιγράφεται από την εξίσωση y=a+bx όπου y είναι η 26

27 εξαρτηµένη µεταβλητή, x η ανεξάρτητη µεταβλητή, το a παριστάνει την τιµή του y όταν το x=0, προσδιορίζει το σηµείο από το οποίο αρχίζει η γραµµή της εξαρτήσεως και β ο συντελεστής κλίσεως ή εξαρτήσεως (regression coefficient). Ο συντελεστής εξαρτήσεως καθορίζει την µεταβολή της µεταβλητής y για κάθε µονάδα της µεταβλητής x. Στη συγκεκριµένη έρευνα η µέθοδος χρησιµοποιήθηκε ούτως ώστε να εντοπιστεί ο συνδυασµός των σηµαντικότερων ανεξαρτήτων µεταβλητών που περιγράφουν ικανά ποσοστά µεταβλητότητας των συµπτωµάτων άγχους, κατάθλιψης καθώς και των επιµέρους βαθµολογιών στις δοκιµασίες νευρογνωσιακού ελέγχου. 27

28 5.ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 5.1. Περιγραφική στατιστική Το δείγµα µας αποτελείται από 41 ηλικιωµένους. Εξ αυτών, 19 είναι άνδρες (46,3%) και 22 γυναίκες (53,6%). Ο µ.ο ηλικίας των ανδρών είναι 68,21 έτη (εύρος ηλικίας έτη, τυπική απόκλιση sd=4,211 έτη) ενώ των γυναικών 67,41 έτη (εύρος ηλικίας έτη, τυπική απόκλιση sd=4,807 έτη). Στους πίνακες 1α, 1β και 1γ παρουσιάζονται τα συνολικά αποτελέσµατα των µετρήσεων µε τις κατάλληλες παραµέτρους ανά περίπτωση (αριθµός ατόµων, ποσοστό, µέσο όρο, τυπική απόκλιση του µέσου όρου), διαχωρισµένα ως προς το φύλο των συµµετεχόντων. Πίνακας 1 ηµογραφικά στοιχεία συµµετεχόντων στη µελέτη, ανά φύλο Μεταβλητή Άνδρες N % Γυναίκες N % Οικογενειακή Άγαµοι 1 5,3 Άγαµες - - κατάσταση Έγγαµοι 15 78,9 Έγγαµες 16 72,7 ιαζευγµένοι 2 10,5 ιαζευγµένες 2 9,1 Χηρεύσαντες 1 5,3 Χηρεύσουσες 4 18,2 Παιδιά Κανένα 1 5,3 Κανένα 1 4,5 Ένα - - Ένα 1 4,5 ύο 17 89,5 ύο 16 72,7 Τρία 1 5,3 Τρία 3 13,6 Τέσσερα - - Τέσσερα 1 4,5 Εκπαιδευτικό επίπεδο Τόπος γέννησης Καµµία εκπαίδευση 1 5,3 Καµµία εκπαίδευση - - Πρωτοβάθµια εκπαίδευση 10 52,6 Πρωτοβάθµια εκπαίδευση 14 63,6 Γυµνάσιο 4 21,1 Γυµνάσιο 5 22,7 Λύκειο 3 15,8 Λύκειο 2 9,1 Μεταλυκειακή εκπαίδευση 1 5,3 Μεταλυκειακή εκπαίδευση 1 4,5 Θεσσαλονίκη 8 42,1 Θεσσαλονίκη 6 27,3 Εκτός Θεσσαλονίκης 11 57,9 Εκτός Θεσσαλονίκης 16 72,7 ιαµονή Σε ιδιόκτητο χώρο 18 94,7 Σε ιδιόκτητο χώρο 21 95,5 Σε ενοικιαζόµενο χώρο 1 5,3 Σε ενοικιαζόµενο χώρο 1 4,5 είκτης Φυσιολογικό βάρος 4 21,1 Φυσιολογικό βάρος 6 27,3 µάζας Υπέρβαρος 9 47,4 Υπέρβαρος 12 54,5 σώµατος (BMI) Παχύσαρκος 6 31,6 Παχύσαρκος 4 18,2 Στους άνδρες ο µέσος όρος εισοδήµατος κατά το µεγαλύτερο µέρος της ζωής των ήταν 3,55 φορές το χαµηλότερο ηµεροµίσθιο της εκάστοτε περιόδου (sd=1,3), το παρόν εισόδηµα είναι κατά µέσο όρο 2,84 φορές το χαµηλότερο τωρινό ηµεροµίσθιο (sd=0,867) και η διαφορά εισοδήµατος µεταξύ των δύο περιόδων ζωής είναι -0,71 φορές το χαµηλότερο ηµεροµίσθιο (sd=1,59). Στις γυναίκες αντίστοιχα ο µέσος όρος εισοδήµατος κατά το µεγαλύτερο µέρος της ζωής των ήταν 2,27 φορές το χαµηλότερο ηµεροµίσθιο της εκάστοτε περιόδου (sd=1,52), το παρόν εισόδηµα είναι 28

29 κατά µέσο όρο 1,56 φορές το χαµηλότερο τωρινό ηµεροµίσθιο (sd=1,44) και η διαφορά εισοδήµατος µεταξύ των δύο περιόδων ζωής είναι -0,7 φορές το χαµηλότερο ηµεροµίσθιο (sd=1,44). Τρεις άνδρες (15,8%) λαµβάνουν σύνταξη αναπηρίας. Στον πίνακα 2 (Παράρτηµα 2) παρουσιάζονται οι επιπολασµοί προβληµάτων υγείας στον ερευνητικό µας πληθυσµό ανά φύλο. εν αναφέρθηκαν προβλήµατα χρήσης αλκοόλ ή παρανόµων ουσιών. Στον πίνακα 3 παρουσιάζονται οι τιµές των µεταβλητών οι οποίες υπολογίστηκαν από τα ειδικά ερωτηµατολόγια άγχους STAI και κατάθλιψης CES-D στο σύνολο και ανά φύλο των συµµετεχόντων στη µελέτη. Πίνακας 3. Τιµές µεταβλητών ειδικών ερωτηµατολογίων (µέσος όρος Μ.Ο, τυπική απόκλιση Τ.Α) Μεταβλητή Σύνολο Άνδρες Γυναίκες M.O T.A M.O T.A M.O T.A οµικό άγχος 40,1 9,97 38,05 9,23 41,86 10,46 Καταστασιακό άγχος 42,93 9,72 41,63 10,77 44,05 8,8 Βαθµολογία κατάθλιψης 14,22 9,33 13,58 8,96 14,77 9,82 Σύµφωνα µε τις οριακές τιµές των δύο ερωτηµατολογίων, κλινικά επίπεδα καταστασιακού άγχους εµφάνισε ένας άνδρας (5,3%) ενώ 13 άνδρες εµφάνισαν µέτριο καταστασιακό άγχος (68,4%). Κανένας άνδρας δεν εµφάνισε κλινικά επίπεδα δοµικού άγχους. Αντίστροφα στις γυναίκες δεν ανιχνεύτηκαν κλινικά επίπεδα καταστασιακού άγχους παρά µόνο µέτρια επίπεδα σε 19 (86,4%), όµως ανιχνεύτηκε κλινικά επίπεδα δοµικού άγχος σε δύο (9,1%) και µέτρια επίπεδα σε 15 (68,2%). Επίσης, µέτριου βαθµού κατάθλιψη εµφάνισαν τρεις στους 19 άνδρες (15,8%) και 4 στις 22 γυναίκες (18,2%). Ο βαθµός αναπηρίας των ανδρών κατά µέσο όρο εκτιµήθηκε σε 16,58% (sd=17,87) και των γυναικών σε 14,05% (sd=11,73). Μέτριου βαθµού έκπτωση της καθηµερινής λειτουργικότητας εκτιµήθηκε ότι παρουσιάζουν 3 άνδρες (15,8%) και 3 γυναίκες (13,6%) ενώ ένας άνδρες εκτιµήθηκε ότι παρουσιάζει σοβαρού βαθµού έκπτωσης της λειτουργικότητας (5,3%) Αποτελέσµατα νευρογνωσιακής εκτίµησης Σε πρώτο στάδιο εκτιµήθηκε η δυνατότητα των συµµετεχόντων να συµπληρώσουν σύνθετες ασκήσεις και προβλήµατα µε απλές δοκιµασίες εκτίµησης επιπέδου 29

30 συγκέντρωσης, προσανατολισµού σε χρόνο και χώρο, άµεσης, πρόσφατης και λογικής µνήµης καθώς και βασικών αριθµητικών υπολογισµών. Στη συνέχεια εκτιµήθηκε η οπτικοχωρική ικανότητα, η λεκτική ευφράδεια, η αφαιρετική σκέψη, η νοητική ταχύτητα (trail making test A & B) και η συνθετική ικανότητα µε το Stroop test. Η οπτικοχωρητική ικανότητα εκτιµήθηκε µε τη διενέργεια των δοκιµασιών εναλλασσόµενης σειράς και κύβου. Τα αποτελέσµατα της δεύτερης φάσης παρατίθενται στον Πίνακα 4. Στη συνέχεια εκτιµήθηκε µε τη βοήθεια της δοκιµασίας Kolmogorov-Smirnov (µε διόρθωση του επιπέδου σηµαντικότητας κατά Lilliefors) το κατά πόσο οι µεταβλητές ακολουθούσαν τη κανονική κατανοµή ούτως ώστε να γίνει η επιλογή των κατάλληλων στατιστικών δοκιµασιών για τις µεταξύ τους συγκρίσεις. Τα αποτελέσµατα παρουσιάζονται στον πίνακα 5 (Παράρτηµα 2). Από τα αποτελέσµατα διακρίνεται ότι ελάχιστες µεταβλητές ακολουθούν τη κανονική κατανοµή, οπότε και στη συνέχεια χρησιµοποιούνται στις µεταξύ τους συγκρίσεις µη παραµετρικές στατιστικές µέθοδοι. Πίνακας 4. Αποτελέσµατα σύνθετων δοκιµασιών νευρογνωσιακής εκτίµησης Αφαιρετική σκέψη Νοητική ταχύτητα Σύνολο οµοιότητες ,979 Σύνολο διαφορές ,364 Σύνολο παροιµίες ,129 Σύνολο αντιστοιχήσεων ,551 Trail Making Test A ,676 Trail Making Test B ,784 Stroop test Χρόνος οµάδος Α ,657 Αριθµός σφαλµάτων οµάδος Α ,282 οκιµασία Υποκλίµακα Άνδρες Γυναίκες Mann- Μέσος Τυπική Μέσος Τυπική Whitney όρος απόκλιση όρος απόκλιση p* Λεκτική Λέξεις από αρχικό γράµµα ,753 ευφράδεια Λέξεις από κατηγορία ,685 Εναλλασσόµενης σειράς Χρόνος οµάδος Β ,592 Αριθµός σφαλµάτων οµάδος Β ,282 Χρόνος οµάδος Γ ,764 Αριθµός σφαλµάτων οµάδος Γ ,351 Χρόνος οµάδος ,425 Αριθµός σφαλµάτων οµάδος ,909 Deficit index (DcI) ,820 Missing Elements (ME) ,122 Perseveration (P) ,095 30

31 Corrections (C) ,503 Deformation index (DfI) ,594 Errors subscale (E) ,036 Size subscale (S) ,002 CI subscale (CI) ,265 Κύβου Deficit index (DcI) ,011 Missing Elements (ME) ,021 Mirror image (M) ,313 Deformation index (DfI) ,056 Deformation subscale (D) ,031 Rotation subscale (R) ,519 Closing-In index (CiI) ,879 CI subscale (CI) ,879 Σχεδίαση ρολογιού Rey Osterrieth complex figure test Faux-pas Απλή συνολική βαθµολογία ,240 Συνολική βαθµολογία µεθόδου ,096 mendez Συνολική βαθµολογία ,810 Faux Pas ερωτήσεις- Faux Pas ιστορίες/ Ερωτήσεις ελέγχου- Faux Pas ιστορίες Faux Pas ερωτήσεις- Ιστορίες ελέγχου Ερωτήσεις ελέγχου- Ιστορίες ελέγχου , , , ,063 *µη διορθωµένο για πολλαπλές συγκρίσεις 5.2. Επαγωγική στατιστική 5.2.α. Σύγκριση των δύο φύλων στις µεταβλητές της έρευνας Συγκρίθηκαν τα δύο φύλα ως προς τις συχνότητες των κατηγορικών δηµογραφικών µεταβλητών (βλ. Πίνακας 2) µε τη βοήθεια των µη-παραµετρικών δοκιµασιών Pearson chi-square (χ 2 ) και phi. εν ευρέθησαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές ως προς το εκπαιδευτικό επίπεδο (p=0,778), την οικογενειακή κατάσταση (p=0,453), το δείκτη µάζας-σώµατος (p=0,602), την συνήθεια καπνίσµατος (p=0,576). Οι στατιστικά σηµαντικές διαφορές αφορούσαν την χρήση αλκοόλ (p=0,049), το εισόδηµα κατά το µεγαλύτερο µέρος της ζωής (η=0,417), το παρόν εισόδηµα (η=0,474). Όσο αφορά τις συνεχείς µεταβλητές των δηµογραφικών στοιχείων οι συγκρίσεις πραγµατοποιήθηκαν µε τη δοκιµασία Mann-Whitney και δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές σε ηλικία (p=0,52), διαφορά εισοδήµατος κατά το µεγαλύτερο µέρος του βίου και τώρα (p=0,852) και στον αριθµό τσιγάρων την ηµέρα που καταναλώνουν όσοι είναι καπνιστές (p=0,678). Οι άνδρες οι οποίοι όµως χρησιµοποιούν αλκοόλ έτειναν να πίνουν περισσότερα ποτά την ηµέρα 31

32 σε σύγκριση µε αντίστοιχες γυναίκες (p=0,05). Οι γυναίκες συµπερασµατικά τείνουν να έχουν διαχρονικά χαµηλότερο εισόδηµα από τους άνδρες αν και η πτώση στο εισόδηµα µε τη συνταξιοδότηση και τις επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης τείνει να είναι ανάλογη και στα δύο φύλα, καθώς και να καταναλώνουν σπανιότερα αλκοόλ σε καθηµερινή βάση. Όσο αφορά τις βαθµολογίες στα ερωτηµατολόγια STAI και CES-D, δεν σηµειώθηκαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές µεταξύ των φύλων είτε στο δοµικό άγχος (p=0,233), στο καταστασιακό άγχος (p=0,289) ή στην βαθµολογία κατάθλιψης (p=0,804). Η κατηγοριοποίηση σε βαθµό αναπηρίας επίσης δεν παρουσίασε διαφορές (p=0,533). Στις δοκιµασίες του νευρογνωστικού ελέγχου (Πίνακας 4), δεν σηµειώθηκαν στατιστικά σηµαντικές διαφορές µεταξύ των φύλων στις δοκιµασίες που εκτιµούν λεκτική ευφράδεια, αφαιρετική σκέψη, νοητική ταχύτητα καθώς και στις υποκλίµακες του Stroop test (p>0,05 σε κάθε περίπτωση). Οι διαφορές εντοπίζονται στις δοκιµασίες εναλλασσόµενης σειράς, κύβου, ενώ διαφαίνεται και σχετική τάση στη δοκιµασία faux-pas, εφόσον όµως δεν γίνουν διορθώσεις στο επίπεδο α για πολλαπλές συγκρίσεις. Εφόσον λάβουµε όλη τη συστοιχία δοκιµασιών ως ένα σύνολο σύγκρισης ανδρών και γυναικών η µόνη δοκιµασία στην οποία η διαφορά είναι στατιστικά σηµαντική είναι αυτή της υποκλίµακας Size (S) της δοκµασίας εναλλασσόµενης σειράς. Συνεπάγεται ότι υπάρχουν κάποιοι παράγοντες συνδεόµενοι µε το φύλο οι οποίοι διαφαίνεται ότι επηρεάζουν την απόδοση των συµµετεχόντων στις πλέον σύνθετες δοκιµασίες του νευρογνωστικού ελέγχου, όµως το µικρό µέγεθος του ερευνητικού πληθυσµού δεν επαρκεί για την τεκµηρίωση των διαφορών. 5.2.β.Έλεγχος πρώτης κύριας ερευνητικής υπόθεσης Η πρώτη κύρια ερευνητική υπόθεση είναι ότι τα συµπτώµατα άγχους και κατάθλιψης θα συνδέονται θετικά µε κοινωνικο-δηµογραφικές παραµέτρους καθώς και µε τα υποκείµενα προβλήµατα σωµατικής υγείας. Η υπόθεση αυτή ελέγχθηκε µε τη διενέργεια τριών αναλύσεων βαθµιδωτής γραµµικής παλινδρόµησης όπου εισήχθησαν οι κοινωνικο-δηµογραφικές µεταβλητές και τα προβλήµατα σωµατικής υγείας ανά σύστηµα. Όσο αφορά το δοµικό άγχος, ο βέλτιστος γραµµικός συνδυασµός µεταβλητών ώστε να περιγραφεί το µεγαλύτερο ποσοστό µεταβλητότητας συµπεριλαµβάνει δύο µεταβλητές: παρόν εισόδηµα και βαθµολογία αναπηρίας, F (2, 38) = 5,515, p=0,008, 32